Tp ghi: qu ti

Dalat v
Ngi Xa
Minh Ng Nguyn thi Hai

North Carolina, thng 6 nm 2011

Nguyn thi Hai
100 Lodgin Ct.
Morrisville, NC, 27560, USA
(919) 462 9768

haiemnguyen@yahoo.com

Knh dng hng linh t thn ph mu.

Chn thnh cm n qu v
cung cp ngun tin
v chi tit cho ti liu ny.

Li m u

Dalat c rt nhiu im c bit v thin

nhin, kh hu, phong cnh, a th m
cc thi nhn vn s m t rt nhiu,
nhng rt t ngi vit v s thnh hnh
v pht trin, s quy hoch thnh ph ca
ngi Php v cc yu t chnh to cho
ngi Dalat xa c mt tc phong c
bit c mi ngi cm mn. Do ti
c gng ghi li nhng g ti hiu v bit
c.
Bc s Alexandre Yersin khm ph ra vng t ny v chnh quyn
Php mun xy dng thnh mt trung tm ngh dng v th
ca ton ng Dng. Nh m Dalat ni chung c nhiu cng
th to ln huy hong, nhiu cng s, trng hc, dch v, ng s
ph hp cho mi nhim v. Dalat c mt bn quy hoch thnh
ph vi quy m tht khc l, vi mt vin kin tht xa nh trong
vn, vn trong thnh ph, thnh ph trong rng, rng trong
thnh ph . Tt c cc iu ny s to cho Dalat mt sc thi th
mng, mt np sng an vui khe mnh y tin nghi.
Dalat vi kh hu lnh but c khai ph, xy dng bi mt
nhm t nhn min Trung, ngi tha phng cu thc v cng
chc Vit di s iu hnh ca ngi Php ti mt min ch c
ngi bn a. ng thanh tng ng ng kh tng cu h tri
qua bao gian trun lao kh nhng nh thng yu nhau, nng ta
nhau trong np sng hi ha tng knh nn vt qua bao kh
khn tr ngi. Cc iu ny to cho ngi Dalat xa tc phong
ni trn.
Vi bao thng trm ca mt quc gia mi c lp, chia ct ri thi
cuc bin i vi bao kh khn khin cho s quy hoch trn b
lng qun v lm gim kh nhiu v p thin nhin dnh
cho Dalat v thoi ha phn no tc phong cao p ca ngi thu
xa m ta c gng phc hi li.

(i)

MC LC
Dalat xa
HNH THNH
H THNG HNH CHNH

1
1
11

Ngi Dalat xa
Ngi bn a
Ngi Vit Dalat xa

38
38
39

Np sng ngi Dalat xa

Vi thnh phn khng r ngun gc
Vi thnh phn c ngun gc v sinh hot

49
49
56

Tinh thn ngi Dalat xa

S ng gp ca th h s liu
S ng gp ca th h nhn chng
S ng gp ca th h tinh thn

62
64
56
74

Chuyn bn l
Trung tm ngh dng
Trm nng nghip ngi Php
Vi khu dn c ngoi thnh

74

75

Cm tng
Cm tng ring
Cm tng i vi ngi Php
Cm tng i vi ngi Vit

Kt lun

75
78
79
79

82

( ii )

DALAT XA
HNH THNH
Vit Nam c hn 4000 nm, Hni 1000
nm, Sign 310 nm, Dalat va gn 120 nm th
c g l xa, nhng ti vn mun ghi li cho con,
cho cc th h sau bit Dalat thi Php thuc:
1893-1954, di 61 nm, ca thnh ph ni chung
v ca bn thn ti ni ring. Khi tm ti liu cho
bn tp ghi ny ti nhn ra l ti ch bit ci b
ngoi m cc thi s, vn nhn ca tng m m tt v
ci p, ci qu thm su _ m thin nhin ban cho
Dalat _ ci gian trun, v ci c m n s ca
nhng ngi khai sn ph thch xy dng Dalat .
Hiu nhng khc kh ca
tin nhn v nhn c
mt s n tnh ca b tnh,
ti mun nhn y lm
cht g ghi v tr cc n
tnh xa. Ti thy M, mt
nc c nhiu th vin tn
c m vn cn v nh gi
cao cc t liu _ th t,
bn ghi chp ring t k c
ca ngi n l xa xa
v..v.. . Ti cng bit rt r
vi kin thc hn hp, ch
bit phn no v nhm dn sinh sng trong khu
ni th nay ngi M, v ghi li theo k c ca
bn thn v ca bn b, khng trnh khi li lm
v thiu st nn thnh tm mong c thng cm.
Bc s Yerin (1863-1943) thm him Dalat
nm 1881, tuy gp rt nhiu kh khn, nhng ng
vn vn ng xin tip tc. Nm 1883 (T c
th 35) Ton Quyn De Lanessan chnh thc giao
cho ng ti thm him Dalat t Phan Thit. ng
lp c s khu vc thm st. Nm 1884 t
Nha Trang ng ln Dankia v b thu ht bi
phong cnh th mng v kh hu mt m ca vng
ny. Nhng mi n nm 1897 (Thnh Thi th 8)
Ton Quyn Paul Doumer mi c ngh tm mt
a im lm trm ngh dng ng Dng.
Dalat & Ngi Xa

Nm 1906 (Thnh Thi th 17) Dalat c xc

nh lm trung tm ngh dng, v nm 1921 (
Khi nh th 5) Kin Trc S (KTS) Ernest
Hbrard c giao ph lp bn quy hoch
thnh ph ny. Tuy vy bn ny c nhiu
KTS khc b sung v KTS Lagisquet sa i ln
cui vo nm 1942 ( Bo i th 16) thnh lp
Dalat thnh th cho ton ng Dng.
Bi cnh triu Nguyn, sau khi vua T
c bng h triu chnh cc vua: Dc c (3
ngy) Hip Ha (4 thng), Kin Phc (1883-84),
Hm Nghi (1884-85), ng Khnh (1886-88)
Thnh Thi (1889-1907), Duy Tn (1907-1916),
Khi nh (1916-1925), Bo i (1926-1945).
Tht bi vi phong tro Cn Vng (1885) vua
Hm Nghi b y qua o Runion, Phi Chu. Vua
ng Khnh k v c 2 nm th phi nhng
ngi cho vua Thnh Thi khi mi 10 tui. Nh gi
in, ng tr v c 18 nm ri b p nhng ngi
cho con l vua Duy Tn lc 8 tui. Khi ngha tht
bi vua Duy Tn b y qua o Runion nhng
ngi cho vua Khi nh. Chn nm sau ng
nhng ngi cho vua Bo i (1926). Cc vua
triu Nguyn u do ngi Php sp t v iu
khin. a s gii quan li Triu Nguyn lo tha
mn qun Php v h hip dn chng cng c
a v. Tuy vy trong thi gian ny mt s s phu
hot ng mnh m. Ngoi Bc phong tro Vn
Thn (1874) vi cc c Hong hoa Thm, Nguyn
thin Thut; min Trung phong tro Cn Vng
(1888) ca vua Hm Nghi vi cc c Tn tht
Thuyt, Phan nh Phng; phong tro ng Du
(1905) ca c Phan bi Chu vi ch trng bo
lc; phong tro Duy Tn ca c Phan Chu Trinh
vi nhiu t tng tin b ca Jean Jacques Rousseau, Montesquieu ch trng n ha vv....
Nht l nm 1908 rt nhiu s phu, hng chc v
dn chng b bt vo t trong phong tro c su
khng thu 1 ca cc tnh min Trung. Nm 191516 li dng Php ang lm chin vi c v c
cc ng Trn cao Vn, Thi Phin h tr, vua Duy
Mi nam cng dn t 18 tui tr ln phi ng thu inh
v su tc lm tp dch mt s ngy trong mi nm. Con cc
quan vin, ngi khoa bng v con, v nhng ngi giu
mua chc phm (cu phm, bt phm) u c min su.
1

Trang

Tn khi ngha v ri cng b y qua o Runion.

Quy Hoch
Ta phi khm phc cc nh thm him
Php, ngay t thu , thy Dalat l mt cao
nguyn rng thng vi nhng i trn cao thp v
sui nc trong veo ln quanh bao bc bi
nhng dy ni cao trng ging nh mt gi cam
ln (un vaste panier doranges. T m h quy
hoch mt thnh ph c dng m miu c bit
nht ca Vit Nam: s hi ha ca th v thin
nhin.

- Mi trng pht trin v sinh hot ca

ngi dn Dalat bui s khai khng ging mt
tnh hoc thnh ph no ca Vit Nam.
- Mt h thng giao thng tt vi hai quc
l t Saigon v Phan Rang v c bit l ng xe
la rng ca Thp Chm-Dalat.
- Mt h thng gio dc rt tt dnh cho
con ci lp tr thc v thng lu Php Vit.
- Mt h thng bnh vin tt trong a bn
c kh hu mt m trong lnh v mi trng
khng b nhim
- Mt trung tm du lch min ni gn bin
v cc trung tm cng m ngh
- Mt thnh phn c dn hn hp a s t
min Trung mi n k c t nhn
- Mt khu khng c nng nghip v tiu
th cng ngh trong bui s khai
- Dalat hc, mt mn chuyn nghin cu
v qu kh v tng lai Dalat, tng t nh H
Ni hc.
Hai im chnh ca bn quy hoch ny:

Dalat c nhiu im c bit ng lu :

- Mt thnh ph c xy dng lm khu
tnh dng cho ngi Php v th ca ng
Dng trong lnh th Vit Nam.
-V l th nn cc n phi c Ph
Ton Quyn duyt trc khi thc hin. Do
nhng KTS v KS u l thnh phn u t.

Dalat & Ngi Xa

Thnh ph c dng nh trong vn, vn

trong thnh ph, thnh ph trong rng, v rng
trong thnh ph. Khi xy ct h phi theo lut l
kht khe t v tr n nt kin trc, hn ch n
ng cc cy thng, thay i a hnh v..v.. nn to
thnh mt cnh quan mi m vn ha hp vi
thin nhin
Dng con sui Cam Ly phn chia hai
khu vc:
Ngi Php pha Nam cao ro, tm nhn
ca h l mt khng gian rng ln vi nhng i
trc ti tn chn ni Lang Bian;
Ngi Vit pha Bc vi c tnh
phc v ngi Php vi nhng khu dn c nm
di chn cc i trc thp nhp nh trong mt
khu lng cho vi hai con sui chy v Cam Ly v
Ankroet, vi nhiu hn ch v xy ct gi cnh
quan thng khong v dnh t cho cc sinh
hot cng cng v u t ngoi quc trong tng
lai.Trong khu vc ny nhng lm thng hay tng
hng thng s c trng ri rc ti nhng a
im chn lc. Nh , vi cn cnh ta vn thy
nhng khu dn c, thng mi v sinh hot

