Grad i okolica

U industrijalizaciji nastao novi tip gradova- industrijski grad. Preindustrijski grad: mali broj
stanovnika, male povrine i odvojen od okolice zidinama, sa okolicom bio povezan- grad je
okolicu snadbjevao zanatskim proizvodima, a okolica grad agrarnim proizvodima.
Industrijska urbanizacija pospjeila je prostornu pokretljivost ljudi i dobara i koncentraciju
stanovnika i radnih mjesta u gradovima, zidovi se rue, cehovi i gilde se ukidaju, grad se
razvijao sa razvojem gradskog saobraaja. U ranoj fazi industrijalizacije industrijski pogoni su
bili unutar gradske mee, grad se razvijao prema unutranjosti, a razvoj prema van su obrzale
eljeznice i elektrini tramvaj.
Pojam suburbanizacije- je prerazmjetaj i irenje urbanih sadraja i funkcija iz grada na
njegov rub i prigradsku zonu, grad se pod uticajem eljeznice razvijao u zvjezdastom obliku.
Proces suburbanizacije ubrzan je razvojem automobilskog saobraaja i odvija se u krunom
obliku. irenjem grada nastale su promjene u prostornim strukturama grada zbog premjetanja
pojedinih funkcija. U predindustrijskom gradu radna mjesta i mjesta stanovanja su u uskom
prostoru gradskog sredita. S industrijalizacijom radna mjesta su u centru grada, a na rubu
mjesta stanovanja- predgraa i poslovni centri. S funkcionalno- prostornim promjenama
nastale su promjene socijalne- topografije. Industrijalizacija je pospjeila razvoj srednje klase
(vei ivotni standard, mobilnost-kao posljedica nastaju prigradska naselja). Oko evropskih
gradova postojala su seoska naselja koja su suburbanizirana, a u amerikim su se podizala
nova naselja.
Osim prostornog irenja i suburbanizacije postoje i dr uticaji grada na okolicu tj uticaj grada
na socio- ekonomsku preobrazbu okolice- glavni pokreta preobrazbe je funkcija rada u
gradu. Posljedica zapoljavanja agrarnog stanovnitva u centrima rada je socijalno
prestukturiranje agrarnog stanovnitva u neagrarno.- zbog mobilnosti koja se javlja u dva
oblika: preseljavanje stanovnitva u centre rada to je posljedica porasta stanovnika i irenje
grada i dnevna pokretljivost radne snage iz okolice u grad. Socijalno prestrukturiranje
agrarnog stanovnitva moe biti potpuno (razvijene zemlje) i nepotpuno ( slabije razvijene
zemlje- zaposleno stanovnitvo zadrava dio agrarnog zemljita kao dodatni izvor prihoda).
Zbog socio- ekonomskog prestrukturiranja stanovnika nastaju fizionomsko funkcionalne
promjene u seoskim naseljima u okolici grada. Fizionomske promjene su izraene u veliini,
strukturi i izgledu domova. Uticaj grada na okolicu se posmatra i sa evolutivnog apsektaprostora i vremena. U metropolitanskim gradovima udio stanovnika u gradovima i okolici
iznosi 80%. U zemljama u razvoju gradovi su u prelaznoj preindustrijskoj fazi- stanovnitvo
se naseljava u rubove grada i podie divlja naselja.
Diferenciranje grada i okolice
Grad sa okolicom ini prostornu cjelinu za koju postoje nazivi- gradska regija / aglomeracija.
Aglomeracije se u irem smislu odnose na gradsko naselje- grad sa proirenim podrujem ili
urbaniziranom okolicom. Sastoji se od dva dijela: od grda u sklopu administrativnih mea i
okolice. Za grad u sklopu aglomeracija postoje nazivi- centralni grad, grad jezgra, matini
grad... U amerikoj literaturi to je metropolis. Za okolicu postoje nazivi- umland,

metropolitanski ring, suburbanizirani pojas. Granicu centralnog grada ini administrativna

