Professional Documents
Culture Documents
Toi Tu Hoc
Toi Tu Hoc
. C TNG QUT
E. C NHN QU
G. C T NH
H. C THN THNG
A. C SCH
1. Th no l sch hay?
2. c sch tm hiu mnh
B. PHI C SCH CCH NO
1.Tnh cch tn nghim ca s c sch
2. Ch c nhng tc phm hay
3. Sch gi u ging
4. Ung nc tn ngun
5. Sch qu nhiu ch gii
6. c sch cn phi c i c li nhiu ln
7. Cn c nhng sch cao hn tm hiu bit ca mnh
8. i vi bt c sch no, phi dnh cho n mt tm lng thin cm
9. Cn n li nhng g ta hiu bit hoc suy ngh v vn ca quyn sch nu ra
10. c sch cn phi ng ho vi n v phn ng li n
11. c sch cn t cho mnh trc mt vn hay mt cu hi tm kim, sn ui
12. Lm th no nghin cu mt h thng t tng?
13. Lm cch no hiu bit c hc thuyt mi?
14. Ci hi ca nhng sch tot yu
15. Vit li nhng g mnh c
16. c sch cn xem bn mc lc
CHNG V: C NHNG G?
1. C TIU THUYT TM L
2. C S
3. C BO
4. C NHNG SCH V THIN VN V A L
A. C KHOA HC
B. C TRIT HC
C. BIT XC CM
1. Nguyn tc th nht: i t d n kh
2. Nguyn tc th hai: Lm vic u u khng gin on
3. Nguyn tc th ba: Khi u bng nhng yu t u tin
4. Nguyn tc th t: Bit la chn
5. Nguyn tc th nm: Qu thi gi lm vic v t cho n thnh mt k lut
6. Nguyn tc th su: Bit dng thi gi lm vic v tit kim tng pht mt
7. Nguyn tc th by: Lm vic g th lm cho hon tt
8. Nguyn tc th tm: C mt sc khe di do
KT LUN
PH LC: LI HAY P
TA
Ti cn nh mt cu chuyn ng ngn Rp rt ng nghnh sau y do vn s Anatole
France thut li: C mt Nh Vua gi cc bc tr gi trong nc, bo tm ti v mang li
cho ng s khn ngoan. Cc bc bc hc y su tm tt c sch v hay nht trong nc
ch n cho Nh Vua. Nh Vua ang bn vui chi trong mt yn tic nn khng c ngy
gi c: Nhiu qu! Lm sao c ht c? Sut i ta cng khng c ht. Cc ngi
hy tuyn li trong ng sch y nhng quyn no hay nht v cn thit nht thi!
Cc nh bc hc mi ngy m tuyn chn, cn c mt m sch hay nht, bn em ch
n Nh Vua. By gi Nh Vua ang m mng bun ng, bn bo: Vn cn nhiu qu!
Cc khanh c gng thm ln, c li tht k cc sch ny v tm tt li tinh hoa ca n,
vit thnh mt quyn sch thi, ri ta s c quyn y thu thp s hiu bit ca nhng
bc thng minh nht th gii t c ch kim, c phi tin hn khng?
Cc nh bc hc uyn thm nht, cm ci c nm trng mi rt ng tinh hoa vo mt b
sch duy nht. Lng mng khp khi, v cao nin nht trong cc nh thng thi m b
sch qu y vo n. Nh Vua cng vn ch l cn di dng lm:
Khanh hy c gng rt tt c tinh hoa b sch ny lm thnh mt cu thi, nh th ta ch
hc ly cu y bit c tt c ci bit ca con ngi t xa n nay, trong khp thin
h.
Nh thng thi tr v, v sau mt thng tr vo n, cm theo cu t tng tinh hoa ca
tt c s hiu bit ca con ngi, vit trn mt tm la ng: Con ngi sinh ra, yu ui,
trn trung. Cng ngy cng ln hn, v sc mnh cng nh v dc vng, nhng lng
tham mun li khng bao gi tho mn. Ri tn t, ri tiu vong.
Nh Vua ang bn sa son ra qun t v gin d ni: iu y c g m phi ni. Ta
bit d ri! Chng anh ton l bn lo c!.
*
*
- cht c ri?
- Th th nhng cu Nh Vua c ch l nhng cn b ca c nhn y thi.
- , anh th! Ta ang c sc h, sao dm c ngh lun. H ni c l th ta tha, bng
khng c l ta bt ti.
Ngi th mc ni:
Ti xin c ly vic ti lm m suy lun. Khi o bnh xe, rng, hp, va vn, ng mc
th tht l t tm ti liu m ny ra tay ti lm, nh c php nh t nh, ch ming ti
khng th ni ra c. Ci kho y, ti khng th dy c cho con ti, con ti khng th
hc c ca ti. Bi vy, nm nay ti by mi tui ri m vn gi ngh o bnh
xe.
Ngi xa cht, th ci hay ca h kh truyn li c, tng cng nh cht c ri.
Th th nhng cu nh vua hc, thc ra ch l nhng cn b ca ngi xa m thi.
Tht c ng nh li ca Alain ni:
Vn ho l mt ci g khng th truyn, m cng khng th tm tt li c.
*
*
CHNG TH NHT
TH TM MT NH NGHA
A. TH NO L NGI HC THC?
L K c ni: Ngc bt trc, bt thnh kh; nhn bt hc, bt tri l. C ngi dch nh
vy: Ngc chng mi, chng ra chi. Ngi m chng hc, tr tri u tng.
Nhng th no l ngi c hc?
C k hc u nm ba cp bng, c ngi u c nhn, tin s th m cng cn b ngi
ta mng cho l v hc. Nh th th ngi c hc l ngi nh th no? Chc chn,
n phi c mt nh ngha r rng, nhng thng c hiu ngm hn l ni trng ra.
Ti c quen nhiu bn u k s in, th m trong nh c my in no h, phi i tm
nhng anh th my in n sa Nu ta bo h ging ngha v in hc, th phi bit, h
s lm cho ta ic c Ti c bit nhiu ng gio s trng s phm ra , th m trong
khi dy hc, h khng bit p dng mt nguyn tc s phm no c; hc tr vn than phin
l gi dy ca h bun ng mun cht, khng hiu c g c Ri h cn bo: Hc tr
m hc d, khng phi li ti thy Ti cng c thy vi ng u bng tin s hay thc s
trit hc, th m cch n vi i vng di nh mt ngi ngu, khng hiu cht g v tm
l ca con ngi c.
Ai ai, nu quan st, cng s nhn thy nh ti S tnh y khng phi li g ni
nhng ngi y, h l nn nhn ca ch nh trng ngy nay, m ti s bn n mt
ni khc. Ti ch mun ni, nhng ngi c nhng bng cp ni trn y, h c hn g k
v hc khng? Nu c hn l h hn v l thuyt, nhng v phn thc t h u c hn
g mt con Vt. Ni cho ng hn, h ch c hc m khng c hnh. Hc l
bit. Bit, m khng thc hnh c, cng cha gi l bit. Tri v Hnh cn phi hip
nht mi c gi l ngi c hc thc.
Ngi xa c v: Con chin n c, u phi m nh c m l bin thnh nhng b
lng mt p. Con tm n du, u phi m nh du, m l nh t . Hc m
khng tiu ho, c khc no con chin nh c, con tm nh du Ngi ta ri cng chng
khc no ci my thu thanh, ch lp li nhng g k khc ni Hc nh th, khng c
li ch g cho mnh m cn h phm cch ca con ngi ngang hng vi my mc. Georges
Duhamel c ni: ng s my mc ca bn ngoi hy s my mc ca ci lng
(42). Mt x hi m con ngi ch cn l mt b my th s mng ca vn ho n ngy
cng tn ri m tinh thn loi ngi ri cng n lc dit vong: c xc m khng hn
Hc m a con ngi n tnh trng y, ti tng th ng hc c hn khng? Ci him
trng ca x hi ngy nay phn ln phi chng mt phn no u do nhng b c hc
thc na ma y gy nn?
Th th, hc v hc thc khng th lm ln vi nhau c. Ta cn phi phn bit hai l
y.
Tht vy, c nhng s hiu bit ch bm ngoi da m khng th n su vo tm khm ca
ta. N ch l mt nc sn bng nhong v ch l mt lp sn thi Ci hc ca ta khng
c nh hng g n tm hn ta c. Tri li, cng c nhiu th hiu bit lin lc vi k c
ta, vi t tng ta, vi tnh cm dc vng ta, n ho hp vi ci ngi tinh thn ca ta
khng khc no kh huyt t inh tu i vi thn th ca ta vy. Gia nhng s hiu bit y
B. HC LM G?
Hc lm g? V ti sao ta phi hc?
Ta phi quan st chung quanh ta, ta s thy c hai hng ngi: hc v t li, v hc khng
v t li g c, ngha l hc m hc, hc theo s thch ca mnh
Hng hc v t li, chim mt phn rt ng. H hc mt ngh thut no, mt khoa hc
no, mt ngh nghip no l tm mt k sinh nhai. Ci mun thit thc ny cng l ci
mun chnh ca cc bc lm cha m khi tm thy cho con, hay khi gi chng n trng.
M chnh cc hc sinh, a s cng ch c mt mc ch y: nm ly cp bng tm ly
mt con ng sinh k.
Tht ra, cng c nhiu k, i vi ngh nghip sau ny ca mnh, cm thy thch th lm.
Cng c th rt sung sng khi ngh n sau ny s c lm k s, gio s, ngh s hay s
quan Nhng, ci ngh nh kim a v, tin bc, danh vng, quyn tc cng
lm cho tm hn mnh mt c ci sung sng tinh khit ca ci hc v t li Ci
mng ca tui tr qua ri, ti thng thy c nhiu bc ph huynh khng mun cho con
em mnh sau ny eo ui theo ngh nghip ca mnh. Hc tm mt ngh nghip lm k
sinh nhai, c ci l i ch ca n, khng mt ai c th chi ci c, nhng du thch hay
khng thch n ch l mt ci hc thnh cng, mt ci hc v li m i vi nhng
ngi c u c thit thc, t l tng, cho l tho mn lm ri!
Bn nhng nh tp s v li y, chng ta cng thy c nhiu k, ngay bui cn th, nht
l lc m tr thc ng chng ny n, h ham hc m khng c mt ngh g dc li c:
khng phi kim tin, khng phi tm a v, cng khng phi tm danh vng
Chiu theo ca cha m, hoc v hon cnh bt buc m phi chn mt ngh no, k thc
h khng cht tm hn no ni y c. H l mt cng chc s hi oi m h m say thi
C. TH NO L BC THIN TI?
Ni n nhng bc thin ti nhiu ngi tng tng h nh nhng k phi thng, c
phong c t xa hn vi loi ngi. Thc ra cng khng c g l gia h v chng ta cho
lm; c nhiu k cn t hn chng ta nhiu v vn th cht ln tinh thn na.
H ch khc ta c mt iu thi: h c mt c tin vng vng v phng php lm vic ca
h. H tin rng vi s cn c nhn ni v cch lm vic c phng php, h s t c
mun cao xa ca h. Theo h thin ti ch l mt s bn b nhn ni lu ngy m thi.
CHNG TH HAI
NHNG YU T CHNH
A. HC VN V THI GIAN
Trang T ni: i sng ta c hn m s hc hi th v hn. i by gi m ng cn
ni th, th sng vo i nay phi nh th no? Khoa hc i n trnh cc k phc
tp v su rng, du l bc thng minh n u cng khng dm ni: c ti c th cha
c tt c ci hc hin thi. Ngi nh Trang T m T M Thin bo l c mt ci hc
thng kim bc c, vy m cn phi ni th. Ta c nhn k chung quanh tng ngnh hc, s
thy s tng gia ca n trong my nm gn y m ngp. D cho ta c th u thai my
ngn kip cng khng sao cha c ht ci hc ca con ngi, ngay trong mi mt ngnh
hc no cng vy.
S hc cng ngy cng tng, m thi gi con ngi cng ngy cng thu hp. ng ni
thi gi ri ri ca ta ngy nay c nhiu Ly ngay mt ci ngh gio s cng thy
ngy gi ca mnh mt ht. D ta b ht thi gi ca ta khng sao c nghin cu
hc hi cho tinh chuyn. Ngh y s, ngh k s v bt lun l ngh no, mun hc n
ch tinh vi ca n, u phi mt thi gi khng t. Th l s hc cng tng th thi gi
thu thp n li cng hp.
*
*
Li cn c mt hng ngi phn i hng trn. H nht nh khng chu khoanh tay chu
dt Nhng cn thn hn, h quyt nh chn mt vi s hiu bit no m h thch nht,
ri bm ly, ngn tng p lu, em tt c thi gi v tm tr h nghin cu mt cch
Cu ny, ngha thm trm khng phi c ci ngha th thin nh trn. y chng qua l mt vin l ngy bin v
xuyn tc ca hng ngi lm bing m thi.
su xa trit hn. y l gii php ca nh chuyn mn. Hng ngi ny hin thi rt
ng. Bt c l i vo gii tr thc no ta lun lun ng chm vi nhng nh thng thi
trong thp ng y. Mt ng k s cu cng khng bit g c n cc phong tro vn ngh
trong nc, cng khng sc hiu bit mt bi th hay. Mt bc s y khoa khng bao gi
c sch trit hc, hay vn chng. Mt kch gia sut i khng c mt quyn sch v
khoa hc thc dng
Ngoi cc ngnh chuyn mn ca h, h khng bun bit n vic g ngoi ch s trng
ca h. H cng l hng ngi cng nhn s bt lc ca tr no con ngi trc vn
mnh mng ca s hc hi. Nhng, thay v nh anh dt kim thi trn y b tay chu
dt, th h li quyt nh chn con ng c lp v chuyn mn. Tuy vy, hng ngi ny
ng mn hn hng ngi trn y, nht l h d thng hn hng ngi ngy tr thc
sau y.
Hng ngi ngy bc hc hay ngy tr thc li cng l nn nhn ca vn nan gii
trn y: ci hc th v cng m thi gian th c hn. H khng chu dt, nhng h cng
khng c can m lm nh chuyn mn. H l hng ngi d d ng ng: ci g
cng bit, nhng khng c ci g thc bit. y cng l li hc nh trng o to
mt hng ngi bc hc na ma. Sch g h cng c nhng m h ch c pht qua
nh con bm gin hoa H bn n nguyn t lc, h ni chuyn Einstein v thuyt
tng i, h bn n V Vi ca Lo T, h lun v tam gio, snh chnh tr, kinh t
khng c cu chuyn g l khng thy h ph bnh ch trch nh mt k chuyn mn.
Nhng nh bc hc na ma ny hin thi chim gn hn chn mi phn trm nhn
loi. Ch dn ch cho php h nghnh ngang ma mp trong khp cc ngnh hot ng
x hi. Nhng bo ch, nhng sch ph thng vit mt cch hi h ca nhng hc gi na
ma l nhng ti nhn o to ra hng ngi ny, nht l ci hc bch khoa ca
chng trnh gio dc hin thi.
Hng ngy tr thc ny tht l c mt tai v cho x hi hin thi. i vi hng dt v
hng chuyn mn trn y, h l hng ngi bu xu s hc, hng ngi ng ght nht.
Dn chng thiu hc thng b bn ngi ny lo bp. K no ma mi lo mp nht,
thng c qun chng hoan nghnh V chnh h l k dn dn chng vo nhng con
ng phiu lu tm ti ca lch s sau ny.
*
*
B. CI HC V B RNG V CI HC V B SU
C hai th hc vn: hc v b su v hc v b rng.
C mt th hiu bit do bn ngoi a n, c mt th hiu bit do bn trong m pht huy
ra c.
Ci hc bao qut m ngi xa ng Phng khuyn bo: thng tri thin vn, h tri
a l, trung tri nhn s l mt ci hc ht sc cn thit tm bit c chn l trong i
ny. Tht vy, mi s , mi vt trn i, rt lin quan mt thit vi nhau. C bit c
nguyn nhn mi hiu rnh l s. Nhng ci nhn ny sanh ra ci qu kia, ri ci qu y li
l ci nhn cho ci qu khc, tip tc nhau m n. S vic va xy ra trc mt ta hm
nay, trc y c mt dc nguyn nhn m ta khng bit v c bit c chng, cng
ch bit c mt vi nguyn nhn thin cn nhn tin m thi, cn li khng bit bao
nhiu nguyn nhn khc na, hu hnh c, v hnh cng c m ta khng lm sao bit ht
c. Ngi tr s d khc c k ngu ch im ny: mt ng tm thy c nhiu
D. C GNG M C BN B L NH C S HNG TH LM HU
THUN
Gio dc m c hiu qu ch khi no gy c ni ngi mt s c gng tinh thn. Nhng
ng hiu lm rng li gio dc mi ngy nay ch trng s gio dc t do, ngha l
khng p buc lm vic, tri li, cho hc sinh thch g hc ny, ng bao gi bt buc
hc sinh hc nhng g n khng thch, m phi bit gy hng th cho vic hc, l li gio
dc hu b s c gng. Hiu th l sai lm : li gio dc mi ngy nay khng bao gi ch
trng hy b s c gng, m thc ra l tm cch gy hng th th s c gng mi bn
b. Lng ham mun m say l mt ng c thc y v nui nng sc c gng khng
ngng n cc . Bi vy, tm c hng th cho s hc, bt c l ci hc no, l iu
kin u tin v cn thit duy tr s c gng c lu bn v c ng li.
*
*
E. C PH BNH
nh rng, ngi hc thc khng th trnh c tt c nhng nh hng ngoi gii
nhng h l ngi bit ph phn, bit la chn vi mt u c sng sut, c lp v t do.
D nhin nhng danh t ny dng vi ci ngha tng i ca n. Hay ni mt cch khc,
h l ngi c c ph bnh sng sut v linh ng.