Trang

vv nm ri rc
xen k vi cc khu
nng nghip hi ha
theo nhu cu. Vi
vin cnh t trn
cc i ta thy mt
s khu nh ca
thp thong v
nhng cao c ni
bt gia rng bao la
bt ngt ti tn dy
ni Lm Vin.
a hnh Dalat l
i ni nn chiu
cao cc kin trc
phi c n nh
ring r cho tng
khu vc nh ch
khng dng mt
1 bi t lm l 14/7 vi cc tr chi, 2 Langbian Palace, 3 nh kho bc,,4 hotel du Park,
chiu cao chun
5
nh th con g, 6 khch sn H Ln, 7 p Xun An, 8 i Hm , 9 ng H huy Tp
nh ti cc thnh
vo
Tn Lc, 10 vn rau ng Nguyn thi Hin, 11 p Tn Lc, 12 i Robin (cp treo),
ph min ng
13 Trng Adran, 14 Dinh Ph Soi ( UBND tinh Lm ng), 15 khn i sn vn ng,
bng. Ngai tr cc
16 Cu lc b th dc th thao. H bt u b bi lp.Hnh chp khong thp nin 1960
khu vi ph lin
nhau, cc khu dn
c trn sn i l nh ring bit trong vn, ln UBNH tnh Lm ng vv vi lng i y
nh ty khu vc. Cc nh i c d tr dnh thng. Dinh Cng S trn i cao mt v tr c
lm nhng cng vin, nhng khu sinh hot tp th tm nhn t pha u p, sau lng ch Ha Bnh
vi cc c s nm gia nhng lm cy.
lc u l n lnh kh xanh. Phn chnh ca khu
Tn Dalat c hai ngun gc. Do hng ch
La Tinh: Dat Aliis Laetitiam Aliis Temperiem
(Dalat) c ngha l cho ngi ny nim vui, cho k
khc s mt lnh, c khc trn thp ch Ha
Bnh. Ngun khc t ngi th dn Mlates hoc
Lch sng lu i ti y. Lch c ngha l rng
tha, rng thng. a l nc. T c tn Dalat.
Khu vc Php kiu gm nhiu i cao
khong 1550m. nh i Robin (i Ngc Hong,
nay l trm cp treo), ni d nh xy ph Ton
Quyn ng Dng, cc i khc vi cao
khong 1300m nh i cc dinh th Ph Soi,
(nguyn thy l nh ngh h ca Thng c Nam
K, ng ny bn li cho Cng s Dalat) nay l

Dalat & Ngi Xa

vc gm cc c s thng mi v cng s nm
trn cc con ng Paul Doumer (Trn hng oTrn Ph 2) n thc Cam Ly chy ngang qua hai
khch sn ln v nh th con g. ng s thuc
khu vc ny c trng nha sch s, hai bn v
ng l nhng hng cy mai, c trng ca Dalat
v pha sau nhng bit th, cng th tht p vi
kin trc u chu n hin qua nhng cy thng.
Tuy quy hoch hai vng Php Vit r rt nhng
vn c nhng trng hp c bit nh Cit St Benoit, Cit Decoux, cho cc cng chc Php t
lng nm trong khu ngi Vit v ngc li hai
p Xun An v Tn Lc t pht trong vng Php.
Tn ng thay i khi c hai tn trong ngoc, tn u
thuc thi VNCH, tn sau thuc VNDCCH
2

Trang

Khu ngi Vit rt rng vi hnh cnh

qut, nm pha Bc sui Cam Ly phn nhiu l
nhng i trc thp dng lm vng sn bn nay l
cc p trng rau nh a Thin v..v, ton c
hoc tranh _ mt loi c cao dng lp nh _ tri di
ti tn chn ni Langbian (Lm Vin). Khu ny
c quy hoch l khu bt kin to. Ngi Vit
tp trung ni khu Place du March (ch Ha
Bnh), pht trin v hng Ty Bc theo ng L
Gch (Hong Diu), Cu Quo (Phan nh Phng)
Hai B Trng, cc p S Bn, p H ng, Ngh
Tnh v v hng ng Nam vi cc khu Tri
Hm, Tri Mt, Cu t. Ngha a Dalat c th l
ngha a p nht Vit Nam t lch s, v tr, a
hnh v a cht. T thu s khai n c
ngi Php cho thc hin ngay trn i cao.T v
tr cc m phn ca nhng ngi dn tha
phng cu thc u tin, giu ngho, chung nhau
c hng nhn v i Domaine de Marie, v cc
dy nh ng Cu Quo v cc p H ng,
Ngh Tnh thng ti trng i Hc Dalat. Ngn
i trn vo vi a cht t xi mn v n nay sau
by tm chc nm nhng ngi m c vn cn du
tch r rng.
Pht Trin
Trong khong 30 nm u (1893-1920)
Dalat xem nh cn hoang vu, th dn gc ngi
Lch, ch yu sng khu Dankia. Nm 1910
ngoi c dn bn a, c mt s ngi Vit gm
mt s nhn vin o c, li bun v a s l t
nhn. H tp trung hai bn sui Cam Ly, con sui
chnh ca Dalat. Trong khong thi gian ny Dalat
khng pht trin c v cc Ton Quyn b thay
i lun v Php b nh hng ca th chin th
nht. Sau khi Ton Quyn Maurice Long giao cho
KTS Ernest Hbrard thit lp bn quy hoch
thnh ph Dalat (1921-1923) mt lung sinh kh
mi bt u pht trin. T cc ng giao
thng ln Dalat v cc cng th c xc tin gp:
hon thnh ng u tin Phan Thit-Ma Lm-Di
Linh-Dalat (1914), xy ct trng mu gio Nazareth, bu in, kho bc, nh my in nc v
hon thnh ng Phan RangDalat (1920), Petit
Lyce (1921), nh th con g (1931-42), ng

Dalat & Ngi Xa

Saigon-Dalat v sn golf (1932), h Xun Hng

(1934), Grand Lyce (1927-42), hon thnh ng
xe la Phan Rang- Dalat (1903-1936), ch Ha
Bnh (1937), nh ga xe la (1932-38), trng
Adran (1941), cha Linh Sn (1942), khi cng
ng o Prenn (1943), trng V b quc gia
(1950), trng Phng Mai/ Bi th Xun v Bo
Long/ Trn hng o (1952) vv

Dalat xa ch tht s pht trin trong khong 25

nm (1920-1945) t mt khu vc ang cn hoang
vu thnh mt trung tm hnh chnh, vn ha, du
lch, ngh dng ni ting ca ton ng Dng
khi nhn s gia tng bit th v dn s: 487 bit
th/11500 ngi (1939); ri 1000/25000 (1945).
Tuy Php ti chim Vit Nam, nhng khu vc
ca Php kiu ti Dalat xem nh hon chnh v
c xem l mt thnh ph tuyt p ca Vin
ng, v sau nm 1945 khu vc ngi Vit pht
trin t lm mt cnh quan thin nhin. Nm
1945, Nht u hng, Vit Minh nm chnh quyn
v tuyn b Vit Nam c lp. Ton dn hn hoan
n mng nc nh thot khi s h ca
Php v chm dt nn qun ch khi vua Bo i
thoi v vi cu Th lm cng dn mt nc c
lp cn hn lm vua mt nc n l". Nhng ch
my thng sau Php ti chim li Vit Nam.
Chnh quyn cch mng Dalat ng thi khuyn
co dn chng tn c v pht ng chin dch
vn khng nh trng Php thiu lng thc v
qun ta d chim li. Nm 1946, dn s Dalat t
25000 xung ch cn 5200 ngi, v oi om thay,
khi hi c ngi dn tn c lm vo cnh vn

Trang

khng nh trng v tt c ti sn, trong nh hay

chn du y, khng cnh m bay. T
nm 1948 tr i l giai on chuyn tip quyn
hnh t ng Cng S Php Movillon qua ng Th
Trng Vit Trn nh Qu. T ra i l Quc
k c vng ba sc v bn Quc ca Ny cng
dn i. Nm 1950 Quc trng Bo i lp
vng Cao nguyn Trung phn thnh Hong Triu
Cng Th v hn ch dn nhp c mi. Nm
1955 vng ny c Tng Thng Ng nh Dim
st nhp vo Trung Phn. Nm 1952 theo ngh
ca ng Nguyn V, ngh vin thnh ph Dalat,
cc tn ng v a danh Dalat c Vit ha,
nhng b my hnh chnh vn gi nh c. Nm
1954 Vit Nam b chia i theo hip nh Genve.
Min Nam tr thnh Nht
Cng Ha do Tng Thng Ng
nh Dim lnh o.
Xy Ct Thnh ph
Ngi Php xy dng
ti Dalat nhiu cng th v bit
th c o hn trm nm m
vn khng li thi. V sng xa
qu hng v n Dalat t nhiu
min khc nhau ngi Php
xy ct cc bit th tht p vi
nt kin trc mi min t
Nam ch Bc, ng sang Ty, t
min ni i hay bi bin ca
qu nh. Gn nh khng c cn
no ging nhau, nn to thnh mt tp hp bit
th tht c bit khng ni no c. Dalat p v
th mng nh cc bit th nm ri rc di nhng
lm thng, hay n hin qua tm mn thng m cc
thi nhn, ngh s v nh cc thiu n i trang
khoc chic o di Vit Nam va kn va h lm
du khch phi t m suy ngm v phng on
nhng g sau lp hng mng. H cng mang
nhng ging hoa t c quc sang trng ngoi
vn, trn bc ca s v c trong nh. Trang b
ni tht cng nh bn Php vi l si, bp st,
gh fauteuil, bn tm, bn tiu v c bit l bidet
dnh ring cho ph n m ti khng thy bn M
v..v.. Trong khu vc Vit Nam, ngai tr cc khu

Dalat & Ngi Xa

vi ph lin nhau, cc khu dn c trn sn i l

nh ring bit trong vn, ln nh ty khu vc.
Cc nh i c d tr dnh lm nhng cng
vin, nhng khu sinh hot tp th vi cc c s
nm gia nhng lm cy. Lut l v kin trc rt
kht khe, khng cho vi phm thng khong cnh
quan. V ngi Vit khng c c ng pha Nam
sui Cam Ly, nn trong bui s khai cho gn
ni c vic lm, mt s cng nhn ngho t tp ti
hai p Xun An v Tn Lc. V a th kht khe
hai p ny thnh hnh mt cch bt hp php v
khng pht trin c nn hin nay l ni duy
nht trong ni th vn cn gi nt ngho nn x
xc bn cnh nhng khch sn v dinh th huy
hong. Hai p H ng v Ngh Tnh l nhng p
trng rau u tin c giy php
thnh lp u nm su di
thung lng. Ti p Ngh Tnh,
ngi nh v con ng vng
quanh p (ng Trn khnh D
l ranh gii nguyn thy ca p),
l nhng du tch phn nh r
rng quy ch xy dng gt gao
ca bn quy hoch. Theo
phong tc tp qun ngi Vit,
nh c xy ct ti mt a
im trang nghim khong khot
dn lng lm n c pht
t, nhng chnh quyn Php
buc l nc nh phi thp hn
nh i khng vi phm
thng khong cnh quan.

Trang

Cc ch Dalat u c lin quan mt thit

vi h Xun Hng. Grand Lac (H Ln tin thn
ca tn h Xun Hng), c p ln u tin
vo nm 1919. Ch u tin ti khu p nh Sng.
Nm 1923 mt h khc c p pha di h
trn, nn c hai h ni tip nhau nn ch phi di
ln khu Ha Bnh di hnh thc ch cy nh
hnh trn. Nm 1930 khu ch cy b chy. Nm
1932 mt trn bo ln lm v c hai h. Nm
1934 mi xy li h hin hu vi La Grenouillre
(nh Thy t) chi nhng mn th thao di
nc v Cercle Sportif, dn chng gi l Xc, vi
mn th thao chnh l qun vt. Ch Ha Bnh
c khi cng xy dng nm 1935 v khnh
thnh nm 1937.