mea. Kako se grad razvijao ta se granica pomjerala. Grad i njegova okolica se na osnovu
relevantnih obiljeja diferencira na pojaseve. Centralni grad na osnovu fizionomskomorfolokih obiljeja dijeli se na pojaseve koji odgovaraju ciklusima razovja grada. Osnova
diferenciranja okolice je stepen socijalno- ekonomske, fizionomsko- morfoloke i
funkcionalne preobrazbe.
Fehre dijeli aglomeracije na centralni grad i cirkumurbanizirane zone. Centralni grad dijeli se
na tri pojasa: centar grada (odgovara srednjovjekovnoj gradskoj jezgri), meuring (okruuje
centar grada i izgraen je do 1914. U kojem su nastala prva predgraa), vanjski pojas (nastaje
u toku kasnijeg razvoja grada). Okolica se dijeli na tri pojasa: proirene, urbanizirane i
prigradske zone. Relevantna obiljeja (primjenjuju se u diferenciranju aglomeracija) dijele se
u tri grupe: morfoloka obiljeja (utvruje se nain koritenja i stuktura izgraenosti prostora,
a to su: iskoritavanje, vrsta zgrada, visina, oblik i struktura zgrada), demografska obiljeja
(utvrivanje demografskih obiljeja i dinamike i tipova razvoja stanovnitva. Koriste se
podaci o broju i gustoi stanovnitva, dinamici kretanja i strukturi stanovnitva), socijalnoekonomska obiljeja (utvruje se stepen socijalno- ekonomske preobrazbe okolice. Obiljeja
su: socijalno- ekonomska struktura stanovnitva i domainstva, odnos poljoprivrednog i
nepoljoprivrednog stanovnitva, nain ivota, dnevna pokretljivost).
Tipovi gradskih regija
Tri glavne grupe tipova gradskih regija: morfoloki, demografski i socio-ekonomski tip.
Gradsku regiju ini grad odreene veliine koji se naziva centralni grad, a prostire se u okviru
administrativnih mea. Morfoloki tip ini grad sa okolicom koja je izdvojena na osnovu:
gustoe izgraenosti urbanim sadrajem, tipovi zgrada i izgled i funkcije zgrada. Demografski
tip ine grad s okolicom izdvojen na osnovu gustine naseljenosti, strukture i dinamike razvoja
stanovnitva. Socio- ekonomsku gradsku regiju ini grad i okolica koja je pod uticajem
funkcije rada tog grada.
1. Morfoloki i slini tipovi gradskih regija
Intenzivan proces urbanizacije zapoeo je u engleskoj, Walesu, kotskoj i Sjevernoj Irskoj.
Bio je uvjetovan industrijskom revoluicijom.najbri rast su imali gradovi u podrujima u
kojima je industrijalizacija imala veeg maha. To su krajevi obgati prirodnim izvorima
sirovina. Naglim porastom gradova u 19. Stoljeu i na poetku 20-og zbog ograniene
prostorne mobilnosti ljudi i dobara nastale su karakteristine strukture gradskih aglomeracija
nazvane konurbacije.
Konurbacije su podruja kontinuirano izgraena stambenim zgradama, tvornicama i drugim
graevinama, lukama i dokovima, gradskim parkovima i igralitima te drugim objektima, a
meusobno nisu odvojena ruralnim zemljitem.
Konurbacije Velike Britanije nastale su tako da je u pojedinim krajevima jake urbanizacije
dolo do srastanja vie susjednih gradova u jednu cjelinu. Strukturu konurbacija ini vie
gradova ili samostalnih upravnih jedinica. U Velikoj Britaniji postoji 7 velikih konurbacija.