Mt ci hc m xng ng vi danh t chn chnh ca n, t ra cng phi c hai iu
kin sau y:
1. Trc ht ci hc y ng phi l mt ci hc qu chuyn mn. Mt nh kho cu
v cc loi bm hay cc loi tem bu in cha phi l mt nh c hc thc cao.
2. Ci hc y phi l mt ci hc do s suy ngh nghin ngm m c, ch khng nn l
ci hc do k khc mang li cho mnh, sn sng trnh cho ta vn ng n c ph bnh,
phn on hay suy ngh g c. Mt s hiu bit khng gip ta suy ngh thm, li lm tt hn
c t m v gy to mt tinh thn th ng, khng ham thch tm ti g na c l mt ci
hc cht. Nhng k t ho c mt ci hc nh mt ci n b chng c th dng
gii quyt c tt c mi vn trong i mnh l nhng k ng thng hi nht.
Loi th cng nh loi ngi u c thin tnh. Thin tnh l mt nng khiu m to ho
ban cho tt c mi sinh vt trn i phn ng c vi tt c mi bin c trong i m
khng cn phi dng n l tr, khng cn phi t vn . Tri li, vn ho lm cho ny
sanh trong u c con ngi v s vn , bt phi lun lun suy ngh. Cp mt ca ngi
c trnh vn ho cao, lun lun nhn i vi nhng kha cnh v mu sc mi l. V
phi chng l tt c danh d ca con ngi?
*
*
v bit tr liu suy ngh n s phn ca mnh. S hiu bit v i sng ni tm ca mnh
dng nh b nh khoa hc xem thng v cho l mt ci hc xa x phm dnh
cho nh lun l, trit hc, tm l v vn chng thi s lo ngh m thi. i vi thng
nhn, cng ch l mt ci hc sng trong tng tng ch khng phi l ci hc trong
thc t.
Thc s, trong lch s t tng loi ngi bao gi cng khi u bng s ch n ngoi
gii trc khi i v ci hc ni tm. Phi c mt trnh vn ho cao mi c th dng n
khu hiu ny: Bit mnh l u mi ca s khn ngoan, v i su vo con ng quan
st ni gii.
*
*
I. C TINH NHU
Ngoi l tr, tc l c khc chit, ta cn phi lo o luyn c tinh nhu.
Chnh c tinh nhu n gip ta trn con ng nghin cu nhng g m gic quan ca ta
khng cn nhn xt c na, tc l gip ta hot ng trn nhng vng tinh thn rt t nh
ca tnh cm v t tng: y ta ch c th cm c ch khng cn suy tnh ra c, ta
c th nhn thy ngn mun si dy lin lc v cng t nh v chng cht m ta khng sao
thy c du hiu g bc l bn ngoi c tinh nhu gip ta thy c ch khng th la
ra ca s vt trn i, trong khi phn ng ngi ta thy ton l ri rc.
Mun o luyn c tinh nhu, iu kin u tin l phi bit tp trung tt c s ch ca ta
v ci con ngi su sc, phc tp m duy nht ca mnh y Trong tt c ci hc trn
i ny, ci hc v mnh l quan trng nht. Cn suy ngh, nghin ngm n con ngi ni
chung v ca mnh ni ring, tm hiu mt cch su sc tinh t nhng tnh cm ca ta,
nhng cch suy ngh v hnh ng ca ta Phi quan st tm hiu ngha v tng c
ng ca con ngi trong khi mnh giao thip vi h, t ci ting ci hay cu ni, trong
ci lng thinh hay lic mt u c mt ci g biu l c ci su kn ca ci lng l
phng php hiu qu nht mi gia c tinh nhu ca ta Mun cho c tinh nhu c
thm t nh, ta cng cn rt kinh nghim ni nhng b tiu thuyt danh ting ca cc i
vn gia u M cng nhng tung truyn c ting tm quc t.
*
*
CHNG TH BA
B. TINH THN TN MC
Mun c c mt hc vn uyn thm, cn phi trnh nhng c hi lm cho tinh thn tn
mc trong mt i sng qu phin phc.
Tn mc v nhng x giao nhm nh: sng ny mnh nh nghin cu v mt vn m
mnh m p t lu. Sau khi tm ra xong xui, mnh nh li bn vit c sch v lm vic.
Nhng thc mc, mnh lt quyn s tay xem coi ngy hm nay c ha hn vi ai g khng?
Cht cha! sut li qun mt, mnh ha i l ci con ca mt ngi bn Ph Nhun.
Mi gi Th by gi cn sm chn Ngi li bn, ly sch ra c Nhng thnh
thong y ny mnh c nhn ng h. Kt qu cng phu nghin cu ca mnh ch c g c
v mnh khng cn tin tng ni kt qu na, mnh bn ngh n ci pht m mnh bt
buc phi dng li, thay o qun, ln xe i cho tht nhanh n ni k hn Ri cn phi
x giao, min cng, vui ci gi di, chc mng, tn tng hoLi cn ngh mnh trc
khi ra i hm nay, mc b o g? Cn kh ni, y ri cn bt buc phi gp my thng
bn tri nh chuyn mn quy ri v lm mt thi gi ngi khc bng nhng ci tn
nhm, nhng cu chuyn khng u m mnh c ln trnh t lu. Tht ra, bui sng ny
chc chn ta s khng lm nn tr g c c ri!
Thi th ngy mai c l ta s yn thn m lm vic v hc hi c kt qu hn. Nhng
quyn s tay ca ta ghi nhng g? 8 gi sng i d i hi nghip on; 10 gi i d l
khai mc phng trin lm hi ho; 11 gi a m tang ng ph ch tch hi Khuyn hc;
ba gi chiu nghe din thuyt ti i hc ng Vn khoa v, 5 gi i xem chp bng
Tha bn, nu thi dng biu y ging ta ta vi ci thi dng biu hng ngy ca bn,
th bn ng mong i su vo con ng hc vn Hoc t ra, bn phi cng quyt t
chc thi gi ca bn bng cch gin d ho n li. i sng bn, phin phc lm. Nu
bn c thi gi, ti xin im ch cho bn quyn i sng gin d (8) ca Charles
Wagner m nghin ngm. By lu nay chng ta i d khng bit bao nhiu m ci,
khng bit bao nhiu m tng, khng bit bao nhiu phng trin lm nhm nh, khng bit
bao tung ht tm thng khng gi tr m tang th ch nn d vo nhng ai l ngi
ch thn; nhng k n d cho c, khng nn n nhiu, lm rn tang gia. m ci m d
cho ng, ton l c dp khoe khoang tn ho, khng li g thit thc cho i tn nhn l
chn hnh phc ca tnh yu ca h. i d cc phng trin lm nhm, hoc i xem nhng
v tung xong l mt s mt thi gi ng tic.
Phi bit bnh vc ci thi gi qu bu ca ta. Bit t chi, l mt sc mnh ca tm
hn. ng s lm pht lng k khc bng s t chi kho lo: mnh chng nhng lm
li cho mnh m cng khng lm bn cho ngi. Nhng ngi thng minh, h rt hiu tm
s ca cc bc hc gi cng nh ca cc nh ham hc. Phi tht can m, mi chng tr
ni nhng d d ca cuc sng xa hoa ph phim chung quanh. Ngi quyt tm o to
cho mnh mt i sng tinh thn, phi t ra c mt i sng n gin, mt np sng xa hn
cuc sng xa hoa ca i no nhit bn ngoi, ngha l, nu c th c, nn c mt np
sng ca mt ngi n dt
*
*
C. I SNG N GIN
iu kin thun tin nht cho mt ngi c tm hc hi l phi c c mt i sng n
gin nht.
Sng n gin, u c ngha l sng ngho kh trong cnh mui da m bc, sng thiu
tt c tin nghi v tr li sng ci sng ca ngi bn khai mc mc. S bn lng v qu
thiu thn v vt cht, khng nhng lm cho i ta bc bi, li cn lm cho n thm phin
phc hn na, ch khng gin d ho n c nh ta tng. Tri li, c mt s nghip
to ln, tin ca nhiu cng lm bn thm tm tr: lo lm thm ra mi, lo thu ct gi gn, lo
tranh u vi nhng k tranh thng vi mnh l c mt cng vic v cng phin phc.
i sng nh th khng th no gy dng mt cng trnh vn ho g c cho ra hn. Ch
c nhng i sng m gia t kha kh v mc trung mi c th c iu kin thun tin
nht cho cng trnh t hc.
Tuy nhin, y, ta nn n vn phm hn l lng. Khng phi ci s tin bc ti
sn nhiu hay t l iu quan trng. Quan trng chng l ci quan nim ca mnh i vi
tin bc. i sng n gin, tc l ci np sng t chc theo mt quan nim bit nhn thy
ci g l chnh, ci g l ph trong i, bit qu ci cn thit m b qua nhng ci khng
cn thit. Phn ng con ngi khng bit phn bit ci g l chnh, ci g l ph, ch loay
hoay quan trng ha nhng ci ph thuc ca cuc i m qun lng nhng g ct yu.
Ly ngay mt vic hn nhn th r: ngi ta lo ngh tt c, no l mn ng h i,
no l chng r p trai, nng du kiu dim, no l tui tc i bn xng i va la, cha
m i bn xng ng sui gia, no l sm l vt cng trao tng qu vt t gi, no l quan
khch ng c ton l nhng bc quyn qu cao sang, no l xe hoa ng
l ly, chc tng
lng nhng Nhng ci iu ct yu, ci im chnh l tnh yu ca i tn nhn c thnh
thc yu thng nhau khng, tnh tnh h c ho thun nhau chng v h phi lm cch
no yu thng nhau mi v t mu hnh phc cho nhau Phn chnh , ngi ta
khng bao gi n hay nhc n. Ngi ta n ci ph nhiu qu m qun mt
ci chnh yu.
Lm ci ph vi ci chnh, lm hnh thc vi ni dung, c th ni l ci thng bnh ca
phn ng ngi i nay vy.
l ngi bit sng mt cch n gin, bit phn bit ci g l chnh, ci g l ph, ci g
l cu cnh, ci g l phng tin.
*
*
Hc, cn phi lm nh con ong ht nhy, ng hc i theo con bm gin hoa. C ngi
tng rng mnh s c c s vn hc hi va cn bn, va rng ri bng cch hng ngy
c nm ba quyn sch, chn mi t bo, i xem ba bn phng trin lm, i nghe hai ba
cuc din thuyt vn hc, chnh tr, trit l L v theo h, nh th h s c nhn xa
thy rng, tt c mi nng khiu u s c khi pht mi kha cnh. H lm! Ti c
thy nhiu ngi h c sch, c bo nh in Bt c gp g di tay l h c ngn,
c nghin, h c c t sch ny n t sch kia, bt cn l sch hay, sch d Nu h l
bc thng minh trit th ti chng dm ni, v l nhng ngoi l. Thc s, vi hng
tm thng nh chng ta, ti qu quyt nhng ngi hc nh th y khng lm g o to
cho mnh mt c s vn ho vng vng c c. Vi cch hc nh th, chc chn h ch c
c mt ci hc ngoi da, mt ci ho nhong khng sao tiu ho c. Ci hc y c hi
hn l c li cho c phn on ng n v mc thc. Chng cht khng th lp nhng
s hc hi hiu bit ca ta, u phi l mc tiu ca vn ho. Ring ta, mi s kin t
n khng c ngha g c: n ch c gi tr khi no n c sp t ngay vo v tr ca n,
lin lc mt thit vi nhau nh mt t chc t nhin ca mt vt sng. Mt tng ri rc
khng th dt dn g ta c trn con ng hnh ng. L v trong thc t, s vic trn
i l mt ci g phc tp mun mu v mt khi mun em n ra thch ng vi s i, ta
phi em tng ny sa cha li bng nhng tng khc, ch khng th theo mt chiu
no c. V vy, s t chc li cc iu hc hi ca ta cn quan trng hn l nhng iu
m ta hc hi. V chnh s t chc cho c h thng ng hong l quan trng nht, nn
s tn mn y ca c t m ca ta nh trc y ni khng li g cho ta c, m tri
li, l mt tr ngi to ln cho ci hc v b su ca ta vy.
*
*
Khng T cng thng ni: Ta l ngi, h c vic g ngh cha ra, th ngh n qun n,
ngh ra c th vui qun c lo, khng bit rng tui gi sp ti vy.
Thin ti ch l mt s kin nhn lu di, kin nhn eo ui mi mt ngh, mt vic
lm cho k c mi thi.
Darwin, mi bui sng, lm vic t 8 gi n 9 gi ri, t 10 gi ri n 12 gi tra.
Chiu, th lm vic t 3 gi ri n 5 gi ri, nhng khng phi lun lun nh vy, v
l cng vic lm thm. Tuy lm vic rt t, m h lm th ng lm mt cch nhit thnh,
em c tm tr chuyn ch vo v khng khi no ng lm mt vic g m cn phi lm
li mt ln th hai na.
Bn ng l nh a cht tr danh Lyell cng ch lm vic c 2 gi lin tip thi. Herbert
Spencer, ngi bn ng hng ca ng, c mt sc khe rt ti t, ng ny khng sc
tp trung tinh thn t tng lu c: thn kinh h ca ng rt suy nhc. Lm vic lin
tip ba gi th ng ph c ngi, khng cn sc c mt quyn tiu thuyt na, ng
ui sc ri. Th m v kho bit tp trung sinh lc vo mt cng vic su tm ca ng
thi v bit hy sinh tt c nhng g ph cho ci chnh m sau cng ng li cho i
mt cng trnh ht sc to ln.
*
*
. C TNG QUAN
Nh ta thy trn y, s i tm ci l nht d qun chi ca mi s mi vt trn i,
l cch o to cho mnh tinh thn tng quan.
Nh th, c tng quan thc l khuynh hng chng li vi s tn mn tinh thn chng li
vi s qu phung ph t tng vo nhng ci chi ly vn vt v ph thuc, ngha l bit em
5
nhng chi tit ph ghp vo ci chnh, bit nhn thy ci dy lin lc mt thit gia cc s
vt ri rc nhau, bit tm hiu ci ngha thm su ca mi s mi vt trn i, nhng ch
n khng c ngha l qun mt ci i ca cuc i, ci ngha thm su ca s
sng m gin d ho n, m chuyn tm bo nht.
Tp trung tinh thn cng khng c ngha l khp mnh trong chuyn mn. y l hai
hot ng tinh thn khc nhau xa. Chuyn mn l hot ng bng t tng cng nh
bng hnh vi trong mt khu vc hn nh no, khng khc no mt ngi th bt b lon,
c bt b lon mi sut ngy, hay mt ngi th k nh my c nh my mi sut ngy
Tp trung tinh thn, l bit trung thnh lun lun vi l tng. Tp trung tinh thn khng
c ngha l t giam mnh trong mt phm vi cht hp no ca ngh nghip, m tri li, t
mnh la chn mt trung tm hot ng ri tha h quyn bin m khng bao gi sai vi tn
ch.
*
*
E. C NHN QU
S vt trong i, khng bao gi ngu nhin m c, cng khng bao gi ngu nhin m
khng. C hoc khng ch l ci qu, nguyn nhn n hoc gn hoc xa, chc chn l phi
c. C bit ng nguyn nhn, mi bit rnh kt qu. Thy qu phi tm n nhn, l
mt trong nhiu kha cnh ca tinh thn khoa hc. Cn phi to cho mnh mt khuynh
hng lun lun ng trc mt s kin g u phi bit tm dy nhn qu th s hc hi
ca ta mi chc chn vng vng.
Tht vy, ch c nhng u c nng ni mi hay tin n s cng ng sinh tn v s tip
tc ngu nhin trong s vt m thi. i sng phc tp, tn mc, gio dc hp tp vi
vng, thi c sch s si ngoi mt l nhng nguyn nhn lm cho tinh thn ta thin bc
li bing, thy sao, hay vy khng chu kh tm xem nguyn nhn s vt ni u.
C bit ng nguyn nhn mi hiu rnh mi s Tin nhn, hu qu. Qu cng nhn
tng tip tng tha. Dy nhn qu v cng v tn. Chn mt khong no th khong y
l qu ca bao nhiu nhn trc, m l nhn ca c dc qu v sau. Vy th qu y, nhn
n u? Ngi ta ct ngha lm mt s l v ch thy mt ci nhn ny m khng thy ci
nhn khc ca s y, ch thy c ci nhn gn m khng thy c ci nhn xa ca s y.
Mun hiu r mt s, phi bit cho tng tn ci dc nhn ng trc n l g? Song le
c nhiu s khng phi ch c mt dc nhn lm ra n m c nhiu dc nhn lm ra.
Khng hiu c ht ci dc nhn, ngi ta cho s may ri6 .
Bit tm c ci dy nhn qu trong mi s, mi vt trn i th t tng ta mi c y
v cng kin thm ln. Khng c g ngu nhin c, thy u c ci l ca n. l
ct yu ca tinh thn khoa hc.
Vy, trc mt hin tng no, hy hi: Ti sao? V nu c ai qu quyt vi mnh mt
iu g, phi lp tc i hi ly bng c!
c bo, thy nh ph bnh ch hoc khen mt tc phm no, phi t hi tm ly ci
nguyn nhn thm kn ca n: Ti sao khen? Ti sao ch?. Ta phi i hi ni nh ph
bnh nhng bng c ng n trc khi nhn nhng li ph phn ca h.
G. C T NH
Li cng phi cn to cho mnh c t nh. Trong khi hc hi, quan st ngoi gii cng nh
ni gii, ta cn phi quan tm n s ging nhau v khc nhau ca mi s vt. Khng th,
ta ch c c mt m hc thc m h m thi.
Phn ng chng ta hay c thi quen suy ngh theo loi v l li suy ngh th s nht.
Phn bit c nhng ch khc nhau v bit nhn thy c nhng ch ging nhau ca s
vt l mt cng phu khng phi d.