Xe nga l phng tin chnh chuyn ch hng ha, nga

cho mt s c nhn phi di chuyn nhiu v i ng xa. i
b bng chn khng l phng tin di chuyn ca ngi
dn thng.

Ch Ha Bnh do KTS L. Pineau lp n

v cng ty SIDEC xy ct. Ch c thp cao vi
hng ch La Tinh: Dat Aliis Laetitiam Aliis Temperiem (Dalat), v huy hiu ca thnh ph vi
hnh i nam n ngi th dn Lch.Trong thi
gian Nht chim ng khi c tin my bay ng
Minh ti thi ci gn trn thp ln bo ng
dn chng tm ni tr n. H gi nhau a lc a lc (
alerte alerte)
ng V nh Dung l ch v l nh thu
xy ct ba dy ph chnh xung quanh ch. Pha

Dalat & Ngi Xa

ng l nhng gian nh g rng c 2,5m, mt

phng thng tin gn cu thang qua ch mi by
gi. Nhng bn tin ca phng thng tin c in
bng rono v gn vo mt bng ln c li mt
co bo v. Dy ph bn ny c ph b, v
trng t khi c ch mi.
Bi trng di thp ch l ni bn hng
tp nhp th r tin mnh ai dnh ly ch nh
bnh ko nc ung, mi v Sn ng, th nh
rng vv Cc n sinh thng ra y n hng
vt vi nhng loi tri cy m by gi c cho con
nt cng qung thng rc nh tri xy, keo, sim,
me, nc ung th xu xoa, xng xo, ht . C
hai loi ko kh c bit. Trn mt ci bn nh
di ming vi l mt cc bt trng do c
thng vi ng trong rut l u phng. Ngi
bn hng va ko va vut cc ko thnh mt si
nh bng ngn tay trong rut l u phng. ng ta
dng gy bn tay kh nh l n gy ra tng khc
di ngn ty theo a tr mua nhiu t. C ngy
ng ta lm mt ci bng quay s, ngi mua quay
trng s no th ct by nhiu khc, l ko ko.
Cn mn yn thong, lc u l cc bt mu hi
vng, ngi bn hng c ko ti ko lui thnh
thong li nhng vo m bt sn trn bn mt
lt tr thnh mt m si nh nh si m.Trong
lng ch bt u vi vi ba dy sp vi, o qun
may sn ri phn chnh l kh rau ci. Cc sp
trong ny c cung cp vi kch thc ng b
c sp ngay hng thng li. Cui cng l
nhng dy hng tht, c xy ct v phn chia
thnh tng nh. Vch di l gch men trng,
pha trn l li km chc chn. Mi c mt ca
s nh l ni trao i mua bn gia khch v ch.
Khch hng khng c dng tay m dng mt
thanh g c sn la chn tht. Pha ngoi hng
hin hai bn ch l nhng hng linh tinh nhng c
sp ngi, t ng vi kch thc chim c.
Hng c c xp ngoi hng hin pha bn ch
mi v gn hng tht. C hp, ng trong nhng r
tre nh t Phan Rang ln theo xe la mi m,
Sau 1945 mi c hng c ti vi sp bng gch
men c vi nc. Hng nm sau Tt ch bt u
hp mt vo ngy mng bn m lch.

Trang

Nhng khi c gnh ht ci lng ln trnh

din ch c dp sm hn . Gnh ht sp cc sp
cng kch thc trong ch li lm sn khu gn
hng tht. Cc sp khc c sp hai bn hng v
cc tm vi bt nh binh dy c ging ngang
trn lm vch. on tr con leo ln cc sp dnh
nhau cc ch rch coi ht cp. P lt cng chu
thua on con nt ny. Ti cn nh mi trong
tung ht c bi Bun Tn Thu ca Vn Cao
vi Ai lt i ngoi sng gi khng dng chn
n em b bng ..Em ngi an o lng bun
vng vn em thng nh chngNh bi ny
v bi ht hp vi khung cnh con gi Dalat ai
cng bit an o cho ngi yu.
Cc tim xung quanh
ch bn loi hng u,
Nam Bc Vit Nam, nh
thc phm (Vnh Chn,Vnh
Ha), ph tng, st
nh ( Lu Hi K), tim
thuc Ty (Homard, Le
Barb, V nh Dn), thuc
Bc (Th An ng vi tn
m ai cng bit Con Cua,
Tim Con Cua
c Xng Long) tp ha
(Nouveauts Hanoi, tim ca thn sinh ti, Phc
thi Lai chuyn bn sn phm Bc, xut thn bun
bn gng lc, cho mn truyn nh T Thin
i Thnh, Phm Cng Cc Hoa), nh hng n
bnh dn (Dn Sinh sau l Mkong) cao cp (Chic
Shanghai), tim vng (Alfana Bijoux), chp hnh
(Nam K, L Photo), may u phc nam n (Paris
Mode, L thnh n, Mng), mp ( M Nga
Ameublement, Thin Ngha), v..v.. xin k vi tim
chnh. Thi nu ci nn din tch xy ct ca
cc tim xung quanh ch Ha Bnh ch hn mt
na din tch l t. Cc tim thng mua nguyn
xe ci ri ba nh dng sut nm, cng v vy
m pha sau c cng ln xe ci vo trt hng
xung ri cht thnh hng ngay ngn.
Sau dy tim pha Bc l bn xe lin
tnh (xe Minh Trung) v mt cy xng nh, pha
tay tri ng Annam (Hm Nghi, Nguyn vn
Tri) l bn xe nga, v mt phng ten (fontaine)

Dalat & Ngi Xa

nc cng cng. Cc bn hng bn rau, i chn

t qun xn cao, t o di dt lng qun, gnh sn
phm t cc p ra dng li y ly nc phun vo
rau cho ti thm v ra bn ni chn trc
khi mang guc vo ch. l ngi ch Ha Bnh
thn yu m ngi Dalat th xa bit. Trn
ng Annam c 2 tim kh c bit bn s nc
mm v ru cht. Nc mm a s ng trong
tn bng t nung, trong thng thic hay thng g
20 lt. Tn c dung tch khong 4 lt, ging nh hai
ci t snh p li vi nhau c giy gai buc xung
quanh lm quai xch. Pha trn c np c trt h
kn, d chng cht, chuyn ch, v tiu th. Cc

Nhng dy nh mi nu nh dy c taxi, dy gn
ch Ha Bnh v ng Minh Mng l ca ng V nh
Dung xy u tin, tim gc ng c mi nh hnh tam
gic l c Xng Long (u ng Minh Mng).Tim
Nouveau s Hanoi ca ba ti l cn th hai u kia Dy nh
lu 3 tng vi hng ca s, trc y l ga ra Ballansard.

qun nh ti cc p thng mua loi thng thic

v bn l v nh nhng, gn gng, nhng mt khi
khui thng nu khng bn ht sm th thng b
r st. Thng g nng nhng khng b st v c
hon li tin thng khi mua thng mi. ng b V
quang Tim ngi Hu xut thn l th may v
bn thuc Cm L, lun lun mc o di ngi
trc ca tim chnh. ng l ngi mt n bt
vng v trang phc l ca ngi bo th m li c
sng kin mua mn bi bn s ru cht ng
trong thng g t n (toneau) 200 lt. C th n
(bn hc vi nh ti v l KTS Ng vit Th phu
nhn tng lai) vi mt xu cha kha to tng
ca cc nh kho trn ng An Nam ph trch
vic xut nhp kho. Cc thng ru c ch n

Trang

bng xe cam nhng 5-6 tn. H mt bnh xe

hi c trn sn nh ri ln thng ru xung trc
khi c xp gn vo kho. Cc qun phi em cc
h snh ti mua v bn l, cn ru trng phi ra
tim c xng Long mua. Nm 1950 hai bn
ng Annam t ch n khch sn V quang
Tim, gn nh th Tin Lnh u l ph bn bun.
Thng gia ngi Hoa khong 30%, ngi
Vit 60% a s l ngi min Trung.Tim ngi
Php 10% nm ri rc trn nhiu ni bn khu vc
Php Kiu v ti ch Ha Bnh. Trn ng
Marchal Foch (Duy Tn, 3 thng 2) tim ng V
quang Hm, gn ng ba ng vo trng tiu hc
on th im, bn cho ngi Thng l tim
cui cng ca dy ph c, phi gn nm 1945 mi
pht trin thm c hai bn xung phi di. Theo
cc tim ln nh pht trin theo cc ng
Minh Mng, Cu Quo (Phan nh Phng), Annam v..v.. Ng ba Cu Quo Minh Mng rt rng
c vi c im ng nh. Khng ai hiu nguyn
nhn ti sao nhng tt c nhng m ma u
ngng ti y cng vong linh ngi qu c ri

mi tip tc hnh trnh n ngha trang. Ci phng

ten nc ti y lun ng ngi. Ti y c mt
ng dc nh i ln bi u xe trn ng An
Nam, v dn chng i b quen h chn ng
ngn nht. Khng ngi ng dc nn nu khng
c gnh gng g h leo dc ny ra ch. Ch c
ng t cu ng o ln ch, ng Marchal
Foch v xung quanh ch l c trng nha.
ng Cu Quo, mt trc lu thng chnh vn
cn l ng v cha c h thng cng rnh

Dalat & Ngi Xa

nn nng bi ma snh, nht l on t ng ba

cha ln ngha a v ni c my hng ca my
xe ch g ra vo thng xuyn. ng ln dc
cha vn cn l ng . Trn ng Annam
pha bn kia nh th Tin Lnh c mt dc nh
bng t kh trn khi tri ma l ng tt cho
ngi b hnh, xung ng Cu Quo v S
Bn. Ti u dc nh ny l tim ch ni ting ca
hai c Hin Tho m cc nam thanh n t
thnh v du khch tr thng ving thm. T qun
ch Hin Tho n dc cha c mt dy bit th
nm di thp hnh nh l c x cho cng chc.
Cui dy c x l on ng dc, ni trng B
sau ny, ln tri lnh thy Courbet v i v
tuyn in (m dn chng gi l nh giy thp
gi) v mt bin n (cabine) cn l ng t rt
vng v v nguy him v ch c ngi p Ngh
Tnh s dng ra ch. Bn lnh thy thng np
sau bin n chy ra ko cc ph n i l loi vo
hm hip. on t trng Bi th Xun sau ny
n tri Thiu Sinh Qun (i Hc Dalat) cn l
ng mn. Cc ng Tour de Chasse ( ng
Vng Lm Vin, Ph ng Thin Vng), ng
Nguyn cng Tr t trng Thiu sinh Qun qua
ngha a l ng xe hi cng l ng t, vi
on gn cu u p H ng thng b ngp mi
khi c ma ln.

Hnh chp t nh th Tin Lnh, ngay bn phi ni cua

c ng dc xung ng Cu Quo,

Ch Mi c KTS Nguyn duy c thit

k v nh thu Nguyn linh Chiu (1958) xy ct
thnh ngi ch lu u tin Vit Nam.Trc
vng Ch Mi l mt thung lng bao quanh bi
ch Ha Bnh v mt i thp pha ng gm c

Trang

vn phng ng Qun o, nh lao v n lnh.

