Tomislav GRGUREVI: Istraivanja tumula u Boki

Strunjaci Odjeljenja za praistoriju Univerziteta u Cirihu i Regionalnog zavoda za zatitu spomenika

kulture iz Kotora zajedniki su, 1988, 1989. i 1990. godine, izvodili arheoloka istraivanja na lokalitetu
Mala gruda, u Grbaljskom polju, u kotorskoj optini, a poslovima su rukovodili prof. dr Margarita Primas
/Cirih/ i mr Jovan Martinovi /Kotor/. Prije toga, u sezoni 1970/71. ekipa Arheolokog instituta iz
Beograda i Pomorskog muzeja u Kotoru bavila se istraivanjem lokaliteta Mala gruda.
Tom prilikom dobijeni su novi, interesantni podaci, znaajni za praistoriju toga kraja. Tumul Velika gruda
ima najvei prenik 26 m, njegov vrh visok je 6,30 m iznad okolnog terena, te je zbog toga vii 1,60 m
od tumula Mala gruda. Ve prva kampanja 1988. godine pokazala je da postoje velike razlike izmeu
Male i Velike grude. Mala gruda je bila napravljena od gline i imala je pokriva od jednog ili dva reda
kamenja, dok je Velika gruda dvostruki tumul. Ona se sastoji od glinene mogile, visoke 4,50 m, nad
kojom je izvedena druga gomila, u centru visoka 1,80 m, a bila je izgraena od kamena. Ovo kamenje je
razliite veliine, a otkriveni ljunak i komadi zaobljenog kamena koji, najvjerovatnije, potiu iz oblinjeg
potoka.
POGREBNI OBIAJI BRONZANOG DOBA
Tokom prve kampanje otvoren je sektor u jugoistonom dijelu Velike grude i istraen do dubine tri
metra. Konstatovano je da je kameni tumul bio mjesto gdje su ponavljana sahranjivanja tokom potonje
faze bronzanog doba. Poremeeni grobovi i razbacani ostaci na vrhu spomenika mogu biti datirani u rano
gvozdeno doba. Nijesu otkriveni tragovi kasnije upotrebe. Tu se nalazi i nekoliko rovova koje su izgradili
vojnici u odbrambene svrhe, u kasnijem periodu.
Tokom 1989. godine istraena su jo dva sektora tumula, a arheoloki poslovi zavreni su 1990. godine.
Dobijen je veliki broj podataka o pogrebnim obiajima bronzanog doba na junoj obali Jadrana. Grobovi
su bili obino, ali ne uvijek, oivieni irim kamenjem i pokriveni tankim kamenim ploama i oblucima.
Obino su upotrebljavani za vie ukopavanja. Svaki grob posjeduje unutranju azratigrafiju upotrebe i
ponovne upotrebe za pokopavanje odraslih i djece raznih godina starosti. Osnovni poloaj tijela bio je
stoga, samo u izuzetnim sluajevima sauvan. Nije pronaeno da su pokojnici sahranjivani u zgrenom
poloaju. Izuzetno su pronaeni takoe i tragovi kremacije ili bar uticaja vatre na ljudske kosti.
Antropoloku analizu otkrivenih ostataka izvrio je Tomass Rossi lan arheoloke ekipe koja je ispitivala
Veliku grudu. Njihovi fragmenti ili manje-vie itavi skeleti bili su temeljno izueni. Prouen je takoe i
pronaeni arheoloki materijal. Neki od bronzanih nalaza su loe sauvani i traili su poseban postupak.
Velika panja bila je posveena djelovima koji su jo imali metalnu jezgru a ne samo proizvode korozije.
Meu materijalom dominiraju: keramike posude, iroki lonci i are kao i poneke olje, odnosno ae.
Mogue je bilo restaurirati znaajan dio posuda i izvriti uporeivanje sa materijalom iz ostalih grobalja u
zemlji i okruenju, to je bilo lake nego vriti komperativnu valorizaciju sa mnogo vie fragmentiranim
ostacima iz naselja. Arheoloko istraivanje je uporeivano na osnovu najsavremenijih radiobikarbonskih
podataka dobijenih u akceleratorskim mjerenjima.
SADRAJ TUMULA
Arheolokim istraivanjima na Velikoj grudi otkriveni su zanimljivi centralni grobovi do dna tumula, ime
se omoguilo ustanovljavanje toga pokopavanja i ritualnih akcija. Izvan malog centralnog grobnog
mjesta - velika glinena humka bila je skoro sasvim liena antropogenih tragova, izuzev nekih
prepoznatljivih razlika u nanosima, od kojih je spomenik sagraen na Velikoj grudi - postoje dva
centralna groba, jedan iznad drugog. Prvi je otkriven u sredini stratiografskog slijeda i pokazuje u osnovi
isti ritual, koji je ve poznat slijed kamenog gornjeg tumula, to znai viestrana sahranjivanja i samo
malo priloenih bronzanih ukrasa.
Drugi centralni grob, radi kojega je tumul bio i podignut, drugog je oblika i slian velikom grobu u centru
tumula Mala gruda. Jama je bila izdubljena u prvobitnoj povrini, te pogoena i ograena kamenom. Isto
je bilo i na Maloj grudi, gdje nije bilo kamene pregrade izvan ciste. Kako nije otkrivena ploa ''in situ'' ne
moe se zakljuiti da je grob u antici bio ve otvaran, zato nema tragova osim jedne izdvojene ploe,
koja je pripadala cisti.
U grobu je bila sahranjena samo jedna osoba. To je bio mukarac u zgrenom poloaju, leei na svojoj
lijevoj strani, glave okrenute u sjevero istonom pravcu. Izgleda da je tijelo ostalo neprimijeeno, samo
je lobanja bila deformisana i orkenuta ka istoku, dok je donja vilica ostala u originalnom poloaju.
Grobni prilozi otkriveni su na dva mjesta: naspram ovjekove glave, tj. u istonom dijelu ciste gdje su

