TEHNOLOKO-METALURKI FAKULTET UNIVERZITETA U BEOGRADU

SEMINARSKI RAD

TEORIJA DETONACIJE

Vladimir Topalovi
4044/2013

Mentor
Sneana Gruji

Beograd, februar 2015. godine

Sadraj

UVOD............................................................................................................... 3
TEORIJA UDARNIH TALASA............................................................................... 4
Relacija Rankina-Hugoniot-a........................................................................4
Parametri udarnih talasa.............................................................................. 6
DETONACIONI TALAS....................................................................................... 9
Proraun brzine detonacije.........................................................................12
Koncentracione granice detonacije............................................................12

UVOD
Fenomen detonacije su prvi put primetili Mallard i Le Chatelier (1881), kao i Berthelot i
Vieille (1881, 1882) tokom prouavanja prostiranja plamena. Oni su uoili da se plamen u
cevi do duine koja iznosi otprilike deset njenih prenika prostire normalnom brzinom nakon
ega se brzina naglo poveava do vrednosti od nekoliko hiljada metara u sekundi. Ovaj brz i
buran oblik sagorevanja razlikuje se od drugih oblika po tome to se skoro sav prenos
energije odigrava prenosom mase udarnim talasima adijabatske kompresije, sa zanemarljivim
doprinosima koji potiu od provoenja toplote i difuzije. Udarni talasi zagrevaju materijal
komprimujui ga, i na taj nain izazivaju hemijsku reakciju, a ravnotea se uspostavlja time
to toplota koja se oslobodi usled odigravanja hemijske reakcije odrava stacionarni reim
detonacije.
Svojstvo detonacije koje je najlake izmeriti jeste brzina kojom talasni front napreduje.
Uoeno je da jednom dostignuta brzina detonacije ostaje konstantna za odreenu gorivu
smeu i ne zavisi od prenika cevi niti od materijala od koga je cev izraena. Ova brzina je
ograniena brzinom prostiranja udarnog talasa i zato je bilo mogue razviti teoriju prostiranja
detonacije samo na bazi hidrodinamike. Ova teorija omoguuje izraunavanje brzine
detonacije iz fizikih osobina eksplozivne smee.
Elemente najjednostavnije jednodimenzionalne teorije su formulisali poetkom XX veka
Chapman (1899) i Jouget (1905) na osnovu teorije koju su razvili Rankine (1870) i Hugoniot
(1887). Teorija udarnih i detonacionih talasa moe se podeliti na dva dela:
- stvaranje udarnih talasa u stiljivom fluidu i
- odravanje udarnih talasa pomou toplote osloboene hemijskim reakcijama.

TEORIJA UDARNIH TALASA

U osnovnoj mehanici fluida koja se odnosi na idealne gasove, udarni talas se tretira kao
diskontinuitet pri kom se entropija poveava na skoro infinitezimalnoj oblasti. Poto nema
protoka fluida koji je diskontinuiran, kontrolna zapremina se uspostavlja oko udarnog talasa,
sa kontrolnim povrinama koje povezuju ovu zapreminu paralelno sa udarnim talasom (sa
jednom povrinom u predudarnoj strani fluida i jednom na postudarnoj strani). Dve povrine
su na veoma malom rastojanju, a sam udar je u potpunosti sadran izmeu njih. Pri takvim
kontrolnim povrinama, impuls, protok mase i energije su konstantni; u sagorevanju
detonacija se moe posmatrati kao toplota koja se uvodi preko udarnog talasa. Pretpostavlja
se da je sistem adijabatski (nema razmene toplote sa sistemom) i ne dolazi do rada. RankineHugoniot uslovi proizilaze iz ovih razmatranja.