Thung lng c trng x lch xoong nh nc
ra ch v nc ph thi t nh lao v n lnh.
Vch t kh cao gia Ch Mi v ch Ha Bnh
ton l bng qu vng vn p nhng v ln ln
vi rc ri ca ch nn gim gi tr. Sau KTS
Ng vit Th, c giao ph chnh trang ton b
vng t cu ng o ln ch c. ng cho b sung
cu vo ch mi, cc dy ph v ng xung
quanh ch mi, chnh trang ng t cu ng o
ln ch c vi hai l ng lt xi-mng v mt
dy ki t c qun bn kem Vit Hng ni ting
v cc sn phm khc trn trin i i n rp
Ngc Lan, v di nh lao v tri lnh kh xanh i
ni khc. Lnh kh xanh v lnh kh l nhng
lnh Vit trong qun i Php. Qun phc ca h
l nn l, qun o vi vi gii lng qun rng mu
xanh hay , u gii bung thng trc ging
nh ci kh nn gi l "lnh kh xanh hay kh
. Kh l lnh chnh quy, kh xanh l a
phng qun. Cng khong thi gian hai KTS
Hunh kim Mng v Lm Du Tt hon ci ch c
thnh rp ht Ha Bnh vi cc ca hng dch v
xung quanh.

Hnh ny ch r s sng to ca KTS khi nguyn La

M Ng vit Th trong vic tn dng t v ci thin
s lu thng ca b hnh vi ci cu ni lin hai ch

Cc khu nng nghip gn thnh ph u

nm di thung lng. Phn nhiu nh bng g, ba
gian hai chi vi vch vn. Mi bng thic mng
ca thng du hi, tn thng du hc hoc tn
thic dn sng, v a s l tranh hoc ho. Tranh
l mt loi c cao c thc, cng trn nh v rt
Dalat & Ngi Xa

cng, l rng v mng. Khi c gi v nng, bi c

tranh, nm trn sn i hay di thung lng, u
un ln lp lnh nh sng nh l mng v di
trng tht p. Ho l mt loi dng x, c cng
ln v l cng nn bn hn tranh nhiu.Vch vn
cng c nhiu loi. Mt tin nh thng bng vn
bo trn hay sn, vch xung quanh bng vn
ba. Vn ba l 4 ming vn u tin c x xung
quanh thn cy, nguyn v nn r hn nhiu.
Nhng nh c mi tn th hng nc ma vo cc
thng phuy tn du hc, phuy ru cht bng g
hay cc lu snh Phan Rang. Nh tranh gnh nc
ging. a s nu nng bng ci thng, m lc
thng gi l ngo, r nhng nhiu khi lm en c
trn nh. Ci d hay tng t khi nhng t hn.
Ci c ca thnh tng khc di 50cm ri c
ba ra tng mnh c chng 10cm. Ngi bn ci
c ci khung gm mt tm vn y hai u c hai
l cch nhau 1m, ni c hai cy trn nh
di chng 1.2m. Trn u hai cy ny c mt si
giy ct vi chiu cao 1m. Ci c cht y
khung l na thc khi. Do c tn l ci
thc hay ci ba. Ngi mua t ba hay mn
ngi ba nh va un. Bp l mt ci king ba
chn bng st, hoc bng 3 hn .

Ch Mi cha c KTS Ng vit Th chnh trang.

Con ng ln ch Ha Bnh c nhng cy bng mai
c bit m ba ti cho trng khong thp nin
1930. Nay dn chng gi l bng Anh o qua bi ht
ca Hong Nguyn. i lm cy thng l i Cng S,
i trcln v xa xa l Ngha a.

Ni niu phn nhiu l gm t Phan

Rang, ch c mt s rt nh c ni v mm ng.

Trang

Khi ni cm rc nc, ngi ta co ra mt t than

v tro nng, chuyn ni cm xung v thnh
thong vn(xoay) cho nng u. Trong bp nh
no cng c ci gc mng r (garde manger)
dng ct cc thc n tha. V s kin v chut
mi chn t c t trong mt ci t snh ln
y nc. Mt s rt t ngi dng than v phi
ch t Phan Rang ln.
Cui nm 1944 ngi Php v nc bn r
li dng c trong bp, dn Dalat mi c soong
nhm. Rt nhiu nh c bp st mua li ca Php.
Bp c kch thc rng 1,6m x su 0,6m x cao
0.8m. Trn mt bp c hai mt l, mt ln mt
nh, vi nhiu khoanh trn bng gang thay i
kch thc ty theo ni ln nh; hai bn c hai
np hnh ch nht ca hai thng nc bn di.
Nc nng t ng khi ta nu nng v bp nm
chnh gia vi v st pha trn v l thng gi pha
di. Khi nu sc nng ta ra hai bp v thng
nc. Mt tin bp c ca ng m l pha trn,
v l trng thng gi pha di. Nh m tit
kim ci, lun sch s, nhc im l khng cn
cnh ngi si bp tn dc. Bp du hi ch xut
hin vo sau nm 1950 nh m bt nn ph
rng lm ci. Mt ci may cho Dalat ging nh
u Chu vo u th k mi su nh bt u
khai thc cc m than.
Khu tnh dng v th ng Dng
Ngay t khi khm ph ra Dalat vi kh hu
mt m khng kh trong lnh, bc s Yersin c
nh trnh xin lp mt khu tnh dng cho
ngi Php ti ng Dng. Nhng mi n nm
1897 Ton Quyn Paul Doumer mi c ngh tm
mt a im lm trm ngh dng ng
Dng. Nm 1906 Dalat c xc nh lm trung
tm ngh dng, v sau Ton Quyn Decoux
quyt nh lp th cho ng Dng. Nh
quyt nh ny nn Dalat mi c nhng u tin
trong xy dng v pht trin v ngoi nhng cng
th to ln, cc t nhn Php cng ct nhiu bit
th sang trng m vua Bo i mua li lm t
dinh. Dalat c 3 dinh ln m dn chng gi l dinh
Bo i, v du khch thng n chim ngng.

Dalat & Ngi Xa

Dinh I, nm trn mt ngn i th mng

vi nhng rng thng bao quanh, l mt cng
trnh kin trc c o vi v c knh, uy nghi m
tao nh. Bit th ny l ca mt cng chc Php
tn Robert Clment Bourgery. Nm 1949 Quc
Trng Bo i, mua li cho sa sang ton b
dinh c ny v dng lm tng hnh dinh v ni
lm vic cho cc quan chc Hong Triu Cng
Th.
Dinh II, c xy dng t nm 1933 trn
mt ngn i thng rp bng l mt ta lu i
trng l gm 25 phng c bi tr cc k sang
trng l ni v lm vic ca Ton Quyn Decoux,. ng cho lm nhng ng hm b mt
bng b tng chc chn, vi nhiu ngc ngch ni
vo hm cha ru rt kin c nhm bo m an
ton tuyt i cho ng v gia nh. Di thi TT
Ng nh Dim, dinh ny tr thnh ni ngh mt
ca gia nh ng Ng nh Nhu. ng ni y,
du khch c th nhn thy h Xun Hng thp
thong qua nhng tn l thng.
Dinh III hoc Bit in Quc Trng l
bit th ngh h ca vua Bo i. c xy dng
t nm 1933 l mt dinh th v cng trang nh,
trn mt i thng th mng nhn sang Bois
dAmour (Rng i n) tuyt p nay l p Sng
Sn. Do mt may mn ca lch s, Bit in Quc
Trng cn c bo tn gn nh nguyn trng
vi nhng n tn qun s, ngc t ca Hong ,
quc th, quc k cc nc c quan h ngoi giao,
tng bn thn ca vua Bo i v vua cha Khi
nh, phng ca hong hu Nam Phng, hong
t Bu Long, cng cha Phng Mai, hnh nh
gia nh v nhng vt dng thng ngy
Dalat l mt khu vc c nhiu u im m
nu ta bit khai thc khng phi ch l mt trung
tm ngh dng quc gia m l cho c vng ng
Nam nh gn bin, gn khu du lch d ngoi v
sinh thi, gn khu cng nghip ln vi nhiu
phng tin gii tr,. Nh trn cao v l u
ngun cc sng nn khng s nhim v khng
kh v nc ung trong tng lai.

Trang

10

H THNG HNH CHNH.

Nm 1926 Dalat c t di quyn ng
Cng s Php vi mt ngi th k lm ph t v
vn phng nm trn i nay l i truyn hnh. a
s cc cng s u nm trn ng Yersin (Trn
Ph). T nm 1930 h thng Vit c mt Qun
o vi vn phng ngay mm i cu ng o, v
h thng Mi c ng Huyn vi vn phng cui
ng L Gch gn thc Cam Ly. Hai h thng
ny ch l b phn tha hnh ch th ca ngi
Php. Mi lin lc u dng Php vn, mi n
khong 1949 vi ng Trn nh Qu, th trng
u tin, ri nm 1950 ng Cao minh Hiu ln
thay mi bt u dng Vit ng. Do trong th
kh Dalat ta ch thy ton l ti liu Php ng vi
vi vn kin v Vit ng .

Ngnh giao thng vn ti

Dalat l mt bnh nguyn nh hoang vu
ca cao nguyn min Nam Trung Phn, nhng
nh c d tr lm th ng Dng nn mi
c mt h thng giao thng vn ti c bit. Nh
nn ch trong 25 nm xy dng xong mt
thnh ph mi toanh. ng Phan Thit-Ma LmDjring-Dalat hon thnh nm 1914, ng Phan
Rang Dalat nm 1920. ng Saigon Dalat
(1932) i qua p Tri Hm, mi n 1943 mi i
qua o Prenn hin hu. ng xe la Thp
Chm-Dalat di 84km c khi cng nm 1903.

Dalat & Ngi Xa

on ng bng phng Thp Chm Krng

Pha di 41km c hon tt nm 1919, nhng
on ng dc cheo leo Krng Pha-Dalat di
43km mi n nm 1932 phi 23 nm mi hon
thnh, v c 3 on c rng ca vi dc n
120% v 5 ci hm. a s chng ta khng bit
ng xe la Dalat c nhiu on c rng ca.

