SEV iNiN VE SiDDETiN

s. basm
KAYNAI
evirenler: Yurdanur Salman/Nalan iten

/7(1

/"<,_; :: l l

1 ( ' ../

'~

ERICH FROMM

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGl

D
5. BASIM

',.

t1~'~-\',)

1 q":)

CT

PAYEL YAYlNLARI : 51
Bilim Kitaplar
: 14

ISBN 975-388-019-7

Dizgi-bask:

Teknografik

Matbaas

Kapak dzeni: Burak Evren

Kapak filmleri: Ebru Grafik

Kapak

basks:

etin Ofset

Cilt: Esra Mcellithanesi

Ruhbilimci, toplumbilimci, dnr ve yazar Dr. Erich

Fromm 1900'de, Frankfurt-am-Main'da dodu. Heidelberg,
Frankfurt ve Mnih niversiteleri'nde ruhbilim ve toplumbilim okudu; 1922'de Heidelberg niversitesi'nden
doktorasn ald. Mnih'te ruhhekimlii ve ruhbilim konularnda almalarn srdrdkten sonra Berlin Ruhzmleme Enstits'nde eitim grerek buray 193l'de bitirdi.
Dr. Fromm 1933'te Chicago Ruhzmleme Enstits'nn ars zerine Birleik Amerika'ya gitti. 1934'te
Frankfurt Toplumsal Aratrma Enstits'yle birlikte New
York'a tand; 1938'e dek bu Enstit'nn yesi olarak
kald. Sonra zel olarak almaya balad ve Columbia
niversitesi'nde dersler verdi. 1946'da William Allonson
White Ruhhekimlii, Ruhzmleme ve Ruhbilim Enstits'nn ilk kurucularndan biri oldu. Yale, New York niversitesi, Bonnington College ve Michig~n Devlet niversitesi'nde de dersler verdi. 1949'da Ulusal zerk Meksika niversitesi'nde kendisine nerilen profesrl kabul etti; niversite'deki Tp Okulu'nun Lisans st Blmne bal Ruhzmleme Blm'n kurdu; 1965'te
emekliye ayrldktan sonra burada kendisine onursal profesrlk nerildi. Dr. Fromm 1980 ylnda uzun sredir
yaamakta olduu svire'de ld.

Yaptn

zgn ad: The Heart of Man

Its Genius for Good and Evll

Trke birinci

basm: ubat

1979

kinci basn: Ekim 1979

nc basn: Kasm 19'82

Drdnc

basn: ubat

Beinci basm: Mays

1987

1990

ERICH FROMM

SEVGiNiN VE
iDDETiN KA YNAI
ngilizce aslndan

evirenler

YURDANUR SALMAN
NALANTEN

PAYEL YAYlNEVi
stanbul

Erich Fromm'un yaynlarmz

teki yaptlar:

arasnda kan

basm)

SEVME SANAT! (8.

NSANDAKi YIKICILIGIN

SAGLIKLI TOPLUM (2. basm)

ZGRLKTEN KAl
UMUT DEVRM (kacak)

KKENLER (2 cilt)

NDEKLER

n sz

1)

nsan -

2)

Deiik iddet

Biimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20

3)

lm Sevgisi Ya am Sevgisi . . . . . . . . . . . . . . .

34

4)

Bireysel ve Toplumsal Narsisizm . . . . . .

62

5)

Kandala Cinsel liki Ballklah ...

98

6)

zgrlk Gerekircilik Seenekilik ...

121

Dizin ............................. .

162.

Kurt mu Kuzu mu? . . . . . . . . . . . .

13

N SZ

Bu kitap, nceki kitaplarnn bazlarnda sunulan dbu dnceleri gelitirmek iin yaptm giri~
imleri kapsyor. zgrlkten Ka'ta zgrlk sorununa, sadizm, mazoizm ve ykcla deinmitim; bu ar~
da klinik deneyler ve kuramsal kurgular beni, ykcln
eitli biimleriyle, bana gre daha derin olan bir zgrlk anlayna yneltti. Dorudan ya da dalayl olarak yaamn hizmetinde olan eitli saldr trleriyle yaam sevgisi, biophilia,.ya (yaam sevme, ondan haz duyma
-ev.) karlk ykmn kt' bir tr, gerek bir lm
sevgisi olan necrophiliay (llere kar cinsel haz duyma -ev.) saptadm. Kendini Savunan nsan'da tanrsal
esinlere ya da insanlarn yaratm olduu yasa ve anla
malara deil, insan doasna ilikin bilgilerimize dayanan ahlaksal normlar sorununu inceledim. Bu kitapta sorunu daha geni bir adan ele alyor, ktln ne olduunu, iyiyle kt arasndaki semeyi inceliyorum. Son
olarak da bu kitabn Sevme Sanat'nn tamamlaycs olduunu belirtnem gerekir. Sevme Sanat'nda asl konu
kiinin sevme yetisiyken, burada kiinin yoketme yetisi,
narsisizm ve kandala cinsel iliki saplantlardr. Burada
sevgisizliin tartmas sayfalar tutsa da, sevgi sorunu
daha yeni, daha geni bir adan, yaam sevgisi asndan
ele alnmtr. lm sevgisi, kandala cinsel iliki bal
lklar iinde birlikte yaama ve hastalkl narsisizmin dourduu rme belirtisi,ne karlk yaam sevgisinin,
bamszln, narsisizmden kurtulmann gelime belirtisi
ni yarattn gstermeye altm.
noelerle

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

10

Beni rme belirtilerini incelemeye iten ey, yalnzca

klinik deneyierin sonular deil, geen yllardaki toplumsal ve siyasal gelimeler oldu. Nkleer savan sonucunun
bilinmesine, bu konudaki tm iyi niyete karn, nkleer silahlanma yar ve souk savan getirdii sava olasl,
tehlikenin bykl karsnda bu olaslktan kurtulma
abalarnn neden bu denli zayf kald sorusu ok byk
bir nem kazanyor. Bu durum beni, insann cansz bir
nesneye dntrld, kayglarla, yaama kar nefretle deilse bile, bovermilik duygusuyla dolu olduu dncesine, durmakszn gelien makinalam sanayi iinde insann yaama kar duyduu umursamazl incelemeye yneltti. B~kan John F. Kennedy'nin ldrlmesinde olduu gibi gnmzdeki ocuk sululuunda da kendini gsteren iddet eilimini aniayp aklayabilirsek belki deimeyi salayacak ilk adm atabiliriz. Bu durumda
-nkleer sava kmasa bile- yeni tr bir barbarla ynelip ynelmediimiz, ya da insanc geleneimizi yenileme
olaslnn elimizde bulunup bulunmad sorusu kyor
karmza.

Bu

kitabn amac, yukarda szettiim sorunlarn

yaFreud'un
kuramlaryla balantsn akla kavuturmaktr. Kltr
okulu,, ya da "Yeni Freud'uluk diye adlandrlan yeni
ruhzmleme okuluna balym gibi snflandrlmay
hibir zaman kabul etmedim. Bence, bu yeni okullarn ou deerli grler gelitirirken Freud'un nemli bulgularndan ok ey yitirmilerdir. Ben, kesinlikle Ortodoks bir
Freud'u, deilim. Aslnda altm yl iinde hibir deiik
lie uramayan her kuram, deimediinden, kurarncnn
ilk ortaya koyduu kurarola ayn olamaz artk; khnele
mi bir yineleme olup kar, yinelenip durduu iin de bozulur. Freud'un temel bulgular, belli bir dnsel gr
erevesi iinde, yzyln banda birok doabilimcinin
kabul ettii mekanik bir maddecilik akm iinde benimsenmiti. Buna gre Freud'un dncesinin gelitirilmesi
bambaka bir dnsel gr erevesini, diyalektik insannsra,

ruhzmleme konusundaki

grlerimin

NSZ

ll

clk gonun gerektirir. Bu kitapta Freud'un Oedipus

kompleksi, narsisizm, lm igds gibi en nemli bulgularnn onun felsefi nclleriyle engellendiini gstermeye altm; Freud'un bulgular, onun felsefi ncllerinden
kurtulduktan sonra yeni bir gr erevesine aktarlarak
byk bir g ve anlam kazanmtr 1 . Benim inancma gre, Freud'un temellerini att almay verimli bir biimde gelitirebilmek iin bu almann insanc bir gr erevesiyle, bu erevenin de acmasz bir eletiri, dn vermez bir gerekilik. ve aklc bir inanla uzlatrlp ba
datrlmas gerekir.

Bu ruhzmleme goruunun, varoluu zmleme~ diye adolarak, Freud'un kuramnn yerine gemek zere nerilmediini vurgulamak isterim. Freud'un kuramnn yerine konmak istenen bu gr, ou zaman sdr; Heidegger ya da Sartre'dan (ya
da Husserl'den) alnan szckleri klinik bulgularla ciddi bir biimde,
derinliine badatrmadan kullanr. Bu yarg, baz varoluu~ ruhzmleyiciler iin geerli olduu gibi, Sartre'n zekice olsa da sa
lam bir klinik temelden yoksun olan yzeysel ruhbilimsel dnceleri
iin de geerlidir. Heidegger'inki gibi Sartre'n varoluuluu da yeni
bir balang deil, bir sonutur. Hitler ve Stalin rejimlerinden, iki
dnya savainn ykmlanndan sonra Bat insannn umutsuzluunu an
latr; ne var ki, yalnzca umutsuzluk da deildir onlarn anlattklar.
Bunlar, ar bir burjuva bencilliinin ve tekbenciliinin belirtileridM:.
Heidegger gibi Nazizm'e yaknlk duyan bir dnr ele alrsak bunu
anlamak daha kolay olur. Marksist dnceyi temsil ettiini ve gelecein dnrii olduunu iddia eden Sartre konusunda durum daha
yanltcdr; Sartre'n kendisi, eletird ve deimesini istedii topltndaki Anomie* ruhunun ve bencilLiin bir meidir. Tanr'nn sa
lad ve gvence altna ald yaamn hibir anlam olmad inancna
gelince, bu inan nceleri pek ok sistemde benimsenmitir; dinler
arasndaysa en ok Budizm tarafndan tutulmutur. Bununla birlikte
btn insanlar iin geerli nesnel deerlerin bulunmadn savunur,
bencil bir keyfilie dnen zgrlk grn benimserken Sartre ve
izleyicileri, insancl gelenekle birlikte tanrl ve tanrsz dinlerin en
nemli baarsn gzden karm oluyorlar.
* Anomie: Toplumda dzen ve yasa yokluu; dzensizlik, yasaszlk.
1

landrlan gr

(ev.)

12

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

Bir eyi daha belirtmek istiyorum: Bu kitaptaki dn

celer, bir ruhzmleyici (bir lde toplumsal srecin izleyicisi) olarak yaptm klinik almalann sonularna
dayansa da, bu belgelerin ounu vernedim burada. Bu
belgeleri, insanc ruhzmleme kuram ve tedavisiyle ilgili daha geni bir almada sunmay dnyorum.
Son olarak zgrluk, gerekircilik ve seenekilik blmyle ilgili eletirel nerileri iin Paul Edwards'a teekkr
borlu olduumu aklamak isterim.

ERICH FROMM

NSAN- KURT MU, KUZU MU?

Bazlar

kuzu, bazlan da kurt olduuna

ikisi de kendi grlerini destekleyecek
uygun kantlar bulabilirler. nsanlarn kuzu olduunu ileri
srenlerin unlar belirtmeleri yeter: Kendileri iin zararl
olsa bile, insanlar onlara sylenenlerden kolaylkla etkilenirler; ykmdan baka birey getirmeyen savalarda nderlerini kr krne izlerler; belli bir inanla sylenen,
kaba kuvvetle de desteklenen her E;eye -papaziarn ve
krallarn sert tehditlerinden gizli ya da ak dolandrc
larn kandrc arlarna dek her trl samala- inanrlar. Bu durumdaki insanlarn ou, kendilerini kandr
mak iin korkutucu ya da tatl bir sesle konuanlarn karsnda kendi isteklerinden vazgemeye hazr, kolaylkla
etkilenebilen, yar uyank ocuklara benzerler. Gerekten
de ounlua kar direnecek lde gl inanc olan kii kural deil, istisnadr; adalarnn alaya ald, ama
yllar sonra hayran olunacak bir istisna.
Byk Engizitrler ve diktatrler kendi dzenlerini
olutururken insanlarn kuzu olduu fikrine dayanmlar
dr. Dahas, insanlarn kuzu ya da koyun olduu, bu nedenle kendileri adna karar verecek nderiere gereksinme
duyduklar inanc yznden nderler de una iten inanmlardr: Kendileri, insanlara istediklerini verdiklerinde
-ac olsa da- ahlaksal bir grevi yerine. getirmekte, insanlarn omuzlanndan sorumluluk ve zgrlk ykn alinanr.

insanlarn

Bunlarn

maktadrlar.

14

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

nsanlarm ou

koyunsa, nasl oluyor da bir koyunun

yaamndan farkl oluyor yaamlar? nsanlk tarihi kanla

yazlmtr; insann istencini krmak iin iddetin amaz
bir biimde uyguland bir tarihtir bu. Hitler milyonlarca
Yahudi'yi tek bana m yok etti? Stalin siyasal dman
larn kendi bana m ortadan kaldrd? Bu kiiler yalnz
deildiler; kendileri iin yalnz isteyerek deil, koa koa
adam ldren, ikence yapan binlerce yardmclar vard.
nsann insana kar acmaszlna her yerde -acmasz
savalarda, cinayet ve rza gemelerde, glnn gsz
smrmesinde, ikence gren, ac eken canllarn inleme. lerine kimsenin kulak vermemesindo, bunlara herkesin
yreini kapamasnda- tank olmuyor muyuz? Btn bunlar Hobbes gibi dnenleri homo hamini upus (insan insann kurdudur) inancna gtrd. Bu gerekler bugn
de oumuza, insann doutan kt ve ykc olduunu,
en ok sevdii elenceden, daha azl katillerden korktuu
iin vazgeen bir katil olduunu dndryor.
Oysa her iki sav da bizi aknla dryor. Gemi
te ak ya da gizli birok katili ya da sadisti kiisel olarak
tanm olabiliriz; ama bunlar kural deil, istisnadr. Sizin,
benim ya da birok normal insann kuzu postuna sarnm
kurtlar olduumuza, gerek kiiliimizin imdiye dek
bizi hayvanlar gibi davranmaktan alkoyan yasaklardan
kurtulduumuz zaman ortaya kacana m inanmalyz?
Doru olmadn kantlamak kolay olmasa da bu gr
btnyle inandrc deildir. Gnlk yaamda insanlarn
misilierne korkusu duymadan giriebilecei saysz zulm
ve sadizm olanaklar vardr; ama ou insan bu olanaklar
kullanmaz. Aslnda insanlarn ou zulm ve sadizmle
karlatklarnda belli bir honutsuzlukla tepki gsterirler.
yleyse burada ele aldmz artc elikiden baka
ve ondan daha iyi bir aklama bulunabilir mi? Bu sorunun en yaln yant olarak, az sayda kurtla bir sr koyunun bir arada yaadn m kabul edelim? Kurtlar ldrmek, koyunlar birisinin peinden gitmek istiyorlar. Bu yz
den kurtlar koyunlara adam ldrtyor, cinayet iletiyor,

NSAN KURT MU KUZU MU?

koyunlar da holandklarndan debirisinin peinden gitmek istedikleri iin boyun eiyorlar buna. Gene de katiller, yaptklarnn soylu
bir ey olduunu 'kantlamak iin masallar uydurmak zorunda kalyorlar. Koyunlarn ounun kendileri gibi davranmalarn salamak iin kurtlar, zgrlklerinin tehdit
edildiini, snglenen ocuklarn, rzlarna geilen kadn
larn, inenen onurlarn cn aldklarn sylyorlar. Yant akla uygun grnyor, gene de baz kukular var. Bu
yantla iki ayr insan rknn -kurtlarn ve koyunlarn
bulunduu mu sylenmek isteniyor? Dahas, yaradltan
yle olmadklarna gre, nasl oluyor da koyunlar, iddet
kendilerine kutsal bir grev olarak da sunulsa, kurtlar gibi
davranmaya raz edilebiliyorlar? Kurtlar ve koyunlada ilgili varsaymmz akla yatkn deildir; bu durumda kurtlarn, insan yaradlnn temel niteliini gsterdii, oun
lua gre daha ak bir biimde gsterdii, doru olmasn
sakn? Btn bunlardan sonra, bu iki yanl olasln btnyle yanl olduunu da dnebiliriz. Belki insan hem
kurttur hem de koyun - ya da ne kurttur ne de koyun.
Uluslarn dmanlarn yok etmek iin en ykc gleri kullanmay tasarladklan, kendilerinin de bu yklmda
yok olacaklarn bilmelerine karn amalarndan vazgemedikleri gnmzde, .bu sorularn yantlar byk bir
nem tayor. nsann doutan yok etme eilimi tad
na, iddet ve g kullanma gereksinmesinin insann iinden doduuna inanrsak gittike artan vahete kar direncimiz zayflayacaktr. Bazlarmz daha ileri lde olmak zere, hepimiz kurtsak, kurtlara kar neden direnelim o zaman?
nsann kurt mu, kuzu mu olduu sorusu, daha geni
ve daha genel bir anlamda, Batdaki tanrbilimsel ve dnsel grn en temel sorunlarndan birinin baka biimde dile getiriliidir: nsan aslnda kt ve rm mdr, yoksa iyi ve kusursuz klnabilecek bir yaratk mdr?
Tevrat'ta insan temelde rk olarak kabul edilmez. Adem'
le Havva'nn Tanr'nn buyruunu dinlememeleri gnah
insan

il,

boazlatyorlar;

15

yalnzca

16

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

hibir yerinde bu bakaldr

gsteren bir ey yoktur. Tam
tersine bu bakaldrma insann kendisinin farknda olmas
n, seme yetisini kullanabilmesini salar. Bylece son zmlemede bu ilk bakaldrma eylemi, insann zgrle
doru att ilk admdr. yle anlalyor ki, Adem'le Havva'nn bakaldrnas Tann'nn planlad bir eydir; nk
peygamberlerin getirdii gre gre insan, Cennet'ten kovulmasayd, kendi tarihini yaratamayacak, insanca glerini gelitiremeyecek, henz birey olmad eski uyurnun
yerine tam gelimi bir birey olarak doayla yeni bir uyum
kuramayacakt. Aynca peygamberlerin Kurtarc'nn geleceini syleyen grlerinde de insann kesinlikle temelde
kt olmad ve Tanr'nn zel bir ltfu olmakszn kurc
tanlabilecei sezilir. Ancak bu grlerde insann iyilik
yetisinin her zaman ar basaca gibi bir anlam yoktur.
nsan ktlk yaparsa daha kt olur. Bu yzden ktln srdrd iin Firavun'un yrei "katlar; ylesine katlar ki artk deime ya da tvbe etme olana
kalmaz. Tevrat'ta iyi edimler lsnde kt edirolere de
rnekler verilir; Kral Davud gibi yce kiiler bile ktlk
yapaniann dnda braklmaz. Tevrat'taki gr, insanda
iki yetinn -iyilik ve ktlk yapma yetisinin- bulunduu, insann iyiyle kt, kutsamayla lanet, yaamla lm
arasnda seme yapabilecei yolundadr. Tann bile insann bu semesine kanmaz; iyilii gerekletirecek ltleri retmek, ktl tantmak, insanlan uyarmak ve
direnmelerini salamak amacyla habercilerini, peygamberlerini gndererek yardm eder onlara. Bunlar yerine
getirildikten sonra insan iki ynl abasyla (iyilie ve
ktle ynelik abasyla) babaa braklr ve karar yalnzca onun olur.
Bunun Hristiyanlk'taki geliimi deiik olmutur. H
ristiyan Kilisesi'nin gelimesi srasnda Adem'in bakaldr
nas gnah sayld. Bu, ylesine byk bir gnaht ki yalnz Adem'in kiiliini bozmakla kalmad onun tm ocuklann da lekeledi; yle ki, insan artk kendi abasyla bile
olarak

adlandnlmaz; kitabn

nann insan ktletirdiini

NSAN KURT MU KUZU MU?

