Visoka kola

za turizam i hotelijerstvo
Trebinje

Antropogeografske osnove
odrivog razvoja turizma

Seminarski rad

Turistika ponuda Istone

Hercegovine na bazi antropogene
osnove

Prof. Dr
Milimir Lojovi

Student
Dane Sovilj

Trebinje 01.07.2011.

Istona Hercegovina
0

Istona Hercegovina je geografska oblast koja se prostire izmeu Zapadne Hercegovine

na zapadu, od koje je deli rijeka Neretva, Stare Hercegovine1 na istoku i Primorja na jugu.
Ova regija je ime dobila (kao i itava Hercegovina) po tituli herceg (njem. Herzog
vojvoda), vladara ovog podruja iz XV vijeka Stefana Vukia Kosae.
Ova regija predstavlja teritoriju istone obale rijeke Neretve, centralnog dijela
Hercegovine. Kulturni i ekonomski centar ove mikroregije je grad Trebinje. Poznate
istorijske linosti ije porijeklo potie sa prostora ove regije su: Sveti Vasilije Ostroki
(srpski Svetac), Jovan Dui (pesnik), Vladimir orovi (istoriar), Svetozar orovi
(pisac), Aleksa anti (pjesnik), Jovan Dereti (publicista), i mnogi drugi.
Ekonomsko privredno i kulturno sredite, i glavni i najvei grad Istone Hercegovine je
Trebinje, koji je udaljen samo 30 kilometara od morske obale. Ostali vei gradovi su
Bilea, Gacko, Ljubinje i Nevesinje a u Istonu Hercegovinu ulaze jo Berkovii i Istoni
Mostar. Povrina regiona je 3800 km. Oko 90% teritorije Istone Hercegovine
administrativno pripada Republici Srpskoj. Istona Hercegovina u Federaciji BiH je deo
Istone Hercegovine koji pripada Federaciji Bosne i Hercegovine. Ovaj dio predstavalja
samo oko 10% regije.
Istorija
Prvi put Trebinje se spominje u X vijeku kod Konstantina Porfirogenita, pod nazivom
Tribunija. U to doba Trebinje se nalazilo na karavanskom putu koji je vodio iz Kotora i
Dubrovnika prema Bosni, Srbiji i Crnoj Gori. Prve urbane konture grad poprima u
srednjem vijeku. Najprije se nalazi u sklopu nekadanje vizantijske arhontije, a potom je,
sve do XIV vijeka, centar drave Travunije koja je bila u sastavu drave Nemanjia.
Poetkom nove ere i tokom srednjeg vijeka trebinjski kraj se razvija pod snanim uticajem
Vizantije, da bi u XV vijeku, nakon duge dravne samostalnosti, pao pod vievjekovnu
upravu Osmanskog, a zatim do 1918. godine Austrougarskog carstva. U srednjem vijeku,
nepunih 200 godina, Trebinje je pod vlau Nemanjia, a zatim je pod upravom Tvrtka
Kotromania. Od 1377. do pada pod tursku vlast (1466. godine) Trebinje je bilo u sklopu
bosanske banovine kojom su vladali Kosae. Od 1466. pa do 1878. godine ono je pod
turskom vlau. Trebinjski stari grad nastao je poetkom XVIII vijeka na obali rijeke
Trebinjice i zvao se Ban Vir. Danas je stari grad Kastel, nastao od nekadanjeg
trgovako-zanatskog centra. Na period austrougarske vladavine i danas podsjeaju
graevine javnog karaktera, upravne zgrade, kasarne(Visoka kola za turizam i
hotelijerstvo), kole i drugo. Taj stil se uklopio u mediteranski centar Trebinja. Burna
istorija na ovim prostorima ostavila je svoje tragove i spomenike kulturno-istorijske
1