Ti c may mn l nm 1945 trn

ng t Phan Thit v Dalat trong mt m trng
khi xe ngng ti ga Kabeu gia o Ngon Mc
ly thm nc, ba ti a ti n goong cui
cng v ch cho xem ng rng ca v cho bit
ch c ng ln Dalat mi c loi ny. Nh ,
by gi ti mi tm kim v ghi li cc iu di
y. H thng ng ry xe la loi ny c thm
mt ng ry chnh gia c rng ca mc n
khp vi rng bnh xe ca u tu v cc goong.
H thng rng ca c ch to c bit ko
on tu ln dc v gi cho on tu khng b
tut nhanh khi xung dc. Tu ln ch ti a 65
tn v xung ch ch c 55 tn thi. Cc u
my xe la c 4 cu lin kt tng i mt, chy
bng hi nc c t bng ci, khi v hi
nc pht ra tng ct khi en ngm. Loi HG

Trang

11

4/4(040T, c ch to bi cc cng ty Thy S

SLM (Schweizetiche Locomotiv und Machinenfabrik) v cng ty c MFE Maschinen Fabrik Esslingen) sn xut theo bn quyn ca SLM. T
nm 1924 n 1930, cc hng SLM v MFE
bn 9 u my loi ghi trn cho cng ty Ha xa
ng Dng. Con ng a dng c c gii
nng, vt liu xy ct, lng thc v hc sinh cc
tnh ln Dalat hc i v 4 ln hng nm. ng xe
la ny ngng hot ng nm 1968.
Con ng xe la ny c ba ci c o:
nh ga xe la nay c cng nhn l di tch
lich s v vn ha Vit Nam; ch c hai ni __ ni
Furka, Thy S v Dalat __ l c loi ng xe la
rng ca loi cog railroad ny; v cnh p nn
th khi leo o Ngon Mc. Nhng cc im ny
nay khng cn na, ngoi nh ga v nm 1990
Vit Nam bn li cho Cng ty ha xa Thy S
DFB SA ( cng ty xe la hi nc ca tuyn
ng ni Furka SA) nhng u my loi trn
phc hi tuyn ng st ca h.

ng Middleton Railway Leeds vi u

my Salamanca (1812).
M l ng xe la
ln ni Washington
(1917m cao) tiu bang
New Hampshire (1869),
v Chu u l ng
Vitznau-Rigi-Bahn leo
ni Rigi Thy S,
(1871). C hai ng
ny hin vn ang hot ng. H thng ng ry
rng ca c 4 loi: Riggenbach, Strub, Abt v
Locher. Loi Dalat l loi Abt do ng Roman
Abt ngi Thy S sng ch. Loi ny, thng dng
nht hin nay, dng nhng thanh thp dy c
gn thng ng v song song vi ng ry.
Nhng rng ca ny u c c v tin vi kch
thc tht chnh xc v n khp vi rng ca trn
nhng my v goong d dng v st sao hn loi
Riggenbach. Hai hay ba b rng ca c dng
ty theo s nhng ca u my lun lun c
mt h thng n khp vi nhau mt cch an ton.

ng hm cng phi o bng tay

Vo nm 1997, khung sn v cc b phn

truyn ng cho h thng rng ca ca cc u
my ny cng c thu gom v chuyn v Thy
S. Sau khi c phc hi nhng u my trn l
nhng u my hi nc mnh nht chu u hin
nay. Ci qu ca ng Krong pha Dalat l ng
xe la c pht minh ti Chu u, ni c nhiu
ni cao vi hm di nhng ch c vi ni c loi
ng ny.
Cng nn bit ng ry rng ca u tin
trn th gii do ng John Blenkinsop sng ch l

Dalat & Ngi Xa

Ga Kabeu, gia o Bellevue ni c ng trnh

ly thm nc ti vi nh hnh ghi trn

Nm 1932, theo lnh ca chnh quyn bn

Php hai KTS Moncet v Rvron phi thit lp
n nh ga ny c nt kin trc ti mt ca mt
nh ga ma h. H thit k cc phng hnh
khch rng ln vi nhng ca knh mu v trn
hnh vm cung cao to s mt m v thm ring
din t c th ca Dalat: 3 nh Ni B bng
ba nc c mi cao v dc. ng Xe la Krng
Pha aLat ni ting p khi on tu leo ln o

Trang

12

Ngon Mc (Bellevue col), nhng toa tu ngon

ngo chy ven theo vch ni y thng hoc c
voi cao c thc l lt theo tng cn gi. Hnh
khch s c cm gic k diu vi cnh tr mt bn
l ni thng xanh thong, mt bn l khong
khng gian mnh mng bt tn, tri di n b
bin Phan Rang. Nhng phong cnh tuyt vi thay
i lun lun theo tng a th, tng khc quanh.
Mt cnh tr thin nhin tuyt vi kh qun b
chn vi trong qu kh bi v sau 1975 chnh
quyn ng thi cho tho g ng ry
dng trong con ng xe la xuyn Vit nhng
khng dng c v thnh vt ph thi. S kin
xy ra v h khng bit ng ry xe la c rng
ca ny c ch to ring cho a th dc, c th
chu sc ko ln khi ln hay xung dc.

o Ngon Mc trn QL 20 Phan Rang Dalat

B b hoang ph lu ngy cc rng ca,

con c v b-loong sau ny b dn chng tho
g v bn lm st vn., v nu khc ng rng
ca ngn Tri Mt Trm B ng b tho g th
nay nhng du khch trong v ngoi nc ln
Dalat u n tham quan ci di tch c mt khng
hai ny v thnh ph ngi m ht bc. Tic thay.
Phng tin giao thng cng cng trong
thnh ph l xe ko v xe nga, khng c xe xch
l v dc. Xe ko ging nh xe xch l vi hai
cng xe di pha trc ngi phu, i chn t,
h cng xe xung khch ln v nng cng xe
ln ri ko chy k c trn nhng on ng
g gh lm chm m hi nh nhi trng tht ti
nghip. Loi xe ny dnh cho ngi Php, cc ph
n, tr con nh giu, v cc ngi au yu. i
khi c nhng on ng ngn nhng dc qu

Dalat & Ngi Xa

ngi phu xe phi ko i vng ng xa t dc

hn lm khch hng tng h b la.

Chn ngi ko xc thn ngi,

Kip ngi thay nga mnh i bt cng
Vng tay tho xch cm gng
T do! c lp! Qu hng Nhn quyn
Xe nga l phng tin chuyn ch hng
ha v hnh khch cng cng v nga l cho c
nhn phi di chuyn nhiu hoc ln tui khng
ph hp vi xe p. khng lm h mt ng
xe nga bt buc phi dng bnh xe hi. Xe c hai
hng gh nh hai bn khch ngi, quang gnh
treo hai bn hng hoc trn mui. Xe c mt gi
nh treo sau t nga hng phn. Thi 1930
phu cng chnh qut ng bng ci chi tre k
bn.
Ti khng bit nhiu v tim sa xe hi.
Ngoi ga ra Martinecth, trn ng Trn hng
o, dnh cho cng xng Php, ga ra Balansard
ti ch Dalat sa xe hi cho t nhn Php, c
nhng xng sa xe nh ca ng L Khnh v
Trn Danh, gn l st sinh. Nm 1948 khi nh lm

Trang

13

vn bt u dng my
bm nc ti rau v xe
Lam (Lambretta) thay
th phn no xe nga,
hng Balansard mi t
ci my bm xng Japy
vi b phn chnh l hai
bnh thy tinh trn cao,
mi bnh 5 lt trc ca
hng bn xng ng trong mt thng phuy 200
lt . Ngi bn hng cm ci cn ln lc qua lc li
l xng cun cun tun ln. Khi y bnh thy
tinh, ngi y chuyn ci cn nh pha di bnh
thy tinh qua bn kia, xng chy xung vo ci
can ca khch hng v lp xng khc li cun
cun tro ln bnh kia. Dn chng xm li vng
trong vng ngoi xem.Ngi lm vn thng
ng xng trong can st 20 lt ca nh binh.
Cui thp nin 40, v giao thng cng
cng hnh khch lin tnh c hng xe Minh Trung,
mt loi Peugeot Wagon nh ca Php. Tt c
hnh l xch tay u c cht trn mui vi bt
che ma k cng, tm hnh khch, ti x v l xe
uc nht cht cng vo xe. Khng c s la chn
no khc v r v mau hn i xe la. Xe khch ni
thnh ng xa nh Tri Mt, Cu t c xe cam
nhng nt Renault ch c vi chc ngi.
Cc xe vn ti hng ha t 8-10 tn ch
rau xung Saigon v ch nhu yu phm, vt liu
xy ct ln. S giao thng thng b khng chin
qun ph hoi o ng, p , t xe, cp xe,
nn hng tun c hai chuyn cng voa (convoi)
vo ngy th t/nm v th by/th hai c qun
i ym tr. Hng tun sng th ba v th su cc
nh vn ln hay li bun rau v cc ch xe vn
ti thng t tp trc hng sa xe Ballansard
mua bn rau. ng o Blao, cng nh o Bellevue (o Ngon Mc) cn rt hp nn xe phi i
mt chiu theo thi kha biu. Chiu th ba v th
su rau c cht ln xe. Cc xe rau phi xung
sp hng ti u o Blao sng hm sau, th
t/th by, theo on cng voa i xung Saigon
n ch Cu Mui, trung tm va rau, vo bui
tra. Xung rau xong cc xe ny phi i ly hng

Dalat & Ngi Xa

ln Dalat vo ngy th nm. Sng th su ra

ch tr tin rau chuyn trc v mua hng chuyn
i vo th by. Ngy ch nht ti Saigon ti x
kim tra, sa cha xe, ly y hng cho kp
chuyn cng voa ln Dalat ngy th hai.
Nhng xe hng ln phn nhiu ch nhng
nhu yu phm, nu b t hay b cp, phi xin
giy chng nhn ca c quan hnh chnh a
phng v trnh vi chnh quyn Dalat v s b
kt ti cung cp nhu yu phm cho khng chin
qun. Cc xe b cp thng b chn v buc ti
x chy vo rng, ni khng chin qun ch
sn. Ch cn khong mt gi h c th tu tn ht
mt xe go 10 tn.

Garage Martinetch ch sa xe cho chnh quyn Php

Ngnh vn ti tuy pht trin mnh nhng

a s phm cht xe khng c tt. Khi ln o xe
va ch va r va ln bnh chm hn ngi i
b. Ngi ph phi dng khc g ba cnh canh
bnh xe khi tut dc, khi xe leo dc cao hoc
phi ngng ly thm nc lm ngui my. Xe
khng c tt v nhiu nguyn nhn. Xe mi rt
t v him nn xe c phi sa cha nhiu ln vi
cc th my trng thnh qua tp s trong cc ga
ra sa xe. Dng c sa xe v ph tng thiu thn
i khi ngi th my phi ch bin dng tm gy
h hi giy chuyn. Thng thng cc l xe lu
nm ln ti x nn ln lc trong ngh lu nm u
bit sa nhng h hng nho nh. Th d sa xe
sau y s ni ln nhng iu ny. C ln ti qu
giang mt xe ch rau quen i Saigon. Trn ng
i anh ti x, gc lm vn, k chuyn i ba
chm by ni ca anh. Ti xin tm tt mt on
anh em xe i sa nh sau:

Trang

14

- Ci xe ca anh c 2 my com rt xng

(compression) yu lm, phi r my ra mi bit
nguyn nhn, ngi th my cho bit.
- Tri i! mi sa cch y mt nm ti
Saigon m, ch xe p li.
Bun ru lo ngi trong my pht ri cng
phi ng r my tm nguyn nhn. Ba hm sau
n tim anh c bit l phi xoy xi lanh (cylindre) m Dalat khng ni no c my ny, ngay c
Ballansard cng khng c, phi em i Saigon
sa.
- Ln trc h c cho anh bit l dn r
qu ri khng, ti on l hai ci dn (bielle) ny
ph h xy lanh.
- H c cho bit, nhng sa nhiu tin lm
v gn Tt lm sao m giam xe sa lc
c. H bo thi sa tm i vi nm ri hy
hay, sao m h sm qu vy.
Xe ny c qu ri sa ci ny n ph ci
khc. Ngoi v xy lanh phi thay dn, thay bt
(bague), xoy x pp (soupape), thay joint cuy lt
(culasse) v..v.. c sa cng khng chy ng Dalat c.
Tri i! v chng ti thu gp vay mn
tm lum mi mua c n, chic xe u tin, bit
l c nhng c hy vng tri thng, nay anh bo
khng chy c th cht ti ri.
Thit tnh, thng cm hon cnh anh m
ni anh liu. V tm cch vay mn thm
sa ri em xung vng Lc Tnh bn tng n i,
ri mua xe khc. ng Dalat dc anh chy nhng
(pignon) s 1 ph my lm nht l xe c qu.
ng Lc Tnh bng h dng nhng s 3 s 4 c
sao u. Tn my cng phi sa ri mi bn c.
Khng phi d anh u. Anh ch lc (bloc) my
xung Saigon xoy xy lanh ri nh tim xoy xy
lanh mua cho my ci bt ng vi kch thc
mi ca xy lanh ri ch v y. Trong khi ti
sa cc b phn khc khi lc my v l rp ngay
tn th gi. Nu khng tin ti anh ch ht tt c
em xung Saigon giao cho h lm, nhng bo
anh bit trc l h s bt cht anh . Ti tui y
tnh nh lm n cn uy tn c tin ti i. T
chng ti tin tng nhau gip nhau v ti c
nh by gi .