Ngi v hc thng quan nim s i bng cch loi suy: h khng bit so snh. Nhng
u c tinh nhu mi nhn thy c s khc nhau trong s vt, nhng u c tm thng
ch thy ton l nhng s ging nhau thi 7. Anh lnh thu thin ngh, thong qua ni
chn tri c th nhn c lin mt chic tu hng hay mt chin hm. Anh bn vi snh,
thong qua l phn bit c th la gi, la thit. Nh trinh thm i ti, thong qua l
phn bit lin c k gian ngi ngay.
V ch ging nhau ca s vt, cng u phi d nhn thy. Thy cho ng ch ging nhau,
nhn cho ng ch khc nhau, phi l mt u c tinh nhu sc so lm mi c. Phi c
mt thin t xut chng mi thy c ch ging nhau hay khc nhau ca s vt. Nhiu
vic b ngoi thy rt phin phc khc bit nhau m k trung li ging nhau nh mt.
Cng c nhiu vic b ngoi ging nhau nh mt m k trung khc nhau nh tri vc.
*
*
Le esprits fins voient les diffrences des choses, les esprits mdiocres ne voient que de ressemblances.
H. C THN THNG
Aristote ni: Tt c mi ngi u ao c c c nhiu hiu bit. Nhng mun hiu
bit, iu kin u tin l phi bit nhn i vi cp mt ca a tr th: ci g cng mi
l v lm cho ta ngc nhin c c.
Bit ngc nhin bit nhn i bng cp mt mi l, gip cho Newton tm ra ci lc v tr
hp dn trong khi ng nhn thy qu bm rng. Denis Papin tm ra sc mnh ca hi
nc cng ch v bit nhn vi cp mt ngc nhin bnh nc si m ai ai cng thng
thy hng ngy.
S quen thuc thng lm cho ta khng nhn thy ng nhng ci hay, ci p ca ch ta
hng ngy. Ngi ngoi bang n x ta, thy bao nhiu l vic l m chnh ta khng d.
Hy bit phn ng ngay vi nhng thi tiu cc y: phi bit xem xt chung quanh ta
vi cp mt ca ngi x l. Ta s thy i ta i khc vi nhiu t tng bt ng m xa
nay ta cha tng ngh n. Nh vn Lamennais c ni: Tt c mi ngi u bit nhn ci
ti nhn, nhng h khng thy c ci ch ti thy (Tout le monde regarde ce que je
regarde, mais personne ne voit ce que je vois).
ng trong tr rng di i khng cn c g mi l v ci gi l mi l, ch l nhng g
ngi khc nhn thy v ni ra ri.
Ta phi tp nhn i vi mt cp mt mi m, vi gic quan tinh t ca mt k au lit trn
ging bnh va mi khi, bt u tip xc vi nh sng v khng kh bn ngoi
Ni th c hi nh ngy bin, nhng s tht cn phi qu quyt rng ci c u tin ca
c thng minh l phi c cm gic mnh khng hiu bit g c. Mt b c thng minh m
vic g cng cm thy khng c g l c, l mt b c t lit, bnh hon, khng cn c pht
trin g c na. c Khng T c bt mn v Nhan Hi khi Ngi ni: Hi khng dy
c ta g c. Ta ni ra iu g, n hiu lin v khng ham ct vn.
Jules Lemaitre cng ni: a hc tr hay nht ca ti l a khng ng kin vi ti.
V c hc tr gii hn na, c l s l a bit r rng n khng hiu g c. Phn ng, ta
thng c ci khuynh hng hay tng tng rng mnh hiu r ri, nhng khi bt buc
phi ging gii ra th mnh mi nhn thy mnh mi ch nhn thc mt cch rt l m
Phi chng ta thng thy c nhiu k hot bt, qu thng minh nhng k tht ch l nhng
u c thin cn v ch bng sng ln nh ngn la rm; tri li, c nhiu k mi xem th
l m t tng li uyn thm H hiu chm, nhng n khi hiu th h hiu mt cch
su sc thm trm. L ti sao? Nh h khng xem thng mt vic nh nht no c. Nhn
*
*
Phng php ny chng nhng rt hi u nghim trong khi c sch, m n cng rt thc
dng trong khi i nghe din thuyt, i xem bo tng vin hay cc cuc trin lm hoc i
xem xi n hay din kch. N cng l php dng c thuyt ca cc nh bc hc, y s hay cc
nh mt thm i ti 11.
Cng cn c nhiu cch kch thch c thn thng v s ngc nhin l thng nn ln la
vi ngi c nhng quan nim v cuc i khc ta, hoc chng i li vi ta. c sch
cng nn c nhng sch c nhng chiu t tng nghch li vi ta. K ng ch vi ta l
bn ta, m k th ca ta thng l thy ca ta, nu ta bit li dng s chng bng ca h
kim im li nhng sai lm thiu st v nghin cu li cho tht k hn nhng l thuyt
hay quan nim v nhn mng m ta hng ngy hng sng bi n cng ng y cng thm
khi sc. Chnh y l ngh thm trm cu ni ca Jules Lemaire m ti nhc trc
y: a hc tr hay nht ca ti l a khng ng vi ti. 12
Nhng ngi cn tr nn ln la nhng bc trng thng, nhng k tng tri cuc i
nghe h ni chuyn. H l nhng ngi khng cn dc vng si ni ca tui tr, c
nhiu kinh nghim v cuc i ca h s c nhiu bnh tnh hn. Tm li, k ln tui cng
cn gn gi thanh nin khi b t lit tinh thn; cn thanh thiu nin cng nn gn gi
vi ngi gi: h khng cn quyn li g la di ta na. ng la vi nhau, v s tranh
ua vi nhau mi c s la di nhau, ch k khng cn tranh hn tranh km vi mnh, h
u c li g la bp mnh na! S va chm gia hai th h l m t ngun kch thch t
tng rt li ch cho hai ng.
Li na, cng nn c gng m tr li mt cch thnh tht v ng n nhng cu hi t
ngt ca tr th. Con tr thng gi c s thn thng t nhin: i vi chng thy u
l nhng hin trng bt thng Chng thng c nhng cu hi bt ng nhng y v
su xa, m phn ng ngi ln khng sao tr li cho xui c. Nhng thng li l
11
12
13
CHNG TH T
1. Th no l sch hay?
Th no l mt quyn sch hay?
Lm cch no nhn ra n, v tm ra n?
Sch hay, y l ni v sch hc trc ht. Tu theo loi, mi loi u c ci hay ca n v
cch la chn cng nh gi cng khc nhau xa.
Bt u bng cch loi tr.
Loi tr u tin nhng th sch hc m di nhng nhng, m to ln nng n. Mt ngi
c sch, nht l c sch hc, ngy gi ca h d nhin c hn, s chm ch, nng lc
tinh thn cng nh tr nh vn c hn. Bi vy, mt quyn sch hc m di l th bt tn
khng th thch nghi c. Tht ra, ngi no vit sch hc m vit l th bt tn l chng
t s bt ti v bt lc ca mnh. Sch hc, cng ngn cng tt, cng gn cng hay. Loi
sch Expliquez moi ca Les Editions Foucher rt ti tnh.
(Hu ht nhng sch dy v s hc Trung hc thng l nhng sch qu di)
Sch no qu di, t t hn ng c. Hy i khi mnh c c mt lung mt thng
quan ri, by gi s c n nhng sch trng gian ca nhng nh nghin cu v chuyn
mn.
K nn loi tr nhng sch bun chn. Sch hc m trnh by mt cch bu n t kh
khan l sch khng nn c. Mt th gi, mt hng th, tht khng kt qu g.
V sau cng, hy loi tr nhng sch kh hiu . Sch kh hiu, l sch ca hng tc gi
khng bit mnh ni ci g. Phn ng h l nhng k c u c m m, cho nn h lum
thum, ni ci g cng ch ra ci g. Rt c th, tc gi l bc thng thi, nhng h qun
h ang dy hc, dy hc cho nhng u c tm thng. H vit cho h hn l cho hc
sinh. l ci tt ca phn ng cc nh vit sch hc hin thi. C khi v h mun cu k
tng gi tr ca h. Nhng loi sch y khng nn giao cho hc sinh, v n s d lm
chn nn v lm cho hc sinh mt c hng khi ca s hc.
Tm li, cn phi loi tr nhng sch di l th bt tn, nhng sch bun chn, nhng sch
c kh tiu. Tuy nhin, mt quyn sch ngn, vui v v d dng cng rt d bin thnh
nhng th sch n s qu, thiu cn bn, thiu cng yu v l nhng th sch rng
tuch, rt tm thng. Vy, cn phi lm mt cuc chn lc trong ng sch khng di,
khng chn m cng khng kh c nh ni trn. Phi lm cch no chn la, trong
khi mnh ch l tay ngang, mt ngi ang thi k tp s? Mun ph bnh cho ng
n ng thy ca mnh, t ra mnh cng phi bit r ci khoa ca mnh hc. Nh th, th
lm g chn la cho c!
Th nh ni trn, chng ta hy cn c vo ba yu t trn: loi tr nhng sch di l th,
nhng sch bun ng, nhng sch c kh hiu. Ch l mnh li khng quen bit c mt
vi bc hc thc cao thm no m hi thm v cy h gii thiu sch hay m c.
C ngi kia mun mua mt mn dng tht tt, nhng h khng phi ngi chuyn
mn, h cng khng c kinh nghim c th phn bit mn hng no tht, mn hng no
gi, h li khng c ai c th tin cy hi thm, - vy h phi lm cch no mua mn
cn dng y m khng b lm? C g kh. H la mn ca hiu c danh ting quc
gia hay quc t. Mua ng h tay m la hiu Omga, Longines hay Movado ca
Thu s th t s lm th xu. Cng c th h mua lm c lm nhng t ra h thu hp
c rt nhiu s ri ro lm lc.
Nhng ai khng c may mn gp c nhng bc thc gi cao thm gii thiu cho
nhng sch hay, ti sao khng bit lm nh ngi i mua trn y m la nhng sch
do nhng tc gi c tn tui vit ra? nh rng trong bui giao thi ny vng thau cn ln
ln, nhng nhng ai chu c th thch ca thi gian, t nhiu chng minh c gi
tr tng i ca tc phm mnh ri.
*
*
Mun c sch b tc cho tr thc, cn nht l phi bit cch c sch mi ng.
C nhiu k c sch nh in, lun lun sch chng ri tay, nhng kt qu khng ch li
g cho ng hc hi ca h c, l v h khng bit c sch.
Trong ti h, ta thy lun lun y sch bo. H va ngi xung, bt lun l trn xe
hay toa xe in, l ta thy h m sch bo ra m c. H c tiu thuyt, c nhng tin tc
hng ngy, c lun c nhng ct qung co khng st mt ch. Sch th vin h c
gn ht. Nhng h khng hiu h c nhng g, cng khng r tn tc gi l ai. l li
c sch nguy him nht. Jules Payot ni: c sch l mt cch li bing nguy him
nht, bi k lm bing m khng nhng, h cm thy nh kh chu vi lng tm. Tri
li, nu h c c sch, h tin rng h c lm vic v nhn th, ci bnh li bing ca h
khng cn th no tr ng na. Tht c ng nh vy. Li c sch ny ch lm ph thi
gi m thi. Nu ta thnh thc vi ta, ta s thy sau mt tun l, ta s khng cn nh g na
c.
C mt hng c gi c sch m lo vic khc. H vn chm ch c hng ny n
hng kia, nhng thc s tm t h i vo ch khc. l mt c tt, khng nn bt chc.
Li cng c mt hng c gi, sch g cng c, nhng h ch c tng chng, khc u,
khc ui ri xp sch li, tin tng rng mnh hiu c tt c tng ca tc gi. Ti
dm qu quyt k c sch nh th, d l bc thng minh bc no, cng khng lm g hiu
c tt c trong quyn sch. Nht l mt quyn sch thuc v loi sch hc, trong , mi
cu c khi l mt vn , s lin lc ca n khng th b qua mt on no m khi phi
hiu sai. Hng c gi ny, c y mt on, mt on h lt hnh ny xem, lt hnh
kia xem c cu vui, c khng mc ch v c mi sut ngy. C ai hi h lm g
trong ngy: h bo h c sch. Nhng thc s, tr h nh con bm chp chn ln vn t
o hoa ny sang o hoa kia. Xong r i, u c h vn trng trn, khng cn lu li mt
n tng g c. Cng c khi h nh, nhng ch nh nhng v lt vt khng u ui, khng
thnh vn g c.
Tr ln l li c sch khng b ch g cho tri thc c. K no mun li dng s c sch
gip c suy ngh, phn on ca mnh v gip thm ti liu cho s hiu bit ca mnh,
ng bao gi c sch nh nhng cch ni trn.
Goethe lc v gi, ni vi Eckermann: Ngi ta u bit rng phi tn bao nhiu thi
gi, bao nhiu cng kh mi hc c cch c sch. Ti b cng v n, trn 80 nm,
th m by gi ti cha th t ho l t c mc ch y ri vy.
Ngh thut g m kh khn th? Ch lin lc gia ngi c sch v ngi vit sch phi
nh th no? Ngi c sch phi gi thi g khi phi b sch u c, v tri li
nh sch m lm giu thm kinh nghim? Phi c nhng sch g, v nht l phi c cch
no? i vi nhng loi sch danh tc ta phi i x nh th no? Tri li i vi sch
hng th, nhng sch ph thng c tnh cch nhp mn, nhng sch c tnh cch i lc
hay trch lc ta phi s dng cch no? Li ch ca quyn sch phi chng cng ch c mt
gii hn no v n phi dng li ni u? l mi k s vi phng din ca vn c
sch rn luyn tr no m thi, ch tht ra c rt nhiu cch c sch: c k c sch
tm ti liu , tin tc; cng c k c sch git thi gi v gii bun. Nhng y,
chng ta ch nn ch trng n cch c sch t hc ngha l o to cho mnh mt
c s vn ho tinh thn m thi, v l mc ch ca quyn sch ny. Nh vy th s c
sch tm an i trong au kh, c sch tm mt sc mnh tinh thn, gip tm hn
mnh thm nhn ni, can m m vt qua nhng thng kh ca cuc i, c sch tm
hng th cho tinh thn cng u thuc v loi c sch t hc c, v phm ci chi hot
khi c tm cm mnh, i mi c v khuynh hng chn, thin, m u b ch cho
tinh thn tr no ca mnh.
*
*
quyn sch m thng ny c thy hay, thng sau c li thy bt hay hoc ht hay l mt
quyn sch tm thng. C nhiu quyn sch mnh ch c qua mt bn l ht mun gi n
bn mnh. Tri li quyn sch hay d cho mt nm sau, ba nm sau, hay mi nm sau na
m c li vn thy thm trm man mc khng bit chng no. Trnh mnh cng ngy
cng ln cao, mnh li thy n cng thm su hn na. Nhng sch tm thng khng sao
chu ni th thch ca thi gian. l loi sch m ngi ta thng gi l sch bt tn.
Cn la nhng sch y lm sch gi u ging. Nhng sch nh quyn Ng lc
(Penses) ca Pascal 16, Ethique ca Spinoza, Penses ca Epictte v Marc-Aurle,
Imitation de Jsus-Christ, Bible, Nam hoa Kinh, o c Kinh, Dch Kinh l nhng sch
rt hay, c n cht vn thy cn lun lun su sc thm trm.
Tuy nhin, sch hay cng khng phi cn lun lun l sch bt tn mi c. Nhng
quyn sch khu gi c ta nhiu ngh t ngt, l lng v mi m, d ta khng th
nhn nhn t tng ca tc gi, ta cng khng sao trnh khi nhng bng khung v hoi
nghi, hoc trong nht thi a n cho ta nhng vn m xa nay ta cha tng n,
- u l nhng th sch lm giu thm cho ta v kinh nghim, v t tng v v ti liu.
Nhng th sch y cng c xem l sch hay.
*
*
3. Sch gi u ging
Tin y, xin ni qua v nhng sch gi u ging. Nhng sch gi u ging phi
l nhng b sch m bt c hon cnh no u c th gip cho ta mt vi tng thch
nghi v ani; nhng sch a ta ln cao bng nhng t tng thanh thot hay nhng
gng mu ca nhng bc anh hng v nhn trong nhn loi; nhng sch gip cho ta bit
hoi nghi suy ngh thm, bit t vn , bit lm cho lng ta nh nhng v phn khi,
khn ngoan v trong sch hn. C ngi ni rng: Quyn sch p nht c l l quyn
sch vit ra khng phi m c, v ch in ra khi no tc gi qua i, v nh vy, n
c tnh cch ca mt bn di th tinh thn, khng c mt n g chiu chung hay lm vui
lng c gi (7). Tht vy, mt quyn sch vit ra, khng phi v tin, v danh m phi l
mt quyn sch vit ra v mt nhu cu cn thit no ca tc gi. Ngi c sch phi cm
thy c mt s ku gi khao kht th s c sch mi tht l hng th v c nhiu th
dng, nu cm thy khng c g trong thm tm kht khao ku gi g c, th th ng c
sch cn h n, cng nh nu mnh cm thy khng c g cn phi ni ra, th ng bao gi
min cng m vit sch. Nhng bi th hay v cm ng nht phi chng l nhng bi
th m thi s cm ng nht trong khi sng tc n?
Hc cng nh n. Mi mt tm hn u c mt thc n ring. Phi bit nhn cho ra ai l
nhng tc gi ca ring mnh. D nhin l nhng tc gi y s khc hn vi nhng tc gi
ca bn b ta. Trong vn chng cng nh trong tnh yu ta thng phi ngc nhin v s
chn la ca ngi khc. Chng ta cn phi trung thnh vi cc tc gi thch hp vi
mnh. V vic la chn ny ch c chnh mnh mi l ngi xt on ng nht m thi
(12)
*
*
Ng lc (Pense) ca Pascal: trong tit 5 sau, ghi l: T tng lc (Pense) ca Pascal (?). (Goldfish).