batine: srednjovjekovna nekropola, gdje su otkrivena dva irilina natpisa iz XII vijeka,
manastir Tvrdo (IVVI vijek), manastir Dui (XVI vijek), Petro-Pavlov manastir (IV
VI vijek), manastir Zavala (XIII vijek).
Infrastruktura
Na podruju optine Trebinje egzistira nekoliko preduzea Hidroelektrane na Trebinjici,
Fabrika alata u kojoj je sada smjetena proizvodnja slatkia Swisslion i dr. Hotel Leotar i
Hotel platani su vei hoteli u Trebinju i oni uz par privatnih manjih zadovoljavaju za sada
potrebu za smjetajnim kapacitetima u Trebinju. Kroz Trebinje prolazi magistralni put Iz
Beograda za Dubrovnik preko Viegrada i prevoja emerno. Izgradnjom aerodroma u
Trebinju bi se poveala frekvencija putnika na prostoru grada a za sada najblii aerodromi
su ilipi 40 km, Tivat 55 km, Podgorica 120 km. Ali mislim da u Trebinju treba prvo
napraviti autobusku stanicu pa onda razmiljati o aerodromu.
Etnodemografska struktura Istone Hercegovine
,
1991. 72% .
Naselja Istone Hercegovine
Na podruju regije ivi oko 86000 stanovnika. Na podruju sedam optina regije je
registrovano ak 371 naselje sa prosjeno 215 stanovnika. Trebinje obuhvata 140 naselja,
Gacko 71, Bilea 61, Nevesinje - 56, Ljubinje - 21 i Berkovii 19. Najmanja optina
Republike Srpske obuhvata samo dijelove tri naseljena mjesta: Zijemlja, Kokorina i
Kamena.
Manifestacije Istone Hercegovine
Od mnogobrojnih manifestacija izdvojiu neke:
Duiev dan , 07. april Trebinje
Trebinjski dani vina, april; Trebinje
Trebinjske ljetne sveanosti, maj oktobar; Trebinje
Oponaanje ivota u srednjem vijeku, svake subote, ljeto, Stari grad Trebinje
Koarkaki kamp Dejan Bodiroga, kraj juna jul; Trebinje
136. Nevesinjska olimpijada, avgust; Nevesinje
Duieve veeri poezije, kraj oktobra; Trebinje

Etnosocijalne vrijednosti Istone Hercegovine

2

Obiaji
Obiaji su norme ponaanja koje su nametnuli odreeni uslovi jednoj grupi ljudi. Mogu biti
drutveni, privredni, religijski. Najzastupljeniji i najpoznatiji obiaji kod Srba su obiaji
ivotnog ciklusa, koji su u vezi sa roenjem, krtenjem, svadbom, odlazakom u vojsku,
smru itd. Koliko je uvanje obiaja bilo znaajno za zajednicu govori i izreka bolje zemlju
prodati, nego obiaj izgubiti. Narodni obiaji i verovanja potiu iz pradavnih vremena,
kada je ovek iveo veoma primitivno okruen mrakom i neistim silama, kada ljudska
misao nije mogla, niti je smela, da istrauje odakle su sve one pojave koje ga okruuju i
ispunjuju njegov ivot. Narodne obiaje i vjerovanja skoro uvijek prate razne tajanstvene i
mistine radnje, koje narod ini u raznim prilikama i iz razliitih pobuda. Namjena narodnih
obiaja je razliita da se zatiti zdravlje ukuana, da se sauva i povea porod i imovina,
da pada kia i natopi edna polja, da se suzbiju i razbiju gradonosni oblaci, da se pridobije
osoba koja se voli itd.
Vaskrs je najvei hrianski praznik. Farbanje jaja, darivanje i tucanje jajima su
tradicionalni srpski obiaj. Iako je Vaskrs je najvei hrianski praznik, praznik nad
praznicima, kod Srba se Boi i praznici vezani za njega najsveanije proslavljaju. Boi
se praznuje kao uspomena na dan roenja Gospoda Isusa Hrista, Sina Boijeg, Spasitelja
svijeta. Dan uoi Boia, 6. januara, zove se Badnjidan. Ujutro rano u zoru se sijee
Badnjak (hrastovo ili cerovo drvo) i ono simbolie drvo koje je zaloeno u peini kad se
rodio Isus. Drvo se postavlja uz kuu na ulaz. Zatim se loi vatra i pristavlja peenica.
Poslije ene pripremaju trpezu za Boi a navee djeca pijukaju na slami na kojoj su
slatkii, neke igrake pa ak i novac, Slama se postavlja ispod stola gdje se veera a
simbolizuje onu slamu u peini na kojoj se Hristos rodio. Prije Boia je obiaj
edrsetodnevni post koji znai uzdravanje od mrsne hrane, loih pomisli i ustrajavanje u
molitvi.
Slava je pravoslavni obiaj proslavljanja porodinog sveca. Uz nju ide kuvano ito
(koljivo), slavski kola i vino. Slui se i rakija a u zavisnosti koje se svetac proslavlja moe
biti mrsna ili posna slava zavisno od toga da li pada u vrijeme posta ili ne.
Privredni obiaji mogu biti otpoinjanje nekog posla za vrijeme mladog mjeseca itd.

