Cwiczenie 19 WOi0_oLe MIEDZ | STOPY MIEDZI 19.1. Cel éwiczenia Poznanie klasyfikaeji miedzi i je} stopow, znakowania mosiadzdw i brazow, obrobki ciepine| wyrobdw ze stopéw miedzi, zmiany wlasciwosci mechanicznych stopow miedzi pod wplywem zeniotu i obrébki ciepinej, oraz glownych zastosowah stopdw miedzi w okrgtownictwie. 19.2. Wiadomosci podstawowe 19.2.1. Miedz Mied2 jest pierwiastkiem krystalizujacym w sieci RSC—A1, odznaczajacym sie bardzo dobra przewodnoscia elektryezna i cieping oraz znaczng plastyeznosciq, lecz niewielka wytrzymatosciq na rozcigganie, ktéra mozna zwigkszyé przez obrobke plastyezna na zimno (zgniot) [48, 46]. Miedé metaliczng otrzymuje sig z rud siarczkowych i tlenkowych metoda pirometalur- giczng lub hydrometalurgiczna, Miedé tzw. hutnicza zawiera znaczng ilosé zanieczyszczen, od 0.5 do 1,0%, rafinowana ogniowo mnie} ~ od 0,1 do 0.5%, a katodowa oczyszezona elektro- litycanie tylko do 0,05%. Najwyzsza ezystosé (rzedu 0,03% zanieczyszezen) wykazuje mied2 beztlenowa otrzymywana przez przetapianie w prézni (odgazowanie) miedzi katodowej. Zgodnie z PN-92/H-82120 Mied#. Gatunki, mozna uwzglednié istnienie dziesigeiu gatunkow miedzi otrzymywanych metoda rafinagji elektrolityczne} i ogniowej, a réznigeych sig stopniem zanieczyszezenia oraz przeznaczeniem. Poszezegdlne gatunki oznacza sig cecha: MOOB, MOIB, MOB, MIE, MIR, M2R, M3R, M2G, M3G i Md (patrz tbl. 19.1). Zanieczyszczenia miedzi hutniczej to glownie tlen, bizmut ol6w i siarka, wystepujace 'w postaci wtracen, oraz antymon, zelazo, arsen i fosfor, tworzace roztwory state z miedzia. Najezestszym zanieczyszezeniem miedzi jest tlen. Tworzy on tlenek miedziawy (Cu20), ktory z miedzia daje eutektyke tatwo dostrzegalna na zgtadach nictrawionych [66]. Zanie- czyszezenia bizmutem i olowiem wystepuja na granicach ziarn miedzi w postaci niskoto- pliwych cutektyk, ktére obnizaja wlasciwosci plastyezne miedzi podezas jej walcowania na gorqco, Pozostale zanieczyszezenia, rozpuszezajace sie w miedzi (P, Si, Fe, As) silnie obni- zaja jej przewodnosé elektryczna, dlatego ich ilosé musi byé ograniczona w miedzi prae- znaczonej na przewody elektryezne. W podwyzszonych temperaturach miedz latwo rozpuszcza woddr, ktory reaguje 2 wystepujacym w nie} tlenkiem miedziawym, tworzac pare wodng, Para wodna rozprezajac sig powoduje pekanie metalu przede wszystkim podczas jego obrébki plastyeznej. Zjawisko to jest rodzajem korozji zwana ,,choroba wodorowa” miedzi.222 HoO_ore Odpornosé korozyjna miedzi w atmosferze tlenu jest zapewniona przez warstwe paty- ny ~ zasadowy weglan miedzi. W atmosferze przemyslowej zawierajace) SO, lub NH miedé nie jest odporna na korozje. Tablica 19.1 Gatunki miedzi wg PN-92/H-82120 Gatunek Znak | Cecha Zastosowanio Cu 99.998 | MOoB beztienowa | Cu 99.978 | M01B | elektronika, elektrotechnika, radiotechnika Cu 99.958 | _MoB katodowa przetopiona odileniona _|Cu99.9R | MiR_|polwyroby i wyroby do ogélnych celdw, odtleniona _[Cu99.7R_ | M2R_| gatunki MIR,M2R i MSR szczegdinie na elementy spawane odtleniona _|Cu99.5R_| M3R cuga.9€ | M1E | pétwyroby i wyroby dla elektrotechniki ido innych cel6w iowa polwyroby | wyroby do ogoinych celow, Cu 99.76 M2G | gatunki M1R,M2R i M3R szczegdinie na ‘ogniowo. rafinowana Caniowo _|Cu99.5G | M3G_ | elomonty spawane do odlewania | Cu 99 M4 | odlewy ksztattowe z miedzi i stopow miedzi Uwagi. Wiele ograniczeii dia sposobu odtleniania i ilo$ci zanieczyszczen wystepuje przy okreglonych przeznaczeniach. Miedz jest szeroko stosowana w elektrotechnice, elektronice oraz w budowie