Relacija Rankina-Hugoniot-a
Relacije Rankine-Hugoniota povezuju parametre gasne struje ispred i iza udarnog talasa.
Za izvoenje ovih relacija moe se odabrati takav koordinatni sistem u kome udarni talas
ostaje nepokretan, a gas struji u pravcu x-ose u njenom pozitivnom smeru, pri emu su
parametri talasa konstantni u ravnima normalnim na x-osu. Ako je brzina prostiranja udarnog
talasa kroz mirni gas jednaka D, to e u pomenutom koordinatnom sistemu brzina sa kojom
v0
neuznemireni gas ulazi u udarni talas biti:
= - D, a komprimovani gas iza udarnog
talasa kree se u istom smeru brzinom

v1

, koja je manja od brzine

ematski prikaz udamog talasa, gde su parametri struje, gustina

T, hemijski sastav Y i brzina

v0

. Na slici 1. dat je

, pritisak P, temperatura

ispred talasa oznaeni indeksom 0, a iza njega indeksom 1.

Kako je debljina udarnog talasa beskonano mala u njemu se ne zadrava ni masa ni impuls,
ni energija, pa su potoci tih veliina sa obe strane udarnog talasa meusobno jednaki.

Slika 1. ematski prikaz udarnog talasa

Osnovne jednaine gasodinamike, koje povezuju parametre gasne struje ispred i iza
udamog talasa a za protok gasa kroz jedinicu povrine udarnog talasa, glase:
3

Jednaina odranja mase:

0 v 0= 1 v1 =m
(1)
gde je m - maseni protok kroz jedinicu povrine.
Zakon o odranju impulsa:
2

P0 + 0 v 0=P1 + 1 v 1

gde su

P0

P1

(2)

, - pritisak gasa isped i iza talasa.

Zakon o odranju energije:

v 20
v 21
U 0 + + P 0 V 0 =U 1+ + P1 V 1
2
2

gde su

V0

V1

(3)

- specifine zapremina gasa tj.

V0

= l/p0, a

V1

= 1/p1

U 0 i U 1 - unutranja energija gasa pre i posle udarnog talasa.

Uvodei specifinu entalpiju H = U + PV jednaina (3) se moe napisati u sledeem
obliku:
v 20
v 21
H 0 + =H 1+
2
2

(4)

Jednaine od (1) do (4) povezuju parametre gasne struje ispred i iza udarnog talasa. One
v
0
P0
predstavljaju sistem algebarskih jednaina ukojima figuriu est veliina ( 0 ,
,
,

v1

P1

), a termodinamike veliine tj. U = f (P, ) i H = f (P,

), mogu

se smatrati poznatim. Jednaine (3) i (4) ne mogu se primeniti na kretanje fluida u kome su
promene pritiska i zapremine reverzibilne (izentropske). U sluaju udarnog talasa jedan deo
mehanike energije pretvoren je u toplotu ireverzibilno.
Kako je

V=

1
, jednaine (1) i (2) moemo napisati kao:

v0 v1
= =m
V 0 V1

(1a)

v 20
v 21
+P = +P
V 0 0 V1 1

(2a)

Eliminacijom najpre jedne pa druge brzine dobijaju se sledee jednaine:

v 20 =V 20

P1P0
V 0V 1

(5)

v 21=V 21

P 1P0
V 0V 1

(6)

D=v 0

Poto je

D=V 0

P1P 0
V 0 V 1

(7)

Ako se udarni talas obrazuje pomou klipa koji se kree kroz mirni gas brzinom w, za
relativnu brzinu komprimovanog gasa u odnosu na neuznemireni gas, koja je jednaka brzini
klipa, a koja se esto izjednauje sa brzinom estice dobija se sledea formula:
(8)

w=v 0 v 1= ( P1P 0 )( V 0V 1 )

Uvoenjem vrednosti za

v0

v1

u jednaine (3) i (4) dobija se:

1
U 1U 0 = ( P1+ P 0 )( V 0V 1 )
2

(9)

1
H 1H 0= ( V 1 +V 0 ) ( P1P 0 )
2

(10)

Po analogiji sa relacijama koje povezuju poetne i krajnje pritiske i zapremine pri

adijabatskoj kompresiji jednaina (9) ili (10) se naziva udarna adijabata ili Hugoniot-ova
adijabata. Ove jednaine predstavljaju vezu izmeu termodinamikih veliina pri emu su
brzine eliminisane.