Nonja Istone Hercegovine

3

Po osnovnim karakteristikama, seoska nonja srpskog stanovnitva u Istonoj

Hercegovini pripada nonjama dinarskog kulturnog kruga, koje uvaju elemente najstarijih
kultura. To su izrazito stoarske nonje od vune, prevashodno izraene u domaoj
radinosti. U Istonoj Hercegovini bile su u upotrebi dve varijante dinarskih nonji. To su
brdska i umska nonja.
Brdska nonja bila je rairena u istonom delu tog prostora i obuhvata oblasti Zubce,
umu, Povr, manji deo Popovog polja, Bileke Rudine, pa preko Nevesinjskog polja i
Podvelea, sve do Bora i Foe.
Umska nonja bila je rairena u zapadnom delu, u nekadanjim srezovima: Mostarskom,
Stolakom, Konjikom, Ljubukom i Ljubinjskom.
Razlike meu tom nonjom postojale su uglavnom u enskoj nonji, dok je muka bila
gotovo ista, sve do Nevesinjskog ustanka 1875.godine. Tada se u brdskoj nonji javljaju
uticaji crnogorske muke nonje.
Brdska enska starija nonja karakterie se bogatim vezom na lanenim i konopljanim
delovima odee, kouljama i detaljima za oglavlje - prevezaama, povezaama.
Udate ene oblaile su preko koulje sukneni zubun - dugu ili krau urdiju, zavisno od
materijalnog stanja, a zimi haljinu od mrkog sukna - mrinu.
Zapasivale su se irokom pregaom opreinom, sa kleanim arama.
Devojke su oblaile bele suknene urdije i haljine bjelae. Devojaka i nevestinska
pregaa - lizdek isticala se zlatovezom i raskonim dugim resama.
Obua od vune:arape, priglavci, terluci, nazuvci bogato su ukraavani raznobojnim
ornamentima, tehnikama pletenja i veza.Zajedno sa oputnim opancima inili su obuu
veoma dobro prilagoenu hodanju po krevitom hercegovakom polju.
Posebnost u nonji inio je nakit, rad starih ve zaboravljenih majstora: nevestinska kapo
ovrljina, koni pojas, toke koje su krasile eerme i urdije na grudima.
Muka starija brdska nonja takoe se odlikovala bogatim vezom na kouljama
konavaama.
Gornji i donji delovi odjee:Demadan,mali i veliki gunj za zimu, krojeni od mrkog sukna, a
gae i tozluci od belog sukna finije izrade. Samo su imuniji nosili dolame od ohe i
demadane sa tokama, kao i kone pojaseve silaje.
Posle Nevesinjskog ustanka iz crnogorske nonje preuzeti su mnogi delovi odee.
Umsku nonju u Istonoj Hercegovini karakterisala je prirodna belina vune, koja se
odrala gotovo dokle je nonja bila u upotrebi. Ovu nonju inili su: duga haljina bjelaa,
bele gae od tankog prediva, za zimske dane beli ogrta gunj.