aparatu- ry chemicznej. Przemyst maszynowy oraz okretowy wykorzystuje przede wszystkim stopy miedzi, Wedlug PN-92/H-01016 Stopy miedz. Klasyfikacja, rozr6ania sig nastepujace srupy stop6w miedzi: + Cu-Zn— mosiadze, + Cu inne pierwiastki poza Zn i Ni jako pierwsze — brazy, + Cu—Ni-~miedzionikle. Praktyczne znaczenie jako materialy konstrukeyjne w budowie maszyn posiadaja mos brazy i rzadziej miedzionikle 19.2.2. Mosiadze Mosiadze, stopy miedzi z cynkiem, stosuje sig do 42% Zn, gdyz powyzej tej zawarto- éei eynku mosiadze wykazuja nadmierng kruchosé, Uklad rownowagi fazowe} Cu-Zn (rys. 19,1) wskazuje, i2 do okolo 38% Zn wystepuje jednofazowa budowa roztworu statego cyn- ku w miedzi — ct, a od 38% do 48% Zn — dwufazowa budowa roztworu a w osnowie fazy elektronowej '. Faza a jest mi¢kka i ciagliwa, a faza ' jest twarda i krucha, Mosiadze jednofazowe ce, drigki swym wlasciwoSciom mechanicznym, przeznaczone sq do przerébki plastyeznej na zimno (ciagnienie walcowanie), zaé dwufazowe a + B’ ~ do przerdbki pla- styeznej na goraco oraz adlewy.223 4100 86 4000 800 700 600 400: 300 200 400 80 90 100 cu °% wagowy Zn Rys. 19.1. Uktad rownowagi fazowe} Cu-Zn [48] Wiasciwos mechaniczne mosiadzow dwuskladnikowych zaleza od zawartosci w nich cynku, Zmiang wlasciwosei mechanicznych mosiadzow w temperaturze otoczenia ilustruje rys. 19.2, Wiasciwosei te szybko pogarszaja sig powyze) 200°C, a w temperaturach ujemnych sq wy2sze niz dla temperatury otoczenia. Wybrane struktury mosiqdzéw zilustro- wano na rysunkach od 19.7 do 19.11. W prak- tyce przemyslowej tylko mala grupa stopow to stopy dwuskladnikowe. Wiekszosé to. stopy wieloskiadnikowe, taw. mosiqdze stopowe. Wedlug PN-92/H-87025 Stopy miedzi eynkiem. Stopy miedzi do preerdbki pla stycznej. Gatunki, mozna wyrd¢nié zaréwno mosigdze dwuskladnikowe jak i wieloskladni- kowe, Wybrar gatunki mosiadzow do prae- rébki plistyeznej zestawiono w tablicy 19.2, a odlewniczych (zgodnie 2 PN-91/H~087026 Odlewnicze Gatunki.) — w tablicy 19.3. Gtowne zastosowanie mosiqdz6w przy- stopy miedzi 2, O-— 140 Pal % He so) © H 120 | ©} 400 |< © op] Dae A 80 2) Oe 60 L— wo} op 40 0 20 0 10 20 30 40 %50 zawartos¢ Zn Rys. 19.2. Zalemosé wlasciwosei mosigdzow (w stanie wyzarzonym) ad zawartosei eynku [48] toczone jest w odpowiednich normach PN-92/H-87025 i PN-9 L/H-87026,Tablica 19.2 Wybrane mosiadze do przerdbki plastyezne} 4 2 Znak Cecha | Orientacyjne wlagciwogci Przykiady zastosowati (at 2 3 4 5 Cuzn5 M95: bardzo podatny de obrobki tury cienkoScienne szczegol- Piastycznej na zimno, odpomy | nie do produkcji chtocnic, nna korozje naprezeniowa, wyroby emaliowane bardzo dobrze lutowalny, bar- dzo podatny do emaliowania Cuznt0 90 | iw. ‘elementy wykonywane Cuzn15, a5 bardzo podatny do obrdbki_ | !¢znymi metodami obrdbki plastycznej na zimno, odpor- | Plastycznej, szczeginie ny na korozje naprezeniowa, | Przez glebokie tloczenie dobrze lutowainy gatunku M85 i M80 stopy Cuzn20 Mgo bardzo podatny do obrobki | glwnie na wezownice, mem- miedzi plastyczne| na zimno, dosé | brany, rurki manometryczno zeynkiem odpomy na korozje napreze- niowa, dabrze lutowalny Cuzn25 M75 podatny do obrébki plastyez- | elementy zamkow blys| nej na zimno, dosé podatny | wicznych na korozie naprezeniowa CuzZn30 M70 | dobrze podatny do obrébki_| tasmy do produkaii chiodnio, Cuzn33 M67 _ | plastyoznej na zimno, dobrze | elementy wykonywane roznymi Cuzn35 M65 | lutowalny (M63 - podstawo- | metodami obrdbki plastycznej, Cuzn37 M63___| wy mosigdz dwusktadnikowy) | w tym przez glebokie Hoczenie Cuznao