17

bu ktlkten kurtulamyordu. Ancak Tanr'nn ltfu insanlar iin len sa'nn ortaya k, insann ktlne
son verebilir, sa'y benimseyenlere kurtulu yolunu aabilirdi.
Ne var ki bu ilk gnah dogmasna Kilise'de hi kar
klmam deildi. Pelagius buna kar ktysa da baar
l olmad. Kilise iindeki Yenidendou insanclar do
rudan doruya kar kp yadsyamadysalar da bu gr rtmeye altlar; oysa bu arada kilise iinde baz
kimseler buna daha ar bir biimde karydlar. Luther'e
gelince o, insann doutan kt olduu konusunda daha
kkl bir inanca sahipti; oysa Yenidendou ve Aydn
lanma dneminin aydnlar buna ters bir ynde byk bir
adm attlar. Bu dnrler, insanda ktln btnyle
koullarn sonucunda doduunu, bu yzden insann seme durumunda olmadn savunuyorlard. Ktl yaratan koullar deitirin, insann doutan gelen iyilii he
men ortaya kacaktr, diyorlard. Bu gr Marx'la onun
izleyicilerinin de dncelerini etkilemitir. nsann iyiliine olan inan Yenidendou'la balayan byk ekonomik ve siyasal gelimelerin bir sonucu olarak insann kendine gvenmasinden douyordu. Bunun tersine Birinci
Dnya Sava'yla balayp Hitler'le Stalin'den teye evrensel yoketme eylemi iin yaplan bugnk hazrlklara dek
uzanan Bat'daki ahlaksal k, insann ktlne olan
geleneksel inanc ayn younlukla geri getirdi. Geleneksel inancn bu younlukla geri gelmesi, insann doutan
getirdii ktlk yetisinin kmsenmesine kar ifal bir
merhemdi aslnda - ama bu tutum, insana olan inancn
yitirmeyen kimselerin, bazan yanl anlalarak, bazan da
grleri arptlarak alaya alnmalarna yol at.
nsann ktlk yetisini kmsemekle sulanan, grleri yanl deerlendirilen birisi olarak ben, dncele
rimda bu trden duygusal bir iyimserlik bulunmadn belirtmek isterim. Uzun klinik deneylerden geen bir ruhzmleyici olarak benim insann iindeki ykc gleri kmsemem gerekten zor olurdu. Bir ruhzmleyici ar

18

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

hastalarda bu ykc glerin etkisini grr, bu gleri durdurmann ya da enerjiyi yapc bir yne evirmenin ne
denli g olduunu demyleriyle saptar. Birinci Dnya Sava'nn balangcndan bu yana ktln fkrrcasna
da dklmesine ve ykma tank olmu birisi iin insan
ykclnn iddetini ve younluunu grmemek de olanakszdr. Bununla birlikte gnmzde insanlar -aydn
lar olduu gibi sradan insanlar da- gittike artan bir
hzla saran aresizlik duygusu onlar yeniden rme ve
ilk gnah grn benimsemeye srkleyebilir. Bu gr,
insann doutan getirdii ykcln bir sonucu olduun
dan savan durdurulamayacan savunan yenilgici tutumun akla uydurulmu biiminden baka birey deildir,
Kusursuz gerekiliine dayanarak kendi kendini ycelten
bu gr iki adan gereki deildir. lk olarak, ykclk
giriimlerinin youn olmas hi de bunlarn yenilemeyecek
ya da ar basacak giriimler olduunu gostermez. Bu grteki ikinci yanl, savalarn her eyden ok ruhsal glerden doduunu savunmaktr. Toplumsal ve siyasal olgularn nda bu ruhsallk, yani zerinde uzun uzun
durmak gereksizdir. Savalar siyaset, askerlik ve i alann
daki nderlerin toprak kazanmak, doal kaynaklar ele geirmek, ticari karlar salamak amacyla aldklar kararlarn sonucunda kar. Savalar baka bir gcn insann
kendi lkesine ynelttii gerek ya da varsaylan tehditlerine kar savunma amacyla ya da nderlerin kiisel an
ve nlerini artrmak amacyla yaplr. Bu nderler sra
dan bir insandan pek farkl olmayan, bakalar iin kendi
karlarndan vazgeerneyecek bencil kiilerdir; ama zalim
ve kt kiiler de deillerdir. Bu tr -sradan bir yaam
iinde zarardan ok iyilik yapacak- insanlar milyonlar
ynetecek, en ykc silahlar denetleyecek duruma geldiklerinde, sonsuz zararara yol aabilirler. Sivil yaamda
bunlar, olsa olsa kendi rakiplerini yok edebilirler; oysa
gl ve egemen devletlerden oluan dnyamzda (egemen" szc burada, egemen devletin eylemlerini snrla
yan herhangi bir ahlaksal yasaya bal olmayan demektir)"

NSAN KURT MU KUZU MU?

19

tm insan rkn ortadan kaldrabilirler. nsanlk n gerek tehlike olaanst glerin, -eytan ya da sadist birinin deil- sradan bir insann eline gemesidir. Sava amak iin nasl silahlar gerekliyse, milyonlarca insan yaamlarn tehlikeye atmaya ve katil olmaya srkleyebil
rnek iin de nefret, fke, ykclk ve korku gibi tutkular
gereklidir. Bu tutkular sava balatmak iin gerekli ko
ullardr; savan nedenleri deildir; tpk, silahlarn ve
bombalarn kendi baanna bir sava nedeni olmamalar
gibi. Birok gzlemci nkleer savan bu bakmdan geleneksel savalardan ayrldn belirtmitir, Her biri yzbinlerce insan ldrebilecek gte nkleer balkl fzeleri bir dmeye basarak gnderen adam bir askerin sng
ya da makinal tfekle insan ldrmesi gibi bir deneyden
gemeyecektir. Ne var ki nkleer fzeleri frlatma ilemi
bilin stnde bir buyruu yerine getirmekten baka birey deilse de, byle bireyi yapabilmek iin kiiliin daha derin katmanlannda ykc itkiler deilse bile, yaama
kar derin bir umursamazlk duygusunun bulunup bulunmad dnlmelidir.

Buna gre insan eilimlerinin en kt ve en tehlikeli

temelini oluturan olguyu belirteceim; bunlar, lm
sevgisi, hastalkl narsisizm ve birlikte yaayan insanlar
arasndaki kandala cinsel iliki saplantsdr. Bu ei
lim birleerek insan ykmak iin ykmaya, nefret etmek
iin nefret etmeye gtren "rme belirtishni oluturur.
rme belirtilerinin karsna gelime belirtileri dediim eyi koyacam; bu belirtiler lm sevgisine kar yaam sevgisini, narsisizme kar insan sevgisini, kandala
cinsel iliki saplantsna kar bamszl kapsyor. Bu
iki yneliten biri pek az kiide sonuna dek gelimitir.
Ama her insann kendi setii yolda, yaam ya da lm, iyilik ya da ktlk yolunda ileriedii yadsnamaz.

2
DEGK DDET BiiMLER

Bu kitabn ana blmnde yk.chJ.n hastalkl biimleri ele alnacaktr. Ama ben bu blmde iddetin baka
deiik trleri zerinde durmak istiyorum; bunlan ayrn
tl bir biimde ele almay dndmden deil, iddetin
tehlikesiz belirtilerinin hastalkl ve tehlikeli ykclk biimlerini anlamakta yardmc olacana inandmdan. id
detin eitli trleri arasndaki ayrm, deiik, bilinsiz
drtler arasndaki ayrmdan doar; nk bir davran
n kendisini, kkenini, izleyecei yolu ve yklendii enerjiyi ancak o davrann bilinalt dinamiklerini aklaya
rak anlayabiliriz.
iddetin en normal ve hastalksz biimi oyunda, ortaya
Saldrganln eitli trleri iin ruhzmleme almalarndaki
zengin malzemeye, The Psychoanalytic Study of the Child (New York:
International University Press) ciltlerindeki eitli yazlara, zellikle
insan ve hayvan saldrganl konusundaki J.P. Scott'un Aggression'
ma (Chicago: University of Chicago Press, 1958) baknz. Ayrca Arnold H. Buss'in The Psychology of Aggression'ma (New York: John
Wiley and Son, 1961) ve Leonard Berkowitz'in Aggression'na (New
York: McGraw-Hill Co., 1962) baknz.

DEK DDET BiiMLER

21

kan iddet'tir. Bu tr iddet ykclk ya da nefretten do

mayan, ykm amac gtmeyen hner gsterilerinde ortaya kar. Bu oyunlu iddetin eitli trleri ilkel kabHelerin
sava oyunlarndan Zen Budistleri'nin kl oyunlarna dek
pek ok rnekte grlebilir. Bu oyunlarn hibirinde ama
ldrmek deildir; oyun lmle sonulanrsa bu, rakibin
.. yanl yerde durmu olmasndan" doar. Elbette iddet
oyunlarnda yok etme isteinin bulunmadn sylemek
ancak bu oyunlarn ideal biimleri iin geerlidir. Aslnda
insan, oyunda yrtlen bu ak mantn ardnda gizlenmi bilinsiz saldrganl ve ykcl grebilir. Durum
byle olsa da bu tr iddette asl ama, yok etmek deil,
beceri gstermektir.
Uygulamada oyunlu iddetten daha nemli olan id
det tr tepkisel iddet'tir. Tepkisel iddetten -bir insann
kendisinin ya da bakasnn- yaamn, zgrln, onurunu ve maln korumak iin kulland iddeti anlyoruz.
Bu iddet korkudan doar; bu yzden de belki en ok rastlanan iddet biimidir. Bu, gereklikten ya da evhamdan
doan bir korku, bilinli ya da bilinsiz bir korku olabilir.
Bu tr iddet lmn deil yaamn hizmetindedir; amac
da ykm deil korumadr. Bu tr iddet btnyle akld
tutkulardan deil, bir lde akla uygun hesaplardan doar; bundan dolay amala ara arasnda belli bir dengeyi
gsterir. Daha yksek bir ruhsal dzeyde ldrmenin
-savunma amacyla bile olsa- ahlaksal adan hibir biimde doru olmad ne srlmtr. Ama bu inanc
paylaanlarn ou yaam savunmak iin kullanlan id
detin, salt ykmay amalayan iddetten ayr nitelikte olduunu da kabul ederler.
Tehdit edilme duygusu ve bunun yolat tepkisel
iddet ou zaman gereklikten deil insan zihninin bulandrlmasndan doar; siyasal ve dinsel nderler dman tarafndan tehdit edildiklerine inandrarak yandalarnda
tepkisel dmanlktan doan znel bir karkoyma duygusu yaratrlar_ Bundan dolay Roma Katalik Kilisesi gibi kapitalist ve komnist hkmetlerce de desteklenen hakl ve

22

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

haksz savalar ayrm ok kukulu bir ayrmdr; nk

her iki taraf da kendini bir saldrya kar savunma yap
yormu gibi gstermekte ou zaman baarl olmutur 2
Saldrgan savalarn savunma klfna brnmedii hemen
hi grlmemitir. Hakl olarak hangi tarafn savW1!lla
nedeniyle savaa girdii sorusuna ou zaman sava kazananlar, bazan da ok uzun bir sre sonra nesnel tarihiler karar verir. Herhangi bir savan savunma amacyla
yapld izlenimini vermeye almak iki .eyi ortaya
karr. Bunlarn birincisi, en uygar lkelerde bile insanlarn
ounluunun yaamlarn, zgrlklerini koruma amac
dnda lmeye ve ldrmeye zorlananadklardr; ikincisi de milyonlarca insan saldr tehlikesiyle kar karya
bulunduklarna, bu yzden de kendilerini savunmalar gerektiine inandrmann zor o1maddr. Bu tr kandrlna
insanlarn kendi balarna, bamsz olarak dnp duyamamalanndan, halkn ounluunun duygusal bakmdan
s:yasal nderlerine baml olmalarndan doar. Bu tr bir
bamllk olduu srece g kullanarak ve kandrma yoluyla sunulan her ey gerek olarak kabul edilec<Jktir.
Varsaylan bir tehdide inanmaktan doan ruhsal sonularla
gerek bir tehdidin yaratt ruhsal etkiler elbette ayndr.
nsanlar kendilerini tehdit altnda duyarlar; kendilerini
savunmak iin de ldrmeye, yoketmeye hazrdrlar. Paranoya kuruntulanndan doan ldrlme korkusunda da. ayn mekanizma iler; ama burada sz konusu olan bir insan
topluluu deil tek bir bireydir. Her lki durumda da insanlar znel olarak kendilerini tehlike iinde duyar, buna
kar saldrganlkla tepkide bulunurlar.
Tepkisel iddetin bir baka biimi de engellemelerden

2 1939'da Hitler Silezya'da bir radyo istasyonuna szde Polenyal

askerler tarafndan dzenlenmi gibi gsterilen (bunlar aslnda SS'lerdi) yalanc bir saldr tertipiemek zorunda kalmt; amac halkna saldrya srad sansn vermek, bylece Polonya'ya kar giritii haksz saldry hakl bir sava gibi gstermekti.

DEGK DDET BiiMLER

23

doan gerginlik'te ortaya kan iddettirG. Herhangi bir istekleri ya da gereksinmeleri engellendii zaman hayvaniarda, ocuklarda ve erginlerde saldrgan davranlar grrz.
Bu trden saldrgan davranlar engellenen amaca iddet
kullanarak ulama yolunda ou zaman boa kan giriimlerdir. Bunun yok etmek amacyla deil, yaamak amacyla giriilen bir saldrganlk olduu aktr. Gereksinmelerin, isteklerin engellenmesi birok toplumda bugne dek
sregeldiine gre iddetin ve saldrganln srekli yaratlmasnda, sergilenmesinde alacak birey yoktur.
Engellemeden doan saldrganla bal olan baka bir
tr de gpta ve kskanlk'tan doan dmanlktr. Hem
gpta hem de kskanlk bir tr gerginlik yaratr. Bunun
nedeni A'nn istedii bir nesneye B'nin sahibolmas ya da
A'nn sevgisini zledii bir kiinin B'yi sevmesidir. Kendisinin istedii ama sahibolamad eylere sahibolan B'ye
kar A'da nefret ve dmanlk doar. Gpta ve kskanlk
yalnzca A'nn istediklerine sahibolmamasndan deil, ayn zamanda baka birinin o eylere sahibolmasndan doan
gerginliklerdir. Hibir suu olmamasna karn sevilmeyen
Kabil'in kayrlan z kardeini ldrmesi, Yusuf'la kardelerinin ykleri kskanlk ve gptaya klasik rneklerdir. Ruhzmlemesiyle ilgili yaz ve belgeler bu olgular
zerinde ok zengin klinik bilgilerle doludur.
Tepkisel iddete benzer ama hastala ondan bir adm
daha yakn baka bir iddet tr de alc iddet'tir. Tepkisel iddette ama, tehdidin getirdii zarar baka bir yne evirmektir; bu nedenle bu tr iddet, yaam srdrmek gibi, biyolojik bir iieve hizmet eder. Oysa alc id
dette zarar zaten verilmi olduundan iddetin savunma
ilevi ortada yoktur artk. Gerekten yaplm bireyi byl bir biimde bozmak gibi akld bir ilevi vardr.
alc iddeti ilkel ve uygar topluluklarda olduu gibi bi-

3 Bkz. Frustration and Aggression'daki zengin malzemeler; J. Dollard, L.W. Doob, N. E. Miller, O. H. Mowrer ve R.R. Sears (New Haven:
Yale University Press, 1939).

24

SEVGiNN VE DDETN KAYNAI

reylerde de grebiliriz. Bu tr iddetin akld olma zelliini zmlerken biraz daha ileri gidebiliriz. alma
drts bir topluluun ya da bireyin gll ve yarat
clyla ters orantldr. Gszlerin, sakatlarn, zar.:r grerek yklmlarsa, kendilerine sayglarn onarmak iin
bavurabilecekleri bir tek yol vardr: Lex talionis'e, gze
gz die di kuralna gre almak. te yandan yaratc
biimde yaayan bir insan hi de byle bir gereksinme duymaz. Aalanm, incinmi olsa bile retici yaama sreci
ona gemite grd zararlar unutturur. retme yetenei, alma isteine ar basar. Bu zmlemenin dor.ulu
u birey ve toplum apndaki deneysel verilerle koluyca
kantlanabilir. Ruhzmleme belgeleri alma duygusuna kar olgun ve retici bir insann bamsz ve dolu yaayamayan, tm varln alma isteine balayan nevrozlu kiiden daha az eilimi olduunu gsterir. Ar ruh
hastalklarnda alma duygusu yaamn en yce amac
olur; nk alma duygusu olmaynca yalnzca in3ann
kendine saygs deil, benlik ve zdelik duygusu da ykl
maya yz tutar. Benzer biimde (ekonomik, kltrel ya
da duygusal adan) en geri topluluklarda alma duygusunun (rnein gemiteki ulusal bir yenilginin cn alma isteinin) ok gl olduunu grebiliriz. Bu yzden
sanayilemi uluslarn en ok ezilen alt-orta snflar, rk
sal ve ulusal duygularn odakland snflar olduklan gibi, alma duygularnn da topland snflardr. alma duygulannn younluuyla ekonomik ve kltrel yoksunluk arasndaki iliki yanstc bir anket 4 araclyla
kolaylkla saptanabilir. lkel toplumlardaki alma duygulan belki daha da karmaktr. lkel toplumlarda youn,
giderek kururolam alma duygular ve davran biimleri vardr: Btn topluluk, yelerinden birinin grd
zararn cn alma zorunluluunu duyar. Burada iki et4 Bireyin grlerini deil de bilinalt glerini istatistik olarak
vermek amacyla yantlarn bilinsiz ve tasarlanmam anlamlara gre
yorumland, doldurmal bir anket tr.