Dalat & Ngi Xa

Vn phc tp sai mt ly i mt dm.

Nghe cho vui vy thi, nay ghi li iu ny ti tht
s ngng m ngi th my: mt ngi qun t
ng knh. Anh ta hiu nhng kh khn trong
ngh, khng ch bai ngi th my sa xe ln
trc, khuyn bn xe cho ngi Lc tnh l tuyt
ho, li cho c ngi bn ln ngi mua v anh ta
va gip mi ngi, va t to uy tn cho mnh,
ng l mu ngi Dalat xa.
Ngay di chn i trng Adran c mt
bin n (cabin bin th) c ng xe hi (nay l
H huy Tp) tri nha s si, ng dc lu ngy
b xi l thnh rnh su. Hm ti va giao s
xong, tri ma khng ln nhng xe b tun bnh
v lt vo rnh khng ln c. Ch xe phi mn
mt xe c trc cp ko pha trc ti ko ln. Giy
cp trc ca xe ny c ct chc vo mt cy
ngo. Mt khc cp ngn khc ct u v t hai xe
li. Xe trc cho vn hnh trc cun cp. Giy cp
ngn dn v ko c hai xe ln. ng hp, v tr
hai xe v cy ngo ct cp khng thng hng, trong
khi ko xe rau va tin ln trc va tt ngang
ng vo mt cy ngo nh phi cht st gc. Cng
vic kh nguy him nhng hu hiu.

Trng Thiu Sinh Qun, tin thn ca i Hc Dalat

Sau 1945 ngoi Hng Khng Vit Nam

cn c hng Cosara dng loi my bay nh ch
bng hoa v cc loi x lch d h i Saigon. ng
Nguyn tng Din, thu khon trang tr ni tht,
i din hng Cosara t mt my rang bp cm
(pop corn) trc ca tim. Dn chng k chen
nhau tr mt ng nhn bp tung te vng ln
trong thng knh, ngi sp hng di di sut ngy
ch mua v cho con.

Trang

15

V chuyn vin Cng Chnh ng Trng

Cng Thin, tt nghip trng Cao ng Cng
Chnh H Ni nm 1933, l Trng Ty ng S
Dalat (Voirie) ngi Vit u tin vo nm 1952.
Nhng cc lo thnh trng Cng Chnh phc v
ti Dalat xa __ theo dn gi l quan Tham __ u
tin phc v ti Dalat gm c : cc c ngc
Thip, Ng qu Ton, inh v Ton (1927) Trn
xun Bin v Phan c Huy. Hai c Trn xun
Bin v Phan c Huy, ngi H Tnh, vo sau
c ng ti c x Cng Chnh cng tn c xung
Phan rang vi nhc ph ti. ng ng Quyn vo
Dalat khong 1934-35 lm ha
vin Cng chnh c c ln
trng phng c nh c x Cng
Chnh ng Pasteur. C con gi
ln c sp bn rau trong ch Ha
Bnh cung cp rau cho cc n v
qun i theo n t hng.
Ngnh gio dc.
Dalat c hai h thng: Php
v Vit.

Couvent des Oiseaux) ch tm vo gi phm hnh

hc sinh nht l n sinh nn dng cch hc thuc
lng hc sinh khng c d th gi, trong khi
Yersin ch trng hc t do min l hiu c bi
hc. cng l iu ph huynh hc sinh tin tng
vo l li gio dc ca cc trng t cng gio
ny.

Mun vo 6 me Grand Lyce phi thi

tuyn c vit v vn p. Trong nm khng
im trung bnh th hc li lp c. Cui nm 4
me thi Brevet dtude du Premier Cycle ( BEPC)
nh Trung hc nht cp. Thi Baccalaurat I (t
ti I) nu im Littrature (mn
vn) khng 3.5/10 coi nh rt
d rng im cc mn khc rt cao.
Thi rt kha u, cui h thi li. C
u Bacc I mi c ln hc thi
Bacc II. Ch c Grand Lyce v
Couvent des Oiseaux mi c
chng trnh n t ti nhng
trng thi l Grand Lyce. Thng
thng kt qu thi c c ti vn
phng Proviseur (hiu trng) vo
bui tra, chiu mi nim yt sau.
Khong hai gi chiu l vo vn
p. u thp nin 50 cc nam sinh
Vit Nam t Seconde tr ln phi
hc Prliminaire Military Service
Trng trung hc Grand
(PMS) tc hun luyn qun s.
Lyce, di tch lch s quc gia ,

H thng Php.
T nm 1936 c nhiu
trng cng v t rt tt t mu
gio n t ti, vi ch ni tr
p nht ng Nam do KTS
nn rt nhiu hc sinh con nh giu
Moncet thit k vi nt kin
t Saigon, cc tnh min Trung,
N sinh mc m, i giy
trc ca thnh ph Morges
Cao Min v Lo n hc. Cc
hay dp da, nam sinh mc u phc
Thy S, qu ca BS Yersin
trng cng nam n hc chung nh
mang xn an, giy da hay giy vi
Nazareth, Petit Lyce, Grand Lyce, dnh cho tr Bata nh phn trng. Ma ng thm o len
con Php, con cc cng chc v qun nhn ngi chong pha ngoi. Nhng hm nhiu sng m
Vit, v nhng Thiu sinh qun c kh nng. Cc chy xe p ngang b h u tc, o len c ph
t thc cng gio rt ni ting vi ni tr nh trng.
Adran cho nam sinh __Hong t Bo Long cng l
hc sinh ti y __ Couvent des Oiseaux v Do- H thng Vit Nam.
maine de Marie cho n sinh nh giu. Domaine de
H thng gio dc ny do Ton Quyn
Marie nguyn thy l mt c nhi vin do cc b Merlin (ng ny b ch s Phm hng Thi m st
Soeurs de St Vincent de Paul sng lp nm 1940- ht) thnh lp t nm 1923 gm c 4 bc vi 13
42. Nam Phng Hong Hu v phu nhn Ton nin kha v c hai lp nh nht v nh nin:
Quyn Decoux gip rt nhiu trong vic xy
Bc s hc 3 nm ( thi bng s hc Yu lc =
dng c s ny. Cc trng cng gio (Adran, Certificat dtudes primaires lmentaires))

Dalat & Ngi Xa

Trang

16

Bc tiu hc 3 nm ( thi bng Tiu hc tt

nghip hay primaire = Certificat dtude primaire)
Bc cao ng tiu hc 4 nm (thi bng Cao
ng tiu hc hay diplome).
Bc Trung hc 3 nm (thi T Ti I v II bn
x)
Mun vo lp Enfantin (ng u=lp
Nm= lp Mt) phi bit vit c trn tru. Bt u
hc Php vn t lp Prparatoire (D B= lp
T=lp Hai), hc Hn vn t lp lmentaire (S
ng = lp Ba). Cui nm S ng hc sinh i thi
S ng Yu lc, c u bng ny mi c ln
lp Moyen 1er anne (Lp nh nht nin) ri
Moyen 2me (nh nh nin). Cui nm lp
Suprieur (lp Nht) thi Primaire.Ghi li tn cc
lp bng Php vn v mt s dng c hc sinh xa
cc c cng nh li cho vui tui gi. Phi chng
v cc cuc thi ny m con ci cc nh giu, cc
ch tim ch Ha Bnh khng cho con hc
trng nh nc m vn cho con hc trng Hng
Lam, mt t thc ng Cu Quo, va tn tin
va xa. Con gi ng Qun o Phm khc He
cng i hc ti y bng xe ko. ng Trn nh
n, ngi Ngh An, hiu trng, c bng primaire, c nng khiu ging bi, nhiu hc sinh
thuc bi khi thy va ging xong nn s s thi u
rt cao. Nm 1942 trng ny cng gi 3 hc
sinh, trong c ti, i d l sinh nht Hong T
Bo Long ti dinh Bo i.
Chng trnh hc ch tm vo tin hc l,
hu hc vn, cng dung ngn hnh v phi trng
Thnh Hin nn hc sinh trng on th im
lm l cng c Khng T hng nm. Ngi t
chc l ngh rng rui bu vo thc n trc khi
hnh l xong l rui n trc c Thnh Khng
T. Mun vy ch c cch l phi hon tt l trc
khi rui hot ng nn cha m hc sinh nh cc
p phi trm mn v cng chng n trng t lc
4:30 sng cho kp gi hnh l vo lc 5 gi sng.

Dalat & Ngi Xa

u tun hc sinh cho c. Ba hi trng

bo hiu gi vo lp. Hc sinh sp hng ngay
ngn theo tng lp trong sn hng v ct c. Cc
hc sinh ng nht nh trong thng c sp hng
ngang trc ct c nhn bng danh d v hai
hc sinh u lp c danh d lun phin ko c
ln. Ai c ko c hay nh trng l c mt nim
vinh d sng run c ngi.
Hc ngy hai bui, n 11:30 ngh tra,
hc sinh i b v nh n tra xong ri li i ra
trng vo hc lc 2:30. Mi bui sng im danh
hc sinh vo gi u. Nam sinh i chn t nhng
phi mc o di en qun di trng, n sinh lc
u mc t do, nhng v sau phi mc o di v
thng mc o len nn nhiu chu ly t o di c
ca m/ch sa li ri dng kim bng ghim vo o
trong cho hp vi trng quy. a s i chn t
mt s nh i guc g, bo vy nhng tht s ch
n gn trng ri mi mang vo, vy m c
nhng chu mang mn ht c gt nn c tn guc
dao co _ mng nh dao co ca th ht tc.
Mi th nm n sinh trng nh nc ln
trng Domaine de Marie hc n cng: may, thu,
rt rua, an len, mc vv... Tuy l chng trnh
Vit nhng t tn trng, tn lp thm ch n c
tn mn hc cng bng Php ng: criture (tp
vit) travail manuel (th cng) vv... Hi
chng trnh hc khng nng nh by gi. Tp
vit _ ch ng, ch nghing, ch rng _ khi u
bng nhng s ng, cc mc cu, mc ngc,
ch o trn ri mi rp ch. Hc sinh vit bng
mc, thng l mu tm vi ngi vit nhiu loi
bng thp, tt nht l loi sergent major, gn vo
cn bt bng g. Cc hc tr ln cn c ngi vit
rng (ronde) vi u ngi bng vit nhng loi
ch trang tr trn sch v hay bi th cng. V
mc t nn phi dng giy thm cho kh mc
sau khi vit c ba bn ch. hc tr khng
lm d o qun nh trng cho mc vo g
(godet) ti mi bn hc. Hc sinh trung hc dng
bt my, loi bt c mt ng cao su mng trong
rut cha mc. Gn ht mc th bp ng cao su
ht mc vo. Mc ny phi mua loi tinh khit
nu khng s b nght mc. Khong nm 1952-53

Trang

17

chng ti mi nghe qung co l Saigon c mt

loi vit (vit nguyn t tc l bt bi) khng cn
bm mc, vit n ht mc th ling. Phi n
khong thp nin 60, vi s ra i ca gia dng
bng nha, mi c bnh mc khng bng nha
tht l tin li. Giy tp v khng c hng gch
sn, hc sinh phi dng cy thc vi cnh 1cm
gch hng. C cu no mua phi loi r tin
thng sau thc cong th v phng gch hng
c. V hc tr rt t nn hc sinh phi tp vit,
lm ton trn tm bng (ardoise), mt loi
en tht mng dng lp nh, nhp cng t Php,
nh mi thp trng Grand Lyce. Sch gio khoa
bng ting Php rt t nn anh ch gi gn rt cn
thn chuyn li cho cc em.