M60 | podatny do obrabki plastycz- | elementy wykonywane roznymi ej na zimno, lutowalny metodami obrébki plastyczne} ‘CuZn37Pb0,5 |MO63 | spawalny, bardzo podatny do | #lementy wykonywane niekto- obrObki piastycznoj na zimno | fymi metodamt skrawania Tr oraz obrédki plastyczne] Cuzn36Pb1,5 |MO62 | dobrze skrawalny, podatny —_| elementy wykonywane r6z- do obrébki plastyeznej na__| nymi melodami skrawania | zimno oraz obrébki plastyeznej stopy miedzi|Cuzn36Pb3 |MO61 | bardzo dobrze skrawainy elementy wykonywane roz- zeynkiem (nadajacy sig na automaty), | nymi metodami skrawania w z dodatkiem 0 ograniczonej podatnosc! do | tym na automatach otowiu obrdbki piastycznej na zimno Cuzn38Pb1,5 |MO60 | dobrze skrawalny, podatny | elementy wykonywane ré2- do obrdbki plastycznej na | nymi metodami skrawania | zimno oraz obrébki plastyezne} CuznaePp2 |Mos9 | bardzo dobrze skrawainy, o | elementy wykonywane ré ograniczone| podatnosei do | nymi metodami abrobki piastycznej na zimno Cuzn4oPb2 [M058 | bardzo dobrze skrawalny,o | skrawania ograniczone| podatnosci do obrobki plastycznaj na zimno CuZn39Pb3 | MOS8A | bardzo dobrze skrawainy —_| elementy wykonane rdznymi (stop automatowy) metodami Cuznd0PD2 | MO58B ‘skrawania szozegoinie na bardzo dobrze skrawainy (stop automatowy) automatachee 225 ed. tab], 19,2 1 2 3 4 5 Cuzn2asnt |[Mc70 [bardzo odpomy na korozie | rury na wymienniki ciepta Cuzn38snt [mc62 | odpomy na korozje dna sitowe kondensatorow w stopy ed urzgdzenlach ckrtoaych vinkiem [Cuznzoai2 |MA77 [bardzo odpomy na Korozje, | rury na wyrienniki ciepta w Finny szczegoinie w oSrodku wody | urzadzeniach okretowych dodatkami morakie| stopowymi |CuznggaltFe [MAB | odpomy na korozje elementy aparatury; elementy z wylacze- | mnt slizgowe mem olowis | cuznaonnt,5|MMs2 | odpomy na Korozje atmosfe- | elementy aparaiury, archi ryczna, dobrze lutowainy tektura L_ CuZn31Sit MK68: dobre wiasciwosci Slizgowe | elementy Slizaowe ‘Tablica 19.3, Wybrane mosiadze odlewnieze i Gatunek Sktadniki stopowe [%] znak cecha | Cu Fe | Mn | Po | Si 1 | CuZn39Pb2 MO59° 58,5 39 - 2,5 - 2 | CuZn30Al3 MA67, 67,5 30 25 = = = - 3 | Cuzn4omnare mss | 555] 40 | - | 401] 95 & 4 |Cuzntesia mKao | 605] 16 | _ Ee Be 35 5 |cuznseaiamniFe | mass | s8 | 38 | 20 | 40 | 10 3 6 |cuznaamnaposre | mma7 | a8 | 43 | _ | 42] 40 | 36 ‘Uwaga: Mosiadze odlewnicze od poz. 2 do § wykorzystywane sa w pizemysie okretowym Mosiadze jednofazowe a, jako przeznaczone do obrébki plastycznej na zimno, moga wykazywaé duze zréznicowanie wlasciwosci mechanicznych, spowodowane przez romy stopieti umocnienia (zgniotu), Problem ten okreslony jest w PN-T1/H-01706 Metale niezelazne. Postaé, stan ob- rébki ciepinej i umocnienie. Nazwy i oznaczenia. Mosiadz w wyrobach walcowanych na zimno i ciggnionych moze byé zgnieciony!) jako: — éwierdtwardy 2, = péltwardy 74, = twardy 6, — sprezysty 28, — podwéjnie sprezysty 29. 1 Wskaéniki liczbowe w skrétowym oznaczeniu sq ptzyjete jako poréwnaweze i nie odpowiadaja, konkretne) wartoSci zgniotu, lecz okreslonemu poziomowi wiaseiwosci mechanicznych dla danego metalu lub stopu niezaleanic od jego postaci lub ksztaltu. Wskadniki te rosng z rosnaeymi wartoscia- mi wlasciwosei mechanicznych.226 Eglo an Zgniot powoduje okreslony stan naprezefi w materiale, co nie pozostaje bez wplywu na zachowanie sie mosigdzu podczas eksploatacji, Czesto w wyrobach z mosiadzu obser- wujemy tw. ,sezonowe pekanie”, czyli korozje naprezeniowa, ktorej nalezy przeciwdziataé przez usuwanie stanu naprezeh (wyzarzanie odprezajace). Wlasciwosci