Razdoblje najintenzivnijeg prostornog irenja urbanizacije bila je druga polovina 19-og

stoljea. Do 1905. sve stare gradske jezgre koje su nastale prije 1845. povezane su s gradskim
zemljitem. irenje gradova nastavilo se do jakog razvoja automobilskog saobraaja. U ovom
periodu deava se stagnacija populacijskog razvoja centralnih gradova (stanovnitvo se vie
koncetrie u rubnim zonama). Donja granica Minor conurbations je 50 000 stanovnika.
Urbanized Areas u SAD- izdvaja se jedan morfoloki tip gradskih regija. To je urbanized
areas. Obiljeja u njihovom ograniavanju su gustoa zgrada i gustoa naseljenosti. Urbanized
areas obuhvataju dva dijela: centralni grad i rubnu zonu. Ove prostorne jedinice izdvojene su
po kriterijima:
1) centralni grad ini jedan grad ili vie njih s najmanje 50 000 stanovnika.
2) okolo kompaktno izgraeni teritorij ukljuuje: a)samostalna naselja sa 2 500 stanovnika i
b)samostalna naselja sa manje 2 500 stanovnika pod uvjetom da svako ima kompaktno
izgraeno podruje sa 100 i vie stambenih jedinica c)manje dijelove s gustoom naseljenosti
1000 st/milji2 i d) druga slina podruja sa manjom gustoom naseljenosti zbog eliminacije
enklava i dr razloga.
Od 1950 godine udio stanovnika centralnih gradova se smanjivao, a poveao se broj
stanovnika rubnik odnosno prigradskih podruja. To je posljedica manjeg i usporenijeg rasta
stanovnitva centralnih gradova.
Major Urban Areas u Kanadi- ini grad sa najmanje 25 000 stanovnika i okolica je izgraena
urbanim sadrajima. Ukupna veliina regije iznosi manje od 100 000 stanovnika.
Gusto naseljeni distrikt u Japanu- statistika sluba Japana uvela je prostornu jedninicu tzv
gusto naseljeni distrikt (GND) to je jedna gradska regija. Gustoa stanovnika je 4 000 st/km2.
Mogu biti ukljuene i jedinice koje imaju manje od 4 000 st/km2 ako u njoj postoje dr urbani
sadraji: tvornice, kole, trgovine, robne kue, bolnice itd.
2. Demografski tipovi gradskih regija
Demografsko- socioloki tip gradskih regija izdvaja se na osnovu demografskih obiljeja, a
uzimaju se u obzir i socijalna obiljeja.
Villes er Aglomerations Urbaines u Francuskoj- gradska naselja mogu imati najmanje 2 000
stanovnika. Ako gradsko naselje obuhvata vie opina onda te opine zajedno ine gradsku
aglomeraciju. Radi lakeg izdvajanja gradskih aglomeracija izvrena je kategorizacija opina
na osnovu obiljeja: ukupan broj stanovnika, gustoa stanovnika, porast stanovnika i udio
poljoprivrednog stanovnitva.
Gradska aglomeracija u Poljskoj- Wdowiak je izdvojio gradske aglomeracije na osnovu
gustoe stanovnitva i udjela neagrarnog aktivnog stanovnitva. Prema njemu gradsku regiju
ini grad s okolicom u kojoj udio zaposlenih u nepoljoprivrednim djelatnostima iznosi
najmanje 70%, a gustoa stanovnitva 800- 2 000 st/km2, a u okolici 300-400 st/km2.