DEK DDET BMLER

25

kenin belirleyici rol oynad dnlebilir. Bunlardan birincisi yukarda sz edilen u etkenle az ok ayndr: l
kel topluluu saran ve zararn onarlnas iin almay
zorunlu bir ara durumuna sokan ruhsal yoksunluk havas. kinci etken olan narsisizm olgusu 4. Blm'de enine boyuna tartlmtr. Burada unu belirtmekle yetinelim:
inde bulunduu youn narsisizm yznden ilkel topluluun kendi imgesine yaplan hakaret ylesine ykcdr ki
bu, doal olarak ok byk bir dmanlk duygusu yaratr.

alc iddete yakndan bal olan baka bir tr de

zaman ocuun yaamnda grlen ve inancn ykl
mas'ndan doan ykclktr. Burada inancn yklmas,
yla aniatlmak istenen nedir?
ocuk yaamna iyilik, sevgi ve adalete inanarak ba
lar. Bebek, annesinin memelerinde gven bulur; onun
d zaman stn rteceine, hasta.landnda kendisini
rabatlatmaya hazr olacana inanr. Bu inan babaya, anneye, bykanneye Ya da bykbabaya, baka bir yakma
kar duyulan inan olabilir; Tanr'ya inanma biiminde
de kendini gsterebilir. nsanlarn ounda bu inan k
k yata yklr. ocuk babasnn nemli bir konuda yalan sylediini duyar; babasnn annesinden korktuunu,
onu memnun etmek iin kendisine (ocua) yz evirmeye
hazr olduunu grr. Annesiyle babasnn cinsel ilikileri
ne tank olur; babasn vahi bir hayvan gibi alglar; mutsuz olduu ya da korktuu zamanlarda kendisiyle szde
bu denli ilgili olan anne-babasnn, durumunun farknda
bile olmadklarn, bunu sylese bile aldrmadklarn grr. ocuun anne-babasnn sevgisine, doru szllne
ve adaletine duyduu ilk, zgn inan pek ok kez yklr.
Bazen dinsel eitimle yetitirilen ocuklarda bu inancn
yitirilmesi dorudan doruya Tanr'ya olan inancn yitirilmesine dnebilir. ocuk sevdii kk bir kuun, bir arkadann, kardeinin lm karsnda iyiliine ve adaletine gvendii Tanr'ya inancn yitirir. Ama burada y
klan inancn, insana ya da Tanr'ya duyulan inan olmas
ou

26

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

pek nemli deildir. Yklan her zaman yaama, yaamn

gvenilir olmasna, onun verdii gvenceye duyulan inantr. Her oc.uun bir dizi d krklna urad elbette
dorudur; ama nemli olan bu d krklnn kesinlii ve
younluudur. Bu ilk ve nemli inan yklnas deneyi ou zaman ok kk yalarda geirilir: Drt, be, alt ya
lannda ya da yaamn hemen hemen anmsanamayacak
ok daha nc.eki bir evresinde. Son inan yklnas da bazen daha ileri yalarda grlr. Gvenilen bir dost, bir sevgili, bir retmen, dinsel ya da siyasal bir nder insana yz
evirir. Kiinin inancnn yklmasna tek bir olaydan ok,
kk kk birok deneyimin birikmesi yol aar. Bu tr
deneyimlere gsterilen tepkiler deiiktir. Baz kimseler bu
duruma kendilerini d krklna uratan kiiye kar
bamllklarndan kurtulup kendilerini daha bamsz k
larak, inandklar ve gvendikleri yeni dostlar, retmen
ler ya da sevgililer bularak tepkide bulunabilirler. lk dnemlerdeki d krklklarnda gsterilmesi gereken tepki
budur. Baka pek ok insa:p.da sonu, kiinin kukular iinde kalmas, inancn geri getirecek bir mucize beklemesi,
insanlar deneyip durmas, denedikleri kendisini d krk"
lna urattnda bakalarn denemesi ya da kendisini
daha gl bir yetkenin (Kilise'nin, siyasal bir partinin,
bir nderinl koliarna atarak inancn yeniden kazanmaya
almasdr. Byle bir insan yaama olan inancn yitirilmesinden doan umutsuzluunu dnyasal amalar -para,
gllk, n- peinde koarak yenneye alr.
iddet asndan nemli olan tepki aslnda ok daha
baka bir tepkidir. Byk lde aldatlm ve d krkl
na uram bir kii yaamdan nefret de edebilir. nana
cak hi kimse, hibir ey yoksa kiinin iyilie ve adalete
olan inanc aptalca bir yanlsamadan baka birey deilse,
yaam Tanr deil de eytan ynetiyorsa o zaman yaam
gerekten nefret edilecek bir eydir; insan artk dkrk
lnn getirdii acya katlanamaz. Yaamn ktlk dolu,
insanlarn kt, kendisinin de kt olduunu kantlamak
ister. Yaama inanan, yaam seven ama dkrklna

DEGK DDET BMLER

uram

27

olan kii bylece sinik, ykc birisi olup kar. Y

umutsuzluktan domutur; yaamda karlalan
umut krkl yaamdan nefrete yol amtr.
Klinik deneyierirnde derinlere ilemi bu inan yitirilmesine ok sk rastlammdr; bunlar ou zaman bir insann yaamnda en nemli leitmotiv'i olutururlar. Ayn
durum toplumsal yaamda, kiinin gvendii nderlerin
kt olduu ya da yetersiz kald zamanlarda da geerlidir. Kii kendisini daha bamsz klacak bir tepki gsteremiyorsa, ou zaman siniklie, ya da ykcla srklenmekten kurtulamaz.
Btn bu iddet biimleri gereki, byl bir biimde, hi deilse umut krklnn getirdii ykmn bir sonucu olarak yaama hizmet ederler;, oysa imdi tartaca.
mz iddet biimi, dnleyici iddet, 3. Blm'de ele al
nan lm sevgisinden daha hafif olsa da ondan daha hastalkl bir iddet trdr.
dnleyici iddetten ben gsz bir kiide retici etkinliin yerine geen iddet trn anlyorum. Buradaki
<<gsz, terimini aklayabilmek iin daha nce szettii
miz baz dnceleri yeniden gzden geirmek gerekir. n
san kendini yneten doal ve toplumsal glerin nesnesi
olsa da yalnzca bu koullarn etkisinde deildir. Elinde
-belli snrlar iinde- dnyay dntrebilecek, deitire
bilecek isten, yeti ve zgrlk vardr. Burada nemli olan
istencin ve zgrln5 ap deildir; insann mutlak bir
edilgenlie katlanamamasdr. nsan, yalnzca kendisi dntrlmek ve deitirilmekle yetinmez: dnyaya damgasn vurmak, onu dntrmek ve deitirmek de ister. Bu
insan gereksinmesi ilk maara resimlerinde, her trl sanatta, ite ve cinsellikte ortaya kar. Btn bu etkinlikler
insann istencini belli bir eree yneltmesinin, bu eree
ulancaya dek abasn srdrme
yetisinin sonucunda
domutur. nsann kendi glerini bu yolda kullanabilme
yetisi, gllk'tr. (Cinsel bakmdan gl olma, glkclk

zgrlk sorunu 6. Blm'de ilenmitir.

28

SEVGiNN VE DDET N KA YNAI

lk durumlannn yalnzca bir trdr.) nsan zayflk,

kayg, yetersizlik vb. gibi nedenlerle eyleme geemiyorsa
gszdr, ac eker; gszln yaratt bu ac insanca dengenin bozulmasndan, insann eyleme geme yetisini
onarmaya almasndan, btnyle gsz olmay kabul
edememesinden doar. Ama insan bunu yapabilir mi; yaparsa nasl yapar? Tutulacak yollardan biri gl bir kiiye
ya da toplulua boyunemek ya da onunla zdelemektir.
Baka birisinin yaamna simgesel bir biimde katlarak kii kendisinin etkin olduu yanlsamasna kaplr; oysa gerekte yalnzca etkin olanlara boyunemekte, onlarn bir
paras olarak davranmakta, onlarn szlerinden dar
kamamaktadr. Bu balamda bizi en ok ilgilendiren ikinci yol, baka deyile insann yoketma gcdr.
Yaam yaratmak, yaamn iine zar gibi rastgele frla
tlp atlan insann salt bir yaratk olma durumunu ama
s demektir. Oysa yaam yoketmek yaam amak, edilgenliin dayanlmaz acsndan kurtulmak demektir. Yaam
yaratabilmek gsz insanda bulunmayan birtakm nitelikler gerektirir. Yaam yok etmek iinse yalnzca bir tek
nitelik -iddete bavurmak- yeter. Gsz insan tabancas, ba ya da kuvvetli bir bilei olduu srece baka
larnn ya da kendisinin iindeki yaam yokederek aabi
lir onu. Bylece kendisini yadsyan yaamdan alm olur.
dnleyici iddet gszlkten doan, gszl dnleyen bir iddet trdr. Yaratamayan insan yok etmek ister; yaratrken, yok ederken salt bir yaratk olma rolnn
tesine geer. Camus Caligula'ya unlar syleterek bu fikri zl olarak dile getirmitir: "Yayorum, ldryorum,
yok etmenin insan kendinden geiren gcn yayorum;
bununla karlatrldnda yaratmann gc ocuk oyuncandan baka birey deil. Bu, sakatlann, yaamn kendilerinden insanca glerini olumlu bir biimde ortaya
dkme yetisini esirgedii kiilerin kulland iddettir. Byle insanlarn yoketme gereksinmesi duymalan salt insan
olmalarndandr; nk insan olmak, nesne olma durumunu amak demektir.

DEGK DDET BiiMLER

29

dnleyici iddete ok yakn olan baka bir tr de ister hayvan ister insan olsun, bir canl zerinde tam ve kesin denetim salama drtsdr. Bu drt sadizmin zn
oluturur. zgrlkten Ka'ta6 belirttiim gibi sadizmin
z bakalarna ac vermek deildir. Sadizmin gzlenebilen
tm deiik trleri tek bir temel drtye dayanr: Baka birisinin zerinde ta~ bir egemenlik kurmak, onu isteklerimizin aresiz nesnesi durumuna sokmak, onun tanrs olmak, onunla istediimiz gibi oynayabilmek. O insan aa
lamak, tutsak etmek asl amaca giden yollardr; asl amasa o insana ac ektirmektir; nk kendini savunma gcn yitirmi bir insan zerinde ona zorla ac ektirrnekten daha byk bir egemenlik kurma yolu yoktur. Sadist
drtnn znde, baka bir kii (ya da teki canl varlk
lar) zerinde kesin egemenlik kurmann getirdii zevk yatar. Ayn dnceyi, sadizmin amac insan bir nesneye,
canl bireyi cansz bireye dntrmektir, diyerek de dile getirebiliriz; nk tam ve kesin denetim altnda canl
lar yaamn tek temel niteliini - zgrl yitirirler.
dnleyici iddetin yzeysel birey olmadn, kt
etkilerin, kt alkanlklarn vb. nin sonunda domad
n bireylerde olsun, kitlelerde olsun ykc, sadist iddetin
younluuna ve sklna iyic.e tank olmusak aniayabiliriz ancak. nsann iinde bu iddet, yaama istei lsnde youn ve gldr. iddetin bu denli gl olmas, yaamn kendi sakatlna dayanarnayp bakaldrmasndan
dr; insann ykc ve sadist bir yeti gelitirmesinin nedeni
insan olmas, bir nesneye dnm olmas, yaam yaratamad iin yoketmeye kalkmasdr. Binlerce gsz insann gladyatrlerin hayvanlar
tarafndan
yutuluunu,
birbirlerini ldrn byk bir zevkle seyrettikleri Roma'daki Koloseum sadi~me dikilmi en byk anttr.
Btn bu dncelerden, baka bir sonu daha kara
biliriz. dnleyici iddet yaanmam, sakat bir yaamn
sonunda zorunlu olarak doan bir iddet trdr. Bu id6

New York: Holt, Rinehart and Winston, 1941.

30

SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAGI

det cezalandrlma korkusuyla bastrlabilir, her trl seyir ve elenceyle baka ynlere saptrlabilir. Gene de bir
yeti olarak var gcyle saklanr bu iddet; bastrc gler
zayflar zayflamaz hemen ortaya dklr. dnleyici y
kcln tek aresi insann iindeki yaratcl, insanca
glerini retici bir biimde kullanma yetisini gelitirmek
tir. Ykclktan ve sadistlikten insan, ancak bu sakatlk
getii zaman kurtulabilir; eski ve imdiki tarihi bu denli
utan verici duruma sokan drtler de ancak insan yaa
ma balayan koullarla ortadan kaldrlabilir. dnleyici
iddet, tepkisel iddet gibi yaamn hizmetinde deildir; yaamn yerini alan hastalkl bireydir; onun sakatlnn,
boluunun kantdr. Ama salt yaam yadsmasndan tr bu iddet, gene de insann sakatlktan kurtulmaya, canl kalmaya gereksinme duyduunu gsterir.
Aklanmas gereken bir iddet tr daha vardr: Artk
eskimi olan 'kana susamlktr bu. Bu, sakat insann
gsterdii trden bir iddet deildir; btnyle doaya ba
l olarak yaayan insann kan tutkusudur. lkel insan gelimekten, tmyle insan olmaktan korktuundan ondaki
bu ldrme tutkusu yaam amann bir yoludur (bunu da
ha sonra ele alacam). Bireysellik ncesi varolu durumuna dnerek, hayvanlap, akln getirdii sorumluluktan
kurtularak yaama bir yant bulmaya alan insanda kan;
yaamn z olup kar; kan aktarak kii kendisini canl,
gl, esiz ve bakalarndan stn duyar. ldrmek, en
ilkel dzeyde en byk sarholuk, en byk kendini do
rulama yolu olur. Bunun tersini dnrsek, ldrmenin
tek mantksal kart ldrlmektir. lkel anlamda yaa
mn dengesi yle kurulur: ldrebildiince ldrmek; yeterince kana doyduktan sonra da ldrlmeye hazr olmak.
Bu anlamda ldrmek, aslnda lm sevgisi deildir. En
dk ilkellik dzeyinde yaam dorulamak, onu amak
tr. Bu tr kana susaml zaman zaman bireylerin hayallerinde, dlerinde, ar ruh hastalklarnda ya da cinayetlerde de grebiliriz. Ayn eyi sava -uluslararas ya da i
sava- srasnda, normal toplumsal yasaklar kalkt za-

DEK DDET BMLER

31

man bir aznlk grubunda da gzleyebiliriz. lkel toplumlarda bu durum yaam yneten kuraln lme (ya da ldrme) biiminde kutuplamasyla ortaya kar. Aztekler'
in insan kurban etme olgusunda, Montenegro 7 ya da Korsika gibi yerlerde gdlen kan davalarnda, Tevrat'ta Tann'ya kann adak olarak sunulmasnda da grlebilir bu.
ldrme cokusunun en gzel tanmland yerlerden biri
G. Flaubert'in Barahip Aziz Julian'n Destan 8 adl ksa
yksdr. Flaubert burada doumunda byk bir fatih
ve aziz olaca nceden haber verilen bir adam anlatr; bu
kii ldrme heyecann kefedecei gne dek normal bir
ocuk olarak byr. Kilisedeki ayinler srasnda, birka
kez duvardaki oyuktan kp kouturan kk bir fare
grr, bu onu kzdrr; fareyi ortadan kaldrmaya karar verir. Sonra, kapy kapatt, kk ekmek krntlar serpe
serpe merdivenlerden mihraba kadar kt, elinde sopayla
oyuun nnde durdu. Uzun bir sre bekledikten sonra
nce kk pembe bir burun grnd, sonra da tmyle
fare ortaya kt. Fareye yle bir vurduktan sonra artk
hareket etmeyen kk gvdenin nnde akn kalakald.
Yere bir para kan bulamt. Kan koluyla abucak silip
fareyi dar frlatt ve kimseye birey sylemedi. Daha
sonra ayn kii bir kuu boarken kuun de belenmeleri
yregini ilkel, gmbr gmbr bir cokuyla daldurarak
onu heyecanlandrr. Kan dkmenin cokusunu tattktan
sonra hayvanlan ldrmek onun balca tutkusu olup kar.
Hibir hayvan elinden kurtulacak lde gl ya da evik deildir artk. Onun iin kan aktmak yaam amann
tek yolu olarak en byk kendini dorulama biimidir.
Yllarca tek tutkusu, tek heyecan hayvanlan ldrnek
olmutur. Geceleri eve Vahi hayvan kokular iinde, st

7
sann

Bkz. Djilas, Montenegro'da yaam anlatrken ldrmeyi bir inen byk kvan, en byk sarholuk olarak ta-

tadabilecei

nmlar.

New York: New American Library, 1964.

SEVO NN VE DDETN KAYNAGI

32
ba

bulanm" olarak dner. Onlardan biBir hayvana dnme amacna nerdeyse ulamtr; ama insan olduundan bunu gerekletire
mez. Bir ses ona, sonunda annesiyle babasn da ldreceini syler. Korkuya kaplarak atosundan kaar; hayvanlan ldrmekten de vazgeer; artk her yere korku salan,
nl bir askeri nder olmutur. Kazand en byk utkulardan birinin sonunda armaan olarak kendisine olaan
st gzellikte, sevgi dolu bir kadn verilir. Savalktan
vazgeer, kadnla birlikte mutlu bir yaam kurar - oysa
sknt ve knt iindedir. Bir gn gene aviannaya ba
lar; ama garip bir g btn atlann boa karmakta
dr. Sonra eskiden avlad hayvanlarn tm ortaya ka
rak on<.n evresinde smsk bir ember olustnrdu. Bazla
r yere melmiti, bazlar dimdik ayaktayd. Julian orta"
da, korkudan ta kesilmi, kln bile kprdatmadan ylece
duruyordu." Karsna, atosuna dnmeye karar verir; bu
arada yal anne-babas gelmi, kars onlara kendi yataklarn vermitir; karsyla a sanarak ikisini de ldrr.
Bylece ilkelliin en dk dzeyine indikten sonra byk
deime balar. Gerekten de Julian kendini yoksullara ve
hastalara adayan bir aziz olur; sonunda stmak amacyla
bir czzamly bile kucaklar; Julian kendini cennete gtren Kutsal sa'yla yzyze, usuz bucaksz maviliklere
doru ykseldi.
Flaubert bu yksnde kana susamln zn anlatmaktadr. Bu, ilkel biimde ortaya kan yaam sarholu
udur; bylece kii yaama balln bu en ilkel dzeyine
vardktan sonra gelimenin en yce dzeyine, yaam insanlyla dorulama dzeyine ykselebilir. Daha nce de
balirttiim gibi, lJrmeye sus.mln 3. Blm'de anlatlan lm sevgisiyle ayn olmadn grebilmek nemlidir. Kan, yaamn z olarak kabul edilir; kan aktmak,
verimli klahilrnek iin toprak anay gereksinme duyduu
eyle dUemektir. (Aztekler'in, evrenin ilevini srdrebilmesi iin kan aktmamn gerekli bir koul olduu inancn, ya da Habil'le Kabil yksn bununla karlatrnJ

ri

kana, amura

olmutur artk."