Ph huynh thng cho con na xu ch va

mua loi ko r tin nn tr con phi t ch ly
chi. Cc n sinh tiu hc a lm dng dng
cng rau khoai lang lm thnh nhng vng
xuyn mang ni c tay, hoc eo trn c vv..,
nh bng vi cc ht me hoc ht keo, nh th
vi a, nhy dy, nhy c c vvCc nam
sinh th nh tng, nh bi bng t st nung hoc
bng thy tinh, nh o l hay bt tng vi cc
ng xu. Ly cng l chui ct dc sng cng di
5cm, cch khong nhau 2cm. Dng cc mi ct
ln, ly tay vut dc theo sng cng gy ra ting
lp bp lm sng chi nh trn. T lm n bn
chim. Ly lng g gn vo ng xu lm cu lng,
ly l mt gn vi nhau lm nhiu kiu nn khc

Dalat & Ngi Xa

nhau v v Chng ta khng th ng c rng

nhng tr chi n gin v rt ph bin nh nh
bi, nhy c c, nhy cu (saute mouton) cng
u t Php c.
Cc trng c pht trin rt chm. Nm
1928 c trng cng lp cole primaire
complmentaire de Dalat (trng tiu hc b tc
Dalat), dy n lp S ng, nhng n nm
1935 mi c lp nht. Trng ny l tin thn ca
trng on th im m dn chng gi l trng
nh nc min ph. Hc sinh cc vng ph cn
phi ln Dalat hc ly bng Tiu hc. Mi n
nm 1942 mi c thm 2 trng a Ngha v Tri
Hm. u thp nin 1950 mi c cc trng trung
hc cng lp: cc trng Bo Long, Phng Mai,
tin thn ca trng Trn Hng o v Bi th
Xun. Trc mun ln trung hc nam sinh
phi ra Qui Nhn hoc Hu, n l phi ra Hu
tip tc hc.

Ti khng hiu ti cc trng d ra sao

ch chng ti v nos anctres sont Gaulois (t
tin chng ta l ngi Gaulois) nn hc sinh cho
c tam ti, ht quc ca Marchal, nous voil!
Devant toi, le Sauveur de la France (Tha
Thng ch (Ptain), chng con y, trc mt
Ngi, ngi cu nguy nc Php...). ng hp
tc vi c v b kt ti phn quc khi Th Chin
I kt thc. Ghi my ch ca bi quc ca ny lm
ti bt ci, v vua Quang Trung lc cng l
gic Ty Sn.

Trang

18

Ngnh y t
Trc khi ni v y t, ta cn bit bi cnh
cc vng ph cn Dalat. Lc Blao (Bo Lc)
Djiring (Di Linh) Dran (n Dng) cn l vng
sn lam chng kh, dn chng b bnh st rt, b
bng trng, mt bng da ch. c Trng cn l
vng hoang vu y th d ca vng sn bn. May
l Dalat khng c mui anophen st rt nn cng
. Dalat c mt trm cu thng lu ng
(1921), bnh vin c xy dng (1922-1938)
gm c nh thng dnh ring cho ngi Php,
nh thng tr tin v nh thng th (min ph)
cho ngi ngho v nh xc.

Tuy c nh thng nhng u thp nin

1930 cc sn ph thng sanh ti nh. Sn ph
ngi chm hm trn ci gh g thp c ng
dng trong vic ny, hai tay nu vo mt ci giy
ln ct chc vo ct nh hay vo thnh ging v
rn cho n khi hi nhi ra. Ngi __mt ph
n bit cht nh v cng vic ny nh chng
kin hoc ph __ dng m chai ct
rn.Thi 1940 c cc nh h sanh do cc c m
ph trch, ni ting nht l b Tn tht Ch nhiu
kinh nghim li hin c. Cc sn ph thng
phi i b ra nn b sn sng cho phng ch hai
ba ngy min ph v s rt dc ng. Trc
khi ct rn h t cung nhau n u gi hi nhi
t vut ngc cung nhau n rn ba ln, ct
rn ri gp li trong ming bng v dng loi bng
rn qun cht vo bng c thng n khi rn rng.
Tri lnh v phi lo lm nhiu vic khc, cc b

Dalat & Ngi Xa

m qun mn xung quanh con ri cho ngi trong

ci thng gn bp cho m. H va lm va nhai
cm trn cho con khi va b b. Cm trn
c ngi m nhai tht nhuyn, c na gi, c
st v nc ming thm vo cm. Bng con nga
ln, d cho a b h ming ra, h nh ra mt cht
cm ly li ct ngn cm thnh cc trn ri dng
li a vo ming con. Khi quen b m trn
v a b n tht nhp nhng. By gi ta ngh l
thiu v sinh, nhng khi nhn thy nt mt rng r
vui sng ca hai m con, ti ngh l tnh mu t
ca h m hn l cho b chai nh hin nay.
C vi sn ph hoc b bnh m mt sa hoc phi
ra ch bun bn phi nui ngi v. Ngi v l
mt sn ph khc khe mnh c nhiu sa c
ngi sn ph giu mn v cho con ch b
trc v con mnh b sau. Ch nhng nh giu mi
c th mua sa c c ng cho con b hoc khi
con b au yu.Thuc men rt him. Khng bit
co gi nh trong Nam, b cm cm th dng aspirine hay Tiu Ban L ca tim Con Cua, xng
hi vi cc loi l thm, ri n cho cm, (cho
trng vi tiu gng, trng g v hnh tm rt cay)
hoc l. Mun l h dng mt ming m chai sc
nhn mi c p b, ct mt cht da ti mt s
huyt o ri nn mu ra. au bng th nhai cc
t i, t ch xanh hay ngi cu, au nng hn
th mua thuc ty Thiazomide, Dagnan, thn
dc ng thi. Rt nhiu ngi, nht l cc sn
ph b thng __ ton thn sng v nht l hai
chn__ phi xung Phan Rang mua cm v n.
Bnh au mt ht trn lan trong cc trng hc v
rt d ly. Hai bnh lao v tim la l ng s nht.
B ho lao v thiu n, thiu mc m lm vic nng
nhc. B tim la v nam gii i lm xa nh cn gii
quyt sinh l.
Cha c nha s thnh thong c nhng
ngi nh rng do bo m khng au ti sn
ch Ha Bnh. ngh ca h trong mt ci va
ly nh vn vn gm c mt chai thuc t, ng
chch, km nh rng loi ca nha s, bng gn v
mt chai rng nh nh chng minh ti ngh
ca mnh. Ngi c rng au c ngi trn gh
u cao, ngi ln c chch thuc t, tr em
c thoa v ngm mt cc bng gn c tm

Trang

19

thuc mt lc ch thuc ngm. Ngi th nh ci

rng h gn gng khng au trc s thn phc
ca mi ngi.
Gia thp nin 30 c BS Lemoine, gn
trng Yersin, khm bnh ch yu cho ngi
Php v t khi san li cho BS Sohier, kh ng
khch Vit. u thp nin 40 c mt s c t t
Vit (Du, Diu, Phn, Lng). H l nhng mdecin indochinois nhng dn chng xem l c t c
phng mch ring hoc n xem mch ti nh cho
cc bnh nhn quen. Cc c t ny hoc mt s
ph n hc sage de femme (n h sinh) m nh h
sinh t, ni ting nht l nh h sinh ca b Tn
tht Ch. Cng c mt s y t i chch do cc
loi thuc do c t cho toa hoc h t bn. Khu
ch Ha Bnh c ba tim thuc ty: Doumart sau
san li cho ng Hong hy Tun, V nh Dn
ng ca sau 1945 v Barth. H bt u mua l
artichaut kh __ ch l ch khng dng cng, gc
v r nh sau ny __ chuyn v Saigon bo ch
thuc au gan. Thuc st trng nh l thuc tm,
tn c gi theo mu, v nng l teinture diode
xc vo vt thng rt v cng. Hc sinh thng
b gh. Hng thng thy c phi dn hc sinh ln
nh thng thoa nc dim sinh, mu vng ngh
c mi hi nng nc. Nh thng no cng nng
nc mt mi kh chu l dim sinh ni trn v
nc crsyl pha long c mu trng bc. Nhiu b
m cho ngi sn ph mi sanh ung nc tiu
ca con trai nh, hoc thoa bp nhng ni b bm
mu do t v bi ngh khp ngi v ngh tt cho
da. Ngi ph n no cng bit dng nc tiu
git sch qun lt khi c kinh nguyt. Ph n gi
u bng nc b kt, chanh ti hay l hng
nhu. B tri b kt nng vo chu thau nc
nng, b kt cho ra mt loi nc c bt nh x
bong. Gi u va sch va thm du v hi hng
hc. Gi chanh va sch v thm du hn.
V nh v sinh phc tp hn, ti dng
ng Cu Quo lm chun. Vi cc nh pha bn
mng ci thng thng h bc hai tm vn ra
mng, che xung quanh v mi lm nh v sinh.
Cc nh pha bn i phi ra nh v sinh cng
cng, c hai ch WC ( Water Closet) to tng, t

Dalat & Ngi Xa

ri rc ti nhng ni thch hp do thnh ph ct v

duy tr. Mi nh v sinh ny, xy cao gn 1m vi
bc thang pha trc, c khong 3-5 cn, che kn 3
mt, pha trc c ca. Phn di pha sau trng.
Mi cn c mt thng g v nhn cng ph trch
v sinh thay thng hng ngy khi tri cha sng.
Nh v sinh ti vn rau nh ba ti cng tng t.
Ti u ng loi nh v sinh ny cng nhp cng
t Php khi thy mt nh v sinh tng t ti mt
nng tri M, v l mt di tch lch s ca tiu
bang South Dakota. V cc nh ring trn lng i
khng c sui gn v nh ca tha tht khng c
nh v sinh cng cng, mi nh c nh v sinh
ring. Xin xem nh v sinh ti c x nhn vin
Nha a D (1944) do mt bc s k li Cui
vn sau, cch nh mi lm thc, o mt h
su, bc ngang mt tm vn ngang h, ng 4 cc
g, trn lp tn che ma nng, chung quanh quy
li bng g, mt cnh ca nh ct bng giy km,
va kn, va mt m. Cha c Kiss me (hiu
giy i cu) dng giy bo. Khi no h lng
lng y vo mt t t hay tro, xt nc crsyl
trng trng c c c mi hng hc. Th l nh
mi.
Tuy nhin c vi c x c hm tiu nh c
x nhn vin vin Pasteur, dy Nh Thic pha
trn sn vn ng, ni thn ph ti v khui hm
cu ny th nghim trng rau. V cc b trong c
x, k c m ti, thy v phn i mnh m nn ba
ti phi b cuc mc du xem l ngun phn
v tn cho ngnh ny. Trc 1945 heo c dn
chng nui vi nc rc ly t cc nh hng n v
cho heo n, hoc do ngi Mi nui, hoc ch t
Phan Rang ln vi heo th hoang n th nn
thng c sn li. Sn li sng sn trong rut heo
hay nguy hi hn l thnh cm trng, mu trng
ging ht go, nm trong tht. Do nhng li
bun heo ko li heo ra nu thy li c m
trng l heo c go. H vn mua vi gi r bn
lu cho cc nh hng mc du ngy no cng c
thanh tra kim phm ti nh ba toa (abattoir).
Loi heo ny nh lng en lng on xung nhng
tht ngon hn. Sau 1945 dn chng bt u nui
heo ging nhp cng nng k hn vi thc n hn
hp nn nn heo go t t chm dt. Bnh sn li