mosigdzow zmieniaja sig zaleznie od jego stanu, tj. stopnia zgniotu i pétniejszej obrobki ciepinej, ezyli wyzarzania odprezajacego lub wyzarzania rekrystalizu- jacego. Odprezanie mosigdzu @, przebiegajace w zakresie temperatury 250+270°C i czasie 4:5 godzin, nie wywoluje zmiany jego struktury, Wyzarzanie rekrystalizujqce, wykonywane Ww temperaturze 500650°C i ezasie okolo 1 godziny, wywoluje zmiany struktury zaleznie od stopnia zgniotu, temperatury i czasu rekrystalizacji. Zmiany struktury w mosiadzu a (M70) po réznym stopniu zgniotu i rekrystalizacji w temperaturze 550°C w ciagu | godziny przedstawiono na rysunku 19.3ai 19.3b. Rys. 19.3. Struktura mosiqdzu ot (M70) po zgniocie: a) 4%, b) 20% i rekrystalizacji Mosiadze jedno- i dwufazowe odznaczaja sig dobra odpornoseiq na korozje w réz- nych grodowiskach eksploatacji (znacznie lepsza niz stopy Zelaza). Pamigta¢ jednak nalezy, iz w okreslonych warunkach eksploatacyjnych korozja mosiadz6w wystepuje i dlatego nalezy jej przeciwdzialaé. Najezesciej wspomina sig 0 korozji mosiqdzow okreslanej jako: + odeynkowanie, + korozja naprezeniowa — sezonowe pgkanie Odcynkowanie moze pojawié sig w mosigdzu zawierajacym powyze) 20% Zn. W elektrolitach (szczeg6Inie zawierajacych chlor) obydwa skladniki mosiqdzu, miedz i eynk, przechodza do roztworu cieklego (clektrolitu), z ktérego po nasyceniu wytraca sie mied2 w postaci gabczastej. Po wytraceniu sig miedzi korozja przebiega intensywnicj i siega coraz giebiej, tak ze wywoluje zmniejszenie ezynnego przekroju przedmiotu, tj. obnizenie jego wytrzymalosci.227 Korozja naprezeniowa — sezonowe pekanie, jest rodzajem szybkiego niszczenia przedmiotéw z mosiadzu, polegajacego na naglym pekaniu czesto podezas magazynowa- nia. W atmosferze amoniaku lub roztworéw amoniaku w przedmiotach z mosiadzu zgnie- cionego i nieodprezonego nastepuje korozja migdzykrystaliczna, ktéra wywoluje pekanie (rys. 19.4) Rys. 19.4. Peknigcie sezonowe wskutek korozji napreveniowej w wyrobie z mosiadz (M70), 200x Niektore dodatki stopowe do mosiadzu powoduja wzrost odpornosci na korozje che- miezna i sklonnosé do odcynkowania, Do tych pierwiastkow zalicza si: Al, As, Mn, Sn, Ni. W mosiadzach stopowych (wieloskladnikowych) zjawiska korozji moga nie wystepowaé lub tez przebiegaja znacznie wolniej niz w stopach dwuskladnikowych. 19.2.3, Brazy Stopy miedzi z takimi pierwiastkami jak: Sn, Al, Si, Be, Mn, Pb nazywamy brazami. Nazwa brazu tworzona jest w zaleznosci od gléwnego sktadnika wprowadzonego do miedzi i dlatego wyr6znia sig brazy cynowe, aluminiowe, krzemowe, berylowe, manganowe, oto- wiowe itp. W przypadku gdy brazy sq stopami wieloskladnikowymi, to ich nazwy sq bar- dziej zlozone i tak np. mozna wyrdznié brazy cynowo-fosforowe, cynowo-cynkowo- olowiowe, aluminiowo-zelazowo-manganowe itp. Brazy cynowe to stopy dwuskladnikowe miedzi z cyna (pierwszy stop wykorzysty- wany przez cztowieka). Praktyezne zastosowanie znajdujq stopy do zwartosci ponizej 20% Sn. Ze wagledéw ekonomicznych (deficytowosé cyny) brazy cynowe sq aktualnic zastepo- wane, wszedzie gdzie to jest dopuszezalne, innymi brazami, np. brazami aluminiowymi Z rysunku 19.5. ukladu rownowagi fazowej Cu-Sn wynika, iz mozemy wyrdznié brazy cynowe jednofazowe a i dwufazowe a + eutektoid. Eutektoid sktada sie z krysztalow cc +0, wige rzeczywiscie wystepuja dwie fazy w stopach powyzej ok. 6% Sn. Jednofazowe brazy cynowe (c) mozna uzyskaé tylko przy male} ilosei cyny oraz po ujednorodnieniu stopow odlanych. W przemyslowych warunkach krzepnigcia odlewow ze stopdw Cu-Sn uzyskuje