DEGK DDET BiiMLER

33

Akan kendi kan bile olsa insan bylece topra dllemekte, onunla birlemektedir.
yle anlalyor ki gerilemenin bu dzeyinde kan meninin, toprak da anann karldr. Meni-yumurta, erkekkadn kutuplamasn gsterir; bu kutuplama, erkein btnyle topraktan varolmasyla balar, kadnn da onun
arzularnn, sevgisinin nesnesi olmasyla tamamlanr 9 Ka,
nn aktlmas lmle, meninin aktlmasysa doumla SQ,
nulamr. Ne var ki bunlarn ikisinin de amac -hayvanca
varolma dzeyinin pek stne kmasa da- yaamn do
rulanmasdr. ldren kii, doumunu tamamlam, topraa
olan balarn koparm, kendine hayranln yenmise,
seven birisi olabilir. Ama bunu yaparnazsa kendine hayranl ve ilkel saptants onu yaamn iinde tutsak eder;
bu noktada yaam lme ylesine yakn olur ki kana susam insanla lmsever insan arasndaki ayrm yakalamak
iyice gleir.
9 ncil'de Tanr'nn Havva'y Adem'e yardmc olarak yarttt
sylenirken bu yeni ilev belirtilmek istenmektedir.

3
LM SEVGS YAAM SEVGS
Bir nceki blmde az ok lml saylabilecek, dolayl
ya da dolaysz yaamn hizmetinde bulunan (ya da yle
grlen) iddet ve saldrganlk biimlerinden sz ettik. Bu
ve bundan sonraki blmlerde yaama kar olan, tehlikeli
akl hastalklannn zn oluturan, gerek ktln z
denebilecek eilimleri ele alacaz. deiik eilimi inceleyeceiz: lm sevgisi (yaam sevgisiJ, narsisizm ve anneyle ortak-yaama saplants.
Bu eilimin, ok az etkili olduklanndan hastalkl
saylmayacak tehlikesiz biimleri bulunduunu gstereceim. Bununla birlikte, burada ileride en ar biimleriyle
rme belirtisi,.ni oluturacak bu eilimin tehlikeli
trleri zerinde duracam; bu belirti ktln temelini
oluturduu gibi en azgn ykcln, insanlkdln temelini ve en ar hastal oluturur.
. lm sevgisi sorununun z konusunda 1936'da span
yol dnr Duamuno'nun yapt ksa konumadan daha
gzel bir aklamayla karlamadm. Bu konuma Unanuno'nun spanyol Sava'nn balangcnda rektr bulunduu Salamanka niversitesi'nde General Millan Astray'n verdii bir sylev zerine yaplmt. General'in en
ok benimsedii ilke Viva la muerte!ydi (Yaasn lm!J;
hayranlarndan biri salonun arka taraflarndan byle barmt. General sylevini bitirdiinde Unamuno ayaa
kalkarak unlar syledi:

LM SEVGS YAAM SEVGS

35

Az nce lm dolu, akld bir bar duydum: 'Yaasn lm!' Yaamn, bakalarnda anlayszlk dolu fkeler yaratan elikileri zmeye adam olan ben yetkili.
bir uzman olarak unu sylemeliyim ki bu yakksz eli
ki bende nefret uyandryor. General Astray sakat bir in,
sandr. Bunu kmser bir tonla sylemi olmayaym. Kendisi bir sava yaralsdr. Gervantes de yleydi. Ne yazk
ki spanya imdi sakatZarla dolu. Tanr yardmmza ko
mazsa saylar daha da artacak. General Millan Astray'n
toplumun ruhuna egemen olduunu dnmek bana ac
veriyor. Cervantes'in ruh yceliinden yoksun olan sakat
bir insann evresinde lm yaratarak u,ursuz bir rahatlk
peinde komas kanlmazdr. fBunun zerine Millan
Astray kendini daha fazla tutamad. Abajo la inteligencia!, (Kahrolsun aydn kafalar! J diye bard. Bu sz zerine Falanjistler'den destekleyici bir ban daha ykseldi.:
Yaasn lm! Ama Unamuno szlerine devam ettil.
Buras aydn kafalarn tapnadr. Ben de onun barahi
biyim. Bu tapnan kutsal niteliini lekeleyen sizlersiniz.
Kazanacaksnz, nk elinizde yeterli kaba kuvvet var.
Ama hibir zaman insanlarda inan yaratamayacaksnz.
nk inan yaratabilmek iin onlar iJkna etmeniz gerekir.
ikna etmek iin de sizde bulunmayan bir ey gereklidir:
Akll ve hakl bir savam verebilmek. Size spanya'y dnn demeyi gereksiz buluyorum. Syleyeceklerim bu ka-

dar.,.

Unamuno, Yaasn lm! bannn lmsever nisz ederken ktlk sorununun zne de dein
mitir. nsanlar arasnda ruhsal ve ahlaksal adan lm
teliinden

1 H. Thomas'n The Spanish Civil War adl kitabndan alnmtr

(New York, Harper and Row, 1961), s. 354-55. Thomas, Unamuno'nun
bu konumasn L. Portiiio'nun nce Horizon'da baslan sonra Conolly'
de The Golden Horizon'da yeniden baslan evirisinden (s. 397-409)
almtr. Unamuno, bu konumasndan birka ay sonra, lmne dek
evinde gz hapsinde tutuldu.

36
sevenlerle

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

yaam

sevenler (necrophilous'la hiophilousJ

daha byk bir ayrm dnlemez.
Bu bir insann btnyle lmsever ya da btnyle yaamsever olduu anlamna gelmez. Kendilerini btnyle
lme adam kiiler vardr; bu kiiler ldrmlardr. te
yanda kendileriiii btnyle yaama adam kiiler vardr; bunlar da bir insann ulaabilecei en yce amac gerekletirmi kiiler olarak bizi etkiler1er. Birok insandi:\
deiik karmlarda. hem yaamsever hem de lmsever
eilimler birarada bulunur. Burada nemli olan -iki ei
limden birinin kesin varl ya da yokluu deil- canllar
la ilgili olgularda her zaman grld gibi, hangisinin
ar basarak insan davrann belirlediidir.
Szck anlamyla necrophilia" lleri sevmek, biophilia da yaam sevmek demektir. Necrophilia terimi
genellikle bir cinsel sapkl, cinsel birleme amacyla l
bir vcuda (bir kadnn l vcuduna) sahibolma'2 arzusunu ya da hastalkl bir biimde l vcudun yannda bulunma isteini belirtmek iin kullanlr. Ama ou zaman
cinsel sapklk, birok insanda cinsellik ie karmadan da
zaten varolan eilimin daha ak ve belirgin bir biimde
ortaya kmasdr. Unamuno General'in sylevini <<lm
dolu,. szcyle nitelerken bunu aka grmtr. General'in bir cinsel sapkla tutkun olduunu deil, yaam
dan nefret 'edip lm sevdiini belirtmek istemitir.
Freud'un anal sadist kiiliinin lm igds'yle ilgili olmasna karn, lm sevgisinin genel bir eilim olarak
ruhzmleme incelemelerinde ele alnmamas gariptir.
Bu balantlar ilerde ele alacam; bu arada lmsever kiarasndaki ayrmdan

iyi tanrnlamaya alaym.

lmseverlik eilimi olan insan yaamayan, l olan

her eye, cesetlere, rm eylere, dkya ve pislie byk bir ilgiyle ekilen ve kendini kaptran kiidir. lmseverler hastalktan, cenazelerden, lmden sz etmekten
2 Krafft-Ebing, Hirschfeld ve baka yazarlar bu
haMallira pek ok rnek vermilerdir.

istee

sapianan

LM SEVGS YAAM SEVGS

holanrlar. Yalnzca

37

lmden sz ederken canlanrlar. Kabir lmsever tipine en ak rnek Hitler'dir. Yok etmek Hitler'i bylyordu; lmn kokusu ona ho geliyordu. Baanl olduu yllarda yalnzca dmanlarn yok etmek istedii sanlabilir; oysa sonunda Gtterdammerung'
da geirdii gnler, onun en byk doyumu tm, kesin bir
ykm'dan, Alman halkn, evresindekileri ve kendini yok
etmekten aldn gstermitir. Dorulanm olmasa da Birinci Dnya Sava'ndan kalan u rapor bu bakmdan ok
anlamldr: Bir asker Hitler'in rm bir cesedin banda
dikilip kendinden gemi, ylece bakakaldn, oradan aynlmak istemediini sylemitir.
lmseverler gemite yaarlar; hibir zaman gelecekte yaamazlar. dnyalar da doal olarak duygusaldr;
baka deyile dn sahibolduklar -ya da sahibolduklarn
sandklan- duygularnn ansn zenle korurlar. Souk,
herkesten uzak, yasaya ve dzene tutkun insanlardr.
Benimsedikleri deerler bizim normal yaammz olutu
ran deerlerin tam tersidir: Onlar heyecanandran ve doyuran ey yaam deil, lmdr.
lmseverlerin belirgin zellii iddete kar olan tutumlardr. Simone Weil'in tanmyla sylersek iddet, insan cesede dntrme yetisidir. Nasl cinsellik yaam yaratyorsa, iddet de yaam yok edebilir. Son zmlemede
tm iddet trlerinin ldrme gcnden doduu grlr.
Bir insan ldrmeden de zgrln elinden alrm; yalnzca onu aalamay ya da sahibolduu eyleri elinden almay isteyebilirim ama ne yaparsam yapaym, btn bu
eylemlerin ardnda yatan ldrme yetim, ldrme isteim
dir. lmsever kii ister istemez iddeti de sever. Ona gre insann en byk baars yaam vermek deil, yaam
yok etmektir; iddete bavurmak koullarn ona zorla kabul ettirdii geici bir eylem deildir - bir yaama biimidir.
lmsever kiinin iddete neden bu denli tutkun olduu bylece aklanabilir. Yaamsever kiiye gre insann
iindeki en nemli kutuplama, erkek-dii kutuplamasdr;
tksz

38

SEVO NN VE DDETN KAYNAI

oysa lmsever iin ok daha deiik, bambaka bir kutuplama szkonusudur: ldrme gcne sahibolanlarla bu
gten yoksun olanlarn yaratt kutuplama. Ona gre
yalnzca iki Cins,. vardr: Gllerle gszler, ldrenlerle ldrlenler. lmsever kii ldrene tutkundur; ldrlenlerden nefret eder. ldreniere tutkunluk gerekte
hi rastlanmayan bir durum olarak dnlmemelidir; ldrenler lmsever kiinin cinsel isteklerinin ve dlerinin
nesneleridir. Bundan daha ar olan lmseverlik trleriysa
ancak yukanda sz edilen sapklk ve lmseverlerin
dlerinde sk sk ortaya kan bir arzu "necrophagiadr
(ceset yeme arzusudurl. Baz lmsever kiilerin gndelik
yaamda fiziksel olarak ekici bulmadklar ama korktuklan, glerine ve ykclklanna hayranlk duyduklan ya
l kadn ya da erkeklerle dlerinda cinsel ilikide bulunduklann bilirim.
lmsever nderlerin etkili olmalar, snrsz ldrme
yetilerinden ve isteklerinden gelir. Onlarn lmsever kii
ler tarafndan tutulmalar bundandr. lmseverlerin d
nda kalanlara gelince onlar, bu kiilerden korkar, korkularnn bilincine varmaktansa onlara hayranlk duymay
yelerler. Baka pek ok insansa bu nderlerin lmsever
niteliklerini sezmez; tersine onlan yapc, kurtarc, iyi yrekli, babacan kiiler olarak grr. Bu lmsever nderler
yapc ve koruyucu kiiler olarak grlmeselerdi hayranlan hibir zaman onlann ynetimi ele geirmelerini sala
yacak saylara varmazd; kendilerinden nefret edenler de,
byk bir olaslkla onlar en ksa zamanda batan d
rrlerdi.
Yaamn belirgin zellii, dzenli ve ilevsel bir geli
medir; oysa lmsever kii gelimeyen, mekanik olan eyleri
sever. lmsever kiiyi canl eyleri cansz eylene dcn
~rme drts, baka deyile yaama tm canl kiiler cansz nesnelermi gibi mekanik bir adan yaklama drts
yhetir. Tmyle canl sreler, duygular ve dnceler
cansz nesnelere dntrlr. nemli olan deneylerden
ok anlar, varolmaktan ok sahibolmaktr. lmsever kii

LM SEVGiSi YAAM SEVGisi

39

bir nesneye -iee ya da insana- kar ancak ona salib

zaman ilgi duyabilir; bu yzden onun sahibolduu
eylere ynelen tehdit, kendisine yneltilmi bir tehdit gibidir; o kii, sahibolduklann yitirirse dnyayla olan ba
lantsn da yitirir. lmsever kiilerin, salibelduklarn
yitirmektense yaam yitirmek gibi elikili bir tepki gsterneleri bundandr; yaamn yitiren kiinin, salibelduu
eyleri de zaten yitireceini gremezler. Byle bir kii denetime tutkundur; denetlerken yaam ldrr. Yaama
kar derin bir korku duyar; nk yaam yaps gerei
dzensiz ve denetimsizdir. Sleyman'n yarglama yksnde haksz olarak ocuun annesi olduunu iddia eden
kadn bu eilime tipik bir rnektir; bu kadn canl ocuktan vazgemek yerine ikiye blnm ocuun yansn ye
ler. lmsever kiilere gre adalet yanlsz bir blme i
lemi demektir; bu kiiler, kendilerince adalet saydklar ey
uruna lmeye, ldrmeye hazrdrlar. Yasalara ve dzene taparlar - yasay, dzeni tehdit eden her ey onlarn
gznde benimserlikleri yce deerlere kar giriiimi ey
tanca bir saldndan baka bir ey deildir.
lmsever kii karanla ve geceye kar byk bir
ekilme duyar. Bu kiiler mitolojide ve iide maaralara,
okyanuslarn derinliklerine tutkun kr kiiler olarak gs
terilirler. (bsen'in Peer Gynt'ndeki devler buna iyi bir
rnektir; krdrlera, maaralarda yaarlar, nem verdikleri tek ey evde hazrlanm ya da evde yaplm eylere
kar duyduklan zsever ballktrJ Yaamdan uzak olan
ya da yaama kar yneltilen her ey ekici gelir onlara,
Ana rahminin karanlna, gemiteki cansz ya da hayvansal varolu biimine dnmek isterler. Byle bir nsan
korktuu ve nefret ettii gelecee deil temelde gemie
ynelmitir. Buna bal olarak lmsever kii hi durmadan kesinlik peinde koar. Ne var ki yaam hibir zaman
kesin, nceden belirlenebilen, denetlenebilen bir ey deilelduu

Simgesel

baka bireydir.

anlamyla

krlk, gerek sezgiye sahibolmaktan ok

40

SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAI

dir; denetlenebilir klmak iin yaam lme dntrmek

gerekir; gerekten de yaamda kesin olan tek ey lmdr.
lmseverlik eilimleri ounlukla en ak biimde kiinin dlerinde ortaya kar. Dlerde cinayetler, kan, cesetler, kafataslar, dklarla uralr; bazan da makinalara dnm ya da makina gibi davranan insanlar grlr. Birok kii arada srada bu tr dler grr, ama bunlar lmseverlik belirtisi olmayabilir. Ancak lmsever kiilerde bu eit dlere sk sk rastlanr.
Ar lmsever kiiler grnlerinden, hareketlerinden anlalabilir. Byle kiiler soukturlar; benizleri l
gibidir; yzlerinde pis bir koku duyuyormu gibi bir ifade
vardr. mu ifade Hitler'in yznde aka grlebilir.) D
zenli, sapantl ve bilgitirler. lmsever kiilerin bu yn
Eichmann'n kiiliiyle btn dnyann gzleri nne se
rilmitir. Eichmann rgtsel dzene ve lme hayrand.
Onun benimsedii en yce deerler, verilen buyruklara
boyunemek, rgtn dzenli bir biimde ilemesini sa
lamakt. Kmr sevkediyormu gibi sevketti Yahudilert
Onlarn insan olduklarn gremiyordu; bu nedenle kurbanlanndan nefret edip etmedii sorusu onun iin sz ko
nusu bile deildi.
lmsever kii rnekleri yalnzca engizisyoncular, Hitler'ler, Eichmann'lar arasnda grlmez. ldrme olanat
ve gc bulamayan ama lm sevgilerini baka yzeysel
ya da daha zararsz biimlerde belli eden birok birey vardr. Buna bir rnek hi durmadan ocuunun hastalklar,
baarszlklan, gelecei konusunda karamsar varsaymlar
la uraan annedir; bu anne ocuundaki olumlu deiik
liklere sevinmez; ocuun neesine kar bir tepki gstermez, onun iinde gelien yeni bir eyi farketmez. Byle bir
annenin dleriniii hastalk, lm, ceset ve kanla dolu olduunu grrz. Bu anne ocuuna gzle grlr bir zarar vermez; ama onun yaama sevincini, bymeye duyduu inanc yava yava ldrr; sonunda ocuuna kendi
lmseverlik eilimini alar.

. LM SEVGS YAAM SEVGS

41

lmseverlik eilimi ou zaman kart eilimlerle

yle ki bu atmadan garip bir denge doar. Bu
tr lmsever kiilie en belirgin rnek C. G. Jung'dur.
lmnden sonra yaymlanan zyaamyksnde Jung buna pek ok kant gstermitir4 Jung'un dleri ounluk
la cesetlerle, kanla, ldrmelerle doludur. lmseverlik
eiliminin gerek yaamdaki tipik belirtisine rnek olarak
unlar anlatmak istiyorum: Jung'un Bollingen'deki evi yaplrken 150 yl nce, Napoleon svire'yi istila ederken ldrlen bir Fransz askerinin cesedi bulunmutu. Jung cesedin bir resmini ekip bunu duvara ast. Cesedi askeri
bir trenle gmp mezarn banda el ate etti. Yzeyden bakldnda bu davran biraz garip, ama nemsizmi
gibi grnebilir. Ne var ki bu gizli bir eilimi, amal,
nemli davranlardan daha ak bir biimde ortaya ka
ran nemsiz, eylemlerden biridir. Yllar nce Freud'un
kendisi de Jung'daki bu lm eilimini farketmiti. Freud'
la Jung Birleik Amerika'ya gitmek zere gemiye binerierken Jung, Hamburg yaknndaki bataklkta bulunan, iyi korunmu cesetlerden uzun uzun sz etmiti. Freud bu tr
konumalardan holanmyordu; Jung'a cesetlerden ok sz
ettiini, nk bilinaltnda kendisine (Freud'aJ kar lm
istekleriyle dolu olduunu syledi. O zaman Jung bunu
inatla yadsd; ama birka yl sonra Freud'dan kaparken
u d grd: Jung (karaderili bir yerliyle birlikte) Siegfried'i ldrmek zorunluluunu duyar. Elinde bir tfekle
dar kar, Siegfried dan tepesinde belirince onu ldrr. Sonra suunun ortaya kacandan korkarak byk
bir dehete kaplr. Ama iyi birey olur; kuvvetli bir ya
mur yaar, cinayetin tm izlerini silip gtrr. Jung bu
d anlayamazsa kendini ldrmesi gerektiini dne
rek uyanr. Biraz dndkten sonra u .:yoruma varr:
Siegfried'i ldrmek, kendi iindeki kahraman ldrmek,
atr;

4 C. G. Jung, Memories, Dreams, Reflections, yaymiayan Aniela

Jaffe, New York: Pantheon Books, 1963. Bkz. Scientific American'n
1963 Eyll saysnda bu kitap zerine yaymladm inceleme.