Preko bjelae noena je mrka kratka urdica, a zapasivala se uzana duga pregaa tamnih
boja, zvanom opregalj.
Po gradovima i varoicama, ojaan srpski graanski sloj, posebno iz trgovakih i drugih
vienih porodica, tokom poslednjih decenija turske vladavine nosio je odeu izraenu od
materijala uvezenih iz Carigrada, Skadra, Venecije, ali i domae proizvodnje. Mukarci su
na glavi nosili fesove, a na telu fermene, dolame, demadane, toke, urkove, akire,
alvare, a na nogama cipele plitke ili duboke.
Udate ene su na glavi nosile fesove ravnog temena, uokvirene pletenicama a devojke male fesie pokiene cveem. U modu kasnije ulazi crnogorska kapa zavrata. Do tela je
noena pamuna ili svilena koulja, zatim jelek, vezena kratka dolama, libade sa
maramom na grudima, a poslednjih decenija devetnaestg veka poele su se nositi razne
bluze sa ipkom i porubima.
Nonju je dopunjavao veoma dekorativan i skupocjen nakit.
Ve polovinom devetnaestog vijeka u nonji se, posebno kod mlaih osoba sve vie
ispoljava uticaj srednje i zapadne Evrope i nonja se postepeno naputa.
Izvorni melos
Ravno-izvorne pjesme uz gusle na nekoj slavi ili drugoj sveanosti su izvorne vrijednosti
koje krase predio Istone Hercegovine.
Nain ivota
Nain ivota sjevernog dijela Istone Hercegovine je stoarstvo, zemljoradnja a junog
dijela specifian nain karakteristian za Mediteran. Uzgaja se vinova loza najvie,
proizvodi se med, rakija, vino a uzgajaju se i smokve.
Nain ishrane
Hercegovaki prut je specijalitet Hercegovine kao i sir iz mijeha. Neka od tradicionalnih
jela su hajduka tepsija, ratan i pogaa ispod saa.

Kulturno Istorijski spomenici

Stari grad Kotun (Kotur) u Dabrici (optina Berkovii)
Gradnju Kotuna mogue je datirati oko 535.godine, kada je Justinijan I od istonih Gota
osvojio dio provincije Dalmacije, kojoj su pripadali krajevi zapadno od rijeke Bosne i
krajevi oko Neretve sve do dalmatinskih primorskih gradova. Unutar zidina grada Kotuna
primjetan je veliki broj fragmenata keramike iz bronzanog i eljeznog doba, to navodi na
zakljuak da je na istome mjestu bila praistorijska gradina s kraja II i iz I milenijuma p.n.e.
Manastir Dobrievo (optina Bilea)
Prema istorijskim podacima, na temeljima ranohrianske bazilike, na staroj lokaciji, u
prvoj polovini XIII vijeka sagraen je manastir Dobrievo. Ne zna se tano ko ga je gradio,
a jedno narodno predanje kazuje da su to bili Nemanjii, dok drugo za gradnju manastira
vezuje cara Konstantina i njegovu majku Jelenu. Freske u manastirskom hramu
posveenom Vavedenju Presvete Bogorodice radio je krajem XVI ili poetkom XVII vijeka
poznati Georgije Mitrofanovi. U Dobrievu se nalazi i velika svetinja svete moti-ruka
nepoznatog svetitelja okovana u pozlaenu srebrnu narukvicu iz jednog komada. Manastir
je vie puta pljakan i paljen, a potom obnavljan.
Stari grad Klju (optina Gacko)
Na obroncima Rudo brda (1167 m) ogranka Baba planine, uoava se kupasto uzvienje
sa ostacima Sandaljeve rezidencije Kljua, njegovog najvanijeg grada u kome je izdao
najvie povelja. Njegova ena, Jelena, kerka kneza Lazara i udovica Balia, izgradila je
crkvu pred gradom. Kljuko podgrae sa nekropolom ukraavao je nadgrobnik Radonje
Ratkovia na kome se pojavljuje po prvi put ime jednog srednjovjekovnog grada.
Crkva sv. Nikole u Srevcima (optina Gacko)
Crkva je posveena sv. Nikoli, najvjerovatnije su je sagradile gatake vojvode Srevii.
Prisustvo fresaka u ovoj crkvi govori o selu Sreviima kao znaajnom mjestu u srednjem
vijeku. Tokom radova 1970. godine, ispod ovog slikarstva, otkriven je stariji sloj koji
upuuje na to da je crkva sagraena prije XVI vijeka.