bila poloena tri bakarna orua: pljosnata sjekira i dva noa ili brijaa. U uglu ciste leala je plitka zdjela,
koju karakterie istaknuta uglasta drka. Zdjela je skoro u cjelini sauvana jer nedostaje mali dio
prstenaste noge. Skelet je bio veoma lomljiv nakon ienja od natoloene gline. Stoga je bilo odlueno
da se podigne dio lobanje i mandibule zajedno sa okolnom glinom i da se njegov donji dio oisti u
labaratoriji. To je uspjeno uraeno u Odsjeku za praistoriju i istoriju u Cirihu, gdje je ustanovljeno da je
mukarac nosio ukras za glavu. Ispod njegovog zatiljka bilo je otkriveno osam prstenova.
Kao i na mnogim drugim mjestima u tivatskoj i naroito kotorskoj optini i na hercegnovskom podruju
postojao je kompleks tumulusa, monumentalnih dimenzija, prenika 39 metara u pravcu istok zapad i
22 metra u pravcu sjever jug. Centralni tumulus nalazi se na lokaciji evojake grede, iznad velike
provalije. Formiran je od lomljenog kamena, elipsoidne osnove, visine stoera preko tri metra. Dijelom je
oteen jer je odneeno odavle dosta kemana za gradnju suvomea pored puta. Na obodu zapadne
strane tumulusa nalazi se otvorena kamena grobna cista, koju je pronaao, otkopao i istraivao mr Ilija
Pui. Tada, prema raspoloivim podacima, nijesu naeni znaajniji ostaci, osim grube keramike i skeleta
u zgrenom stanju.
Naroito panja bila je posveena arheolokim istraivanjima tumulusa T-2. Na njegovoj dimenziji
najvioj koti pronaena su razlomljena kamene ploe veih dimenzija, debljine oko 15 cm. Prilikom
rasiavanja kalote tumulusa u sloju tamno-mrke, te svijetlo-mrke rastresite zemlje, naeno je pet
fragmenata keramikih posuda grube fakture u ijim je strukturama prisutan pijesak. Posude su crvene i
crne boje. Na povrini, od dva metra kvadratna, pronaeni su mjestimino ostaci polomljenih kostiju i
zubi.

Ve prilikom prvih obilazaka ovih tumula od strane ekipe Pomorskog muzeja Crne Gore iz
Kotora i Arheolokog instituta SANU iz Beograda, na elu sa dr Majom Parovi-Peikan,
jo davne 1963. godine, ustanovljeno je da su ove "grude" djelo ljudskih ruku, poput
dalekih kurgana u ukrajinskim stepama. Tek se 1970. i 1971. godine uspjelo obezbijediti
sredstva na sistematsko istraivanje manjeg tumula Mala Gruda, koje je dalo izvanredne
nalaze iz centralnog groba od grubih kamenih ploa sa poklopnicom: zlatni bode,
srebrnu sjekiru sa zlatnom aplikacijom, zlatne kariice kao ukras za kosu, do tada
nepoznatog oblika u nauci i zato nazvane "tip Mala Gruda", te keramiku sa urezanim i
bijelo inkrustiranim ornamentima, to je sve povezivalo ove nalaze sa mediteranskim
kulturnim krugom i kritskomikenskom kulturom sa prelaza iz treeg u drugi milenij stare
ere, te s druge strane sa kulturama panonskog bazena, posebno nalazita Vuedol pored
Vukovara, iz istog perioda.
Trebalo je da proe skoro 20 godina pa da se pojavi Abteilung fur Ur-und Fruhgeschihte
(Odjeljenje za pra - i protoistoriju) Univerziteta u Cirihu (vajcarska) na elu sa prof. dr
Margaritom Primas i njenim asistentom (sada profesorom) Philippeom Della Casa, sa
sredstvima i kompletnom opremom za istraivanje po najmodernijim metodama, i da u
zajednici sa Optinskim (sada Regionalnim) zavodom za zatitu spomenika kulture iz
Kotora, u sezonama 1988, 1989 i 1990. godine izvri sistematsko istraivanje tumula
Velika Gruda, te da objavi rezultate u dva toma izvanredno opremljene knjige. I u ovom
sluaju se pokazalo da je glineni tumul sa kamenim platom podignut iznad dvospratnog
centralnog groba od grubih kamenih ploa, od kojih je u donjem otkriven skelet
mukarca sa obrednom aom od keramike sa istim urezanim i bijelo inkrustiranim
motivima Vuedolske kulture, sa dva bronzana sjeiva i bronzanom sjekirom, te osam
zlatnih kariica ukrasa za kosu, od kojih tri pripadaju "tipu Mala Gruda", a pet se vezuju
za nalaze istovremene kulture na ostrvu Leukas u Jonskom moru.
Meutim, nad zemljanim tumulom Velike Grude bio je u kasnijem, bronzanodobnom
periodu podignut jo jedan tumul od oblutaka i pijeska iz korita oblinjeg potoka

Kolounj, u kome je na samom poetku radova otkrivena itava nekropola od 30-tak

grobova, prostih plitkih jama okruenih uspravnim oblucima, esto vie puta koritenih
za naknadna ukopavanja odraslih individua ali i djece, sa prilozima od velikih keramikih
posuda i sitnih metalnih nalaza: bronzanih dugamdi raznih tipova, tzv. naoarastih fibula
ili prstenja od bronzane ice, to sve ukazuje na pripadnost ove nekropole vremenu
srednje i kasne bronze i poetaka eljeznog doba, od cca 1600. do 1200. godine prije
nae ere.