Parametri udarnih talasa

Udarna adijabata je funkcija
parametra

V0

P0

P1

= f (

V1

V0

P0

) koja zavisi od dva

. Ona se sutinski razlikuje od Poissonove adijabate koja za idealni

gas sa konstantnom toplotnim kapacitetom predstavlja familiju krivih sa jednim parametrom

tj. P = f (S,V) gde kao parametar slui entropija S. Jednaina izentropske adijabate Poissona
glasi:
P1 V 0 1 T 1
=
=
=
P0 V 1
0
T0

( ) ( ) ( )

gde je

( 1 )

(11)

Cp
CV .

Za vrlo male promene zapremine Hugoniotova adijabata se svodi na diferencijalni oblik

izentropske adijabate Poissona dU = - p dV, koja vai za brzine klipa do brzine zvuka.
Za brzinu klipa vee od brzine zvuka razlika izmeu sile klipa i suprotne sile postaje
velika.
U jednaine Hugoniotove adijabate (9) i (10) mogu se uvesti sledee relacije:
U =CV ( T 1T 0 ) i H =C p ( T 1T 0)
(12)
gde su

CV

Cp

srednji toplotni kapaciteti pri V = const. i P = const. respektivno.

Za idealan gas vai jednaina:

PV =nRT
(13)
Sada se jednaina (12) moe napisati u sledeem obliku:
U =

1
( P V P 0 V 0 )
1 1 1

H=

( P V P0 V 0 )
1 1 1

i
(14)

Jednaine Hugoniotove adijabate se pomou jednaine (14) mogu napisati u

eksplicitnom obliku kao:

P1 ( +1 ) V 0 ( 1 ) V 1
=
P0 ( +1 ) V 1 ( 1 ) V 0

(15)

(16)

V 1 ( 1 ) P1+ ( +1 ) P0
=
V 0 ( +1 ) P1 + ( 1 ) P0

Slika 2. Udarna adijabata Hugoniota i Poissonova adijabata: 1) izentropa; 2) udarna

Na slici 2. grafiki su predstavljene jednaine (11) i (15). Iz ovih jednaina i sa slike 2.

P1
1
V
se vidi da pri beskonanom poveanju pritiska
gustine gasa
= 1/ 1 po
Poissonovoj adijabati tei beskonanosti dok po Hugoniotovoj adijabati tei konanoj
vrednosti tj.:

1 V 0 +1
= =
0 V 1 1

(17)

Sa slike se moe videti da udama adijabata (15) i izentropska adijabata (11) imaju
V
P0
P
V
P0
V
zajedniku tangentu u taki A ( 0 ,
), tj. d 1 /d 1 = -
/ 0 .
Z pri velikim pritiscima

P1

gustina po udarnoj adijabati raste vrlo sporo i tei

graninoj vrednosti datoj jednainom (17) temperatura komprimovanog gasa moe se

izraunati iz jednaine (13) i (17), tj.:
T 1 1 P 1
=
T 0 + 1 P 0

(18)

Grafiki se brzina udarnog talasa, koja prema jednaini (7) iznosi:

D2=V 20

P1 P 0
V 0V 1

odreuje nagibom prave AB na sici 3. koja polazi od poetnog stanja (

krajnje stanje (

V1

P1

). to je vei nagib prave tj. (

P1

vea brzina prostiranja udarnog talasa.

Slika 3. Udarna adijabata

P0

)/(

V0

V0

,
V1

P0

)u

) to je

( P1P0 ) 0 udarni talas se ne razlikuje od zvunog, promena entropije tei

Kada

nuli, a brzina talasa D se podudara sa brzinom zvuka c:

D 2=V 20

P1 P 0
P
V 20
C20
V 0V 1
V S

( )

v0

Pomou jednaine (16) brzine

v 20 =

(19)

v1

dobijaju oblik:

V0
[ ( 1 ) P0 + ( +1 ) P 1 ]
2
2

(20)

V 0 [ ( +1 ) P0 + ( 1 ) P1 ]
v=
2 [ ( 1 ) P0 + ( +1 ) P1 ]
2
1

P 1 P0

U sluaju kada je
v0 =

brzine

v0

(20a)