Manastir itomisli (Istoni Mostar)

U selu itomisliu, izmeu Poitelja i Bune u Hercegovini, nepunih 20 kilometara juno od
Mostara, na lijevoj obali Neretve, nalazi se istoimeni manastir posveen Blagovjetenju
Presvete Bogorodice. Manastir potie iz XV vijeka. Kraj u kome se nalazi manastir
6

itomisli jedan Francuz je u XIX vijeku nazvao vesela dolina, zbog njegove ljepote i
plodnosti.
Ljubinje
O bogatom kulturnom i duhovnom ivotu Ljubinja svjedoe brojni hramovi kao to su hram
iz XIII vijeka posveen proroku Iliji, hram Slavi Vidovdana u selu Vlahovica takoe iz
perioda srednjeg vijeka, te Miljenski hram u kojem je po nekim izvorima sluio Sveti
Vasilije Ostroki i Tvrdoki. Veliku vrijednost ljubinjskog kraja oslikavaju brojne
srednjovjekovne nekropole kojima je ovo podruje bogato.
Steci (optina Nevesinje)
Znaajno mjesto u kulturno-istorijskoj batini Nevesinja zauzimaju steci. Podruje optine
Nevesinje ima 117 nekropola sa ukupno 4109 steaka. Oblici steaka u nevesinjskim
nekropolama su ploe (39%), oblici sanduka (56%), sljemenici (4%) i krstae (0.8%).
Prema ouvanim natpisima i karakteristikama, Nevesinjski steci potiu iz perioda s kraja
XIII do poetka XVI vijeka. Najvea nekropola steaka (452 steka) u BiH nalazi se u selu
Krekovi (zaseok Mijatovci, lokalitet Kalufi), 10 km udaljeno od centra grada.
Najznaajniji spomenik iz 400 godina turske vladavine je sahat kula, koja se nalazi u
centru grada. Pretpostavlja se da je izgraena krajem XVI vijeka.
Stari grad Klobuk (optina Trebinje)
Klobuk se nalazi na samoj granici Hercegovine sa Crnom Gorom. Ovo mjesto bilo je
poprite velikih svjetskih istorijskih zbivanja. . Osnovan je u IX vijeku, od kada je u
kontinuitetu u sastavu Srpske srednjevijekovne drave. Na starom gradu Klobuku postoje i
grobovi kosovskih junaka, a zbog estokog otpora Turcima neki istoriari ga nazivaju i
Srpskom Masadom. Danas se tu nalaze samo ostaci bedema iz turskog perioda, kad je
ovaj stari grad konano zauzela i razorila Austrugarska.
Stari grad Mievac (optina Trebinje)
Stari grad Mievac se nalazio u upi Trebinje na desnoj strani rijeke Trebinjice. Ne zna
se kada je podignut, ali kako predanje kae podigao ga je Vojvoda Mieta, pa je po
osnivau dobio ime. Prema Lukariju, dubrovakom hroniaru, Mievac se prvi put
spominje kao utvrda 1042. godine.
Crkva Sv. Vasilija Tvrdokog i Ostrokog (optina Trebinje)
Selo Mrkonjii nalazi se na istonoj strani Popovog polja na sredokrai puta Trebinje
Ljubinje. U ovom selu se 28. decembra 1610. godine, rodio sveti otac Vasilije Ostroki,
7

pod krtenim imenom Stojan, od majke Anastasije i oca Petra Jovanovia. Hram je
podignut na temeljima rodne klue velikog Boijeg ugodnika i nalazi se sa desne strane
puta kada se dolazi iz pravca Trebinja. Sa lijeve strane puta nalazi se hram Sv. Nikolaja u
kome je svetitelj krten. Pored hrama je groblje u kome poiva i Sveta Ana, majka
Svetoga Vasilija.
Arslanagia most (optina Trebinje)
Jedan od najljepih primjera osmanlijske arhitekture, Arslanagia most se izdvaja od
ostalih, ljepotom linija, matovitou i slikovitou oblika. Izgraen je 1574. godine kao
zadubina velikog vezira Mehmed-pae Sokolovia, a sluio je kao trgovaka veza
izmeu Novog ( Herceg Novi u Crnoj Gori) i Raguze ( Dubrovnik u Hrvatskoj). Krajem XVII
vijeka dobio je ime Arslanagia Most, po plemiu Arslan Agi koji je izbjegao iz Novog
nakon

to

su

ga

osvojili

Mleani.

Po izgradnji hidroelektrane je premjeten nizvodno u sam grad Trebinje.