4. Ung nc tn ngun
c sch hay, cn c ngay nguyn vn. Nu khng c c nguyn vn, th phi tm
c sch dch. Nh th th s hiu bit ca ta cng k l hiu bit tm thi thi. Vn dch
ch a n cho ta c mt phng din v t tng ca tc gi thi, bi ngi dch cng
ch dch theo s hiu bit tm thi ca h. Cu nguyn vn, ta c th v nh mt bin rng
thnh thang, cn cu vn dch khng khc chi l mt nc ao t.
Vn dch, nu dch ng, ch em li cho ta mt phn no ci v ca nguyn vn thi. Bi
vy, nu mun c sch cho ng n, cn phi c chnh vn. c mt trm quyn sch
kho cu v Vng Dng Minh, Lo t, hay Trang t khng bng c ngay Vng
Dng Minh, Lo t, hay Trang t. V vy, hc c nhiu ngoi ng chng no cng tt
i vi ngi mun to cho mnh mt c s hc vn rng ri v su sc.
C k tng cn kim nhng sch nghin cu v Lo t, Trang t hay Vng Dng Minh
d thy i lc t tng ca cc ng y hn l phi c ngay cc ng y, kh khn
hn. Tnh nh th tht sai lm. c sch nghin cu trc khi c mt tc gi no, c ci
li l khi cn mt nhiu thi gi hiu tc gi y trong khi c ngi lm trc cho ta
cng vic . Nhng ta s b ci hi ny l ta ch hiu bit tc gi qua s hiu bit v nhn
xt ca nh nghin cu thi, ch kh lng bit c ci chn din mc ca tc gi. Mun
bit Lo t m c cun Lo t ca Ng Tt T th ta ch bit c Lo t theo Ng Tt
T ch chc chn khng lm g hiu c Lo t. Nhng thc ra, cng khng bit ta phi
hiu cch no mi tht l hiu ng theo nh Lo t hiu, l v khng c mt danh t
no m c mt ngha i vi hai ngi (acun mot na le mme sens pour deux hommes).
Mi c gi i vi Lo t c mt cch nhn xt v phn ng ring, v vy, nh ta bit,
khng bit bao nhiu l bn dch o c kinh hon ton khc nhau v nhng nh ch gii
Lo t cng khng sao k xit.
S d ti ni trc khi c ngay chnh vn ca Lo t, ng vi c sch nghin cu v
Lo t, l ti mun cho cc bn i vi Lo t (hay bt c i vi mt t tng gia no)
ng b mt thin kin no trc c, n s lm t lit c ph phn ca ta. i vi nhng
hc sinh hay sinh vin khng ngy gi nghin cu nghin ngm th s c nhng sch
nghin cu trc khi c chnh vn l mt s cn, bit m tr li cho gim kho. Vic
y l mt s bt buc, khng th no lm khc hn c. Ch cn i h sau khi ra trng
lm li cng cuc gio dc ca h s hay. Ch i vi ngi c cng t hc th vic i
sau ui k khc, tm ly mt con ng mn theo k khc m i l mt iu khng
nn c.
D s phn on, ph bnh ca ta khng c xut sc bng nhiu nh nghin cu khc,
nhng n l ca ta n l ca trnh hiu bit hin ti ca ta Sau ny, ta s c li
cc sch nghin cu khc so snh v cha li hoc b tc thm nhng phn on sai lm
hay thiu st ca ta, th cng phu t hc th dng khng bit chng no. S li ch ca
sch nghin cu l gip cho ta so snh li nhng nhn xt ca nh nghin cu vi nhng
iu ta quan st v suy xt, ch khng nn cho n quy nh trc l li t tng ca ta
v lm mai mt tinh thn sng tc v t ch ca ta. c sch phi l mt s sng to. Ch
khng phi l mt s n l. ng bao gi tm hiu bit mt ngi bng li gii thiu ca
mt k th ba. S a ght, bao gi cng thin lch. a th ni tt, ght th ni xu u l
nhng ph bnh ch quan c. ng vi ta, cho ta l phi; khng ng vi ta, cho ta l
quy. Ci Phi Quy ca con ngi thng ch c th thi.
Phn ng mt s sch nghin cu ngy nay nc ta l mt s nhai i nhai li nhng
kin ca nhng ngi i trc v ch c th thi, nht l nhng sch gio khoa. V vy,
mt ci lm lc ca ngi trc s c ngi ta tng i tng li mi nh con kt,
tht ng thng hi khng bit chng no!
*
*
chng no, c sch s c b ch thm chng ny. Mt quyn sch m mnh thch c l
v n vi mnh c nhiu ch cm ng mt thit vi nhau.
Khi cho in quyn sch, bn tm son gi bao gi cng mun cng c gi san s t tng
v mt vn no. Vy mun cng tc gi suy ngh th c gi cng phi mt phn
kin mnh vo trong , ngha l nu mun hng ng cng tc gi mt cch thn mt,
ngi c cn phi em t tng ca tc gi i chiu vi kinh nghim ca mnh.
Ch c cch so snh v i chiu y mi gip cho mnh tm thy c mnh, ngha l gip
cho chnh mnh nhn thy c khuynh hng thm kn v su xa ca ci ngi tinh thn
ca mnh m thi. Trong cnh tnh mch m thm mt t tng ca tc gi lm rung
ng c tm hn tr no ta, lm thnh mt ting gi xa xm m r r t. By gi ta mi sc
tnh, nhn li mi hay l t tng ca thm tm mnh m by lu nay mnh khng d, hoc v mnh ngh n m cha tm ra c cu ni cho v l. C tm hn ta by gi
rung ng sung sng nh mng gp ng ngi tri k lu ngy cch bit. Cng nh,
i vi nhiu nh vit sch, ta khng th hng ng c, v ci ngi tinh thn ca h
khng th no ho hp ng vi ci ngi tinh thn ca ta. Tuy vy, i vi h, mnh nn
gi thi mt ngi bn hn mt k th.
*
*
*
*
17
Stoicisme
Mi lm nm gio dc
CHNG TH NM
C NHNG G?
1. C TIU THUYT TM L
c tiu thuyt, nht l tiu thuyt tm l hoc kch, l xem ngi ta by gii tm trng
con ngi qua nhiu kha cnh trong khi tip xc vi i gip cho ta suy ngh vic i
mt cch su sc hn. Tiu thuyt v kch cng gip cho ta t li vn gi tr ca cuc
i na, v i su vo tm l ca con ngi.
Nhng lm cch no, do tiu chun no nhn thy m t tiu thuyt gia hay mt kch gia
snh si v tm l?
Tiu thuyt gia hoc kch gia tm thng bao gi cng miu t nhn vt ca h c mt
chiu thi, ngha l nhn vt ca h rt thun nht, trung hay nnh . S tht trong i, con
ngi, d l bc hin hay ngu, qun
t hay tiu nhn, khng c mt tm hn no thun
nht c. Ngi cao ngha khng phi lun lun l ngi cao ngha, ngi qun t hay
ngi anh hng. C nhng lc tm hn h b nhiu th thch v c nhng ci tm thng
qu mc tm thng. B mt no cng c b tri ca n. Nhng nhn vt thun thanh cao
hay tin l nhng nhn vt ngy to. Andr Gide c bo: Chnh nh ni nhng mu
thun ca h m mt nhn vt lm cho ta lu v chng t s thnh tht ca y (Cest par
ses contradictions quun tre nous intresse et tmoigne de sa sincrit). Pascal cng c
ni: Con ngi khng phi l mt v tin thnh, m cng khng phi l mt con vt. V k
no ch mun lm bc thnh li tr lm con vt.
Tm hn con ngi bao gi cng c hai mt: mt mt phm, mt mt thnh. Khng c mt
bc anh hng v nhn no m khng c nhng lc tm thng v ti tin. Khng c mt bc
thnh no m chng c nhng lc sa ng cng ti li. C iu l bc thnh hay bc hin l
nhng k trong cuc tranh u vi ci lng h em ng thnh trong con ngi ca h
thng c ci con vt trong lng h.
i ngi tht l ht sc phc tp. Trn th, cha tng c mt ngi no m con ng i
c lun lun phng phiu khng tr ngi. Ai ai cng phi hng ngy ng chm vi
ngi v vt chung quanh. Cch phn ng phi c khi mm, bao gi cng cn phi bit
chiu theo hon cnh, theo bit bao nhiu l s b buc ca x hi khng th no trnh
c.
Khi to mt nhn vt in hnh ym th ght i, mt nh vn vng v thiu tm l s lm
th no? H s t nhn vt ca h trong nhng trng hp v hon cnh lun lun thun
tin cho nhn vt y tha h thi th tm lng hiu t ca mnh khng gp g tr ngi c:
h tha h ma mai ch trch thin h khng s th on, khng cht thc mc g c. Tnh
tnh y vn lun lun khng thay i bt c vo trng hp no.
Cch miu t y rt sai vi s thc. Thc ra, khng bao gi c hng ngi nh th trong
i ny. D l mt ngi chuyn quyn c ti bc no cng phi c lc lo ngh v bit n
ngi chung quanh mnh. Cng phi c lc bit s n d lun chung quanh, bit s n
tri t thnh thn, v cng mun c lng ngi chung quanh mnh. Cho nn h cng
phi bit chiu chung v nhn nhng. Chnh nhng lc y, gia s xung t ca bn
em nhng hon cnh tri ngc vi bn tnh ca nhn vt chnh trong truyn lm ni
ln r rng hn tnh c sc y, l phng php chung ca nhng nh vn i ti v tm
l su sc.
Jean Valjean, trong v truyn Les Mis rables ca Victor Hugo, l mt nhn vt cng linh
ng lm. ng l mt ngi c mt tm lng ho hip, cng ci, anh hng nhng gp ton
l nghch cnh. Cng gp nghch cnh bao nhiu ng li cng t ra ho hip, anh hng by
nhiu. Tuy vy phn ng cc nhn vt ca Victor Hugo khng c thc t lm.
c tiu thuyt cn phi thn trng. K no c nhng loi tiu thuyt nhm s lm mt
thi gi rt qu bu ca h v ng n hn hn, l ri h s mt ln c phn on v qun
bnh ca tm tnh h na. Ngy gi cn phi dnh cho nhng sch chuyn mn, nhng
sch tu luyn thn tm cng tr no. Nhng loi tiu thuyt dim tnh xa s thc dt dn
nhng k u c non nt, nht l ph n a cm a tnh i vo con ng phiu lu lng
mn ngoi thc t n i qun rng i l mt trng tranh u trng trn ca cc dc
vng, quyn li ca con ngi, v ch c nhng k no tht khn mi sng ni. Lng mn
ca nhng tiu thuyt nh T Tm, Werther lm h hng u c thanh thiu nin nam
n khng phi t.
Nhng tiu thuyt phi c l nhng tiu thuyt c tnh cch soi ng ch no, ct ngha
i sng con ngi tri qua nhng giai on i tm con ng lp ch. Loi tiu thuyt y
trong vn hc gii rt t. Nhng quyn Les Annes dApprentissage de W. Meister ca
19
2. C S
c s c ch g cho s o luyn c phn on ca ta chng? Phn ng cho rng s l
vic qua, s l hc nhng bi hc ca qu kh.
Ni th c ng m cng c sai.
Mun cho s hc gip ta nhng ti liu qua, hiu hin ti v d b cho tng lai th
s phi trc ht c vit ra v thut li mt cch ng vi s thc xy ra, ngha l
phi c thut li mt cch khch quan. Nhng lm g vit s c mt cch khch quan?
Nhiu ngi cn rt hoi nghi ch . Ti nh c c c mt cu chuyn mang mng
nh sau y do nh vn Anatole France thut: C mt nh bc hc quyt em ht i mnh
vit li mt b s tng qut v nhn loi. ng tham kho hu ht sch v t c ch
kim son b s y. Cng vic gn xong, th ng gi gn xung l. Ngy kia, vo mt
bui sng, ng ng trn lu cao, trc ca s, chng kin c mt cuc ci ln v u
ph trc t u n cui. Mt hi lu, ch nu bp dn n cho ng, vui ming thut li
cu chuyn ci ln v u y cho ng nghe. Nhng ng ly lm l ti sao nhng chi tit
u sai c vi nhng iu chnh ng nghe thy? ng suy ngh v khng bao gi ng
n lng thnh thc ca ch nu bp v ng bit ch y thc th lm. ng bn xch gy i
xung ng ph Khi ng va gp b gi ca, b y thut li cho ng nghe cu chuyn
trn, hon ton khng gi
ng vi nhng iu ng nghe thy, li cng khng ging vi
nhng iu nghe thy ca ch bp na. ng t m i t u ph n cui ph th ng li
c nghe bit bao chi tit ly k hn na khng ng vi nhng s nghe thy ca ng
m li cn nghch nhau lung tung. ng tr v cm thy s mng manh ca chng c con
ngi Cc chng c do cc s gia t th k ny n th k kia li ng cm thy
cng ch l nhng chng c khng sao tin cy c na Bun chn, ng cho chng s
ca ng vit vo l la
*
*
Phng php ph bnh s hc, (xem li quyn Thut T Tng) khng phi ch dng vo
vic su tm ti liu vit lch s m thi, n li cn gip cho ta ph bnh tt c nhng
iu ta nghe hay c, do bo ch, sch v hoc nhng li n i ca d lun em li cho
ta hng ngy.
Vy, trc mt cu chuyn no bt lun, ta phi t hi:
- Ai thut li chuyn ?
- Ngi thut li chuyn c thut li r rng cu chuyn ca h thut chng?
- Ngi c th tin cy c chng?
- Ngi c phi l ngi hay qu quyt sung nhng chuyn vu v, v h lm th l
thch ra mt snh chuyn hn ngi khng?
- Ngi y c quyn li g di mnh hay di ngi chng?
*
*
Tnh t nhin ca con ngi l hay tin nhng iu k khc thut li. Vy ch ta khng
thy, hng ngy, bt k l chuyn g ca ai thut li, ta sn sng tin theo mt cch d dng,
khng i hi mt bng c no c hay sao? Tr ra khi no tin tc y quan h n quyn li
ta nhiu, ta mi chu n m ph bnh, m gn lc bng khng, nu cu chuyn y
khng n ng ngn hay phi thng th ta nhn n ngay, li cn em n m thut li cho k
khc nghe v c khi li cn t im thm cho n c duyn hn l khc na. Bt c ai thnh
tht vi mnh u phi cng nhn rng mnh thng c tnh hay li bing cu th nh th.
Bi vy c ph bnh khng phi l tnh t nhin ca con ngi, m cn phi tp luyn n
lu ngy mi thnh thi quen c.
*
*
A. PH BNH NGOI B
1. Trc ht, nh lm s hay vit s phi n s tm ti liu cho y . Ti liu m
thiu st th khng th no c c s ph bnh c. Tm ti liu l tm ra thc-s.
Thc-s l g? L nhng s c thc xy ra. l ly theo ngha hp v c th ca n. Cn
ly theo ngha rng v tru tng ca n th thc-s cng dng ch mt tng, mt
trng thi ca tm hay mt kin.
Nu ly theo ci ngha hp ca n, th ta phi k iu ny: c ti liu, cha t ta
nm ngay c thc -s. Nh ta thy, ti liu l nhng hnh nh sai lm ca thc-s.
Nhng chng c ca k khc mang li cho ta u phi l lun lun ng vi s thc trm
phn trm. Tri li, c khi n ch l nhng phn on hay phng on ca k khc, trong
pha phch t nhiu dc vng a ght ri. Tht vy, nhng iu k khc mang li cho
ta ton l nhng iu m h mun cho ta thy nh h. Nu h a th h s thm tht hoc
xi bt cu chuyn, sp t cch no cho cu chuyn y c d a. Tri li, nu h ght
h s thm bt cu chuyn v sp t cch no m cho cu chuyn tr nn d ght.
Bi vy, ta phi phn bit cn thn ci no l thc-s, ci no l phn on hay phng
on v c nhin l phi dng thc-s lm ti liu v chng c m thi. Nhng ci sau
th nu mun dng, cn phi lo ty sch ci mu ch quan ca n i, tm li ci thc
din ca n, ngha l phi ph bnh n mt cch khng thin lch mi ng.
ng dng phng php ny, tng khng g hay bng em nm, by t bo khc ng
chnh tr vi nhau nhng cng thut li mt vic m so snh Ta hy so snh l i nhng
iu cc bo y thut li, phn tch ra tng b phn sau y:
a. nhng ch d ng, thuc v thc s;
b. nhng cch thut li khc nhau, v chnh kin, v dc vng bin thin th cch;
c. nhng phng on rt rng l phng on thi, ch khng dnh dp g n thc-s c.
Bn Anh trong nhng trng bnh dn cao ng, c nhng lp hc gi l lp hc bo
ch. din vin mi tun gom gp li tt c bo ch trong nc, nghin cu v em ra
din gii cho hc sinh thy nhng ch d ng v thc-s, phn tch nhng ch khc nhau
v cch trnh by v gii thch nhng tin tc ca cc bo,v tm ct ngha l do ca nhng
s sai bit y. Tht rt b ch cho c ph bnh khng bit chng no.
*
*
*
*
3. Ta li cng phi bit phc hi li nguyn vn hay nguyn th nhng ti liu mnh
ang nghin cu na.
C nhiu ti liu truy ra, thy tuy tht l mn ti liu chnh xc ri, nhng trong c
nhiu ch hoc nhiu ch, nhiu cu hoc nhiu on vn b k khc thm vo (sch xa
thng b s thm tht y, v ngi chp sch hay thm ring ca mnh vo), hoc v k
sau cho l ni khng ht nn t vit tip theo m thnh ra tam sao tht bn . Li na
cng c khi quyn sch b n cng sp ln lm sai c nguyn vn, vy ta phi tm cch
phc hi li nguyn vn mi ng.