sie znaczne przesycenie fazy cr, co okresla linia przerywana na wy- kresie Cu-Sn (rys. 19.5). W praktyce w temperaturze otoczenia, budowa fazowa stopéw ma8c charakter metastabilny (odbiegajacy od stanu rownowagi, a to ze wzgledu na mala szybkos¢ dyfuzji eyny w miedzi). Faza , roztwor staly cyny w miedzi, jest miekka (HB = 50) i plastyezna, a faza 8 (faza elektronowa) twarda (HB = 220) i krucha Ponadto z wykresu rownowagi Cu-Sn wynika, iz anaczny zakres temperatur krzepnigcia stopow 0 niskiej zwartogei cyny (réanica temperatur pomigdzy liniz likwidus i solidus) oraz mata szybkosé dyfuzji miedzi powoduja silng sklonnosé brazow do segr dendrytyeznej (patrz rys. 19.14). Ujednorodnienic stop6w wymaga dlugotrwatego wyzarzania polaczonego z obrob- ka plastyczna, ktéra wspomaga proces dyfuzji. Po ujed. norodnienitt struktura stopu jest ziamista, zlozona 2 Zia. am a eh ren a o réznym zabarwieniu, niekiedy wykazujacych linie sop Ltt) alll postizgn. W brazach 0 wyasze} zawartosci eyny struktura 0 10 20 30%40 — dwufazowa (a + eutektoid) jest trwala, gdyz stopy te sq Bie crganerec en uzywane w stanie odlanym. WiaSciwosci mechaniczne brazow cynowych nie podlegaja zmianom wraz ze wzrostem temperatury ich eksploatacji do okolo 250°C. Wezesniej przytoczona norma PN-91/H-87026 Odlewnicze stopy miedsi. Ga- tunki, ujmuje réwnie2 brazy odlewnicze PN-92/H-87025 Stopy miedzi do przerdbki plasty ujmuje brazy eynowe do przerobki plastycznej. PN-92/H-87051 Stopy miedzi do preerdbki plastycene}. Stopy miedzi z aluminium. Gatunki ~ ujmuje brazy aluminiowe do przerobki pla styezne|, a PN-92/H-87060 Stopy miedzi do przerdbki plastyezne}. Specjalne stopy miedsi. Gatunki — ujmuje brazy krzemowe, berylowe i niklowe do przer6bki plastyczne). W tablicy 19.4 zestawiono brazy do przerdbki plastyeznej, a w tablicy 19.5 — brazy odlewnieze. Brazy aluminiowe to stopy miedzi z aluminium. Zostaty zastosowane w przemysle macznie poénie} niz brazy cynowe z uwagi na trudnosci metalurgiczne wywolane olltlenia- jacym dziataniem aluminium i tworzeniem sig trudnotopliwych 2wiazkow Al,O5. Najeze- 700 600 500 400 Rys. 19.5. Uklad réwnowagi fazowe} Cu-So [48] ej. Stopy miedzi z cynq. Gatunki Sciej stopy Cu-Al zawieraja dodatkowo inne pierwiastki stopowe i wowezas nosza nazwe brazow aluminiowyeh stopowych. Jak wynika z tablic 19.4 i 19.5, brazy aluminiowe wspal- czegnie stosowane (zaréwno odlewnicze, jak i do przerdbki plastycznej) zawieraja dodatki stopowe takie jak: zelazo, mangan i nikiel. Z wykresu rwnowagi Cu-Al (rys. 19.6) widaé, iz brazy aluminiowe dwuskladnikowe moga wykazywa¢ strukture jednofazowa ct (do 9,4% AD) lub dwufazowa @ + cutektoid (ce + ys) pray wy2sze} zawartosci aluminium. Faza @ jest migkka i plastyczna, faza y> twarda i Ierucha, Przy zawartosei 11,8% Al, w temperaturze 565°C z fazy B tworzy sig eutektoid Eutektoid po nagrzaniu powyzej 565°C ponownie przemienia sig w faze f, co stwarza mo2- liwosé hartowania brazow aluminiowych229 ‘Ouulz eu suzise\d Iyqolezid op Jsoujepod “suZOATyaIS] 1ezids ‘Kgnis| __omypiupomezid aiupass ‘emornsojewAziikm osomosey anoskm| ZG Iszinno| TSOUTEMEDIS suozszkupad 0 qazaang yaunjed| “wiKuoofsezid ajueis m alujoBezozs fsuzohiseid yqoiezad| —_Zo@|__ eazogna| | op osouepod ‘auzoisyaje omoiupomazid aupais ‘eiuez:¥s: op] _12ea] ‘adzeano| aokziysiolu eizpazieu FSOUUOHyS YEIq ‘/Z0103 | SlUEJeINS EU 930W0dpo eznp| __ZaaI zean9| ‘elueseios eu euozeieu | sob{nuAzéids Aiueuieje ‘Aukzaids| ozpieg ‘aiskzdids | amologojeuAzijAm logomioses a0j0sKm ozpieq| —T1aal 7 LSan5| i eiuemeds op