3. Socio- ekonomski tipovi gradskih regija

Postoje razliiti pristupi u izdvajanju gradskih regija. Socio- ekonomsku gradsku regiju ini
grad odreene veliine i okolica koja je pod uticajem funkcijerada grada doivjela odreenu
socio- ekonomsku promjenu. Za izdvajanje koriste se tri grupe kriterija: za odreivanje
veliine centralnog grada, za utvrivanje stepena socio- ekonomske promjene okolice i kriterij
za odreivanje integracije okolice i centralnog grada.
Gradske regije (Stadtregion) u Njemakoj- prvi znaajniji radovi s tog podruja javljaju se
potkraj 19. Stoljea. Model gradske regije definisao je Boustedt. Prema Boustedtu gradska
regija se definie kao socio-ekonomska prostorna jedinica. Bitno obiljeje za njeno
odreivanje pored gustine naseljenosti i veliine je i socijalna i privredna povezanost grada i
okolice. Varijable za ograniavanje i diferenciranje njemakih gradova podijeljene su u tri
grupe: gustoa naseljenosti (utvrivanje proirenog gradskog podruja), postotni udio u
poljoprivredi zaposlenog stanovnitva (utvrivanje privredne strukture stanovnitva) i
postotni udio dnevnih migranata u grad (utvrivanje povezanosti grada i okolice). Status
gradske regije stie prostor kod kojeg ukupni broj stanovnika grada i okolice iznosi 80 000. U
razdoblju 1970-1974 udio Nijemaca se smanjio u pojedinim gradovima i do 12,5%, a porast
stranaca kretao se 7%. Visok udio stranca je u gradskim jezgrima. Osim gradskih regija u
Njemakoj se izdvajaju dvije prostorne jedinice urbane koncentracije. Ovo se odnosi na velike
prostorne cjeline jake koncentracije ljudi.
Standard Metropolitan Labour Areas (SMLA) u Velikoj Britaniji- koncept gradkse regije
socio- ekonomskog tipa je SMLA. za potrebe regionalnog planiranja postoje ekonomskoplanske regije. SMLA se sastoji od dva dijela: centralnog grada i metropolitanskog ringa.
Kriterij za izdvajanje su:
a) centralni grad mora imati najmanje 20 000 radnih mjesta
b) metropolitanski ring ine administrativne jednice iz kojih najmanje 15% od ukupno
zaposlenih radi u centralnom gradu.
c) oba ova dijela moraju zajedno imati najmanje 70 000 stanovnika i moraju biti prostorno
povezana
Osim SMLA uvedene su i vee jednice, a to je Metropolitan Economic Labour Areas. ine je
dva dijela: SMLA u cjelini i vanjski metropolitanski pojas (ring). MELA je proireno uticajno
podruje SMLA. MELA obuhvata najvei dio Engleske i cijelu Srednju kotsku. Na
tendenciju razvoja MELA i SMLA ukazuje kretanje broja stanovnika. Na postojeem stepenu
razvoja zapaa se vea koncentracija stanovnitva u metropolitanski ring, a populacijsko
pranjenje centralnih gradova i ruralnih podruja.
Standard Metroplitan Statistical Area (SMSA) u SAD- intenzivan proces metropolitanizacije
zapoeo izmeu dva rata. Kriterij po kojima su 1970. Izdvojeni SMSA u SAD-u su:
1) centralni grad- ini ga jedan ili vie gradova s 50 000 ili vie stanovnika
2) metropolitansko podruje- imaju gradovi koji zadovoljavaju kriterije:
1. Postotni udio nepoljoprivredne radne snage mora biti vei od 75%
2. 50% stanovnitva mora ivjeti u manjim administrativnim jedinicama

3. Broj nepoljoprivrednih radnika mora biti najmanje 10%

3) kriterij integracije sa centralnim gradom postie se zadovoljavanjem kriterija:
a) 15% radnika koji ive u okolici grada rade u gradu ili centralnom gradu.
b) 25% radnika koji rade u okolici grada ive u centralnom gradu
Census metropolitan Areas (CMA) u Kanadi- gradske regije su izdvojene prema kriterijima:
1) centralni grad mora imati najmanje 50 000 stanovnika
2) administrativne jedinice ukljuene u metrpolitanski ring morale su zadovoljavati kriterije:
a) gustoa stanovnitva mora iznositi najmanje 386 st/ km2
b) udio aktivnog nepoljoprivrednog stanovnitva mora iznositi 70%
c) najmanje 50% nepoljoprivrednog aktivnog stanovnitva mora dnevno putovati na rad u
centralni grad
3) ukupan broj stanovnika regije mora iznositi 100 000.