*
*
B. PH BNH NI B
Bit ng lai lch v phc hi li c nguyn th hay nguyn vn ca s liu ri, cng
mi ch l cng vic ph bnh ngoi b m thi. Mun cho s ph bnh c y hn,
phi i su vo ni b n m ph bnh.
*
*
*
*
2. Tm s thnh thc ca tc gi
Tc gi c thnh thc khng? Mun tr li cu hi ny, ta hy xt qua nhng nguyn nhn
tm l khin tc gi ni sai vi s tht:
a. Tc gi c phn v t li m ni di khng? Quyn li h buc h phi ni nh th v
nu ni khc i, h s b thit. Hoc v a v h cn phi gn gi. ( y, cc cng vn, s
sch ca nh nc thng hay sa vo ci t y). Hoc v l tng, v t kiu m h buc
lng b qua hay thm bt s tht i, ng chm n tn ngng v danh d ring ca
h?
b. Tc gi c phi v hon cnh buc lng phi ni khng ng vi s tht mu s an
thn khng? Nhng nh vn cc triu i xa, u c dm ni ngay s tht, h phi
quanh co p m Nhng nh vn cc nc c ti, sng trong nhng ch vn ho
ch huy cng mt th.
c. Tc gi c nhng a ght ring, i vi mt ngi no hay mt nhm ngi no?
d. Tc gi c phi v mun m-chng ngha l chiu theo th dc ca qun chng, hoc v
mun trnh s ng chm hay xung t vi lng tn ngng ca qun chng m ni sai vi
s tht khng?
. Tc gi c phi v thin v mt ch ngha no, thin v mt ng phi chnh tr hay tn
gio no, thin v x s qu hng mnh, thin v giai cp x hi mnh m ni sai vi s
tht khng?
e. Hoc tc gi c phi v quyn li chung ca mt hi ng no m chnh mnh l phn t
quan trng. D nhin v quyn li chung ca hi hay ng, tc gi buc phi lm thinh hoc
khng c ni ngay s tht no c hi cho hi hay ng.
g. Tc gi c phi v hiu danh m xng xut ra nhng iu khng ng vi s tht
khng?
h. Tc gi c phi v chung m thut vn chng hn s tht, mun cho cu chuyn c
ly k, p m thnh ra ni khng ng vi s tht khng?
Phn ng con ngi c tnh hay thut li mt cu chuyn khng phi y nh n xy ra,
m l theo ci t ng tng mun cho n phi xy ra nh th no Phn nhiu, nhng
ting ni lch s l do ton tr tng tng ca nh vit s to ra. H tiu thuyt ho hay
thi v ho c mi s vic ca h nghe thy.
*
*
3. Tm s ch xc ca chng c
a. Ch tm s thnh thc ca tc gi m thi, khng . V ngi thnh thc cha bo
m iu h ni l ng vi s tht: h vn b sai lm nh mi ngi.
Vy tm s thnh thc ca tc gi ri, cn phi tm coi iu h ni c ng vi s tht
khng? Tc gi rt c th l ngi thnh thc lm, nhng b vo mt trng hp khng
thun tin cho s quan st nn s nghe thy sai i.
Tc gi sai lm v thy sai, nghe sai, hoc nh sai v quan st khng ng, nhn thy s
vt theo thnh kin ca mnh, v tng rng mnh nh trong khi mnh ch c tng tng
thi.
Ty theo vic, nu ngi thut li mt cu chuyn m mnh bit chc rng ngi y l
ngi chuyn mn v snh chuyn th l c nhin mnh c th tin n gi hn. T nh,
nu l mt y s m thut li v vic bnh hon, t nhin mnh tin h hn tin mt k tay
ngang. V ch c nhng nh chuyn mn mi c th thy rnh c nhng chi tit trong
mn chuyn mn ca mnh, ch nhng k khng bit g c trong , d h c m trao tro
i mt, cng khng lm g thy trong c nhng g cho ng c. Bi vy, s d tc
gi thnh thc nhng li h thut khng ng vi s thc l ti cu chuyn ca h thut li
ngoi ci tm hiu bit ca h. Cc y s xem bnh c bao gi chu tin theo nhng li khai
bnh ca bnh nhn hay ca ngi nh ngi bnh u. L v h bit rng nhng ngi y
c hiu g c v bnh chng m thy r c n nh th no.
b. Nhng ti liu, nu khng phi l nhng ti liu st do chp li lin sau khi quan st
hay mc kch, m chp li sau mt thi gian lu, tt nhin phi thn trng. Ta nn bit
rng: tr nh ca ta khng sao tin cy c, d mnh nh dai n bc no. Nhng thin hi
k trong tc gi thut li nhng vic lm lc nh, khng th trn tin c. l cha k
ci lng t c, thin v ca tc gi thng c thi che ci d, ci hay ca mnh.
c. Tc gi v phn s ca ngh nghip buc phi bin chp nhng iu khng quan h g
n mnh c. Hoc nh tr li cho mt bn iu tra ca nh chc trch, hoc lm phng
vin cho nh bo, tc gi ch bin li nhng li ni ca k khc m tc gi nghe lm
y ch khng phi t mnh quan st.
Nu l mt anh thuc vin thut li cho ta nghe cu chuyn trong mt hi ngh c mt th
anh y lm g thut li ng s tht? Chng qua anh y nghe lm mt vi mu ca cu
chuyn ri th ch no thiu st, anh dng tr tng tng m b khuyt vo cho cu
chuyn c u ui. l anh nhn lm s gii thch ca anh lm thc-s, thnh ra trong
cu chuyn ca anh, ta khng bit ch no l thc-s, ch no l cu chuyn tng tng.
Thng nhng vic xy ra trc mt ta, d nhn thy hn l nhng vic xy ra trong tm
gii. Cho nn, mi khi c ngi qu quyt mt vic thuc v tm l ta phi bit cho
ch l mt c on ch khng phi l mt thc-s. trong trng hp ny ta phi t hi:
4. So snh ti liu
Nh ta thy, nguyn nhn sai lm rt nhiu, nn i vi mt vic xy ra m ch c mt
ngi chng th chng c y khng ng k. Mun bit s thc, cn phi c chng c ca
nhiu ngi so snh mi c th tin c.
Nhng cc chng c cn phi c khc nhau, ch nu ngi ny ch chp li chuyn
ngi kia th khng th gi l hai chng c, m phi k l c mt thi. D c c trm
ngi thut li, cng ch nn k l c mt chng c thi.
Tm li, nu hai chng c m ging ht nhau, ta khng c quyn xem nh hai chng
c. Tht vy, d hai ngi cng ng trc mt vic, khi thut li h s khng bao gi
thut li ging nhau tng chi tit. Trc ta nu c hai ngi chng thut li mt cu
chuyn ging nhau tng chi tit, tng li n ting ni nh tr mt bi hc thuc lng, quan
ta d nhin s khng th khng nghi ng rng y l mt s a ca ngi chng. Vy ta
c th kt lun rng: Nhng ti liu so snh vi nhau, c nhn l ng nhau khi no n
ging tng t nhau thi, ch khng ging nh khun.
Tuy nhin, lm khi ta cng gp c nhiu chng c ging ht nhau v mt vic. l
iu may mn l thng. Nhng ta cng ph i thn trng: con ngi m chm nhum cho
tht ng thng hay b o gic chung 20 m ng thy ging nhau nhng sai vi s tht.
o gic y c th do m th ca mt ngi thy sai u tin, ri th cng ng ngi s
truyn nhim t tng v cm gic cng mnh, ngi ta b sai s theo mt m th sai lm
khng d.
Tri li, nu nhiu ngi khng cng mt phi ng, khng cng mt l tng li ng
thanh chng nhn mt vic, th d nhin vic rt ng tin hn ht, v v l c thin h
mt th h u a la gt mnh.
*
*
Mun bit mt vic l c tht khng, ngi ta hay ly nhng s hiu bit hin thi i
chiu. Nu l mt vic qu quyt l c tht, nhng tri vi l thng, tri vi khoa hc th
ta cng khng nn tin liu l c c.
Tuy vy, i cng khng bit bao nhiu chuyn c tht m rt v l, li cng c khng
bit bao nhiu chuyn rt hp l li khng c tht. Khoa hc cha phi t n mc ch
20
Hallucination collective
3. C BO
y ti khng ni chung n s ch li ca bo ch m ch bn ring v s li ch ca n
trong vn hc vn.
Ngi khng thch c sch cng thng a c bo. C k mi ngy c nm by t bo,
c t ci tin vt n m qung co thy bi thy khoa. Ngi ta c bo ty nhu cu: c
k c bo sn tin, c k c bo theo di nhng tin th thao hay tin ta n v n
mng, c k c bo theo di nhng thin tiu thuyt tnh t ly k hay trinh thm ngha
hip, c k c bo theo di kch trng hay nhng cuc gii tr khc Nhng, bo c
gip ch g cho ta v vn ha chng, l mt vn khc.
*
*
Ti chc chn rng bo ch khng gip c bao nhiu cho ngi t hc , tm cho mnh
mt c s vn ha vng chc. Ti bit c nhiu t bo (phn nhiu l tp ch vn ha) rt
ng n, v bo cng c nhiu ng bo. Nhiu t bo ng nhiu bi nghin cu v vn
hc, khoa hc, kinh t, chnh tr rt hay, nhng ch c nhng bc tc hc, bc hc, hc gi
mi c m thi K d nhng k hc thc tm thng khng thu rt c li ch l bao;
h cn phi c mt s du dn t bc ban u. V vy, bo ch ng nhng bi nghin cu
ch gip ti liu cho nhng nh c mt c s vn ha cao v vng vng, ch khng phi
vit cho tay ngang, v vy t ngi c c v c c hiu qu. c mt bi nghin cu
v kinh t, hay chnh tr ngi ta inh ninh rng ngi c bi y t ra phi c mt s
vn hc thc kha kh v i cng. Bi vy i vi dng c gi t hc hoc cha c mt
c s hc vn kh, cn phi c ngi ta ch dn vo bc u, mt cch nhn ni v
C bao gi cc bn ngi trc mt b bao la, nhn thy ci mnh mng ca nhng ln
sng trng dng mt m trc mt, bn c nhng cm tng nh th no? C bao gi bn
nm ngoi bi c hay trn ni cao, mt nhn bu tri bao la vi hng triu c ngi sao lp
lnh v khi bn bit rng mi v sao y c th l mt vng thi dng to ln my trm ngn
ln thi dng h ca ta ang , khi m bn bit rng nh sng ca nhiu v sao, nh v sao
Bc u, phi 36 nm tri mi n hnh tinh ta, m nh sng th i nhanh n mc
300.000 cy s mt giy ng h l cha ni n nhng tinh vn m mt ta thy
c, nh tinh vn Andromde, nh sng t n ta phi c triu nm mi ti Th
th khng gian qu l v tn m thi gian li cng v cng. Tm thn nh b ca con ngi
vi trm nm l hn, v vi ci khng gian v tn, vi ci thi gian v cng ca V Tr th
khng th cn so snh c na, khng th ni rng ta i vi V Tr ch l mt ht ct
trong bi sa mc, mt git nc Thi Bnh Dng Cm tng bn nh th no gia
cnh v bin v tn ca tri t? Pascal ni: S lng thinh ca nhng khong khng
gian v tn ny lm cho ti kinh khng! . N l mi pht sanh nhng t tng thanh thot
a con ngi ra khi nhng cm tng nh nhen ti tin v cht vt ca cuc i vt
cht v gy cho mnh c nhiu t tng thm trm v ngha ca nhn sinh.
Ni th khng phi bo ta phi c sch v nghin cu khoa thin vn nh nhng nh bc
hc thin vn. Khoa hc ny i hi ni ta nhiu nng khiu c bit v hc vn su rng
m khng phi ai ai cng lm c. Ta ch cn hc ni khoa Thin vn hc trc ht hai
iu cng yu ny thi:
- Nhn chn rng, c mt trt t thin nhin vnh cu trong tri t vn vt v bt di bt
dch m ngi ta gi chung l lut ca to ha: Khng mt vt no trong V tr m thot
khi nh lut t nhin y, t mt ci cc tiu n ci cc i ca tri t.
- Qu a cu ta i vi v tr th nh b khng th ni, cng khng phi l trung tm
ca v tr nh ngy xa ngi ta tin. Khng bit rng v tr mnh mng v tn, cho
rng nhng con ng di chuyn ca mt tri, mt trng v cc ngi sao m ta thy y l
nhng con ng di chuyn tht, l nhn sai c s tht.
Mun c c mt nim tng qut v r rng v v tr ca qu a cu ta i vi cc v
hnh tinh, tinh t trn khng gian vn,
t mt quyn sch v thin vn hc i cng
ri. Sch Vit ti cha th y c quyn no ng k 21. V sch Php, nn c cc quyn
Initiation Astonomique ca Camille Flammarion (Hachette), Le ciel et lAtmosphre ca L.
Houllevigne (A.Colin), quyn Le Destine des Etoiles ca Svante Arrhnius (Alan), hoc
quyn De lEspace latome ca Carl Stormer (Alcan) Quyn Le Ciel ca Alphonse
Berget (Larousse) l mt quyn ph thng rt hay, rt d c li c mt cch say sa
cho bt c ai c mt ci hc ngoi ng c c nhn ngy nay, c trung hc nht cp ngy
xa thi Php thuc.
*
*
Trc khi chm dt chng ny, ti xin trch dn li ni sau y ca Alphonse Berget,
gi l tm kt lun:
Khi bn n khoa thin vn hc ngi ta bo rt ng rng l khoa p nht.
Tht vy, ch nh c n m thi; nh chim vng bu Tri m tinh thn ta c nng cao
trn nhng quan nim cao c nht; trong khi n gip ta quen thuc vi nhng nim v s
C s Bo Ch v xut bn T Do mi va cho xut bn quyn T tinh vn n con ngi. Tc gi cha c
hn hnh c quyn y nn cha c th c mt nim g v n gii thiu vi c gi.
21
Mun truy tm n ngun gc ca nhn loi, chng ta cn phi quay v tin s. Trc ht
chng ta l ngi ng Phng, tin s cc nc lng ging nh Trung Hoa, n , Nht
Bn khng th b qua. C hc ca Trung Hoa li rt cn vi ta, phi c quyn u tin
chn la 23. Mt ci vn hn hc c ni c vn l ti cn cho bt c ngi no mun c
mt nn hc vn vng chc. K phi n cc nc Ty Phng, nht l v lch s
thi trung c u chu. Nhng ci hc c in Ty Phng, cng nh ci hc c in ng
Phng u l nhng ci hc rt kh khn v phi tn nhiu cng phu. c ni mt bi
vn c u phi l d. Ngi hc thc Vit Nam ngy nay khng th l mt ngi ch bit
c mt th ting m m thi, t ra cng phi c mt c s v sinh ng ti thiu v Hn
22
23
vn, Php vn hay l Anh vn. Nhng dn tc hu tin l nhng dn tc cn phi bit c
nhiu ngoi ng chng no hay chng ny mi mong theo kp cc nc tin tin mi
c th gi l a vn qung kin.
*
*
Correspondance avec Schiller (Plon) bn dch ca Lucien Herr, quyn Conversations avec
Eckermann (Charpentier) bn dch ca Emile Dlerot.
c sch ca vn ho Heine, th nn c nhng quyn De lAllemagne, Lutce (Calmann
Levy). c Hoffmann th c Contes fantastiques, bn dch ca X. Marmier (Fasquelle).
c Schopenhauer th nn c Aphorismes sur la sagesse dans la vie, v nu c mt cn
bn hc vn kh cao th nn xem c b Le Monde comme Volont et comme Reprsentation
(bn dch ca Burdeau). V nh vn Nietzche, th tt c sch ca ng, c quyn no cng
c c.
Mun nghin cu hiu bit v tm hn nc th nn c trc ht nh vn ho Dante,
quyn La divine comdie (bn dch ca Lamennais (Didier) l hay nht). Cng nn c tc
phm Mmoires ca Benvenutto Cellini (bn dch ca Leclanch). Sch ca Annunzio th
c nhng quyn Lenfant de volupt, Le Feu, Le Triomphe de la Mort, Les Vierges aux
Rochers (Calmann-Lvy).
V Ty Ban Nha, nn c Don Quichotte ca nh i vn ho Cervantes. Bn dch hay
nht ca Viardot hoc ca Xavier de Cardaillac v Jean Labarthe (Toulouse, Edouard
Privat 1927).
V vn ho Lope de Vega th c Thtre (bn dch ca Damas Hinard). c ca Sainte
Thrse quyn Vie crite par elle-mme (Beauchesne, 6 quyn).
*
*
CHNG TH SU
HC NHNG G
Nh ta thy trc y, c sch m mun c c kt qu vn ha phi l mt cng
trnh hc tp, ch khng th l mt cng vic gii tr ca nhng k nhn h.
Hc, khng c ngha l ch ng dng lp tc, m trc ht phi l mt cng trnh vn
ha, ngha l cng vic o luyn tr no v tinh thn.
Vn hc vn v vn ha l vn m t lu ngi ta suy ngh v t ra khi lp ra
chng trnh hc chnh cp trung hc. ng v phng din nguyn tc th chng trnh
hc vn cc cp trung hc phi l mt chng trnh vn ha.
*
*
1. Phi tm cch nhn thc ngay s vt bng mt thy, tai nghe, bng du lch;
2. o luyn cm gic v tnh cm bng cch sng trong cnh thin nhin v bng ngh
thut.
*
*
A. HC VIT VN
o luyn nhn thc, phng php mun i l tp lm vn 24.