josouyepod leznp 0 (Ewa younyeb] oxuemeds foynasuoy Aiuswaje ‘ouwiz Bu fouzohiseid 1yqosezid op 2s0uyepod eugop “diz|__ teal __Lue'sno| WIYSIOUT MYSIMOpIS MN eluIOBszozs Aanis| -o10y eu soulodpo eznp ‘amorsso}eWAZHAM IosoMVaseH aDIOSA| Tisng| 09028-H/Z6-Nd 5m wajhieq | wauiezs4 z repaiu Adoys ‘Byeqaz EjOY MOIOMEZ EPZElUD| ‘yoAuzayneipky yezpezin Kuawele ‘aluzleIes eu euozeleu ‘Auaussje ‘Kans ‘Arem “exdaro moyjuualuudin amoys up e1ueiei9§ eu Suozeieu Auawala Agus Nem “fouzoiwioyp i fomorerwiod-oujonuoy Kunjesede Ayuawe Teuzouu ouwiz eu [euzohiseid piqguazid op 9soujepod| ¥S01Va|_PeasiNOLIvno Buqop ‘aluaseios eu 9sousodpo eigop ‘eiuezkiogo euueiLuezid in eu pgowodpo eyoshm Sfoeumey | 8120.0 eu asoulodpo exoskm| Ze0\ val ZUNEe4OLIvNO| “yoKusensy YDesomjzos M aiujo6azozs ‘(yoeunjeredwo ou Ainjevede Ajuewj ‘ejdalo moyiuuolwAM omoy's eup| YokuozszAmpod m ZalUMmo,) amorscjeUIAZIIAM DISaNVDSE}M BIKOSKM| eedaivng| ‘aBiam0}90 | OBSMOWIS MOSENTY fouzouuey Kinjerede Ajuewels} —_eIueyelzp eu ave YouMteG e ‘ios mo1omiz04 YofORI06 aiuererp| __Sval sivno| TaUZo1WIByS] Bu Ausodpo elujoBozozs so! cyg yeurne ‘ouuiz eu leuzafseld Amesede Auowieja farysiow azpom m sokfnoeid Auueuala piggugo op 9soujepézid esqop ‘alzoioy eu ds0usOdpo eznp| sysivno| 1S028-H/Z6-Nd 6m wintujwinje z zpaiui Adoys ‘OuUZ eu [sUZaASe|d TyqgIed op ze10 ELLEMOIn) Op DFOUuIDpO] — amobzis Auauala| ‘gsoulemesys egop ‘8[zou04 | etueiaias eu as0ul0dpo eigop| _erpal cuZPqarusNO ‘Yphujoquoy-omoreluod mopeziAzid Aueweje eu ‘OUWIZ BU feuzo/yseid }yQO/0Z10 ZE10 BIUEMeds | 8a! gusno} pzoRjewouew pun ‘ezolwelded es ‘Auesquiel ‘AuAzaIds| e\uemoyn) op aujepod “sujemesys szicop Iun|eB epashzem ‘foznp od gusno| ‘OMOWAYK BITOZOEIO YORUIORUGY-OMOTEWOG) op [atupars az o1upayodpo stuese!og | d'zo10y eu 9goUodpo B| mopezikzid Auauisia ‘euzknewouew Aukzd.ds ‘Aqrus| (gg) uolyoskm ozpueg op (ze) yolupals az arsAzdids 1 awo!aso} +9 pug) i Si Fars] -ewuAziikm 1osomoseym Bleiseizm Auto loscpemez wiasoizm az| 2g. eugn9| eluemososez KpepyAzic lasomosem eulkoequali0 aire. oe 080/8-H/Z6-Nd Bm Bufo z rzpaiu Kdoxg 0908-H/Z6-Nd ! 190L8-H/Z6-Nd For roNaeL ‘0S0L8-H/Z6—Na 3M (Keg) fouzo%ys01d rygosszad op Teporw £dorg230 WOi0_.org Tablica 19.5 Brazy odlewnicze Lp Gatunek ‘Sklad chemiczny [%] znak cecha | Sn | zn | Al | Fe | Mn | Pb | Si | inne 1 [cusni0 B10 eS Se See 2 |CusntoP B101 0 [= a i s ‘ — |osp 3 | CuSn10Zn2 B102 10 1,5 - - am 4 |CuSn10P510 B1010 10 = bed - - 9,75} - = 5 |CusnsPb20 | B520 eS ae eee | ee 6 |CuSn5ZnSPb5 | BSS5. 5 5 - - = 5 7 [GuaigFes [BASS = lisel 8 eens 8 | CUAI1OFe3Mn2 | BA1032 = = 95 3 15 - - - 9 | CuSi3Zn3Mn BK331 - 4 08 q - 35 Uwaga: zawartog¢ miedzi stanowi reszie. °¢ 1088 1000 200 800 700 600 500 7 Gea a Tz lkesrd a (Vor. > | (alles 2o 510 (15% 20 zawaitosé Al Rys. 19.6. Uktad réwnowagi Cu-Al [48] W stopach nalezaeych do uktadu Cu-Al odlegiosé od temperatury likwidus do temperatury solidus jest niewielka i dlatego sktonnos do likwacji dendrytyeznej jest mala (otrzymuje sig odlewy 0 wzglednie jednorod- nej budowie), Podezas krzepnigcia stopow Cu-Al, przy powolnym chlodzeniu w zakresie temperatur 600+500° C, wystepuje znaczny rozrost ziarna, co obniza ich wla- Sciwosci mechaniczne. W celu zapobiegania rozrostowi ziarna stopu, moéna stosowaé przyspieszone chlodzenie odlewSw (na powietrzu lub w wodzie) albo dodatki rozdrabniajace ziamo (Fe, Mn, Ni). Zanieczyszczenia brazéw aluminiowych antymo, nem, arsenem, fosforem, ofowiem, cyna i krzemem zwigksza kruchoSé stopow i obniza ich wlasciwosei mechaniczne. Braz aluminiowy odlewniezy, 0 