Trang

20

__

sn kim, sn li v sn x mt __ do heo go lan

trn, th dng thuc x bng du u , rt kh
ung c nhiu ngi ung xong l ma.
Ngnh an ninh trt t.
Trc 1945 dn chng hnh nh khng
bit Cng an (Suret) v cng khng bit nhiu v
khng chin qun chng Php ang m thm hot
ng. Khi Vit Minh nm chnh quyn dn chng
mi bit h, phn nhiu l ngi Qung, vo lm
cng sing nng d mn kn o nm vng t
lu. Sau 1945 mi c nhng bt Cng an t ti
cc p. Nm 1949 c mt s thanh nin v hc
sinh Yersin tham gia vo chin khu, mt s c
a ra Bc, mt s li hot ng, mt s b Php
git ti Cam Ly v gn nh thng. Khng chin
qun vn m thm hot ng nhng dn chng ch
bit khi h b bt c bit l ti p Ngh Tnh cng
an bt giam by ngi mt ln. Cng an tuyn
dng mt s ngi lm im ch vin (lnh kn
hoc l mt thm) hot ng kn o. Dn chng
rt ght thnh phn ny nhng vn phi vui ti
nim n vi h. Cng an thng a i an tr mt
s tnh nghi l Vit gian, mt cm t lt lo. i
vi chnh quyn, Vit gian l nhng ngi theo
Vit Minh, i vi dn chng, l nhng tay im
ch vin lm vic cho mt thm. Mi my nm sau
mt anh cng an lm r p Ngh Tnh k chng ti
mi bit trc khi c iu ng ln Dalat trong
chng trnh hun luyn h c dn d phi cn
thn thnh phn Ngh Tnh. Khi i cu phi c
mt ngi canh chng pha bn ngoi. Hai bn
u s nhau.
Cnh st (dn chng gi l p lt) lo phn trt t
di s iu hnh ca ng C Php. Bt cnh st
nm gn nh th Con G. Dn chng khng my
lu tm n nhng c quan khc nh Cng
Chnh, Kho Bc, Thng Tin, Du Lch vv .
Ngnh in nc
Do cng ty Company des Eaux et ltricit
(CEE) m trch. Nh my nc nh u tin
(1920) v nh n (1928) cung cp in nc

Dalat & Ngi Xa

thng xuyn cho cc cng s, khch sn ln,

bnh vin, khu Php kiu v cc tim xung quanh
ch Ha Bnh.V sau c thm nh my nc h
Than Th (1938) v nh my h Xun Hng
(1949) cung cp. Cc tim trn cc ng nh k
c cc ng Cu Quo, Annam, Marchal Foch
u phi ra phng ten (fontaine), ni cung cp
nc cng cng, gnh nc v dng. Ti cc p
phi dng ging nh thn qu. Dalat ngoi sn sau
cu ng o cn c thm mt bn git thin nhin
vi nhng hn ln kh bng cao hn mt nc
ch x bong cc, nhng hn ngm ng
x x bong, mt ngun nc nhiu trong sch t
h Xun Hng chy ra. gc hu ngn sui
Cam Ly v ng ln nh n.

H Than Th xa v nay

Nhng nh hi kh gi dng n du hi,

ngi ngho dng n bng snh vi m b hay
du chai. n ny, c hai phn: n, ging nh
chn n cy v bnh cha du. Bnh cha du
tng t nh m tr nh c vi, ni l u bc
thp. Du chai l loi du p t tri mt cy
cng loi vi cy u ta. Loi n ny cho nh
sng leo lt ch sng cho nhng sinh hot bnh
thng v bc khi en. Hc tr phi dng n
du hi ln. n du hi c hai loi. Loi nh c
nh sng ging nh n du chai c gi l n

Trang

21

Hoa K. Ti nghe ni lu lm ri, c mt cng

ty ngi Hoa K mun qung co loi n du hi
ti Vit Nam biu khng cho dn thnh ph c
n ln du dng th trc khi bn n loi
ln. n Hoa k lm bng thy tinh cha c rt
t du. C mt b phn bng thic chp ln ming
n gn bng n, gia c mt ng nh vi
mt rng ca vn bc ln xung. n ln c
cng kt cu, vi bnh ng du bng thic gi r
cho ngi bnh dn, bnh bng thy tinh t hn
cho cc nh giu. Du hi c bn trong nhng
thng bng thic 20 lt hoc tng lt mt. Sau 1945
c n mng xng (manchon) sng nh n in
c cc nh giu s dng khi c nh m. n
dng du hi, khi mi t, n cha sng lm.
Bnh du c ci bm. Khi ta bm hi vo bnh, p
sut trong bnh gia tng lm n sng ln, nn
thnh thong phi bm thm cho p sut. Mng
xng, b phn chnh ca n, l mt ci li, bng
vt liu g ti khng r, c gn vo phn trn
ca n, v nm trong mt lng thy tinh. Ci li
ny khi c t ln u cng phng ln v t
s gi nguyn hnh dng ny. Khi s dng cn nh
tay nu n b lay ng mnh li b b l phi
thay ci mi. n bo, dng du hi, c lng
king che gi nn rt tin i m thay v phi
dng ngo. Ngo l phn g thng mu vng cam v
c nhiu nha rt d chy. Dn chng ch nh
nhm la.
Ngnh th dc th thao v du lch.

Cc mn chi thng xuyn ti sn t nt

ca Cercle Sportif (Cu lc B th dc ca Php)

Dalat & Ngi Xa

v sn vn ng gn h Xun Hng cho banh

v bng r gia cc trng Grand Lyce, Adran
v Tn Sanh ca ngi Hoa. Hng nm vo l c
Lp ca Php, ngy 14 thng By, c t chc cc
tr chi, tranh gii bng trn, ua xe p, chy b
xung quanh h Xun Hng vv. C ln t
chc l tng nim Jeanne dArc v nhiu tr chi
khc c t chc ni khu t trng gn nh thy
t v Langbian hotel ( nay c ro v thuc v
khch sn Novotel,).

Ti cn nh c vi tr chi nh lim cho

v leo ct m, c cc nh tr thc Dalat bt bnh
phn i v c tnh cht h nhc dn ta.Vi tr
chi lim cho, mt ci cho ln c thoa m
heo treo trn ci gi va ngang tm ming ngi
ln. Tay ngi d thi b buc cht sau lng. Ai
lim sch m th c thng. V leo ct, mt cy
ct trn cao c 4-5 m c thoa m b, gii
thng c treo trn u ct. Ai tro ln c th
ly gii thng nhng rt kh v cng tra nng
ln lm chy m cng trn. Cc hnh din t tr
chi ny c trch trong Tuyt Xa ca BS Trn
ngc Ninh, chng t ngi Php by tr chi
ny ti nhiu ni.
Mt mn th thao m ngi dn Vit kh
c m: sn bn. Dalat ng thi cn hoang vu
c kh nhiu d th nh cp beo nai, heo rng, b
tt, c tng, , chim tr, g rng vvDo
ngi Php cho thc hin mt con ng bao
bc khu sn bn c tn Tour de Chasse (Vng
Lm Vin). ng ny ch l con ng t li
lm hoc c tri nhng ni thng b xi mn
hoc dc, bt u t b h Xun Hng vng vo
chn ni Langbian v vng v khu Saint Benoit (
Chi Lng).

Trang

22

Ngnh du lch cha c pht trin mnh.

thc y ngnh ny Langbian Palace c
trang b tht p vi tin nghi ti tn nh hnh
nh. Thc Cam Ly cn rt nhiu nc l a im
n khch nht v c nhiu l trnh i qua rng
thng y m mng, gn c lng ng Nguyn
hu Ho, cha ca hong hu Nam Phng.
thay i khng kh xin k vi chuyn
vui v th rng. Mt ngi bi ht hi chy vo
nh va ch va bo cho ng ch Ty Lui comme
boeuf, nest pas boeuf, lui manger moi, manger
vous aussi . ng ny lt t xch sng chy theo
ngi bi. Cu trn l n ging con b m
khng phi b, n n ti v n c ng.

phng trn. Du khch c th mn nga ci do

xung quanh h, mn xe t, xe nga n chn
ni B ri i b ln hoc mn nga ln thng n
Th t c 3 loi: th thng, dn tem trc, th
ngi nhn tr tin, khng tem ( gip cho nhng
ngi qu ngho c th lin lc vi ngi nh), v
th bo m. Loi th bo m c nh bu in
mt lp khn ni mp dn th. Khn l mt
cht nha mu t chy v nhn vin bu in
ng du bu in ngi nhn bit l th cha
c ai m khi du khn cn nguyn vn.

Nm 1907

p Ngh Tnh nm di mt thung lng

vi nhiu mng thot nc. , mt th rng
ging nai nhng lng v nh hn, thng v n
c p. Khi thy n, dn trong p ku nhau
v !! v` Vy l n ng gn chy vng ln
ni la con xung vn xm nhau rt bt, n
b con nt ly thng thic p um tri. Con
phi nhy qua mng mt hi ui sc b bt. Th
l trong xm c ba cm tra ngon lnh.
Ngnh vin thng
Bu in ng Dng bt u dng tem
(1862). Tem cho Nam k (1880) Trung v Bc k
(1888) ton ng Dng (1889). Ring cho Vit
Nam (1945) v thi Quc Trng Bo i (1951).

Dalat & Ngi Xa

Nm 1943

Nm 1951

Lc Nha Ha Xa dng Morse

chuyn tin tc v hnh trnh ca cc chuyn xe la
theo nhng ng giy bng thp gn vo cc ct
st dc theo ng xe la nn dn chng gi in
tn l giy thp v gi tin qua bu in l gi
mng a (mandat). Gn trng Bi th Xun ngy
nay c mt trm Tlgraphe Sans Fil (TSF) tc l
v tuyn in m dn chng gi l nh giy thp
gi ph trch v truyn tin gia cc c quan cng
quyn lin lc vi Nha Trang v Saigon. Dalat
c i pht thanh t nm 1949, mt trong bn
i i sm nht ca c nc.
Ngi con gi ng trng trm TSF, bn
ng lp Yersin, cho ti bit xung quanh c s
ny c mt hng ro bng cy da Ty, gi vy v
n c ngi Php em qua, hi ging cy thm
v ngi trng trm l ngi Bc. Cy ny tht
s ging cy Alovera nhng to ln hn nhiu. B
l dy to ln c 20 cm vi gai nh dc theo mp l
v mt gai cng nhn cui l nn lm hng ro rt
p, sch s v khng phi tu b g nhiu. Ch cho
ti nhiu tin v Dalat nhng li vnh vin ra i
trc ngy tp ghi nay hon tt. Ti c tm cy
ny trong tp hnh xa v min Bc tng nh
ch.

Trang

23