Tht vy, lm vn hay tc l t tng ng n mc thc, tc l bit phn tch tinh t tnh
cm ca mnh, tc l bit dng danh t ng vi tnh v t tng ca mnh, ngha l bit
so snh, cn nhc, bit d ng nhng cu vn sng sa m hm sc, gn gng v bng by,
ch khng phi nh nhng k cu k phin phc, dng ton so ng m khng ni c
mt ngh g tn k. Vit c mt bi vn hay tc l mnh o luyn cho mnh c
ci khiu bit iu ha v mc , bit li dng nhng phng tin ngh thut biu din
t tng tnh cm mnh, mt cch nh nhng.
Ngi ta bo, ngoi php vit vn, c ng cn rt nhiu ngh thut khc c th gip ta o
luyn nhn thc nh v, ha, nhc v.v Nhng, ngh thut vit vn c tnh cch thc
dng hn. Nhc, th ta c th cm c hay khng cm c, nhng ni ra c ci cm
ca mnh tht l kh m thc hin cho r rng c. Mt bi vn hay, xem qua c th bit
lin v ta c th ni ra c cm tng ca mnh, ngi dy cng c th ging ra c ci
hay ca n.
*
*
B. HC DCH VN
Mun hc vit vn cn phi hc dch vn. l phng php hay nht vit vn hay, m
cng l kin ca phn ng cc thc gi t xa n nay.
L ti sao? Bt c ai cng nhn thy rng dch vn l kh. Th l mnh vit, th vit sao c
vit, ch dch vn phi gi ca tc gi, la chn ch dng cho thch ng, khng c
vit ba. Ta b bt buc phi tht hiu ca tc gi v nhng danh t, trng t, tnh t cng
ng t m tc gi dng. l mt cch bt buc ta phi biu din cho tht ng mt
tng, khng c min cng dng sai, dng tm.
*
*
CHNG TH BY
*
*
Ton hc gip cho vt l hc phng tin biu din mt cch rch ri nhng qui lut ca
thin nhin. Nhng, ta cng nn nh rng l thuyt sung khng , cn phi thng hiu
nhng phng php thc nghim. C c mt m hiu bit thc dng nh c c vi
phng thc sn tr thnh mt anh th chp nh hay sa cha my xe, cha c th xem
l mnh thng hiu c phng php thc nghim. Mt ci hc thnh lp ri
thng li che lp khng cho ta thy ci hc ang thnh lp, nhng phng thc sn c
thng lm cho ta lng qun nhng kinh nghim m ngi khc tri qua v d dm lu
ngy ln m n chn l. V vy, t mnh tm ti v kinh nghim tuy khng l bao,
nhng n gip cho s hiu bit ca mnh rt linh ng su sc hn l s thu nhn th ng
mt s kin thc sn c do k khc pht minh sng to trnh by trong cc sch khoa
hc.
Bi vy, thay v nhi nht mt m hc thc sn v mt pht minh no, ta cn trnh by
trc nhng d dm vt v ca nhn loi i t kinh nghim ny sang kinh nghim kia mi
n kt qu y. C khi ch v mt s kin mi va c pht minh m tt c h thng hc
thuyt an by kia cn phi kim sot li v nh gi li. Ngi ta s thy r s cn thit
ca phng php thc nghim trong s i tm chn l. Cng phi ch cho hc sinh bit rng
lm khi kt qu ca mt cuc tm ti khoa hc li i ngc li vi mc ch ban u, ngha
l thc nghim thng chng i li vi c thuyt (3).
*
*
*
*
B. C TRIT HC
Con ngi m bit suy ngh, d lng c ham thch eo ui theo ci hc trc vt bc no,
d c mun hn nh ngnh hot ng c a mnh trong mt khu vc khoa hc no, trong
i cng khng sao c ln trch khi chm n nhng vn to tt ca nhn sinh, lin
quan n ci s phn ca con ngi bit suy tng, bit cm gic, bit au kh, bit hy
vng, ngha l bit php phng lo s tng lai, bit tic ung au bun v qu kh. Khi m
ta bit thc mc t hi th no l ngha ca cuc i, u ta n, ni u ta , v trn
con ng v nh sau ny, ta s i v u, sao l phi, sao l quy, u l cu cnh gi tr
ca khoa hc, ca ngh thut, ca tn gio v u l ch s khi v dng li ca kip
ngi trong khong mnh mng v tn, l ta bt u trit lun. Trit lun tc l tm
hiu ci ngha ca mi s vt trn i, tc l tm ci ch thc v nht tr ca nhng g
ri rc v thc, tc l bit dm li qu kh, nhn nh c hin ti v phng b cho
tng lai. Trit lun l tm mt phng hng, mt thi trc s phin phc ca cuc
i. Tm hnh phc, trnh au kh v tm hiu nhng nguyn nhn to ra ci kh, l
mc tiu ca trit l.
Thc ra, trong i sng hng ngy ca ta, mi ngi u , hoc v tm hay hu , nhn
nhn thi trit l no ri. D l k khng tin n trit l v tm cch chng minh rng
sng khng cn n trit l, s chng minh y t rng h cng trit l nhiu ri y !
*
*
cnh ch khng sao thy c tht ton din, li cng thng thin hn v phn vt cht
hn.
S mng ca Trit hc l nhm vo s tha mn c thng quan ca con ngi, tng hp li
nhng g ri rc, mu thun trong i. nhn cuc i mt cch cao xa v rng ri hn nh
ngi ng trn ni cao m nhn khp chn triV vy, nh c trit hc, ngi ta thy
c s lin lc gia cc s vt, v bao gi h cng c ci nhn bao trm. Khoa hc th
thin v c phn tch hn, trit hc th chuyn v c tng quan hn.
Tuy vy, c h thng (esprit de systme) khng phi l khng nguy him: c tng quan
thng li d bin thnh c h thng, v vy chn l ch c mt m hc thuyt trit hc th
mc ln nh nm, khin cho k no am m trit hc, c trit hc mit cng phi in
u. Tm tr loi ngi khng th no nhn c c mt s mu thun, ci ny ph nhn
ci kia, ci kia ph nhn ci n, v vy h tm cch h thng ha t tng ca h,
chung qui ch v bn tnh ca loi ngi nh th: Khng th chp nhn c lut mu
thun. V v th m sut i vn trit lun mi khng thi.
D sao trit hc vn phi l ci hc cn bn ca con ngi, mt ci hc lm danh d cho
con ngi.
*
Phi lm cch no to cho mnh c c mt c s tm vng v trit hc? y, nu c
c mt bc thy ch dn cho th rt c li. Nhng nu mnh l k ch bit cy ni mnh
m thi, khng c ci hnh phc c ngi gii, ngi hay ch dy cho, th bc u
tin l phi nh n nhng sch trit hc i cng, loi sch gio khoa ang p dng
trong cc trng trung hc.
Nhng nn nh k iu ny : nh n nhng sch gio khoa l m vt qua khi n.
Ngha l ch c nhng nh trit hc mi c th truyn cho ta ci hiu bit v trit hc m
thi. Vy c sch gio khoa trong ngi ta tm tt, lc thut li t tng ca cc nh
trit hc sao bng c ngay tc phm ca cc nh i trit hc. D nhin l lc u, phi c
s gii thiu ca mt ngi snh si trong trit hc gii ta lm quen c vi t tng
cc bc i trit gia y, bng khng ta phi mt nhiu thi gi v ch.
*
*
*
*
Nhn cc quyn ni trn ca Hourticq, Challaye, Cuvillier, chng ta nn bt qua khoa Lun
l hc. V khoa lun l, ta khng cn phi l thuc cc sch gio khoa na v ti lun l
khng kh g my m phi theo di nhng sch c tnh cch gio khoa. Ta nn thot ra
ngoi kim ta ca cc sch gio khoa m c ngay nhng b nh Justice et Libert ca
Goblot (Alcan), Devoirs ca Jacob (Rieder). Mun hiu bit cc trit gia hin thi i vi
vn lun l ra sao th nn xem quyn Le problme moral et la pense contemporaine
(Alcan) v Les bases psychologiques de la vie morale (Alcan) ca Parodi.
*
*
b) Lo gio:
Sch Php:
1. Les Pres du Systme taoiste ca Leon Wiger (Cathasia).
2. La Sagesse Chinoise selon le Tao ca Ren Brmond.
3. Wu-Wei ca H. Borel (Ed. du Rochar).
4. LEsprit du Tao ca Grenier (Flammarion).
5. Le Taoisme ca Henri Maspro (Civilisations du Sud S.A.E.P - Paris).
6. Le Livre de la Voie et de la Vertu bn dch ca Stonislas Julien. (1812). Rt cng phu.
7. La Voie et sa Vertu bn dch o c kinh ca Houang Kia Tcheng v Pierre Leyris.
(Bn dch kho gi c phn no kh vn ca nguyn tc).
Sch Vit:
1. Lo T (1842) ca Ng Tt T - Nguyn c Tnh. Bnh lun sai lc nhiu v c nhiu
thin kin ng tic.
2. Nam hoa kinh ca Nhng Tng dch. (Tn Vit H Ni). Bn dch ny ch dch ny
ch dch st vn mt cch qu my mc m khng st . Khng cng dng g c . Rt kh
c. Dch sai nhiu.
3. o c kinh bn dch ca Nghim Ton (B QGGD). Sch c tnh cch gio khoa hn
l ph thng.
4. Trang T Tinh Hoa ca T.G. Nguyn Duy Cn. (Khai Tr).
5. Trang T Nam Hoa Kinh bn dch c ch gii v ph bnh ca T.G. Nguyn Duy Cn.
6. Lo T Tinh Hoa ca T.G. Nguyn Duy Cn.
7. Lo T o c Kinh, bn dch c ch gii v bnh lun ca T.G. Nguyn Duy Cn.
c) Nho gio:
Sch Vit:
1. B Nho gio ca Trn Trng Kim. (Cng phu).
2. Khng hc ng ca Phan So Nam. Su sc nhng kh hiu.
3. Vng Dng Minh ca Phan Vn Hm (Tn Vit). Tm thng. Cha thu o phn
hnh nhi thng ca hc thuyt.
4. i cng Trit hc Trung Hoa ca Gin Chi v Nguyn hin L ; cng phu, nhng
thin v phn hnh nhi h, cha thng sut phn hnh nhi thng ca Trit hc Trung Hoa
nh hai tc gi t th.
Mt s nhn xt thin lch, v on v sai lm theo V ng.
5. Lch s Trit ng (5 quyn) ca Nguyn ng Thc. B sch kh cng phu. Tc gi
bin chp rt nhiu, nhng ch chp qu nhiu m khng bit tm lc, cho nn kh c.
Vn ti m m, l c tnh ca b sch ny. Tc gi li c ci bnh rt lng dng m
khng bit tic li.
Sch Php:
Nhng sch v trit hc ng phng ca n , ti xin gii thiu cc bn t sch Les grands
Matres spirituels lInde contemporaine, Les trois Lotus, Boudhisme et Jainisme v Spiritualits
Vivantes (Albin Michel). Cc bn hi ngay nh sch Adrien Maison-neuve, 11, Saint Sulpice,
Paris (6).
Jean Herbert, Romain Rolland, Ren Gunon, Henri Maspro l bn hc gi uyn thm
ng l nh hng dn ta trong con ng i tm nh sng ca trit hc ng phng. Tuy
nhin, nn bit : l ci nhn ca Ty phng, rt cn cho chng ta l nhng ngi b
ty phng ha kh nng n.
Trit hc phi l ci hc cn bn cho cc th hc khc. Trit hc gip ta nhn chn c s
tng i ca khoa hc, s hn nh ca khoa hc trong vn nhn sinh v nhc cho ta
nh rng cn c nhiu gi tr khc na cng khng km quan trng.
*
*
Tuy nhin, hc trit l khng c ngha l lm con mt sch, nh vanh vch nhng g ca k
khc ni, thuc lu lu nhng h thng t tng, nhng hc thuyt ca b gia, m
em ra le ngi. D l nhng k c cp bng tin s trit hc m ch l nhng k gii
thuc lng t tng ca k khc, gii ci thut nh dai lp i ni li cho k khc nghe,
ch khng bit suy ngh t tng theo mnh, k y cng vn l ngi cha c c trit hc.
Hc trit hc l o to cho mnh ci khiu ham suy ngh, bit t tng, bit phn on,
bit nhn xt vic i bng mt lung mt thng quan, bit tm hiu nhng ngh su kn
bn trong cc s vt.
Ti c nhiu ngi bn rt snh v trit hc, h li l ngi c nhng mnh bng cao. Mi
khi ngi hu chuyn vi h, ti ht sc bc mnh v b gn l k mang u k khc m suy
ngh. Bt c l mnh ni vi h nhng g th b h ct ngang v bo: l ca Hgel
hay l ca Descartes. Tht l nhng ngi ng thng hi vi ci vn hc vn khng
tiu ha ca h.
ng Phan Vn Hm, trong bi ta quyn Pht gio trit hc c ni: Ti mun sao nh v
ha thng 26 kia Trung K. Ngi sung sng ln vch cha bn cu tuyt diu:
Kinh in lu truyn tm vn t,
Hc hnh khng thiu, cng khng d.
Nm nay tnh li: chng qun ht,
Ch nh trn u mt ch nh.
C hc, c hiu, ri c qun i ht, mi tht l nhp diu. Mi khng cu n ni sch. Mi
thot c ln trn mt hc thuyt m iu khin nhng vn thuc v n, khng b
iu khin bi hc thuyt hay bi vn . Jules Lachelier, chm v ca Emile Boutroux
trng Normale Paris, lun v mt im n trong hc thuyt Spinoza c mt cu su
sc: Pour comprendre un systme, la premire condition est dy entrer, mais, la seonde
est den sortir. ( hiu ng mt hc thuyt, iu th nht l phi vo trong v iu
kin th hai l phi ra khi n).
Ngi c c trit hc khng phi l ngi cht trong cc chng sch trit hc, m l ngi
bit thn ha ci hc ca mnh ri. Pascal ni: La vraie philosophie se moque de la
philosophie. (Chn trit hc ch cn g n trit hc)
*
26
C. BIT XC CM
Bit xc cm l iu kin ct yu to cho mnh mt c s vn ha su sc hn.
Tht vy, ta thng gp bit bao k hc gii, bit t tng, bit phn on nhng dng
nh c s hc vn vn mc tm thng miL ti sao?
L v h thiu ngn la lng, h l nhng tm hn thiu hng hi, thiu say m v t thc
mc v rt d di i vi bt k vic gS d h c cng hc hi ngy m l v phi tri
qua nhng k thi kh khn. Bi vy, h phi hc go, ch hc v c nhng g c trong
chng trnh thi m thi, nhng mn no khng bt buc phi thi, th h dp li mt bn.
Min cng v b bt buc nn h xem s hc nh mt phn s phi lm, khng g hng
th c. n khi h tr thnh mt nh gio, h cng vn dy cho c dy. Khng phi bi
dy ca h sai lm hay v thc, nhng h dy mt cch bun chn, lnh lng, h ch dy
trong chng trnh, trung hc hay i hc, mt cch lt lo, khng gy c lng hng hi
hm m ca hc sinh, cng khng truyn c cho hc sinh lng nhit thnh ham m hc
hi g c. H thiu ngn la thing ca lng hng hi nhit thnh.
*
*
Tm dch:
Donh lnh ngt t mnh nh t,
t chng thng tm ngt cung t
Nh su nh ngn nh ng
T ring hay gp ting t mun phn.
(V Danh dch)
Th, thuc v tm cm hn l l lun, v vy c k khuyn nn c th bng con tim hn
bng khi c. Li khuyn y, k ra cng c l.
*
*
Con ngi u phi ch sng bng L, m cng phi sng bng Tnh. Mt i sng m
ngi ta ch ngh n n, ng, lm vic m lng mnh khng bao gi bit n nhng xc
cm mnh lit ca tm tnh, th d chn lm sao!
Mt nh tr thc c vn ha cao m khng bit thch th, hoc khng bit lm th, khng
bit th no l mt cu th hay v hay ch no ti cho l mt iu thiu st ng tic.
C nhiu k vu cho Th l m mng, l huyn o, l l lng trn h khng Nh vn
Ernest Bersot tr li: Ngi ta thng tin tng rng Th l gi di bi n bin th tt c
nhng g n m n; ngi ta lm: Th, khng phi l gi di, n chnh l chn l y,
nhng l th chn l mnh lit hn ci chn l trong i sng tm thng. 27
Theo Lamatine, Th l mt s an i tm hn mnh bng nhng ting khc nc n ca qu
tim. N l ting ku thng, rn r ca tm hn. Bi vy Anatole France mi ni:
Khoa hc khng quan tm g n vic lm vui lng hay lm bun lng ai c. V vy, n
khng c lng nhn. Th lm cho ta say m ngy ngt, an i v v ta, cho nn n cn cn
thit hn l khoa hc. 28
Nh bc hc Darwin, lc v gi, than th v mt hng th v m cm: T my nm nay
ti khng th c c mt cu th no c Ti cng khng th c Shakespeare li
cng khng cn a thch ha v nhc na Than i, mt nhng hng th y l mt mt
ngun hnh phc c th rt nguy hi n s thng minh v tnh tnh ca mnh bng s lm
gim mt cm xc ca tm hn. 29
*
*
3. Phng php thc ba l bit sng mt mnh trong c tch, gia cnh vt thin nhin.
Sng trong x hi, ngi ta v n nhau m phi b bt buc sng trong gi di. C mt gin
nghi l gi to bt buc ta phi dp tnh cm ta qua mt bn, t v lnh lng v c gi v
trm lng b n. Chng nhng ta khng c quyn bc l bn tnh ca ta, li cn b phong
tc, tp qun x hi lm thin i v li phi thay vo bng nhng c ng, nhng cm
tng m x hi, thi thng chp nhn, d l tri vi tm cm ca ta. Ci sng phin
phc, nhn nhp ca kinh thnh d lm kh ho tnh cm thanh cao ca ta. Sng trong c
tch l dp hay mnh sng tr li trong s thnh thc vi ci lng.