zawartosci ok, 10% Al o budowie sirukturalnej «+ yy przedstawiono na rys. 19.16 Szybkie chlodzenie brazéw aluminiowych (0 skladzie zblizonym do ecutektoidalnego), wezesniej nagrzanych powyzej 600+650°C, prowadzi do beady- fuzyjne} przemiany fazy 8 w metastabilna (iglasta) strukture 8 i 8" wygladem przypominajaca martenzyt w zahartowanej stali, Przemiane te nazywamy przemiana ,,martenzytyeznq”, wywoluje ona wzrost twardosei i wytrzymatosci brazu aluminiowego z jednoczesnym obnizeniem jego wlasciwosei plastyeznych, @ ciepina nazywamy hartowaniem. obrébke pezanie, W Po hartowanitt stosuje sig najezesciej odpusW4010_.org 231 temperaturach 400+600°C, przez 2+3 godziny, w celu polepszenia ich wlaSciwosci pla- styeznych kosztem spadku wlaSciwosci wytrzymatosciowych. Stopy Cu-Al (brazy aluminiowe) staly sig podstawa do opracowania licznych stopow specjalnych 0 bardzo dobrych wlagciwosciach mechanicznych, odpornosci korozyjne} w wodzie morskiej, znacznej wytrzymatosei zmeczeniowej i odpornosci erozyjnej, a przezna- czonych dla przemyslu okretowego (Sruby napedowe). Stopy te noszq rézne nazwy handlo- we w réznych krajach, takie jak: Sonoston 50HD (Wielka Brytania), Lidrunal (Holandia), Novoston (Wielka Brytania, Holandia), Superston 70 (Holandia), Mangal (Francja), Neva 70 (WNP). Wszystkie wymienione stopy przewy2szajq wlasciwoSciami wezeSniej stosowa- ne mosiadze gatunku MMS5S i MMS8. Wybrane gatunki brazéw specjalnych stosowanych na sruby napgdowe przedstawiono na rysunkach 19.16 do 19.19. Brazy krzemowe to stopy miedzi z krzemem, zwykle do 3+4% Si. Najezesciej w praktyce prez krzemu wystepuja mangan, cynk lub Zelazo. Wskutek odtleniajacego dziatania krzemu stopy te sq rzadkoplynne, lecz wykazuja duzy skurez odlewniczy (okoto 1,6%). Wskutek wy- drielania sig SiO, (odtlenianie miedzi), gromadzacego sig na granicach ziamn, odlewy z brazu krzemowego sq mnigj Sciste, ale ich powierzchnia nawet po odlaniu do piasku jest metaliezna. Brazy krzemowe odznaczaja sig dobrymi wlasciwosciami mechanicanymi w tempe- raturze do 300°C, szezeg6lnie dobra wytrzymalogcia zmeczeniowa, dobrymi wlasciwoscia- mi Slizgowymi, duéa odpomoscia na korozjg i dobra skrawalnoscig. Niektore gatunki bra- zw krzemowych sa stosowane do przerébki plastyeznej na zimno i na goraco. Pod wply- wem zgeniotu podlegaja silnemu umocnieniu, wige sq stosowane na elementy sprezyste, czesci aparatury chemicznej i czesci maszyn narazonych na Scieranie. Stopy odlewnicze sa stosowane na odlewy kél zebatych, czesci pomp oraz panewek tozysk pracujacyeh w sro- dowiskach korodujacych i zapylonych. Odznaczajq sig tez slabym iskrzeniem podezas tar- cia, wigs moga byé uzywane na ezesci dla przemysh petrochemicznego i gazownictwa. Brazy berylowe to stopy miedzi z zawartoscig 1,9 do 2,6% berylu. Czasem czes¢ berylu moze zosta¢ zastapiona niklem, kobaltem lub cynkiem i wowezas jest berylu mnie] w stopie (-1,5%). Brazy berylowe metalurgicznie sq trudne, wige aktualnie nie sq produkowane w kraju i trzeba je importowaé. Brazy berylowe pod wplywem obrébki ciepine} (pra polaczonego ze starzeniem) zwickszajq swoje wlasciwosei wytrzymalosciowe, a obni wlasciwogci plastyezne. Nadaja sig do pracy w temperaturach podwyzszonych do 300°C. Brazy te nie iskrza przy tarciu i uderzeniu, wiec moga byé stosowane na narzedzia niciskrzqce w przemysle materialow wybuchowych, petrochemicznym i na tankowcach. Brazy manganowe, czyli stopy miedzi z manganem, moga zawicraé 5+6% Mn lub readziej 12+15% Mn i wigce). Zawartosé manganu do 6% umozliwia przerdbk¢ plastyczng