Uporeivanjem brzine zvuka u idealnom gasu:

P
P
c 2=
= =P V
S

( )

i brzina

v0
=
c0

( )

v1
=
c1

( )

dostiu vrednosti:

+1
P1 V 0
2

( 1 )
v 1=
P V
2 ( +1 ) 1 0

v1

v0

v1

(21)

dobijamo:

( 1 ) + ( +1 )

P1
P0

(22)

P0
P1

(23)

( 1 ) + ( +1 )
2

DETONACIONI TALAS

Kada se udami talas prostire kroz gorivu smeu i kada se u frontu talasa odigrava
P1
V1
T1
hemijska reakcija, stanje gasa
,
i
odgovara stanju u produktima
sagorevanja. Jednaine od (1) do (4) ostaju nepromenjene, pa se i jednaine od (5) do (10)
mogu direktno koristiti.
Meutim, kako jednaina (12) predstavlja promenu unutranje energije prouzrokovanu
T1
samo kompresijom, a sada temperatura gasa
raste i usled toplote qR osloboene u
hemijskim reakcijama to umesto (12) treba koristiti sledeu jednainu:
U =CV ( T 1T 0 )q R
(24)
Sada je jednaina stanja idealnih gasova:
P1 V 1=n1 R T 1

gde je

n1

(25)

koliina produkata sagorevanja.

Jednaina udarne adijabate za detonacioni talas glasi:

1
CV ( T 1T 0 )q R= ( P1 + P0 ) ( V 0V 1 )
2

(26)

Proces koji se odigrava u detonacionom talasu moe se predstaviti slikom 4. na kojoj su u

koordinatama PV predstavljene dve adijabate Hugoniota. Donja kriva (I) koja prolazi kroz taku A (

V0 ,

P0 ) odgovara udarnoj kompresiji poetne smee bez odigravanja hemijskih reakcija, a

gornja kriva (II) odgovara udamoj kompresiji produkata sagorevanja nastalih od iste gorive smee.

10

Slika 4. Detonaciona adijabata: (I) udarna adijabata u gorivoj smei; (II) Hugoniotova adijabata
u produktima sagorevanja; (III) Poissonova adijabata u produktima sagorevanja.

Taka A' (

V0

P0 '

) karakterie stanje produkata sagorevanja pri konstantnoj

zapremini u odsustvu kretanja gasa.Sve ostale take na obe krive odgovaraju kompresiji u
udarnim talasima.
Prema Zeldoviu proces detonacije zapoinje udarnom kompresijom poetne smee do
stanja koje odgovara taki B, u kome jo nije zapoela hemijska reakcija. Porast temperature
usled udarne kompresije izaziva paljenje gorive smee, a to prouzrokuje dalji porast
temperature. Sa porastom stepena reagovanja raste temperature komprimovanog gasa, a to
dovodi do porasta zapremine i smanjenja pritiska. Stanje gasa se u toku ovog procesa prema
zakonu o odranju mase menja po pravoj AB. Nagib ove prave odreuje brzinu prostiranja
udarnog talasa prema jednaini (5).
Pri stacionarnom procesu svi sledei slojevi gasa u frontu detonacionog talasa moraju se
pomerati u prostoru jednakom brzinom D. Najmanja vrednost ove brzinekoja zadovoljava
obe adijabate Hugoniota (I) i (II) nalazi se u taki dodira prave AB i krive II utaki J.
Ova taka odgovara zavretku hemijskih reakcija u frontu detonacionog talasa, pri
najmanjoj brzini njegovog prostiranja, i odakle sledi, pri najmanjem utroku energije na
podravanje stacionarnog procesa.
Stacionama tzv. termodinamika brzina detonacije odreuje se jednainom (27):
D=V 0

P1P 0
=V 0 tan
V 0 V 1

(27)

gde indeksi 0 i 1 odgovaraju takama A i J respektivno.