27
On croit trop souven que la posie est un mensonge, quelle alire tout ce quelle touche, on se trompe: elle
nest pas un mensonge, elle est la vrit mme, mais la vrit plus forte que celle de la vie vulgaire.
28
La science ne se soucie pas de plaire ni de dplaire. Ell est inhumaine. Cest la posie qui charme et qui concole.
Cest pourquoi la poesie est plus ncessaire que la science.
29
Vie et Correspondantes de Charles Darwin p.104 (Trad. de Varigny).
Dch: Cht vt Hng Sn/ Mnh mng Ng Hi/ Trong sng gp thi/ Nhn ti bng pht. (Theo V Quang, Nghi
Xun tnh t tnh ngi, http://www.bleudethuy.com.vn/nghi-xun-tnh-dat-tnh-nguoi/ .(Goldfish).
30
CHNG TH TM
MT VI NGUYN TC LM VIC
I
Nguyn tt th nht l i t ci d n ci kh, v phi tin s thnh cng. ng t mc
ch ca mnh cao qu, qu ci kh nn g v phng tin ca mnh. t cho mnh mt mc
ch qu cao ri khng th t c tht l mt vic lm chng nhng v ch li cn
nguy him l khc. L v s tht bi s git mt lng tin v lm t lit sc c gng ca mnh
i. Goethe thng khuyn cc nh th tr tui nn lm cc bi th ng
n trc kh i vit
nhng thin anh hng ca. i vi mt tc phm to v phin phc, hy bt u vit nhng
phn d nht trc. Nu con ng qu di, khng sao i mt mch c th tt hn l
chia n ra tng on v thi hnh cho xong tng on mt . Ngi ng tr cho ci g cng
d, ri b tht vng; ngi n hn cho ci g cng kh, ri khng chu lm g c; ch
c ngi thng minh mi bit rng khng c g l d dng c, nhng vi s c gng v bit
phn phi t chc, th ri vic g cng s tr nn d dng tt c. D nhin, u phi lm
vic mi gi mt ngy m ta c th tr thnh mt i thi s. Phi c nng khiu. Nhng c
gng mi th cng c khi thin ti ch l mt s kin nhn lu ngy m thnh.(12)
*
*
II
Nguyn tt th hai lm vic c hiu qu l phi lm vic u u, khng nn gin
on. Nh vn Emile Zola c cho kh
c trn phng ng cu ny : Nulla dies sine linrea
ngha l khng mt ngy no m khng vit mt hng. Tht s th mi ngy ng vit c
c nghn hng ch, nhng cu chm ngn trn y l mt khu hiu rt hay bt buc
mnh lm vic ng gi v u u khng gin on. ng bt chc vic lm ca nhng
k lm vic sut ngy sut m, ri nm khng chng cng ng c hai ba tun l sau.
y l mt nguyn tc lm vic rt hay cho bt c mt s hc hi hay lm vic no. C
ngy no cng hc mi lm pht ng h thi, nhng ngy no nh ngy ny, khng bao
gi sai chy. l mt thi quen rt tt cho nhng ai mun lm nn vic ln v cng l
mt phng php luyn tp ch.
Lng Khi Siu, trong m Bng Tht c vit:
H Vn Trung khi trong qun, mi ngy u c Thng Gim mi t.
Tng Vn Chnh khi ti qun mi ngy u vit nht k vi mc, c th vi bi, nh c
mt bn.
L Vn Trung mi ngy dy sm vit theo Lan nh mt trm ch.
Sut i h, ly lm thng thng, ngi thng tnh thy th, h chng cho rng
nhng s tiu tit y khng c lin lc g n vic ln sao? Nhng cc ngi y u hiu
ng rng t ra cc php tc c chng mc v lm theo lun lun mt cch khng sai
chy, tht l mt s to tt nht ca phm gi con ngi. K kho quan st u xem xt
mnh lc tinh thn con ngi bng cch y.
S lm vic, c ngy ta hng hi, c bui ta u oi, b ph Nhng kinh nghim cho ta
bit rng, d c hng hay khng c hng, phi t mnh cng quyt t cho mnh mt k
lut l phi ngi ti bn vit, cm cy vit ln ri th ci my ca ta bt u m li
v m my chy nh thng. ng bao gi t nh: Hm nay thy trong mnh kh ng
mun lm vic Vy hn ngy mai!. l cch nui dng ci tnh li bing ca ta m
thi.
Bn vit ca ti bao gi cng sn sng giy mc c. Vit ca ti lun lun y mc. Thi
dng biu cng chng trnh lm vic ghi r chiu hm qua nhng g ti lm sng hm
nay Tt c u sn sng ch i ti. Ch ch c ti n ngi l tt c gung my bt
u lm vic theo mun.
*
*
III
Nguyn tc th ba l bt c hc mn no phi khi u bng nhng yu t u tin ca
mn hc y, ngha l khi hc li nhng cn bn s ng v ng bao gi nhy giai on.
Phn nhiu nhng tht bi v tinh thn u do s khng bit xy p vng chc cho nn
tng hc thc u tin ca ta.
Mt phn ng chng ta ngy nay thch hc nhy giai on, hc tt. H mun nghin
cu n cc khoa hc phc tp v nhng vn ht sc gay go trong khi h khng hiu g
ro v hnh hc v i s hc s ng. C nhiu c cu bn lun n Einstein m cha hiu
ni Euclide! (13)
*
*
IV
Nguyn tc th t: Bit la chn.
Bit la chn, l bit la chn nhng cng vic no hp vi kh nng ca mnh. V mt
khi la chn xong th hy can m thc hin cho k c mn mnh la chn.
Ta ch c th l mt nh vit tiu thuyt, hoc mt nh i thng gia hay mt nh chnh
tr, nhng ng cao vng mnh s kim lun c ba, tr ra nhng k phi thng.
Tuy nhin, nu ta qu chm ch vo mt vic g th ta cng phi thnh thong bit gii tr
bng cch thay i cng vic lm. Ignace de Loyola khuyn cc tu s dng Gia T u tin
ng bao gi lm qu hai ting ng h vo mt cng vic. nh trng thi dng biu
khng bao gi cho dy lun mt mn sut ba ting ng h. l mt nguyn tc lm vic
rt hay. Trong i ta phi c mt trung tm hot ng duy nht v t ra cng c vi trung
tm hot ng ph thuc.(12)
*
*
V
Nguyn tc th nm l phi bit qu thi gi lm vic ca ta v t cho n thnh mt k
lut
i vi ngi lm vic, cn phi c bn phn l gt b nhng k lm mt thi gi ca
mnh, tc l nhng k ph quy ta. L , nhn nhc i vi h u l nhng li lm nng.
Phi ht sc gt gao i vi hng ngi ny, n rc h tc l mnh t ph hoi i mnh
.
Goethe khuyn ta: Phi tuyt i sa dy nhng k n quy ry ta cho h mt ci thi
n lm rn mnh m khng cho hay trc. H ch n bt ta phi nghe chuyn ca h
Ai mun lm vic ch li cho i phi coi chng ng b k y n quy ri. Khi gp
phi trng hp c k xng vo phng ng lm vic mt cch trn tro, th thi s gi mt
thi ht sc lnh lt lm cho h phi tht vng ngay: Goethe ch chp tay sau lng,
khng ni mt ting g c. Nu khch l mt ngi danh gi th Geothe ch lm b ho hen
v thnh thong: H! H!... cho qua, th l cu chuyn t ngang. i vi th t, thi s
chia ra lm hai loi: th xin x cu cnh th ng ling vo st giy, ch th no gip ng c
c c hi tin thm th ng mi chu tr li. ng li thng ni: A, thanh nin! Cc
anh khng bit gi tr ca thi gi ! (12).
K ra cch c x y c th xem l tn nhn tht, v cng c khng bit bao bc v nhn sn
sng lun lun tr li cho tt c mi ngi cn dng n mnh, trong c rt nhiu k
ng thng hi v ng nng ch . Nhiu ngi cho rng cc h c x ca Goethe
thiu hn lng nhn, nhng s thiu lng nhn y gip cho ng li cho hu th nhng
tc phm nh Faust v Wihelm Meister. Thc s, k no t mnh cho k khc xm
chim s b xm chim, v rt cuc ri cng s khng li c cho i mt cng trnh g
ng k. K no ham m lm vic phi bit t khc tt c mi vic nhm, lm ph thi gi
qu bu ca mnh, nh nhng cuc hi hp, tr chuyn, tn ho v khng u. Goethe li
cn khuyn ta ng quan tm n thi s, nu t mnh khng c phn s g thay i
c cuc din x hi. Nu mi sng u ph mt mt vi gi ng h theo di tin tc
chin tranh ngoi tn xa xm mt bn kia th gii, suy ngh vn v v nhng hu qu
tai hi ca thi cuc c th xy ra trong khi chng ta chng phi l mt nh chnh khch,
mt v tng lnh hay mt k gi hoc khng phi l g g c th liu chng ta c lm
vic g c cho x s khng, li cn lm mt thi gi qu bu mt cch rt v ch trong
mt cuc i sng ngn ngi v ch c sng mt ln thi (12).
K lut qu thi gi ny bt ta cng ng cho tnh cm khng u lm ph tn thi
gi kh kim ca ta trong khi ta ang lm mt cng vic quan trng. Ci ngha cao c v
i sng ca mt bc nam nhi khng phi trong nhng mi tnh cm cn con, ch lm tn
mt thi gi v ch. Ngi quyt tm lm nn i nghip cn phi bit hi sinh. C nhiu
bn trai y nha sng, y thin ch, y kh nng lm vic v hc hi li b mt thi gi
qu bu ca mnh bn n nhng mi tnh u li ca cc bn gi lng mn. Ngi
n b l mt cm by, k no sa vo u hng c cuc i mnh. C bao k hc thi li v
nhng tnh cm khng u, nh phi lm hi c mt i mnh v mt vi c nh nhnh!
Phi dm hy sinh tnh cm mnh cho nhng cng trnh quan trng hn. c tiu s cc bc
v nhn anh hng ta thy r rt iu ny: h khng bao gi i tnh h trn s nghip.
Nhng bc nam nhi m i h ch bit nung chiu theo tnh cm, ph thi gi lm vui
lng ngi n b, sut i s khng lm nn i nghip g c v c khi v th m tan nt
c tng lai mnh l khc. Bi vy, ngi n b, s lm nn s nghip cho chng, gip
cho chng t thnh s nguyn bng s hi sinh, khng i hi ni ngi n ng phi v
VI
Nguyn tc th su: Bit dng thi gi lm vic v tit kim tng pht mt.
Thi gian i vi mt k li bing th di l th bt tn, h tm cch git thi gi m git
khng sao cho ht. Tri li, i vi nhng k ham lm v ic v hc hi th ngy gi rt eo
hp v cng. Mt i sng nh ca Pascal hay Spinoza tuy rt ngn ngi nhng tht l
phong ph l; tri li c nhng cuc i di l th m v v kh khan nh bi sa mc.
Thi gian lm vic rt l ngn. Nu k 60 nm l hn, m phi tr li tui ca lc u th,
nhng gic ng th ch cn li bao nhiu nm? Ba mi nm l cng. Th m nu li tr
bt trong s 30 nm y nhng thi gi tm ra, n ung, tiu ha, au m, mt mi, nhng
cuc ving thm, x giao, tn nhm, th t, ngh h cng nhng thi gi b k khng
nhng n quy ri th cn li bao nhiu nm lm vic bng tr? Mi hoc mi hai
nm l nhiu nht! Kinh khng cha?
Nhng k b ngh nghip rng buc, u tt mt ti th d nhin khng sao cn c thi gi
nhn ri. i vi h, i sng tri chy mt cch lnh lng t nht v khng g gi l c t
tng c! Nhng gi s bn l mt sinh vin, bn l ngi c phc hn nhiu v c
nhiu u i v bn c c thi gi t do lm vic v hc hi, bn th tnh li ngy gi
lm vic tht ca bn c l bao? Nht l trong nhng gi bn lm vic, thi gi lo tm t
in, chp bi, ni chuyn kho, c sch nhm hay nht bo thi gi lm vic ca cc
bn thc s cn c l bao? Gii lm l hai mi pht trong mt gi l cng. Nhng hai
mi pht y cn phi m suy ngh, nghin ngm, em tt c ngh lc vo vic lm
khng xao lng.
Trong thi gian hai mi pht lm vic ca ta trong mt gi y, ta c mt n na
khng? Thiu g c hi bt thng n lm cho ta b xao lng m b ngng cng vic. Mt
con rui rt trong bnh mc cng l mt c hi ta b xao lng. Con mo ku trn mi nh
Cnh ca b gi p mnh Mt chic xe hi u li trc nh m my vn chy u
cng l c hi ta b xao lng. Trong khi i tm mt ch no t in li cng c khi b
quyn r m lic mt xem my ch k bn, hoc nu l mt quyn t in c hnh nhiu
lm sao trnh khi khng xao lng m nhn sang cc hnh bn cnh Ri n lt c mt
t bo n nh, mnh cng ngng i mt cht xem qua cc tt C g u ch vi
pht thi l xong! l cha ni n nhng m mng phiu lu theo s khu gi ca vi
danh t quen quen ! (10)
Littr 31 lc ban mai, khi ng ch ngi bi phng lm xong cng vic dn dp, ng vit
bi ta cho b t in khng l ca ng. C nhng pht ng h k l b m ngi bit tit
kim thi gi li dng n lm c nhiu cng trnh to ln. ng dAguesseau thay v
ry r, bt bnh b v c tnh chm chp bt ng lun lun ch i lc gi n, ng li dng
31
nhng pht i ch y m vit mt quyn sch. Ngy kia, ng a cho b quyn sch y v
ni: y l nhng mn n u ba ca ti y (11).
*
*
VII
Nguyn tc th by l h lm vic g th hy lm cho hon tt, ng phi tr li mt ln
th hai. l mt thi quen rt tt cho tt c mi cng vic.
Chesterfield trong mt bc th gi cho con c ni: Khng c g d bng, min l ch nn
lm mt vic thi v ng bao gi qua ngy mai vic g ta c th lm ngay by
gi.(13)
Vic g cng vy, hy t t m lm, ng lm hi h, vt chc, lm mt cch tc trch m
phi lm mt cch ng hong dt khot vi tt c tm hn. Phi tp quen ci tnh ny:
khng bao gi chu lm mt vic g m lm cho c, min cng, cu th v phi lm li
mt ln th hai.
Khng T c ni: Hc cho rng, hi cho k, phn bit sng r, lm cho ht sc. C iu
khng hc, nhng hc iu g khng hay, khng thi. C iu khng hi, nhng hi
iu g m khng bit, khng thi. C iu khng phn bin, nhng phn bin iu g
m khng minh bch, khng thi. C iu khng ngh, nhng ngh iu g m khng
ngh n ni, khng thi. C iu khng lm, nhng lm iu g m cha tn lc, khng
thi. Ngi ta dng cng mt, ta dng cng mt m khng c th phi dng cng gp
trm, ngi ta dng cng mi, ta dng cng mi m khng thnh th phi dng cng
gp nghn n k c mi thi. Nu qu theo c o y th tuy ngu ri cng thnh
sng, yu cng thnh ra mnh. (Trung Dung) 32 .
*
*
VIII
Nguyn tc th tm l mun lm vic cho n hiu qu phi c mt sc khe di do.
Mt thn th trng kin l iu kin ct yu cho mt tinh thn sng sut. Bnh hon l mt
tr ngi to tt cho s lm vic bng tr c.
Ti c nhiu bn vn, ngy nay ra ngi thin c v lm vic khng nguyn tc, khng
bit gi gn sc khe. H lm vic ban m vi ch tu v c ph, thuc l Sng trong
nhng cn phng ti tn, khng khng kh, v vy, bnh tt dy ln v cp mng sng
h trong lc tui mi va ba mi, tng lai ang y ha hn
C ngi bo: Ba iu kin c thnh cng l: Ti hoa, sc khe v may mn!.
Li ni y gm cng ch l. Epicure c ni: Mt thn th khng au, mt tinh thn khng
lon, l chn hnh phc ca con ngi. Tht vy, c c mt tinh thn khng lon
32
KT LUN
Ngi hc thc, tc l ngi th bit t m tht bit nhng g mnh bit, cn nhng g mnh
khng bit, th cng bit r l mnh khng bit. Khng c s dt nt nhc nh bng tin
tng rng mnh bit trong khi mnh cha bit. Vn ha l mt vn thuc phm ch
khng phi thuc lng.
Tuy nhin, cng bit rng cng hay, cng bit su cng qu. Mt ci hc v b rng m
km v b su, l mt ci hc nng ni ph phim. Mt ci hc v b su nhng km v b
rng, l mt ci hc cu chp hp hi. C hai u l thiu st c. C c mt ci hc rng
ri th trnh c nn thin kin chp nht. C c mt ci hc chuyn mn th ci hc
ca mnh mi bin thnh thc dng. iu ha c c hai li hc y l thc hin c mc
cao nht ca cng trnh vn ha ca mnh.
c sch v bit c sch rt cn, nhng chnh mt thy tai nghe, bit nhn xem v quan
st, bit suy ngh v ph bnh nhng s vic chung quanh ta hng ngy li cng cn hn.
Ci li ca sch l gip cho mnh suy ngh, ch khng phi suy ngh th cho mnh.
Hc khoa hc v trit hc rt cn, nhng o to cho mnh mt tinh thn khoa hc v trit
hc li cng cn hn.
Mi ngi, ty kh nng, ty phng tin, ty tnh kh, ty khuynh hng phi bit t
mnh tm thy mt phng php thch ng cho ring mnh.
Tht vy, s d khng ai gip ai c l v khng ai ging ai c nh Jules Payot ni
(11). V cng v tin tng nh th nn ti ch nu ln nhng nguyn tc m khng dm
a ra nhng th nghim ca bn thn. Ti li cn mun ni thm: Khng ai bt chc ai
c, v khng ai ging ai c. Socrate ni rt ch l : Ti khng dy ai c c, ti ch
khu gi m thi.