na zimno stopu (najezeSciej wskutek przeciagania), pray wigkszej zawartoSci manganu stosuje sie najezesciej obrébke plastyezna na goraco. Brazy manganowe o zawartosei do 15% Mn sa stosowane na czesci maszyn w budownictwie okretowym | przemysle chemieznym, Stopy te sa tez odporne na korozie i oddzialywanie pary przegrzane), wige znajduja zastosowanie do wy- robu aparatury kotlowe), wymiennikéw ciepla i aparatury klimatyzacyjne}. Brazy olowiowe to stopy miedzi z zawartoscig 30% olowiu. Niekiedy poza olowiem wystepuja inne pierwiastki, jak cyna, nikiel, cynk, majace zapobiegaé segregacji cigzarowej232 Wi0_.org olowiu i poprawié wiasciwosci wytrzymalosciowe. Brazy olowiowe ze wzgledu na duza rémice gestosei miedzi i olowiu podlegaja likwacji cigzarowe} przy odlewaniu tzw. grawi- tacyjnym, wobec tego czesto zaleca sig odlewanie odsrodkowe. Gléwne zastosowanie tych stopéw to lozyska Slizgowe (panewki Jozysk slizgowych). Mikrostruktura stopow Cu-Pb sklada sie ze stosunkowo twardych ziarn miedzi oraz migkkich ziarn olowiu, Struktura taka zapewnia dobre wlasciwosei Slizgowe, bowiem Pb spelnia funkeje podobna do grafitu w Zeliwie szarym. JakoSé lozysk slizgowych zalezy od réwnomiernosei roztozenia ziarn olo- wiu w miedzi, Dobre rozmieszczenie tych ziarn zapewnia technologia oparta na metalurgii proszkow, Prayklad struktury brazu olowiowego CuPb30 przedstawia rysunek 19.20. 19.3. Przebieg cwiczenia Prowadzacy éwiezenia udziela wyjasnief na temat: + stopéw miedzi podlegajacych badaniom, * sposob6w przygotowania zgladéw i ich trawienia, © charakterystyki struktur w stopach przeznaczonych do obrébki plastycznej i odlewania. W czasie éwiczenia mozna postugiwaé sie zestawem struktur zamieszezonym w éwi- cezeniu oraz zbiorem Polskich Norm. 19.4. Sprawozdanie W sprawozdaniu nalezy umiesei€: wykres réwnowagi Cu-Sn, podaé prayczyny wystepowania likwacji dendrytycznej w stopach Cu-Sn, tysunki struktur stopow miedzi wskazanych przez prowadzacego, objasnié zjawisko choroby wodorowej miedzi i stopow miedzi, waaniejsze zastosowania stopdw miedzi w okretownictwie, wnioski. Rys. 19.7, Mosiadz « odlany, budowa den- Rys, 19.8. Mosiadz 0: zgnieciony. W ziarnach drytyczna, trawiony, 100 odksziatconyeh widoczne linie poslizau, trawiony, 250%Rys. 19.9. Mosiadz 01 po zgniocie i nastepnej Rys. 19.10. Mosiadz ot + 6’, odlany ~ budowa rekrystalizacji. Widoczne sq tzw. utwory dendrytycena, trawiony, 100% blidniacze, trawiony, 300x Rys. 19.11, Mosiadz 0 +B” po obrébce pla- Rys. 19.12. Mosiadz stopowy MMS odlany. styeznej na goraco, Faza c— jasna, faza Bi Widoczna jest mieszanina krysztatow «ti 8. ciemna, trawiony, 250x trawiony, 250x Rys. 19.13. Braz cynowy B10 odlany. Wi- Rys. 19.14. Braz B10 odlany. Widoczna se- doczne sq mikroporowatosci. Zglad nietrawio- gregacja dendrytyezna w fazie ct, trawiony, ny, 100% 300xRys. 19.15, Braz B10 odlany i nastepnie ujed- Rys. 19.16. Braz aluminiowy BA10, odlany. norodniony. Faza 0 — jasna, eutektoid (ct + 8) @, eutektoid ~ ciemny, trawio- ich ziarn, trawiony, 300% ny, 100% Rys. 19.17. Braz BA1032 odiany. Jasne Rys, 19.18. Fragment struktury z rys. 19.17. krysztaly oc + ciemny ~ eutektoid, trawiony, Na tle jasnych krysztalw 0. widoczne ciem: 100% niejsze wydzielenia faz: bogatych w Zelazo. Ponadto dobrze widoczny eutektoid, trawiony, 250x Rys. 19.19. Stop BM12733 (Novoston) odla- Rys. 19.20. Braz olowiowy CuPb30, nietra- ny. W osnowie ¥2 wystepuja iglaste wydziele- wiony, 10x nia fazy of, siatka a wystepuje rowniez na pranicach wickszych ziarn, trawiony (chlorek aelaza), 100%