42

SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAGI

bylece kendi alakgnllln kantlamak demektir.

En byk ustal dleri yorumlamak olan bir insann
Sigmund'la Siegfried arasndaki yaknl grebilmesi gerekirdi; ama Jung dnn gerek anlamn grmek istemedii iin bu yaknl farkedememitir. Eastrmann nasl bu denli youn olabileceini sorarsak bunun yant dnde, Jung'un lmsev~rlik eiliminin ortaya ktdr;
bu eilim youn bir biimde bastrld iin Jung d
nn anlamn kavrayamamtr. Ne var ki bu d Jung'un
zellikleriyle tam bir akma iindedir: Jung imdiden, gelecekten ok gemie hayrandr; en ok sevdii malzeme
talardr; ocukken bir kilisenin stne Tanr'nn gkyznden kocaman bir bok atarak kiliseyi yktm dlemi
tir. Hitler'e ve onun rk kuramarna yaknlk duymas
Jung'un lm seven insanlara kar duyduu yaknln
baka bir belirtisidir.
Bununla birlikte Jung olaanst yaratc bir kiiydi;
yaratclk lmseverliin tam tersidir. Kendi iindeki bu
atmay Jung ykc glerini tedavi etme istei ve yetisiyle dengeleyerek gemie, lme, ykcla kar duyduu ilgiyi baarl almalarna konu edinerek zmtr.
lmseverlik eilimini anlatrken burada tanmlanan
her trl zelliin lmsever insanda bulunduu izlenimini vermi olabilirim. ldrme istei, iddete tapma, lm ve pislii ekici bulma, sadizm, dzen,. uruna canl
nesneleri cansz nesnelere dntrme istei gibi birbirinden ok ayr zelliklerin ayn temel eilimin paralar olduu dorudur. Ama bireyler szkonusu olduunda bu
eilimlerin dalm byk bir eitlilik gsterir. Bir insanda burada sralanan zelliklerden biri tekine gre daha
ar b:tsabilir; dahas bir insann yaamsever yanna oranla lmsever yannn younluu, son olarak da kiinin kendi lmsever eilimlerinin ne lde farknda olup onlar
ne lde akla uydurduu kiiden kiiye byk lde deiir. Bununla birlikte lmsever tip kavram, hi de bir
soyutlama ya da birbirinden kopuk eitli davran trlerinin biraraya toplanmas deildir. lmseverlik temel bir

LM SEVGS YAAM SEVGS

~3

eilim oluturur;

bu eilim, yaama verilen ama ona btolan tek yanttr; insann yaama kar gsterebilecei eilimlerin arasnda en hasta, en tehlikeli olan budur. Gerek bir sapklktr bu: Yaarken yaam deil
lm, gelime deil ykm sevilir. lmsever kii duygulannn bilincine varmay gze alabilirse, "Yaasn lm!
demekle, benimsedii yaama ilkesini dile getirdiini an-

nyle

kar

layacaktr.

lmseverlik eiliminin kart yaamseverlik'tir; bu

z, lm sevgisine karlk yaam sevgisidir.
lm sevgisi gibi yaam sevgisi de tek bir zellii gstermez; btn bir eilimi, btnyle yaama biimini gsterir. Bu eilim kiinin bedensel srelerinde, duygularnda,
dnce ve davranlannda ortaya kar; yaamseverlik
eilimi kendisini kiinin tm yapsnda belli eder. Bu eili
min en ilkel biimi btn canl varlklann yaama eili
minde grlr. Freud'un clm igds,. varsaymna
kart olarak ben de birok yaambilimci ve dnr gibi
ya.amann kendi varln lmrumann tm canl varlkla
rn znde yatan nitelik olduu varsaymna katlyorum;
Spinoza bunu yle dile getirmitir: Kendisi olduu srece, her ey, kendi varln srekli klmaya alr. 5 Spino~
za bu abay, sz konusu sorunun z olarak tanmlam
eilimin

tr6.

Bu yaama eilimini evremizdeki her canl varlkta

gryoruz: Ik alp yaamak iin kayalarn arasndan f
kran otlarda, lmemek iin sonuna dek dven hayvanlarda, yaamn korumak iin her eyi gze alabilen insanlarda.
Yaam koruma, lme kar savana, yaamseverlik
eiliminin en ilkel biimidir ve btn canllarda ortaktr.
Bu, yaam koruma ve lme kar savama eilimi olarak
kald srece yaama drtsnn yalnzca bir ynn

5
6

Ethic, III, Prop. VI.

A.g.y., Prop. VII.

44

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

gsterir. Yaama drtsnn teki ynyse, ok daha

olumludur. Canl varlklar btnleme, birleme eilimin
dedir; deiik ve kart birimlerle kaynamak, yapsal bir
biimde gelimek isterler. Birleme, btnlemi gelime
yalnzca hcrelerin bymesi alannda deil duygular ve
dnceler alannda da tm yaam srelerinin belirleyici
zelliidir.

Bu eilimin en ilkel biimi, hayvanlar ve insanlar aracinsel olmayan hcre kaynamasndan cinsel birle
neye dek, hcreler ve organizmalar arasndaki kaynama..
da grlr. nsanlar arasndaki cinsel birleme erkek ve
dii kutuplar arasndaki ekicilik zerine kurulmutur. n
san cinsinin yaam kayna olan kaynama gereksinmesinin zn erkek-dii kutuplamas oluturur. Doann insana en youn zevki bu iki kutbun kaynamasnda tattr
masnn nedeni budur. Biyolojik adan bu kaynamann
sonucu normal olarak yeni bir canlnn yaratlmasdr. Yaama evrimini birleme, doum ve byme oluturur
tpk lm evrimini gelimenin durmas, zlme ve rmenin oluturmas gibi.
Bununla birlikte cinsel igd biyolojik olarak yaama
hizmet etse de, ruhsal adan ille de yaam sevgisini gstermez. Cinsel igdye balanmayan ya da onunla kartnl
mayan youn bir duygu yok gibidir. Kendini beenmilik,
zenginlik ve serven tutkusu giderek lm ekici bulmak
bile, cinsel igdden ara olarak yararlanabilir. Bunun
nedenini aklamak gtr. nsan cinsel igdnn herhangi bir youn arzuyla, giderek yaama kart olan arzularla uyandnlabilecek lde esnek olmasnn, doann
bir oyunu olabileceini dnyor ister istemez. Ama nedeni ne olursa olsun cinsel istekle ykcln birbirine kar
tndan kuku duyulamaz. (Freud, zellikle lm igdsyle yaam igdsnn kanmasn incelerken bu karmann sadizm ve mazoizm biiminde ortaya ktn
belirtmitir.) Sadizm,
mazoizm,
ceset-yiyicilik, dk-yi
yicilik allm cinsel davran ltlerinden saptklar
iin deil, tek temel sapkl, baka deyile yaamla lsnda

LM SEVGiSi YAAM SEVGiSi

mn birbirine
pklk

kartnlmasn aka

45

gsterdikleri iin sa-

saylrlar7.

Yaamseverlik en iyi biimde .reticilik eiliminde ortaya kar 8 Yaam tmyle seven bir kii yaam srecine,
her alandaki gelimeye ilgi duyar. Elindekileri ylece tutmaktansa onlarla birey kurup yaratmay yeler. Her e
ye ararak bakabilme gc vardr onda; eski eylerin getirdii gvenlik duygusunun yerine yeni eyler aramaktan
holanr. Kesinlik yerine yaama servenini seer. Yaama
yaklam mekanik deil, ilevseldir. Yalnzca paralar deil btn, saysal toplamlardan ok yapsal btnl
grr. nsanlar cansz nesnelermi gibi iddet kullanarak,
paralayarak, rgtsel kurallarla yneterek deil sevgisiyle, aklyla ve kendi kiiliiyle etkilemek, biimlendirmek
ister. Salt heyecan duymak yerine yaamdan, yaamn her
trl belirti ve grntsnden zevk alr.
Yaamseverlik altZaknn da kendine zg iyilik ve
ktlk ilkaleri vardr. Yaama hizmet eden her ey iyidir;
lme hizmet eden her ey de ktdr. yilik yaama, 9 , yaam hzlandrmaya, gelimeye, yeniye ak olmaya duyulan saygdr. Yaam boan, kstlayan, parampara eden
her ey ktlktr. Coku erdem, kederse gnahtr. Bu
yzden yaamseverlik ahlak asndan braniler'in bal
ca gnah olarak ncil'de u gsterilir: "nk siz, her trl bolluk iindeyken Tann'nza cokuyla ve gnl honut
luuyla hizmet etmediniz, (Beinci Kitap 28. 47). Yaam
sever kiinin vicdan onu ktlkten ,alkoyup iyilik yapmaya zorlamaz. Bu vicdan Freud'un tanmlad gibi, erdem uruna kendisine kar sadiste davranan, grev-koyu-

7 Temizin (yaamn) kirliden (lmden) ayrlmasn ileyen pek

ok ayinde sapklktan kanmann nemi vurgulanr.
8 Bkz. Erich Fromm'un Kendini Savunan nsan adl kitabnda
retici eilimin incelenmesi (New York: Holt, Rinehart and Winston,
1947).
9 Bu, yaam sevgisiniri en byk temsilcilerinden biri olan Albert
Schweitzer'in -hem yazlarnda, hem de kiiliinde ortaya koyduu
en nemli tezidir.

SEVGNN VE SDDETN KA YNAGI

46

cu-kat-st ben deildir. Yaamsever vicdan harekete ge~

iren etken, yaama ve cokuya duyduu ilgidir; gsterilen
ahlaksal aba yalnzca bu kiinin yaamseverlik yann
gl tutma abasdr. Bu nedenle yaamsever kii kendinden nefret etmekten, zntden baka birey olmayan pi
manlk ve sululuk duygular iinde yaamaz. Hemen yaamdan yana dnerek iyi eyler yapmaya giriir. Spinoza'
nn Ethic'i yaamseverlik ahlaknn arpc bir rneidir.
c Zevk der Spinoza, eken di iinde kt deil, . iyidir; bunun tersine aclar, kendi iinde ktdr.,.o Ayn izgide
yle devam eder: zgr insan lm, her eyden az dnr; onun bilgelii, lme deil yaama younl;.masn
dan doar... nsanc felsefenin eitli uyarmalarnn
ardnda yaam sevgisi yatar. Gr ayrlklar olsa da bu
felsefeler Spinoza'nnkine benzer; bunlarn hepsinde akl
banda insann yaam sevdiini, kederin gnah, coku
nunsa erdem olduunu, insann yaamdaki amacnn canl olan her eye ekilmek, l ve mekanik olan her eyden
kendini koparmak olduunu syleyen ilke geerlidir.
lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerini katksz biimleri iinde vermeye altm. Elbette bu katksz biimlere ok az rastlanr. Katksz lmsever delidir, katksz
yaarnsaverse aziz. nsanlarn ounda lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerinin zel bir karm grlr; nemli olan bu iki eilimden hangisinin ar bastdr. lmseverlik eilimi ar basan kiiler ilerindeki yaamsever
yan yava yava ldrrler; ounlukla lm sevme ei
limlerinin farknda bile deildirler, yrekleri katlar; yle
davranrlar ki lm sevgisi yaadklar eylere kar gsterebilecekleri en mantksal, en aklsal tepkiymi gibi grnr. te yandan ilerinde yaam sevgisi ar basanlar
lm glgesinin dolat vidiye ne denli yakn olduklarn grnce sarslacaklar, bu sarsntyla kendilerine geleceklerdir. Bu yzden yalnzca bir insann iindeki lmse-

10
11

Ethic, JV. Prop. XLI.

A.g.y., Prop. LXVII.

LM SEVGS YAAM SEVGS

verlik

eiliminin

ne denli gl

olduu deil

47

kiinin

bu

eiliminin ne denli farknda olduu da nemlidir. lm

lkesinde yaarken yaam lkesinde yaadna inanan kii, geri dnme olana bulunmadndan yaam asndan
yitiktir artk.
lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerinin tanmlan
bu kavramlarn Freud'un yaama igdsti CErosl ve lm
igds kavramlanyla ilikisinin ne olduu sorusunu dourur. Benzerlii grmek kolaydr. nsann iinde birbirine
zt bu iki drtnn bulunduunu ilk nerdii sralarda
Freud byk lde gl ykclk drtlerinin, zellikle
de Birinci Dnya Sava'nn etkisi altnda kalmtr. Freud, cinsel igdnn ego igdleriyle (hem canl kalmaya yarayan hem de yaamn amalarna hizmet eden igd1erle) attn syleyen eski kuramn deitirdi; onun
yerine yaamn znde hem yaama doru hem de lme
doru gitmenin bulunduu varsaymn getirdi. Zevk lke
sinin tes~nde (1920) adl yaptnda Freud eyineleme zorlanm" diye adlandrd eski bir soygeliimsel ilkenin bulunduunu aklamtr. Bu ilke daha nceki bir duruma
dnme, canl yaam balangtaki cansz varlk durumuna
dntrme iini grr. Freud yle diyordu: "Yaamn
dnlemeyecek lde uzak bir gemite, cansz bir varlktan dnemeyeceimiz bir biimde doduu gerekse,
varsaymmza gre, amac yaam bir kez daha yok ederek
nesneleri cansz duruma dntrmek olan bir igdnn
de bulunmas gerekir. Bu igdde, varsaymmzda szn ettiimiz kendini ykma drtsn de bulursak, o zaman bu drty her trl canl srete bulunan lm igdsnn belirtisi olarak kabul edebiliriz ... 12
lm igds gerekte bakalanna kar ya da kendi iimize ynelik olabilir; ou zaman da sadist ya da mazoist sapklklarda grld gibi cinsel igdyle kan
m olarak ortaya kar. lm igdsnn kart yaam
12 S. Freud, New lntroductory Lectures on Psycho-Analysis (New
York: W. W. Norton Co., 1933).

48

SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAI

igdsdr. lm igdsnn Cbu igd Freud'un kendisi tarafndan deilse de, ruhzmleme incelemelerinde
Thanatos diye adlandnlmtrl koparc, ztrc bir
ilevi vardr; oysa eros balayc, btnleyici, organizmalar ve organizma iindeki hcreleri birletirici bir ilev
tar. yleyse her bireyin yaam u iki temel igdnn
att bir sava alandr: Eros'un, canl varlklar gittike byyen btnler iinde birletirme abalar,yla Eros'
un baardklarn bozmaya alan lm igdsnn abalar.

Freud da bu yeni kuramn ekine ekine, kukulu bir

biimde ne srmtr. Buna amamak gerekir; nk
Freud'un varsaym kendi iinde kantlanmam bir kurgudan teye gitmeyen yineleme zorlanm zerine kurulmutur. Aslnda Freud'un bu iki yanl kuramn destekleyen savlardan hibiri, eliik bilgilere dayanan kar k
malan yantayacak nitelikte deildir. Canl varlklarn ou yaama savan olaanst bir direnmeyle srdrrler; kendilerini yok etmek istemeleri ok az rastlanan bir
eydir. Dahas, ykclk bireyden bireye byk deiiklik
ler gsterir; bu deiiklik de da ynelik ya da ie ynelik
lm igdsnden ok daha baka biimlerde ortaya
kar. Baz kimselerin, bakalarn yok etmek iin youn bir
tutkuyla ykl olduklarn grrz; oysa ounluk bu lde bir ykclk gstermez. Bununla birlikte, ykcln
bakalanna ynelen bu hafif biimine karlk kendine ynelik ykclk, mazoizm, hastalk vb. diye bir ey -y:oktur.l 3
Freud'un kuramarna yaplan btn bu kar klar dnrsek O. Fenichel gibi birok ortodoks zmleyicinin
lm igds kuramn kabul etmeleri, ya da koula ba
l olarak, byk kukularla kabul etmeleri artc deil
dir.
Freud'un kuramnn u ynde deitirilmesini neriyorum: Eros'la ykclk, yaam eilimiyle lm eilimi arasndaki eliki aslnda insann iinde varolan en temel e13 Bkz. Erich Fromm'un Salkl Toplum adl kitabnda imihar ve
cinayet ist::t'"';kleri zerindeki incelemeleri, Blm 1.

LM SEVGiSi YAAM SEVGiSi

49

likidir.

Bununla birlikte bu ikilik biyolojik olarak insann

iinde bulunan, pek deimeden lm igdsnn son baarsna dek birbiriyle savap duran iki igdnn yaratt ikilik deildir; yaamn birincil ve en temel eilimiyle
-yaamakta ayak diremekle-14 bu ama gerekletirile
medii zaman ortaya kan kart eilim arasndaki eli
kidir. Bu adan lm igds Eros'un ortaya kmama
s lsnde gelien ve yaylan hastalkl bir olgudur. lm
igds Freud'un kuramnda nerdii gibi normal biyolo~
ji'nin deil psikopatoloji'nin bir parasdr. Bu yzden yaam igds insanda birincil yetiyi, lm igdsyse
ikincil yetiyi oluturur 15 . Tohum nasl yalnz uygun nem,
s vb. koullarnda geliiyorsa, birincil yeti de yaam iin
gerekli koullar bulduu zaman geliir. Uygun koullar
yoksa lmseverlik eilimleri ortaya karak insana egemen olacaktr.
lm sevgisini douran koullar nelerdir? Freud'un
kuram asndan (srasyla) yaam ve lm igdlerinin
gllk orannn deimediini, lm igds sz konusu olduunda bu igdnn ie ya da da ynelik olabileceini kabul etmek gerekir. Bu yzden evresel etkenler
lm igdsnn younluunu deil ancak yneliini belirleyebilir. te yandan burada ileri srlen varsaym kabul edersek u soruyu sormak gerekir: Genel olarak lmseverlik ve yaamseverlik eilimlerinin gelimesini, zel
olarak da bireyde ya da bir toplulukta lm sevme yatknbnn younluunu belirleyen etkenler nelerdir?

14 Freud, lm igdsnn ok gl olmas durumunda insanlanormal olarak intihar etmek isteyeceklerini syleyen kar k
yle yantlar: Her organizma kendine gre lr. Bu paradoksal durum ylece doar: Canl organizma kendini en ksa yoldan yaamn
amacna gtrecek olaylara (aslnda tehlikelere) kar en enerjik biimde -:-bir tr ksa .devre yaparak- savar. (Beyand the Pleasure
Principle, s. 51).
15 Bkz. Kendini Savunan nsan'da ykcl, birincil ve ikincil yetiler arasndaki ayrm zmleyiim, Blm. 5. A.
rn

50

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

Bu nemli soruya verilecek yeterli bir yantm yok.