11

U taki J, koja se naziva Jougetova taka prava AB dodiruje Hugoniotovu adijabatu II

to znai da je:
P1 P0 dP
=
V 0V 1 dV

(27a)

Moe se pokazati da prava AB u taki J dodiruje i Poissonovu adijabatu koja prolazi

kroz tu taku pa kako je nagib tangente Poissonove adijabate:
dP
P
=
dV
V

(28)

jednaina (27) koja predstavlja nagib tangente Hugoniotove adijabate u taki J dobija
oblik:
P1 P0
P
= 1 1
V 0V 1
V1

(29)

a brzina detonacije data jednainom (7) moe se sada napisati na sledei nain:

D=V 0 1

P1 V 0
=
P V
V 1 V1 1 1 1

(30)

Kako je brzina zvuka u produktima sagorevanja ije stanjc odgovara stanju u taki J
jednaka:
c 1= 1 P1 V 1

(31)

iz jednaine (30) se vidi da ie brzina detonacije za faktor

V0

V1

vea od bizine

zvuka u produktima sagorevanja.

Pomou jednaina (8) i (31) jednaina (30) se moe napisati na sledei nain:
D=w+c 1
(32)

12

to znai da je brzina detonacije jednaka zbiru brzine kretanja komprimovanog gasa iza
fronta talasa i brzine prostiranja zvuka u produktima sagorevanja.

Proraun brzine detonacije

Za proraun brzine detonacije koriste se sledee jednaine:
P0 V 0=n0 R T 0
P1 V 1=n1 R T 1
Jednaina stanja idealnih gasova
i
odakle se dobija:
P 1 V 0 n1 T 1
=
P 0 V 1 n0 T 0

(33)

Jednaine (26), (29) i (30) iz kojih se eliminacijom pritiska:

P 0=

n0 R T 0
n RT1
i P1 = 1
V0
V1

dobijaju sledee jednaine:

CV ( T 1T 0 )q R

V1
R V0
1 n 1 T 1+ n0 T 0
=0
2 V1
V0

)(

V0 2
V n T
1( 1 +1 ) 0 + 0 0 =0
V1
V 1 n1 T 1

( )
D=

(34)

(35)

V0
n R T1
V1 1 1

(36)

13

Jednaine (33) do (36) se najlake reavaju metodom probe i greke

.
Proraun brzine detonacije kod koga se uzima u obzir disocijacija vri se pomou istih
T1
jednaina samo se za usvojenu temperaturu
izraunava ravnoteni sastav produkata
sagorevanja i suma molova

n1

. Osim toga izraunava se i toplota reakcije koja zavisi od

sastava produkata sagorevanja.

Koncentracione granice detonacije

Sistematska eksperimentalna odreivanja brzine detonacije smea gorivih gasova sa
vazduhom i kiseonikom razliitih sastava pokazala su da se brzina detonacije menja u
zavisnosti od koncentracije gorivog gasa u smei. Osim toga ustanovljeno je da postoje
koncentracione granice prostiranja detonacije analogno koncentracionim granicama
zapaljivosti samo su ove prve znatno ue od drugih. Tako na primer, donja koncentraciona
granica zapaljivosti vodonika u smei sa vazduhom iznosi 4%, a donja granica detonacije
18,3%. Stacionarna teorija detonacije ne predvia koncentracione granice.
U tablici 1. date su vrednosti koncentracionih granica detonacije nekih smea gorivih
gasova sa vazduhom i kiseonikom.
Ovi podaci o koncentracionim granicama detonacije dobijeni su u eksperimentima
izvoenim u glatkim cevima.
Tablica 1. Koncentracione granice prostiranja detonacije.

Vrednosti koncentracionih granica detonacije koje se navode u literaturi nekada se

znatno meusobno razlikuju to se objanjava razliitim uslovima izvodenja eksperimenta.
Na primer, na dobijene vrednosti utie prenik cevi, hrapavost povrine zida, itd.

Zbog velike sloenosti samog procesa, Zeldovi je samo kvalitativno pokazao da brzina
detonacije opada sa porastom gubitaka toplote.
Relativni uticaj gubitaka toplote poveava se sa smanjenjem prenika cevi i sa
poveanjem odstupanjasastava smee od stehiometrijskog, to dovodi do postojanja koncentracionih granica detonacije.