Hc cng nh n. Tuy l cn thit cho tt c mi ngi, nhng khng phi mn n no
cng hp cho tt c mi ngi. C k n mau tiu, c ngi n lu tiu: sc tiu ha ca
mi ngi mi khc. Ln n khc, nh n khc; mnh n khc, au n khc; x nng
khc, x lnh n khc. C phng php hc, li cho ngi ny, nhng khng li cho
ngi kia. Ai tng i dy hc u bit rng phng php dy phi ty tng c nhn m
p dng. Nh gio dc phi nh ngi trng cy. Cho nn ngi Ty phng dng ch
culture 33 ch v vn ha. Mi loi cy u c nhng nhu cu khc nhau, cn s chm
nom sn sc khc nhau.
*
*
PH LC
LI HAY P
1. Thin ti, chng qua l mt s nhn ni lu ngy. (A. DE VIGNY)
2. Khng c ci g l d, nhng ci g ri cng s tr nn d, nu ta bit tr ch kin tm.
(ANDR MAUROIS)
3. iu m ti bit chc hn ht l ti khng bit g c. (SOCRATE)
4. Bit m hc, khng bng thch m hc; thch m hc khng bng say m m hc.
(LUN NG)
5. Mi ngi iu phi nhn hai th gio dc: mt th do k khc truyn cho; mt th,
quan trng hn, do chnh mnh to ly. (GIBBON)
6. S dt nt l m ti ca tm hn, mt m khng trng m cng khng sao.
(CICRON)
7. Gi tr ca mi ngi u ty l tng cao thp ca mnh theo ui. (P. HYMANS)
8. c sch m tin c sch, th ng c sch cn hn. (MNH T)
9. S phu ba ngy m khng c sch th soi gng mt mi ng ght, ni chuyn lt lo
kh nghe. (HONG NH KIN)
10. Hc m cha thy vui th cha gi l hc. (T M QUANG)
11. c sch m con mt khng tinh, th l vi dp ci kh tm ca ngi xa. (C
NGN)
12. Mun cho thn khng bnh, trc phi cho tm khng bnh. (TUN SINH TIN)
13. Ta c tai, mt, ta nghe, ta trng; ta c tm t, ta suy, ta ngh; i vi ngi xa, c lc
ta th nh thy, c lc ta knh nh bn, cng c lc ta knh ch khng chu. Ta theo l,
nht quyt khng lm ti t c nhn. (LNG KHI SIU)
14. Tui tr khng gng sc, gi c phi ngm ngi. (C THI)
15. Ngi khng c ch nh thuyn khng li, nh nga khng cng: tri git, lng bng
khng ra th no c. (VNG DNG MINH)
16. Bit khng phi l kh.
Lm mi l kh. (KINH TH)
17. Kh quyt khng vn dng th bnh.
Tinh thn khng vn dng th ngu. (LC CU UYN)
18. Ngi ta ngu n u cng cn dy c;
M khng n u cng phi dy thm. (TRN HONG MU)
19. ng tuy gn, khng i khng bao gi n;
Vic tuy nh, chng lm chng bao gi nn. (TUN T)
20. Ti cao m khng hc, vn cha l hon ton. (THIT UYN)
21. i chng c vic g l chng phi kh nhc m lm nn. (VN TRUNG T)
64. Sm nghe c o;
Chiu cht cng vui.
(Triu vn o, tch t kh h). (LUN NG)
65. Trit lun l ngh thut t vn hn l gii p nhng vn t ra. (K.
JASPERS)
66. Ci g cng nhm chn c, tr ra hc hi. (VIRGILE)
67. S hiu bit ca k tm thng th ri rc khng thng nht;
S hiu bit ca nh khoa hc, l mt s hiu bit c thng nht mt phn no thi;
Cn s hiu bit ca nh trit hc l s hiu bit hon ton c thng nht. (H.
SPENCER)
68. Ta hiu c Chn l chng phi ch nh b c, m cn nh con tim. (PASCAL)
69. c sch l m t tng. (GIBBON)
70. Cn phi trch ra nhng g mnh c qua. (HRAUT DE SCHELLES)
71. Mt khc ng h m suy ngm nhng g ta c m rng tm hn tr no ta hn l
c nhiu m khng suy ngh. (B DE LAMBERT)
72. em ci iu mnh a thch chng i li vi ci iu mnh khng a thch, l
cn bnh trm trng nht ca tm hn. (TNG XN)
73. Chn l nh ht kim cng: n chiu mun mt, ch khng phi ch chiu c mt mt.
(GOETHE)
74. K ui, lm g tin c nh sng ca mt tri. (C NG)
75. Ci thi thch ph bnh ch trch lm tt hn lng bit ham m thng thc nhng g tt
p trn i. (LA BRUYRE)
76. Hc t, nhng m hc k. (M. FAUCONIER)
77. Bit nghe tc l bit suy tng. (HENRY MAVIT)
78. K no khng c tham vng tr nn cao trng hn ci ngi ca mnh hin thi, khng
xng ng chim mt ch ng di bng mt tri. (E. F. BERRY)
79. K no ch bit rnh mt vic no v thc hnh c ngay vic l k c vn ha cao
hn k vic g cng bit, nhng ch bit na chng. (GOETHE)
80. Khng c s dt nt no nhc nh bng tin tng rng mnh bit nh ng g mnh
cha bit. (SOCRATE)
81. Bit th bit l mnh bit;
Khng bit th bit l mnh khng bit;
mi tht l bit. (LUN NG)
82. Hiu bit, phi chng l hiu bit ti nhng nguyn nhn cc s vt? (GUSTAVE
LEBON)
83. Gi pht no m ngi thanh nin ch bit cm ci hc tp lm tin l gi pht en
ti nht ca cuc i thanh xun. (GREELEY)
84. Mt vn bao qut bao gi cng kh gii quyt hn l mt vn c hn ch. (H.
MAVIT)
85. Mn n tinh thn cng nh mn n vt cht. Chng phi nhng mn ta n nui dng
ta m chnh nhng g ta tiu ho mi nui dng c ta thi. (GUSTAVE LEBON)
86. Ngi c hc khng phi l ngi bit nhiu vic, m l ngi bit r nhng g mnh
phi bit v hiu r nhng g mnh bit. (MARIUS GROUT)
87. Hc l mt vn khng bit u l cng. Cn sng gi no l cn phi rn hc gi
ny. (BEAUGRAND)
88. Phi to thm nhiu th vin, chng phi tho mn nhng t m d di tm thng
m l p li nhng kht vng cao thng ca qun chng. (MAURICE PIN)
89. c nhiu sch khng bng c sch nhiu. (ROLLIN)
90. ng bao gi l c gi ca mt t bo nu mun thy c s tht mun mt, nu
mun l mt ngi c mt c s vn ha vng vng. (MAX LECLERC)
91. Hc, tc l hc cch hiu. (PIERRE MILLE)
92. c sch nhiu v ng u c lm tn mt tinh thn; c t m c k, nht l c
m suy ngh s gip ta tm c chn l ca s vt. (ROGER MUNSCH)
93. c hp hi l nhng u c khng th hiu c hoc khng chu tm hiu nhng g
mnh khng a thch. (MASSON OURSEL)
94. Ch c nhng ai khng bit lo ngi n s thnh cng ca mnh mi dm ni thng
nhng chn l nghch vi thi i. (J. J. ROUSSEAU)
95. Hy hnh ng theo nh t tng, v t tng nh nh hnh ng. (H. BERGSON)
96. c sch khng nhiu th khng ly g lm chng cho s bin ho ca L. c sch
nhiu m khng cu Tm th li l tc hc. (HONG L CHU)
97. Ngi vn ha cao l ngi pht trin c y mi nng khiu ca tinh thn. (R.
VETTIER)
98. Ta khng bao gi c th tr nn thng thi c nu ch chu c hay chu hc nhng
g ta a thch m thi. (JOUBERT)
99. Tt c mi ngi u l nh vn c khi no h c iu mun ni. Vit ra, khng kh g
c; ci him c, ci kh khn l phi c trong u c nhng cu chuyn g k, nhng
tng g ng ni m ni ra. (JRME v JEAN THARAUD)
100. Hai iu lm ln:
- Bt chp n L;
- V ch chp nhn c L m thi. (BLAISE PASCAL)
101. c sch l hai ngi cng sng tc. (H. DE BALZAC)
102. Khi mt tc phm nng cao tinh thn ta ln v khu gi cho ta c nhng tnh cm
cao qu v can m, ta khng cn i tm mt nguyn tc no khc nh gi n na: n
l quyn sch hay y, v do mt ngh s vit ra y. (LA BRUYRE)
103. Thnh thong cn du lch dp bt lng t i v m rng kin thc. (SAINT
BEUVE)
104. c hp hi d i n s cung tn. (H. MARION)
105. c chm bi
m l chng bnh ca mt tm hn b t ti mc cm. (M ARYSE
CHOISY)
130. Bc tht khn ngoan khng ci c g vi ai c, cng khng bnh vc g cho mnh c.
H ni, hoc h lng lng m nghe.
H ni thng ra, hoc h tm m hiu nhng ngha thm su. (H. DE
KEYSERLING)
131. Rt t ngi c thi gi c sch mt cch chm ch. (VOLTAIRE).
132. Ph bnh bng cch ch trch mt tc phm, rt d. Tm m hiu ci hay ca n, rt
kh. (VAUVENARGUES)
133. c sch m suy ngh;
ng c sch m khi suy ngh. (GIBBON)
134. Ti hoa ch thnh tu ni c tch ca tm hn. (GOETHE)
135. Ngi ta lun lun c khen hay b ch, nhng khng ai c hiu c. (F.
NIETZCHE)
136. Nhn thy nhng ci p kh hn l nhn thy nhng ci xu. (CHATEAUBRIAND)
137. Hc v c cng dng vn ha cao hn l m nhc. (ANDR GIDE)
138. Phi c mt ci hc tng qut phng s cho ngnh chuyn mnac mnh.
(VICTOR DURUY)
139. Bit mnh l u mi ca s khn ngoan. (SOCRATE)
140. Bit ngi l Tr;
Bit mnh l sng. (LO T)
141. K c trnh vn ha cao rng l k c rt nhiu bc thy, nhng khng n l mt
ng thy no c. (DSIR ROUSTAN)
142. Ng o nht d qun chi. (KHNG T)
143. Ta l ngi, h c vic g ngh cha ra th ngh mi n qun c n; ngh ra c ri
th vui qun c lo; khng bit rng tui gi sp ti vy. (KHNG T)
144. Nhng u c tinh nhu mi nhn thy c s khc nhau trong s vt;
Nhng u c tm thng ch thy ton l nhng s ging nhau thi. (X)
145. Khng c s dt nt no nhc nh bng tin tng rng mnh hiu nhng g mnh
khng hiu. (SOCRATE)
146. K ng ch ca ta l bn ta;
K nghch vi ta l thy ca ta. (X)
147. Phn tch m phn tch git cht t nhin: ht thc m nghin thnh bt khng cn
ny mng c na. (AMIEL)
148. Nhng bc thng thi m ng trc thin nhin cng khng khc no nhng a tr
ng bn b b, ly v c m lng nc b. (NEWTON)
149. Bc thng thi no m ch bit kinh s trc s dt nt ca mnh l mt k ngu
thng thi. (THIAUDIRE)
150. Ch c bc tht thng thi mi bit r mnh l ngi ngu dt m thi. (VICTOR
HUGO)
151. Ci m ta gi l khoa hc ch l s m mn trong bng ti. (VICTOR HUGO)
152. Ch c k no khng bit g c mi khng hoi nghi g c. (X)
em li cho ta nhng hy vng tuyt vi. Khng c s gi di, nhn loi s cht mn trong
tuyt vng v bun chn. (ANATOLE FRANCE)
175. Cht g m ti bit c cng nh s dt nt ca ti m c c. (SATRA GUITRY)
176. Khoa hc khng quan tm g n vic lm vui lng hay lm bun lng ai c. V vy,
n khng c lng nhn. Th lm cho ta say m ngy ngt, an i v v, cho nn n cn thit
hn l khoa hc. (ANATOLE FRANCE)
177. Phi tn sng c ph bnh. (LOUIS PASTEUR)
178. Ngi ta nn cam, ri ling v. (VOLTAIRE)
179. Khi tnh yu phi ln ting, th l tr phi ngm cm. (J. F. RGNARD).
180. Kinh nghim l khi im ca s khn ngoan. (ALEMAN)
181. Hnh phc thay k khm ph c ngun gc su kn ca vn vt. (VIRGILE)
182. Khng c ci g v i m thnh cng c nu khng c nhit tnh. (HGEL)
183. Bit tm thy c ch i ng trong nhng tiu d, bit tm thy s khc nhau gia
nhng s vt ging nhau, l t n tinh nhu ri vy. (H. ARTHUS)
184. Hc, tc l bit nhn thy c s lin quan gia khng gian v thi gian, gia nhn
v qu trong mi s mi vt. (HENRI ARTHUS)
185. c ph bnh khng phi l c phn bc, c chng i dm k khc nng cao
mnh ln. (JACQUES ROCAFORT)
186. Khoa hc, k ngh v thi vn u p ng vi ba i hi t nhin ny ca con
ngi: i hi chn l, i hi tin nghi, i hi l tng. (X)
187. Ti thch mi ngnh khoa hc; mi mt ngnh l mt p dng tt p ca mt phn
no tm tr con ngi; nhng vn hc , chnh l tt c tm tr con ngi. (NAPOLON
1er)
188. ng thy hay nht l ng thy bit d b cho hc tr ca mnh khng cn n mnh
na; hay ni mt cch khc, y l ng thy khng lo nhi nht s hiu bit m lo truyn
dy phng php t hc cho chng. (LAVARENNE)
189. Nh vit s chng qua l ngi nhn thy s i lun lun thay i v tm hiu ti sao
n thay i. (HENRI PIRENNE)
190. Mt ci thi quen nh hng i ngi mt cch mnh m hn tt c mi l phi.
(POPE A. SWIFT)
191. Ngi ta ph phn bng b c thng minh, nhng ngi ta t iu khin bng tnh kh
ca mnh. (GUSTAVE LEBON)
192. Tin tng rng mnh c l, v ch c mnh l c l m thi, l ngun gc ca c ti,
mt tai ho gh gm cho nhn loi. (CHARLES BAUDOIN)
193. V khng trng thy m c khng tin, th cng nh con ve su khng bit tuyt.
(DIM THIT LUN)
194. S d ngi ta phn bit c nhng bc v nhn khng phi ni s tn k ca h m
l ni lng rng ri bao la ca h. (R. W. EMERSON)
195. Nhng quyn sch m i gi l v lun l phn nhiu l nhng quyn sch t co s
v lun l ca i. (OSCAR WILDE)
II
GHI CH
Trc y c nhiu trang c nh s m khng c chua di trang, l s th t ca
nhng sch tham kho di y :
1. Henry MAVIT : Introduction la Culture personnelle. Paris 7e, 1952. Ed. Oliven.
2. Pierre TIBERGHIEN : Comment se cultiver. Paris 14e, 1937.
3. Dsir ROUSTAN : La Culture au cours de la vie. Paris, Institut Pelman. 1930.
4. Gustave RUDLER : Les Techniques de la Critique et de lHistoire Littraire. Oxford,
1923.
5. Marcel PRVOST : LArt dApprendre. Paris, Flammarion. 1922.
6. Docteur P. CHAVIGNY : Organisation du Travail Intellectuel. Paris, Lib. Delagrave,
1928.
7. Jean GUITON : Le Travail Intellectuel. Paris, Aubier, 1951.
8. Charles WAGNER : La Vie Simple. Paris Armand Colin.
9. Max FAUCONNIER : Voulez-vous tudier seul ? Paris, Ed. Scientifiques et Littraires.
10. Jules PAYOT : LEducation de la Volont. Paris, F. Alcan, 1925.
11. Jules PAYOT : Le Travail intellectuel et la Volont. Paris, F. Alcan, 1925.
12. Andr MAUROIS : Un art de vivre. Paris, Plon, 1939.
13. Andr MAUROIS : La Jeunesse devant notre temps. Paris, Flammarion, 1937.
14. Elizabeth HUGUENIN : Education et Culture daprs Kerchensteiner. Paris, E.
Flammarion, 1928.
15. Jean GUITTON : Apprendre vivre et penser. Paris, Arthme Fayard, 1957.
16. Jean GUITTON : Nouvel Art de Penser. Paris, Aubier, 1946.
17. Emile BOREL : De la Mthode dans le Sciences. (1re et 2e srie). Paris, F. Alcan,
1911.
18. Roger COUSINET : La Culture Intellectuelle. Paris, Les Presses dIle de France, 1954.
19. Jean ELORY : Simples conseils pour tudier. Paris, Lib. Vuibert, 1926.
20. J. BEZARD : De la mthode littraire. Paris, Lib. Vuibert, 1926.
21. Docteur TOULOUZE : Comment former un esprit. Paris, Hachette, 1913.
22. Paul NYSSENS : Comment lire. Belgique, Lib. de la Culture humaine, Belgique, 1936.
23. Pierre MILLE : Le Bel Art dApprendre.
24. Paul BERNARD : Comment devenir un homme cultiv. Paris, Fernand Nathan.
25. V. HONNAYS : Humanisme et livres de choix. Paris, Ed. Descle de Brouwer et Cie.
26. Jules PAYOT : La Faillite de lEnseignement. Paris, F. Alcan, 1930.
27. R. VETTIER : Culture et Dmocratie. Paris, F. Nathan, 1958.
28. Benigno CACRS : Regards neufs sur autodidactes. Paris, Ed. du Seuil, 1960.