Bence bu sorunun daha geni bir biimde incelenmesi byk nem tayor. Bununla birlikte ruhzmlemesi konusunda klinik almalarma, topluluklann davranlarn
gzleme ve zmleme deneylerime dayanarak kesin olmayan baz yantlar nerebilirim.
ocukta yaam sevgisinin gelimesi iin en nemli koul onun yaam seven insanlarla birlikte olmasdr. Yaam sevgisi de lm sevgisi lsnde bulacdr. Bu sevgi
szckler, aklamalar, kiinin yaam . sevmesi gerektiini
syleyen tler olmakszn iletilir. Fikirlerden ok davranlarla, szcklerden ok ses tonuyla aktarlr. Bu sevgi,
yaam dzenleyen ak ilke ve kurallardan ok, bir kiiyi
ya da topluluu saran genel havada gzlenebilir. Yaam
sevgisinin gelimesi iin gerekli koullarn arasnda unla
n sayacam: Bebeklik srasnda bakalaryla scak ve ef
kat dolu ilikiler; zgrl tatma, tehditlerden uzak olma; ite uyum ve g yaratan ilkelerin -tlerle deil de
rneklerle- retilmesi; .yaama sanatn retecek bir
nder; bakalarnn yaratt uyandrc etkiyle buna gsterilen canl tepki; sonra gerekten ilgin bir yaama biimi. Bunlarn tam kart olan koullar da, lm sevgisinin gelimesine yol aar: lm seven insanlarn arasnda
yetimek; uyarlardan yoksun olmak; korku duymak; yaa
m tekdze ve skc klan koullar; insanlar arasnda do
rudan, insanca ilikilerle belirlenen pir dzenin yerine mekanik bir dzenin bulunmas.
Yaam sevgisinin gelimesi iin gerekli toplumsal koullara gelince bunlar, az nce szn ettiim bireysel geliimi salayan eilimleri yaratan koullarla ayndr. Bununla birlikte toplumsal koullar zerinde daha ok ey
sylenebilir; aada sylenenler bu yoldaki dncelerin
sonucundan ok balangc saylmaldr.
Belki de burada ilk nce sz edilmesi gereken en belirgin etken hem ekonomik hem de ruhsal adan ktla kar bolluk iinde olma durumudur. nsan enerjisinin ou
saldrlara kar yaam savunmak, alktan kurtulmak iin

LM SEVGiSi YAAM SEVGiSi

harcanrsa yaama

51

sevgisi engellenir, lm sevgisi glenir. Yaam sevgisinin geliebilmesi iin gerekli baka bir
toplumsal koul da adaletsizliin ortadan kaldnlmasdr.
Burada, herkesin ayn eylere sahibolmamasnn adaletsizlik sayld istifilik gr deil kastettiim; bir toplumsal snfn tekini smrd, doyurolu ve onurlu bir yaam engelleyen koullarn insanlara zorla kabul ettirildii,
baka deyile bir snfn tekilerle yaamn ayn temel den~ylerini paylamasna izin vermeyen toplumsal durumu
anlatmak istiyorum. Son zmlemede adaletsizlik derken,
insann kendi bana bir ama oluturmad, baka bir insann karlar iin ara olarak kullanld toplumsal durumu belirtmek istiyorum.
Son olarak da, yaam sevgisinin gelimesinde nemli
bir koul zgrlk'tr. Ne var ki kstlayc siyasal zincirlerden kurtulup zgr olmak" yeterli koul deildir. Yaam sevgisinin geliebilmesi iin birey yapma zgrl gereklidir: Yaratma ve kurma zgrl, aabilme ve
gze alabilme zgrl. Byle bir zgrl tatmak iin
etkin ve sorumlu bir birey olmak gerekir; tutsak ya da arkn iyi yalanm bir dilisi olan birey deil.
zetlersek, yaam sevgisi en ok unlarn bulunduu
bir toplumda geliecektir: Grvenlik: Onurlu bir yaamn
salanmas iin temel maddi koullarn tehlike iinde olmamas; adalet: Hi kimsenin baka birisinin amalar iin
ara olarak kullanlmamas; zgrlk: Herkese toplumun
etkin ve sorumlu bir yesi olma olanann salanmas.
Bunlarn sonuncusu zel bir nem tar. Gvenlik ve adaletin saland bir toplumda bile bireyin yaratc znn
etkinlii desteklenmiyorsa, yaam sevgisinin gelimesi gerekleemez. nsanlarn tutsak olmalar da yetmez; toplumsal koullar robotlarn danasna yol aarsa sonu yaam
sevgisi deil, lm sevgisi olacaktr. Nkleer ada lm
sevgisi sorununu incelerken, zellikle, toplumun rgtsel
dzeni sorunuyla ilgilenirken bu son nokta zerinde daha
ok duracaz.
Yaam sevgisi ve lm sevgisi kavramlarnn Freud'un

SEVGiNiN VE DDETN KA YNAGI

52
yaam

ve lm igdleriyle ilgili, gene de onlardan degstermeye altm. Bunlar, Freud'un libido kuramnn bir parasm oluturan baka bir nemli kavramla da ilgilidir. Bu kavram anal libido,, anal kiilik
kavranndr. Freud en nemli bulgularndan birini 1909'da
Kiilil eve Anal Erotizm adl makalesinde yaymlamtr 16
Freud unlan yazmtr:
iik olduunu

Tanmlayacam.

insanlar u zelliin dzenli bir

biimde karmyla belirlenir. Bu insanlar zellikle dzensever, cimri ve inat kiilerdir. Bu szcklerin her biri aslnda birbirine girmi bir dizi kiilik zelliinin tmn
Y'a da bir kesimini kapsar. Dzensever szc hem bedensel temizlie dknl hem de kk grevlerin yerine getirilmesindeki sorumluluu ve gvenilirlii anlatr,
Bunun kart dzensizlik,. ya. da ihmalciliktir. Cimrilik
ar hrsllk biiminde .ortaya kabilir; inatlksa fkeyle ve alclkla birleerek kolayca meydan okumaya dnebilir. Bu son iki nitelik -cimrilik ve inatlk- birbirlerine, ilk nitelikten -dzenlilikten- daha ya.kndr. Bunlar ayn zamanda bu zelliklerden oluan karmn en deimez eleridirler. Gene de bence bu nitelik hibir
biimde birbirlerinden ayr dnlemez7.

Freud nerisini yle srdryor: Daha nce anal-erotik yapda olan insanlarda ar basan bu kiilik zellikleri
ya da dzenlilik, cimrilik ve inatlk yceltilmi anal-erotizmin ilk ve en deimez belirtileridir_,s Freud ve ondan
sonraki baz ruhzmJ.eyicHer cimriliin teki biimlerinin
dkya deil paraya, pislie, mala mlke ve ie yaramaz
nesnelere sahibolma eilimini gsterdiini kantlamlar
dr. Anal kiiliin bazen sadizm ve ykclk eilimleri gsterdii de belirtilmitir. Ruhzmleme aratrmalan geni
16

Sigmund Freud (Standart Edition; London: Hogarth Press, 1959),

~tOC

17
18

A.g.y., s. 169.
A.g.y., s. 171.

LM SEVGS YAAM SEVGiSi

dayanarak Freud'un bulgusunun dorulu

Bununla birlikte anal kiilik, 19 ya da
benim adlandrmla istifi kiilik olgusunun kuramsal
bakmdan aklannda bir gr ayrl vardr. Freud libido kuramma uygun olarak, anal libidoyu oluturan ve
bunun yceltilmesini salayan enerjinin bedende belli bir
zevk blgesinde (burada anste) younlatrldn varsaymtr. Tuvalet eitimi sresindeki bireysel deneyimlerle birlikte bedensel etkenler yznden bu anal libidonun
normal bir insana gre daha gl durumda olduunu sylemitir. Ben bu konuda Freud'a katlmyorum; nk cinsel libido drtsnn bir paras olarak anal libidoyu anal
kiiliin gelimesinde etkin bir temel olarak kabul etmemizi salayacak yeterli kant yoktur.
Anal kiilik zerindeki incelemelerim beni, bu insanlarn dkya duyduklar ilgi ve yaknln genel olarak,
canl olmayan her eye kar duyduklar yaknln bir
paras olduu inancna gtrd. Dk, artk hibir yarar
kalmad iin bedenden dar atlan bireydir. Anal kii
lik yaam iin yararl olmayan her eye ekildii gibi d
kya da ekilir; byle bir kii pislie, yararsz eylere, mala mlke, retim ve tketim aralar olarak deil yalnzca
sahibolunacak eyler olarak ilgi duyar. Canl olmayan ey
lere kar bu ekilillenin nasl gelitii sorununa gelince,
bu konuda daha pek ok eyin incelenmesi gerekecektir.
Bedensel etkenierin yansra anne-baba kiiliinin, zellikle annenin kiiliinin nemli bir etken olduunu dndrecek nedenler vardr. Titiz tuvalet eitiminde direnen, ocuun boaltm srelerine vb. ar ilgi gsteren bir
anne baskn bir anal kiilii olan, cansz ve l eylere
kar ar ilgi duyan bir kadndr; byle bir anne ocuu
nu da ayn ynde etkileyecektir. Ayn zamanda yaama
sevincinden yoksun, canlandrc deil uyuturucu bir anne olacaktr. ou zaman da annenin bu huzursuzluu ocuu yaamdan korkan, cansz eylere ekilen bir insan
klinik

kantara

53

unu gstermitir.

19

Bkz. Fromm. Kendini Savunan nsan, s. 65, dipnot.

54

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

yapacaktr.

Baka

kiilii

kiilik yapsnn zararsz

anal kiiliin olumasna yol

aan ey tuvalet eitimi, bunun anal libido zerindeki etkileri deil yaama kar duyduu korku ve nefretle ilgiyi
boaltm srelerine younlatran, baka birok yolla ocuun enerjisini sahibolma ve istifilik tutkusuna ynelten annenin kiiliidir.
Bu aklamadan Freud'un anal kiiliiyle daha nce
anlatlan lmsever kiiliin byk benzerlikler gsterdii
kolayca grlebilir. Aslnda bu iki kiilik tr cansz, l
eylere kar duyduklan eilim ve ilgi bakmndan niteliksel bir benzerlik gsterirler. Aralanndaki aynlk yalnzca
bu eilimin younluundadr. Bana gre Freud'un anal
bu

kiilik hastalkl
kiilik arasnda

deyile

biimiyse, lmsever
biimidir. Bu da anal kiilikle lmsever

kesin bir snnn bulunmadn, bir kiili

kez bunlardan hangisine girdiini belirlemenin
kolay olmadn gsteriyor.
lmsever kiilik kavramnda Freud'un libido kuramndan kaynaklanan anal kiilikle lm igds kavramn kard salt biyolojik kurgusu birletirilmitir.
Ayn bant Freud'un bir yanda Cinsel kiilik kavram
ve yaama igds kavramyla te yanda yaamseve~ kiilik kavramlan arasnda da vardr. Bunlar Freud'un ilk ve
son kurarnlan arasndaki uurumu kapatma yolunda at
lan ilk admlardr; ilerdeki aratrmalann bu uurumu daha da kapatacan umanz.
lmseverlii yaratan toplumsal koullara dnersek
u soru kyor ortaya: lm sevgisiyle ada sanayi toplumunun ruhu arasnda ne gibi bir iliki vardr? Dahas,
nkleer sava drts asndan lm sevgisinin, yaama
kar duyulan umursamazln nemi nedir?
Burada modern sava yaratan, ou nkleer savalar
gibi nceki savalarda da grlen nedenlerin tmn deil yalnzca nkleer savala ilgili tek bir ruhsal sorunu ele
alacam. Daha nceki savalarn ardnda ne gibi nedenler yatarsa yatsn bu nedenler -saldnya kar savunma,
ekonomik karlar, kurtulu, an, belli bir yaama biimiin ou

LM SEVGiSi YAAM SEVGS

55

nin srdrlmesi- nkleer sava iin geerli olamaz. n

sann lkesindeki tm insanlarn en azndan, yarsnn
birka saat iinde kl olup gittii, tm kltr merkezleri-.
nin ykld, geride sa kalanlarn lenlere gpta edecei
barbarca, acmasz bir yaam brakan byle bir savatan
sonra savunmann da, karlarn da, kurtuluun da, ann
da hibir anlam kalma~zo.
Btn bunlara karn nkleer sava hazrlklar neden srdrlyor, imdi olduundan daha yaygn bir biimde neden kar klmyor nkleer savaa? ocuklar,
torunlan olan insanlarn bakaldrp buna kar kmay~
larn nasl yorumlayabiliriz? Yaamak iin pek ok nedeni
olan ya da yle grnen insanlar, nasl oluyor da her e
yin yok edilmesini byle ciddi ciddi dnebiliyorlar? Bu
sorulara birok yant bulunabilir21 Ancak, bu yantlarn
hibiri unlar katlmadan yeterli bir yant saylamaz: n
sanlarn

her eyin tmden yokedilmesinden korkmamalar,

sevmemelerindendir; ya yaama kar umursamaz
olmalarndan ya da giderek ounun lme ekilmesindendir.
yaam

Bu

varsaym, insanlarn yaam

sevip lmden korkkltrmzn nceki kltrlere gre insanlara daha ok heyecan, daha ok elence saladn
syleyen varsaymla bir bakma eliir. yleyse unu sortuklarn, dahas

20 Ben, bizi u iki konuda kandrmaya alan kurarnlan kabul edemiyorum: (a) Altm milyon Amerikal'nn birdenbire yokedilmesinin
uygarlmz zerinde derin ve ykc bir etkisi olmayacaktr; ya da (b)
Nkleer sava baladktan sonra da dmanlarmz bu sava tmden
ykm nleyecek bir dizi kurala gre ynetecek aklll gstereceklerdir.
21 Bu sorunun nemli yantlarndan biri insanlarn ounun --ounlukla bilinsiz de olsa- kiisel yaarplannda ok derin bir biimde huzursuz olmalardr. Toplum iinde ykselrnek iin hi durmadan
savamak. hep baarszlk korkusu iinde yaamak sradan insanda
kendisini ve tmyle dnyay bekleyen tehlikeleri unutturacak srekli
bir 1>uzursuzluk ve gerginlik yaratr.

56

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

mak gerekir: Bizim elence ve heyecan dediimiz ey yaama sevincinden, yaam sevgisinden ok baka birey olmasn?

Bu sorular yantayabilmek iin yaamseverlik ve

lmseverlik eilimlerinin daha nceki zmlemelerine
dnmem gerek. Yaam yapsal bir gelimedir; bu nedenle
yaps gerei sk bir denetim altnda olamaz, nceden belirlenemez. Yaam alannda ancak sevgi, uyarma, rnekleme gibi yaam gleriyle etki salanabilir. Yaam ancak
tek tek rnekleriyle bir bireyde, bir kuta, bir iekte alglanabilir. Kitlelerin yaam diye bir ey, soyutlanm
bir yaam yoktur. Gnmzde yaama yaklam gittike
mekaniklemektedir. Balca amacmz nesne retmektir;
bu nesnelere tapma sreci iinde kendimizi de mala dntrrz. nsanlar saylar gibi ilem grr. Burada so
run insanlara iyi davranlp davranlmad (aslnda can
sz nesnelere de iyi davranlabilir) ya da onlarn iyi besle
nip beslenmedikleri deildir; sorun insanlarn cansz nesneler mi, yoksa canl varlklar m olduklardr. nsanlar
canl yaratklardan ok mekanik aralar sevmektedirler.
nsanlara zihinsel-soyut bir biimde yaklalmaktadr. n
sanlara canl bireyler olarak deil ortak zellikleri, kitle
davranlarnn saysal kurallar asndan nesne olarak
yaklalr. Btn bunlar rgtsel yntemlerin gittike artan etkinliiyle uyum iindedir. Dev. retim merkezlerinde, dev kentlerde, dev lkelerde insanlar cansz nesnelermi gibi ynetilmektedirler; insanlarla onlar ynetenler
cansz nesnelere dntrlmtr; cansz nesneleri yneten yasalara uyarlar. Ne var ki insan cansz bir nesne olarak yaratlmamtr; nesneleirse yok olur; nesneleme sreci tamamlanmadan nce de insan umutsuzlua derek
yaam yok etmek ister.
rgtsel olarak dzenlenmi ve merkezletirilmi bir
sanayilemeda beeniler yle oluturulur ki insanlar en
st dzeyde, nceden belirlenebilen, en ok klr salayan
ynlerde tketim yaparlar. nsanlarn zekalar ve kiilik
le:i r; t'ike daha nemli saylan testlerle standartlatr-

LM SEVGisi YAAM SEVGiSi

lr;

57

bu testlerle zgn, gzpek kiilerin yerine ortalama

ve silik kiiler seilir. Gerekten de Avrupa'da ve Kuzey
Amerika'da baarl olan rgtsel-sanayi uygarl yeni bir
insan tipi yaratmtr; bu insan rgt insan, robot insan ya
da homo consumens <tketici insan diye adlandrlabilir.
Bunlara ek olarak bu insana homo mechanicus da denebilir; bu adlandrmayla mekanik olan her eye ar ilgi duyan, buna karlk canl eylere dman olan ara-insan
anlatmak istiyorum. Biyolojik ve fizyolojik yaps insan
ylesine gl cinsel drtlerle donatmtr ki homo mec
hanicus bile gl cinsel istekler duyar, bir kadn arzular. Ne var ki ara-insann kadnlara ilgisinin gittike
azald kuku gtrmez. New Yorker dergisinde yaymla
nan bir karikatrde bu, ok elenceli bir biimde belirtilmitir: Gen hanm mterisine yeni bir parfm satmaya
alan satc kz u szleri kullanyor: Yeni bir spor arabann koktuu gibi kokuyor, efendim! Gerekten de gnmzde erkeklerin davranlarn gzleyen birisi bunun
yalnzca bir karikatr olmadn anlayacaktr. yle grnyor ki kadnlardan, sevgiden, doadan, yiyeceklerden
ok spor arabalardan, televizyon ve radyo alclarndan,
uzay yolculuklarndan, her trl aratan holanan erkeklerin says olduka kabarktr; bu erkekler yaam dolu
eylerden ok canl olmayan, mekanik eylerle uramay
severler. Homo mechanicus'un, birka dakika iinde binlerce mil tedeki milyonlarca insan ldrebilecek aralara
duyduu ilginin, bu aralar denetleyebilmekten duyduu
kvancn, bylesi bir kitle ykmndan duyaca korku ve
zntye ar basacan dnmek olmayacak birey deildir. Homo mechanicus gene de cinsel ilikiden, ikilerden zevk alr. Ama btn bu zevklerin peinden mekanik, cansz bir kafa yaps iinde koar. Basar basmaz kendisine mutluluk, sevgi ve zevk getirecek bir dmenin bulunmasn ister. <Birok erkek, bu dmeyi nerede bulabileceklerini kendilerine retir umuduyla ruhzmleyicilere koar.l Kadnlara araba gzyle bakar; hangi dme
lere baslacan ok iyi bilir; kadnlar heyecanlandrma,