Stari Grad Kastel (optina Trebinje)
Trebinjski Stari grad nastao je poetkom XVIII vijeka na obali rijeke Trebinjice i zvao se
Ban Vir. Nastao je od nekadanjeg trgovako-zanatskog centra. U sklopu Starog Grada
se nalazi Muzej Istone Hercegovine. Zgrada je napravljena u XIX vijeku.
Osman-paina damija (optina Trebinje)
Sagraena je 1726. godine po naredbi Osman-pae Resulbegovia, trebinjskog kapetana.
Nalazi se u Starom gradu. Damija je sruena 1993. god. I ponovo izgraena na istom
mjestu 2005. god.
Crkva Blaene Djevice Marije (optina Trebinje)
Mala crkva u ast roenja Blaene Djevice Marije u Trebinju, proglaena je i proslavljena
katedralom, 31. maja 1984. godine.
Manastir Dui (optina Trebinje)
Manastir Dui posvijeen Pokrovu Presvete Bogorodice, nalazi se 7 km, jugozapadno od
Trebinja, na lijevoj strani Trebinjice. Izmeu Prvog i Drugog svjetskog rata u Duima
borave izbjegli ruski monasi koji su ubijeni polovinom 1941. godine. Manastir posjeduje
vrijedne rukopisne crkvene knjige. U manastiru Dui nalazi se i estica asnog krsta.
Manastir Zavala (optina Trebinje)

Ispod planine Ostrog, ali ne u Crnoj Gori, nego u istoimenom selu u istonom dijelu
Popovog Polja, oko 50 km zapadno od Trebinja nalazi se manastir Zavala sa crkvom
posveenom Vavedenju Presvete Bogorodice. Uz manastire itomisli i Tvrdo spada u
najznaajnije sredite duhovnog i kulturnog ivota Hercegovine. Prvi pisani trag o
manastiru datira s poetka XVI vijeka, a u to vrijeme u manastiru su prepisivane vane
crkvene knjige.
Manastir Tvrdo (optina Trebinje)
Na stijenama mjesta Tvrdo tek, 4 km od Trebinja, na desnoj obali Trebinjice nalazi se
Tvrdo,

jedan

od

najznaajnijih

manastira

Srpske

pravoslavne

crkve,

sjedite

hercegovakog episkopa i mitropolita. Posveen je Uspeniju Presvete Bogorodice. Prema

jednom narodnom predanju manastir su osnovali sveti car Konstantin i njegova majka
Jelena, prema drugom, manje vjerovatnom, kralj Milutin, a prema treem, koje navodi i
Vuk Vrevi, manastir je gradio Herceg Stjepan Vuki (Kosaa). U arheolokim
istraivanjima strunjaci su pronali vie temelja, u i izvan sadanje crkve, a otkriven je i
ogradni zid oko manastira iz XV vijeka, to govori o velikoj starini ovog manastira.
Tvrdo je vie puta ruen najpre u velikom zemljotresu koji je pogodio Dubrovnik u
drugoj polovini XVII vijeka, kasnije su to inili i Turci, a Mleani su ga potpuno razorili
1694. godine da ne bi Turcima posluio kao tvrava. Poetkom XVIII vijeka manastir je
potpuno opustoen. Znaajno je obnovljen izmeu dva svjetska rata. Manastir je poznat
po podrumima vina i vinariji Tvrdo.
Petropavlov manastir (optina Trebinje)
Na samo nekoliko kilometara od Trebinja u Petrovom Polju nalazi se novouspostavljeni
Petropavlov manastir. U blizini manastira nalaze se ruevine, za koje se vjeruje da su
ostaci hramova svetih apostola Petra i Pavla s poetka XI vijeka pa ak i iz VI vijeka.
Manastir Graanica (optina Trebinje)
Po ugledu na manastir Graanicu na Kosovu, na brdu Crkvina kod Trebinja sagraena je
Hercegovaka Graanica. Sagraena je sa eljom da se izvri testament poznatog
srpskog pjesnika Jovana Duia iji su posmrtni ostaci prenijeti iz Amerike i sahranjeni u
kriptu ovog hrama. Mjesto na koje je crkva sagraena zove se Crkvina i prema predanju
tu je ranije bila crkva.