58

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

hzlandrma" gcne bakp kendine hayranlk duyar, sonra da souk, ilgisiz bir gzlemci olarak kalr. Homo mechanicus yaama katlmak, ona tepki gstermekten ok makinalarn kullanlmasyla
ilgilenir. Bu yzden yaam
umursamaz olur; byk bir hayranlk iinde mekanik ey
lere kaplr; sonunda lme, tmden ykma doru ekilir.
Elencelerimizde ldrmenin oynad rol bir d
nelim. Filmler resimli ykler, gazeteler heyecan ykldr; nk ykm, sadizm ve kaba iddetle doludurlar. Milyonlarca insan tekdze ama rahat bir yaam iindedir ister cinayet, isterse otomobil yarnda lmcl bir kaza
olsun, ldrmeyle ilgili olaylar seyretmek ya da ykleri
okumak lsnde hibir ey heyecanlandrmaz onlar. Bu
durum lm hayranlnn iimizde ne denli kk saldn
gsteren bir kant deil midir? Ya da u deyimleri dne
lim: lecek gibi heyecanlanmak", u ya da bu eyi lrcesine" istemek, birey ya da birisi uruna lmek". Bunlara bir de yaama kar umursamazl gsteren araba
kazalarn ekleyelim.
Ksaca sylersek ada sanayi toplumunun bu en be
lirgin zellikleri ~anlksallatrma, saylatrma, soyutla
trma, rgtletirme ve nesneletirme- nesnelere deil de
insanlara uygulandnda artk yaamn deil mekaniin
ilkeleri olup kar. Bu tr bir dzen iinde yaayan insanlar yaam umursamaz olur, giderek lme ekilirler. Ama
bunun farknda deildirler. Heyecann verdii titremeleri
yaamn cokular sanr, sahibolduklar, kullandklar ey

ler ne denli oksa kendilerini o denli canl sayarlar. Nkleer sava, atom bilginlerimiz,in btn ya da yar ykm
bilanolaryla ilgili tartmaianna kimsenin kar kma
mas, lm glgesinin dolat vadide ne denli ileriediimizi gsteriyor.
lmseverlik eiliminin bu zellikleri, siyasal yapla
r ne olursa olsun btn gelimi sanayi toplumlarnda grlebilir. Bu bakmdan Sovyet devlet kapitalizmiyle ;zel
giriim kapitalizmi arasndaki ortak yanlar, bu dzenleri
ayran 7P11iklere ar basar. Her iki dzenin de rgtsel-

LM SEVGiSi YAAM SEVGiSi

59

mekanik yaklamda ortak ynleri vardr; her ikisi de tmden bir ykm iin hazrlanmaktadr.
lmseverlerin yaam kmsemeleriyle hza ve tm
mekanik eylere duyduklan hayranlk arasndaki yakr.
lk son yirmi otuz yl iinde iyice aa kmtr. Oysa bu
durum daha 1909'da Marinetti'nin Ftrizmin Balang
Manifestosu'nda ortaya konmu ve yle zetlenmitir:
1)
2)

Biz tehlike sevgisinin, alkanlk ve korkusuzluk

kanlnn trksn aracaz.
iirimizin temel eleri gzpeklik, yiitlik ve
kaldrma

al
ba

olacaktr.

3)

Bugne dek edebiyat dnce dolu duraanl, ken. dinden gemeyi ve uyuukluu vmtr; bizse saldrgan devingenlii, ateli uykusuzluu, sekerek ko
may, takla atmay, suratar yumruklamay ve yumruk yumrua kavgay ycelteceiz.

4)

grkeminin yepyeni bir gzellikle, h

ilan ediyoruz. Drtbir yan alev kusan ylanlar gibi kocaman borularla
donatlm bir yar otomobili... arapnel gibi kayarcasna, kkreyerek giden bir otomobil bizce Semadrek
Utkusu'ndan ok daha gzeldir.
Yrngesinde hzla dnp duran Yeryz'nn hzn
direksiyon banda sfra indiren insann trksn
Biz

dnyann

zn gzelliiyle zenginletiriZdiini

5)

aracaz.

6)

air,

ilkel elerin
kendini lgnla,

takn arzularn
grkemlilie

ve

oaltmak

bollua

iin

adamal

dr.

7J

Kavga

dnda

gzellik

dnlemez. Saldrganlk

ol-

makszn bir bayapt yaratlamaz. iir, bilinmeyen

kar giriilen iddetli bir saldr olmaldr;
nnde bu glere boyunedirmelidir.
Yzyllarn en u uzantsnda duruyoruz biz!. .. Olanakszln gizemli kaplarn zorlamak varken neden durup da arkamza bakalm? Zaman ve Yer dn
ldler. Daha imdiden mutlakta yaamaya baladl:

glere

insann

8)

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

60

nk sonsuz olan, her zaman, her yerde varolan

z

yarattk.

Biz sava -dnyadaki tek salk verici eyi- militarizmi, yurtseverlii, Anarist'in ykc kolunu, gzel, Ldrc fik.irleri, kadnn aalanmasn yceltmek istiyoruz.
Mzeleri, kitaplklar ortadan kaldrmak, ahlakla,
kadn haklarna, tm karc ve yararc alaklkZara
kar savamak istiyoruz.
Biz almann, elenmenin ve bakaldrmann heyecan iinde yzen byk kalabalklarn trksn aracaz; byk modern kentlerde
devrimin ok
renkli ve ok sesli alkantsn; geceleyin kocaman
elektrikli aylarn altnda gizli silah yapmevlerinin ve
atelyelerinin titreimlerini, duman soluyan karaylan
lar yutan obur istasyonlar, hacalarndan kan duman eridiyle bulutlardan sarktlm gibi duran fabrikalar, gnei imi rmaklarn iki yanndaki ey
tanca atallar zerinde cambaz gibi atlayp geen
kpriileri, burunlaryla ufku koklayp duran servenci transatlantikleri, raylarn zerinde uzun bor.ularla
koumZanm kocaman elikten atlar gibi zplaya zp
laya giden geni gsl lokomotifleri, motorunun sesi, rpnan bayraklar, cokulu bir kalabaln ba
nn anmsatan uaklarn kayareasma uuunu y-

9)

10)

ll)

celteceiz.22

Marinetti'nin teknik ve sanayiyle ilgili lmsever yorumunu Walt Whitman'n iirlerindeki derin yaamsever
yorumla karlatrmak ilgin olacaktr. Whitman, Brooklyn Araba Vapurunda" adl iirinin sonunda yle diyor:
Geliin,

kentler -

Genileyin,

22

getirin yklerinizi, gsterilerinizi,

kocaman yeterli rma,k.larnz.
genilemekten daha
ruhsal birey yok
bell<.i,

Joshua C "f:.vior. Futurism (Doubleday Co, 1909), s. 124.

LM SEVGiSi YAAM SEVGisi

61

Koruyun yerlerinizi, onlardan daha uzun mrl

nesne yok,
Beklediniz, hep bekliyorsunuz, siz ey sar, gzel
bakanlar,
z.grce kabul ediyoruz sizi. artk, ve doyumsuzuz
bundan sonra,
Ka.ramayacaksnz kendinizi bizden,
esirgeye.meyeceksiniz artk,
Kullanyoruz, bir kenara atmyoruz sizi iimize
ekiyoruz srekli,
El atmyoruz dibinize - seviyoruz sizi - siz de
kusursuzsunuz,
Sonsuzlua ynelmi, btnlyorsunuz par.alannz,
Byk ya da k.k, btnlyorsunuz par.alarnz,
ruha ynelmi.

Ya da

Ak

Yol Trks,nn sonunda:

Yolda, elimi uza.tyorum sanal

Sevgimi veriyorum, paradan deerli,
Kendimi veriyorum sana, vazlandan, yasadan nce;
Sen de bana verir misin kendini? Yola der misin
benimle?
kimiz bir olalm m yaadmz srece?

Whitman lmseverlie kar oluunu u dizedekinden

daha iyi dile getiremezdi: Gemek (ah yaamak, hep yar
amakl} geride brakmak cesetleri.,
Marinetti'nin sanayiye kar tutumunu Walt Whitman'
nkiyle karlatnrsak sanayi retiminin ille de yaam ilkelerine ters dmedii aka ortaya kyor. Burada sorun, yaam ilkelerinin mekanikleme ilkelerine boyun eip
emedii ya da yaam ilkelerinin ar basp basmaddr.
Aktr ki sanayilemi dnyamz bugne dek u sorunun
yantn bulamamtr: Bugn yaamlanmz ynetmekte
olan rgtsel sanayilemenin yerine insancl bir sanayile
me nasl yaratlabilir?

4
BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM
Freud'un en verimli, en geni kapsaml bulgularndan
biri de narsisizm kavramdr. Freud kendisi de bu kavram
en nemli bulgularndan biri saym, psikoz ( narsisist nevroz,), sevgi, hadm edilme korkusu, kskanlk, sadizm gibi nemli olgulada ezilen snflarn yneticilerine boyunemeye hazr olmalan gibi kitlesel olgularn anlalmasn,.,
da bu kavramdan yararlanmtr. Bu blmde ben Freud'
un dnce izgisini izleyerek narsisizmin ulusuluk, ulusal nefret, savan ve ykcln ruhsal drtleri konusundaki roln incelemek istiyorum.
Bu arada narsisizm kavramnn Jung'un ve Adler'in
incelemelerinde hemen hemen hi ele alnmadn, Horney'inkilerde de bu kavrama gereken nemin verilmedii
ni ksaca belirtmek isterim. Ortodoks Freud'u kurarn ve
tedavide bile narsisizm kavram bebein narsisizmiyle psikozlu hastann narsisizmini ncelemekten teye gemez.
Bu belki de Freud'un ad ge.en kavram libido kuramnn
iine sktrmasndan, bu yzden de kavramn ne denli
yararl olabileceinin yeterince anlalamamasndan do
mutur.

libido kuram asndan aklayabii

yola kmtr. izofren hastada nesnelere
kar (gerekte ya da dlerdel hibir libido ilgisi grlmediine gre Freud u soruyu sormaya itilmitir: izof
renide dtaki nesnelere ynelmeyen libido nereye harcanFreud

rnek

izofreniyi,

amacyla

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

63

yor? 1 Freud bu soruyu yle yantlamtr: D dnyadan

soyutlarran libido egoya yneltilir; bylece narsisizm diye
adlandnlabilecek bir tutum doar. 2 Freud balangta libidonun byk bir depo,da toplanr gibi egoda biriktirildiini, sonradan nesnelere yneltildiini ama kolaylkla
onlardan soyutlanp gene egoya yneltilebileceini varsaymtr. Bu gr 1922'de Freud'un, nceki grnden btnyle vazgememesine karn, id'i libidonun en byk
deposu olarak kabul etmemiz gerekir" demesiyle deimi
tir3.
Bununla birlikte libidonun balangta egoda m yoksa id'de mi ortaya kt konusundaki kuramsal sorunun
kavramn kendisi asndan bir nemi yoktur. Freud u temel fikrini hibir zaman deitirmemitir: nsan ilk durumunda, erken bebeklik anda, d dnyayla henz iliki
kurmad narsisizm (birinci! narsisizm,J durumundadr;
sonra nonnal gelimesi srasnda ocuun d dnyayla
olan (libidoyla ilgili) ilikilerinin ap ve younluu artmaya balar; ama insan birok durumlarda (bunlarn en
ar olan deliliktir) libido balln nesnelerden soyutlayp kendi egosuna yneltir (ikincil narsisizm,J. Ne var
ki nonnal gelime durumunda bile insan, yaam boyunca
bir lde narsisist kalabilir4
Nonnah bir kiide narsisizmin gelimesi nasl olur?
Freud bu gelimenin ana izgilerini belirlemitir; aada
ki blm onun bulgularnn ksa bir zetidir.
Ana rahmindeki cenin mutlak bir narsisizm durumu
iinde yaar. Freud, Domakla, mutlak narsisizmden, kendine yeterli narsisizmden deien d dnyann alglanma
sna, nesnelerin kefedilmesine doru bir adm atarz."
1 Freud, On Narcissism (Standard Edition; London: Hogarth Press,
1959), Cilt XIV, s. 74.
2 A.g.y., s. 75;
3 Freud'un bu gelimeyi incelemesine baknz, a.g.y., Ek, B. Standard Edition, Cilt XIX, s. 63.
4 Freud, Totem ve Tabu (Standard Edition) Cilt XIII, s. 88-89.

SEVGNN VE DDETN KAYNAGI

64

der5. Bebein dtaki nesneleri kendi balarna ,,ben olmayan, nesneler olarak alglayabilmesi aylar srer. Narsisizmine indirilen darbelerle, d dnyay ve bu dnyann
yasalarn gittike daha ok tanyarak insan ister istemez,
balangtaki narsisizmini "nesne sevgisine dntrr.
Ama der Freud, insan, dta libidosuna nesne bulsa da
her zaman bir lde narsisist kalr. 6 Gerekten de bireyin gelimesi, Freud'un deyiiyle mutlak narsisizmden nesnel dnme ve nesne sevgisi gelitirme yetisine doru bir
evrimdir; bununla birlikte bu yeti belirli snrlan amaz.
Normal, Olgun kii narsisizmini btnyle yok edernese de toplumca onaylanan en az duruma indirebn'mi ki.
idir. Freud'un bu gzlemi gndelik yaam deneyleriyle de
dorulanr. yle anlalyor ki her insanda ulalamaya
cak, her trl zlme abasna kar direnen narsisist bir
ekirdek kalr.
Freud'un teknik diline alk olmayanlar, belki de bu
olgunun daha somut bir tanm verilmedike narsisizmin
ne denli gerek ve gl olduunu ak seik gremeyeceklerdir. Bundan sonraki sayfalarda ben byle somut bir ta
mm vermeye alacam. Ama bu ie girineden nce terimlerle ilgili bir aklama yapmak istiyorum. Freud'un
narsisizm konusundaki grleri cinsel enerji Gibido) gr zerine kurulmutur. Daha nce de belirttiim gibi
bir mekanik libido kavram narsisizm kavramnn geliti
rilmesini salamaktan ok engellemitir. Bence narsisizm
kavramndan daha iyi yararlanabilmek iin cinsel drt
enerjisiyle ayn ey olmayan ruhsal enerji kavramn kullanmak ok daha yerinde olacaktr. Bunu Jung yapmtr;
bu gr, Freud~un cinsellikten arnm libido grnde
bir lde kabul edilmitir. Ne var ki cinsel olmayan ruhsal enerji gr Freud'un libido kuramndan ayrlsa da
libidoya benzer bir enerji'dir; bu kavram, belli bir youn
luu, belli bir ynelii olan, ancak belirtileriyle grlebilen
5
6

Freud, Group Psychology (Standard Edition), cilt XVII, s. 130.

Freud, Totem ve Tabu (Standart Edition), cilt XIII, s. 89.

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

65

ruhsal gleri kapsar. Bu enerji, bireyi d dnyayla ili,

kileri iinde olduu gibi kendi iinde de balar, btnle
tirir ve birletirir. Bu grte Freud'un yaam srdrme
drtsnn yansra cinsel igd enerjisinin Clibidonun)
insan davranlarnda tek nemli drt olduunu ileri sren ilk gr kabul edilmese, bunun yerine daha genel
bir ruhsal enerji kavram kullanlsa da, aradaki aynm birok kiinin dogmatik bir yaklam iinde dnmek istedi,
i lde byk deildir. Ruhzmleme diye adlandnla
bilecek her trl kurarn ya da tedavide en nemli nokta
insan davranlarnn devingen oluudur; buna gre davranlar ok byk g ykl drtlerle ynetilir; bu gler tannmadka davranlarn anlalmas, nceden belir,
lenebilmesi olanakszdr. nsan davranlarnn devingen
olduu gr Freud'un kuramnn ekirdeini oluturur.
Bu glerin kuramsal adan nasl grld, mekanik
maddeci adan m, yoksa insanc gereki adan m yorumland nemli bir sorudur; ama bundan daha nemli
olan asl sorun insan davranlarnn devingenlik asn
dan yorumlanmasdr.
Narsisizmi tanmlamaya iki an rnekle balayalm:
Yeni domu bir bebein birincil narsisizmiyle bir delinin narsisizmi. Yeni domu bebek daha d dnyayla ilgi kuramamtr (Freud'un terimleriyle sylersek libidosu henz dtaki nesnelere ynelmemitir). Baka biimde sylersek bebek iin d dnya diye bir ey yoktur; ylesine yoktur ki, bebek ben,le ben olmayan, arasnda bir
ayrm yapamaz. Bebein d dnyaya ilgi duymadn, o
dnyann iinde olmadn bile syleyebiliriz. Bebek iin
varolan tek gereklik kendisidir. Kendi bedeni; bedeninde
duyduu me ve scaklk, susama, uyku gereksinmesi,
baka bir bedenin yaknl vb. gibi birtakm fiziksel duyumlarn alglanmasndan oluur bu gereklik.
Bir akl hastas da temelde bebekten ok farkl bir durumda deildir. Ama bebekte d dnya, gereklik olarak
henz ortaya kmamken akl hastasnda d dnya gerekliini yitirmitir. rnein sanrlarda, duyurolann d

66

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

olaylan kaydetme ilevlerini yitirdiini grrz - duyumlar ancak d dnyadaki nesnelere gsterilen duyumsal tepkiler gibi, znel deneyleri kaydeder. Paranoya kuruntularnda da ayn mekanizma iler. rnein znel duygular
olan korku ya da kuku ylesine nesnelletirilir ki paranoid kii bakalarnn kendisine kar elbirliiyle ktlk
yapmaya altkianna inanr. Nevrozlu kiiyle paranoid
kii arasndaki ayrm buradadr; nevrozlu kii de hep kendisinden nefret edildiinden, ktle urayacandan vb.
korkar; gene de btn bunlarn kendi kuruntuZar olduu
nu bilir. Paranoid kiideyse bu kuruntular gerek olup k
mtr.

Narsisizmin aklllkla delilik snrnda bulunan zel

bir tr, olaanst bir g ele geiren insanlarda grlebilir. Msr firavunlar, Romal Sezarlar, Borjiyalar, Hitler, Stalin, Trujillo - bunlarn hepsinde benzer zellikler
vardr. Bu insanlar mutlak g elde etmilerdir; azlarn
dan kan bir szle yaam ve lm konusunda olduu gibi
hemen her konuda son karar verirler; istedikleri her eyi
yapabilme yetilerinin snr yok gibidir. Yalnzca hastalk,
ya ve lmle snrlandrlm tanrlardr bu kiiler. nsa
nn varolmas sorununa, bu varoluun snrlarnn tesine
geme yolunda umutsuz bir abaya girierek zm bulmaya alrlar. ehvetleri, gleri snrszm gibi davranrlar; bu yzden saysz kadnla yatar, saysz adam ldrr, her yere atolar kurar, gkteki aya" el atmak, olmayacak eyleri ele geirmek isterler7 Varlk sorununu insan deilmi gibi davranarak zme abas olsa da, bir tr
deliliktir bu tutum. stelik hasta kiinin yaam ilerledike artan bir deliliktir bu. Kii tannlamaya altka kendini teki insanlardan soyutlar; bu soyutlama onu daha da
korkak yapar, herkes onun dman olur; bunlarn sonucunda doan korkuya dayanabilmek iin kii gcn, ac
maszln ve narsisizmini gittike artrr. Sezar'a zg u
7 Camus, Caligula
bir biimde anlatmtr.

adl

oyununda bu tr g

deliliini

ok

doru

BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

67

delilik tr, u etken ie karmasa dpedz delilik olacaktr: Eline geirdii bu gle Sezar, gereklii kendi narsisist dlerine gre arptntr. Herkese zorla kendisinin bir
tanr, en gl, en bilge adam olduunu kabul ettirmitir
~bu yzden kendi megalomanisi ona akla uygun bir duyguymu gibi gelir. te yandan birok insan ondan nefret
edecek, onu devirmeye, ldrmeye alacaktr- bu yzden de hastalkl kukulan, grebildii kadaryla, gereklerle dorulanmaktadr. Bunun sonucu olarak Sezar kendini btnyle gereklikten kopmu grmez - ok tehlikeli
bir durumda olsa da bu yzden akl bir lde bandadr.
Psikoz mutlak bir narsisizm durumudur; bu durumda
kii d gereklikle tm ilikilerini koparm, gerekliin
yerine kendi kiiliini koymutur. Bnyle kendisiyle doludur; kendi kendisinin tanrs ve dnyas olmutur. Psikozun dinamik bir biimde anlalnasn salayan ilk adm
da Freud'un bunu sezmesi olmutur.
Bununla birlikte psikozun ne olduunu bilmeyenler
iin nce nevrozlu ya da nonnal insanlarda narsisizmi
anlatnak yararl olacaktr. Narsisizmin en ilkel rnekle
rinden biri normal insann kendi bedenine kar edindii
tutumdur. nsanlarn ou kendi bedenlerini, yzlerini, biimlerini beenirler; baka bir insann, belki daha gzel birinin yerinde olmak isteyip istemedikleri sorulduunda istemediklerini sylerler. Bundan daha aydnlatc olan bir
gerek de ou insann kendi dksmn grnne ve
kokusuna aldrmamas (aslnda bazlannn bundan ho
lanmas), oysa bakalarnnkinden kesinlikle irenmesidir.
Aka grlyor ki burada estetik ya da baka trde bir
yarg sz konusu deildir; ayn ey insann kendi vcuduyla ilgili olduunda ho gelir, bakasnn vcuduyla ilgili olduu zaman ho gelmez.
imdi de narsisizmin daha az rastlanan baka bir trne bakalm. Birisi daktorun muayenehanesine telefon
ederek bir randevu ister. Doktor o hafta iin randevu veremeyeceini, bir hafta sonra gelmesini syler. Hasta en
yakn tarihte randevu almakta direnir; aklama olarak da

68

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

beklenecei gibi neden acele ettiini syleyeoeine, dokto,

run muayenehanesine be dakikalk bir yerde oturduunu
syler. Doktor zaman ayrnama sorununun hastann muayenehaneye be dakikada gelebilmesiyle zlemeyecei
ni sylediinde, teki bunu anlayamaz; daktorun kendisine en yakn zamanda randevu vermesi iin kendi gsterdii nedenin yeterli olduunda direnir. Doktor bir ruhzmlemeciyse hastas hakknda hemen tehisle ilgili bir gzlernde bulunacaktr: Karsnda ar narsisist, baka deyile, ok hasta bir insan vardr. Bunun nedenlerini grmek g deildir. Hasta daktorun durumunu, kendisininkinden ayr bir durum olarak grememektedir. Hastann
kendi gr alanndaki tek gerek, doktoru grmek istemesi ve kendisinin oraya ok ksa bir zaman iinde gidabilecek durumda olmasdr. Kendine zg bir alma program, kendi gereksinmeleri olan ayr bir kii olarak doktor
yoktur hastann gznde. Onun mant yle iler: Kendisinin oraya gelmesi kalaysa daktorun da onu grmesi kolaydr. Daktorun ilk aklamasndan sonra hasta A, ev~t
doktor, anlyorum; zr dilerim, byle birey sylememeliydim." diyebilseydi, o hasta hakknda daktorun tehisi
deiik olurdu. O zaman nce kendi durumuyla daktorun
durumunu birbirinden ayramayan, ama narsisizmi birinci
hasta lsnde youn ve kat olmayan bir narsisistle kar karya bulunduumuzu anlardk. Bu tr hastalar dikkatleri ekildiinde durumu olduu gibi grerek buna gre bir tepki gsterirler. kinci tr hasta yapt hatay grnce belki utanacaktr; birincisiysa hibir zaman utanma
duymayacaktr bu kolaylktan yararlanamayacak lde aptal olan doktoru eletirecek,tir.
Benzer bir olgu, sevgisine karlk vermeyen bir kad
na ak olan narsisist bir adamda kolaylkla gzlenebilir.
Narsisist kii kadnn kendisini sevmediine inanmak istemeyecektir. yle akl yrtecektir: Ben onu bu denli severken onun beni sevrnemesi olanaksz.,. ya da O da beni
sevmese ben onu bu denli ok sevemem. Sonra da kadnn
duygularna karlk vermemesini u varsaymlada akla

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

69

uydurmaya alacaktr: Beni sevdiinin bilincinde dekendi sevgisinin younluundan korkuyor; beni denemek, bana ikence etmek istiyor" - buna benzer daha bir
sr neden. Daha nceki rnekte de olduu gibi burada
nemli olan nokta narsisist kiinin baka bir insann iindeki gereklii kendisininkinden ayn bir gereklik olarak
ka vrayamamasdr.
imdi birbirinden ok ayr gibi grnen, ama aslnda
narsisist olan iki olguya bakalm. Bir kadn her gn saatlerce aynann karsnda sa ve yzyle uramaktadr.
Yalnzca kendini beenmesinden deildir bu. Kendi bedenine, kendi gzelliine tutkundur; tand en nemli gereklik de kendi bedenidir. Byle bir kadn belki de u Yunan mitine en yakn den kiidir: Yakkl bir delikanl
olan Narcissus, superisi Echo'nun sevgisinin farknda deildir; Echo zntsnden lr. Tanra Nemesis Narcissus'u sudaki yansmasma ak olmakla cezalandrr; kendine hayran olan Narcissus suya atlar ve glde boulur. Yunan mitinde bu tr kendini sevme,nin bir lanet olduu,
ar durumlarda bunun kendini yoketmekle sonulanaca anlatlrs. Baka bir kadn da (bir nceki kadnn yllar
sonraki durumu olabilir bu} hastalk hastasdr. Bu kadn
da srekli olarak kendi bedeniyle urar, ama bu kez artk gzelliiyle deil, hastalyla uramaktadr. Burada
olumlu ya da olumsuz imgenin seilmesinin kukusuz kendine gre nedenleri vardr; bu nedenleri burada ele almak
gereksizdir. nemli olan her iki olguda da insann kendisiyle narsisist bir biimde uramas, d dnyayla ilikisi
nin kesilmesidir.
Ahlaksal hastalk hastal da temelde bundan pek deiik deildir. Bu durumda kii hasta olmak ve lmekten
il;

8 Bkz. Kendini Savunan nsan'da kendini sevme'nin incelenmesi.

Burada kendini gerekten sevmenin bakalarm sevmekten ayr bir ey
olmadn, bencil, narsisist bir kendini sevmeninse ancak, kendilerini
de bakalarn da sevemeyenlerde grldn belirtmeye altm.

70

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

deil,

sululuktan korkar. Byle bir insan hi durmadan

gnahlar vb. den dolay da sululuk duygusu iindedir. Bakalarnn -kendisinin degznde zellikle vicdanl, drst ve giderek bakalaryla
ilgiliymi gibi grnse de byle bir kii hep kendisiyle,
kendi vicdanyla, bakalarnn onun hakknda dndk
leriyle vb. urar. Bedensel ya da ahlaksal nars'isizmin ardnda yatan narsisizm kendini beenmi kiinin narsisizmiyle ayndr; ne var ki bu tr narsisizmin alk olmayan
bir gz tarafndan grlmesi ok daha gtr. K. Abraham'
n olumsuz narsisizm terimiyle snflandrd bu tr narsisizm zellikle yetersizlik, gerekdlk ve kendini sulama duygulanyla belirlenen melankoli durumlarnda ortaya
yapt yanllar, iledii

kar.

Bunlardan daha hafif narsisist eilimler gndelik yada gzlenebilir. Herkesin bildii u fkrada bu ok
gzel bir biimde anlatlmtr: Bir yazar bir dostuna rastlar, uzun sre ona kendinden sz eder; sonra yle der:
Hep kendimden sz ettim. imdi biraz da senden sz edelim. Son kitabn nasl buldun bakalm?, Bu kii hi durmadan kendileriyle uraan, bakalanna ancak kendilerini yankladklar lde ilgi duyan insanlara ok iyi bir
rnektir. ou zaman bu kiiler yardmsever ve iyi yreklldirler; }ma bu davranlar kendilerini byle gstermek
istemelerindendir; enerjilerini, yardm ettikleri kiinin a
sndan grmeye deil kendilerine hayran olmaya harcarlar.
Narsisist bir kiiyi nasl tanyabiliriz? Kolaylkla tan
nabilen bir tip vardr. Bu tip kendfkendine yeten bir kii-.
nin tm belirtilerini gsterir; bo szler ettii zaman bile
kendini ok nemli birey sylemi gibi hisseder. Bakala
rnn sylediklerini ounlukla dinlemez ya da onlara ilgi
duymaz. (Zeki bir insansa, bu tutumunu sorular sorar:ak
ya da karsndakine ilgi duyuyormu gibi yaparak saklamaya alacaktr.) Narsisist kiiyi her trl eletiriye. kar gsterdii ar alnganlktan da tanyabiliriz. Bu alngan
lk her trl eletirinin geerliliini yadsyarak, kzgnlk
amda

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

71

ya da zntyle tepki gstererek ortaya konulur. Pek ok

durumda narsisist eilim alakgnlllk ya da alttan alma tutumuyla gizlenebilir; narsisist eilimli bir insann
alakgnllln kendine hayran olmak iin bir neden
olarak kullanmas da az rastlanan durumlardan deildir.
Deiik belirtileri ne olursa olsun tm narsisizm trlerinde
d dnyaya kar gerek ilginin kesilmesi ortak zelliktir9.
Narsisist insan bazan yzndek anlamla da kendini
ele verebilir. Bu insanlarn yzlerinde bir yumuaklk ya
da bir glmseme vardr; byle yzlerdeki anlam bazla
rnca yumuakballk, bazlarnca da saf, gvenilir bir ocuksuluk olarak alglanr. Narsisizm, zellikle ar biimlerinde ou zaman kendini gzlerde acaip bir parlaklkla
belli eder; bu parlakl baz kiiler yar ermilik, bazlar
da, yar delilik belirtisi olarak grrler. Narsisist kiilerin
ou hi durmadan konuurlar yemekte ou zaman yemek yemeyi unutur, herkesi bekletirler. Arkadalar ya da
yemek, onlarn gzlerinde kendi egolarndan daha az
nemlidir.
Narsisist tm kiiliini her zaman narsisizminin nesnesi olarak grmez; ou zaman kiiliinin bir blmn,
rnein onurunu, zekasn, fiziksel gcn, mizal yeteneini, yakklln (bazan sa ya da burun gibi ok kk
ayrntlara dek inebilir bu) narsisizmiyle btnletirir. Bu

9 Bazan kendini beenmi, narsisst bir insanla kendisini deer

siz bulan kiiyi ayrt etmek kolay deildir; bunlarn ikincisi, bakalar
na ilgi duymad iin deil kendinden kukuland, kendini deersiz
bulduu iin vlmek ve beenilmek ister. Gzetilmesi her zaman kolay olmayan baka bir ayrm daha vardr: Narsisizm ve bencillik arasndaki ayrm. Ar narsisizm durumunda gereklii btnyle alg
layabilme yetenei kaybolmutur; ar bencillikteyse bakalarna kar hemen hemen hi ilgi, sevgi ya da yaknlk duyulamaz; ama bu
hi de insann kendi znel srelerine ar nem verdii anlamna
gelmez. Baka deyile ar bencil bir kii her zaman ar narsisist
bir kii deildir; bencillik ille de nesnel gereklii grmemek anlamna gelmez.

72

SEVGiNN VE DDETN KAYNAI

kiilerin narsisizmleri bazan da korkmak ya da tehlikeyi

nceden sezmek gibi normal bir kimsenin vn duymayaca acaip niteliklere dek uzanr. Kii kendisinin belli
bir ynyle zdeleir. Kim olduunu sorduumuzda verebecei en doru yant, onun kendi kafas, n, paras,
penisi, vicdan vb. olduudur. eitli dinlerdeki putlar insann eitli yanlann gsterir. Narsisist kiiye gre narsisizminin nesnesi onun ben'ini belirleyen bu yan niteliklerinden biridir. Ben'ini salibelduu nesnelerle zdeletiren
kii, onuruna yneltilen bir aalamaya aldrmazken sahibolduu nesnelere yneltilen saldry yaamna yapl
m bir saldn olarak grr. te yandan ben'ini zekasyla
zdeletiren insan iin aptalca bir ey sylemi olmak o
denli ac vericidir ki bu ac derin bir ruhsal kntye yol
aabilir. Bununla birlikte narsisizmi ne denli arlarsa insan, baarszl ve bakalarndan gelecek hakl eletirileri
o denli zor kabul edecektir. Kardaki insann aalayc
bir tutum iinde olduuna inanarak fkelenecek ya da o
kiinin doru bir yargda bulunamayacak lde duygusuz, eitimsiz vb. olduuna inanacaktr. (Bununla ilgili
olarak ok zeki olmasna karn byk lde narsisist olan
birisi aklma geldi: Rorschach testinin sonularn sylediimde kendisinin hi de kafasnda yaratt ideal kii olmadn grp yle demitir: Bu testi hazrlayan ruhbilimeiye acyorum; ok paranoid bir adam olmal.)
imdi de narsisizm olgusunu daha karmaklatran
baka bir etkenden sz edelim. Narsisist kii kendi benlik imgeshni narsisist ballnn nesnesi olarak benimsedii gibi kendisiyle ilgili her eyi bu hasta ballnn
nesnesi durumuna sokar. Onun fikirleri, onun bilgisi, onun
eviyle birlikte onun ilgi alanna" giren kiiler de narsisist
ballnn nesneleri olup kar. Freud'un belirttii gibi
bunun en ok rastlanan mei insann kendi ocuklarna
kar duyduu narsisist ballktr. Pek ok anne-baba kendi ocuklarnn teki ocuklardan daha gzel, daha akll
vb. olduklarna inanr. ocuklar ne denli kkse bu narsisist yan tutma da o denli youndur. Anne-babann, zel-

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

73

likle de annenin bebee kar duyduu sevgi byk lde

bebee kendilerinin bir uzants olduu iin duyduu sevgidir. Ergin bir erkekle ergin bir kadn arasndaki sevgide
de ou zaman narsisist zellikler vardr. Bir kadna ak
olan erkek, ''onun, olduktan sonra narsisizmini kadna aktarabilir. Kadnda bulunmayan, kendisinin ona ykledii
niteliklerden dolay kadna hayran olur, ona tapar; kadn,
salt bir paras olduu iin, o erkein gznde olaanst
niteliklerin sahibi olur. Byle bir insan ou zaman salib
elduu eylerin olaanst gzellikte olduuna inanacak,
onlara ak olacaktr.
Narsisizm birok bireyde younluu asndan yalnz,
ca cinsel istekle ve yaama igdsyle karlatrlabile
oek bir tutkudur. Aslnda, ou zaman bu istekirerin ikisine
de ar basar. Narsisizmleri bu derece youn olmayan normal kiilerde bile yok edilmesi hemen hemen olanaksz
narsisist bir z kalr. Durum byle olduuna gre cinsellikle yaama igds gibi narsisist tutkunun da nemli bir
biyolojik ilevi bulunup bulunmadn sormak gerekir. Bu
soru bir kez sorulduktan sonra yant kolaylkla bulunur.
Bedensel gereksinmeleri, ilgileri, arzular youn bir enerjiyle yklenmi olmasa birey nasl canl kalabilir? Biyolojik olarak, yaama igds asndan insan, bakasna verdiinden ok daha byk bir nem vermek zorundadr
kendisine. Bunu yapmasa, bakalarna kar kendisini savunmak, yaamn srdrmek amacyla almak, canl kalabilmek amacyla savamak, savunduu eylerde bakalar
na kar ayak diremek iin gerekli enerji ve ilgiyi nasl bulurdu? Narsisizmi olmasa bir ermi olup kard insan oysa yaamn srdrebilen ermilerin says pek de ok:
deildir. Ruhsal bakmdan en ok zlenen durum -narsisizmden kurtulma durumu- yaamn srdrmek a
sndan en tehlikeli durum olurdu. Doann dzeni asn
dan bakacak olursak doa, insan yaamn srdrebilmek:
iin gerekli en byk lde narsisizmle donatmtr. Bunu zellikle dorulayan bir neden vardr: Doa insanlara
hayvanlar gibi iyi gelimi igdler vermemitir. Hayvan-

74

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

larda yaam srdrme sorunlar diye birey yoktur:

gdleri yaradliarnn bir paras olduu iin hayvanlar
canl kalma sorununu ylesine doal bir biimde zerler
ki bu konuda bir aba gstermeleri gerektiini dnmek
ya da bu konuda karar vermek zorunda kalmazlar hibir
zaman. insanda igdsel mekanizma etkinliini byk lde yitirmitir - bu yzden insan iin ok gerekli olan
bir biyolojik ilevi narsisizm yklenmi olmaktadr.
Narsisizmin nemli bir biyolojik ilevi yerine getirdii
ni kabul ettikten sonra da baka bir soruyla kar karya
kalyoruz. Ar narsisizm insan bakalarna kar ilgi duymaz bir duruma sokmaz m? Bakalaryla ibirlii yapmas gerektiinde, kendi gereksinmelerinden bir lde vazgeme yeteneini elinden almaz m onun? Narsisizm, insan
toplum dna itmez mi? Ar llere vard zaman da
bir deli durumuna getirmez mi onu? Aryakaan bireysel
narsisizmin, toplumsal yaam tmyle engelleyici ciddi
bir neden oluturaca kuku gtrmez. Bu doruysa, narsisizmin yaam srdrme ilkesiyle att sylenebilir;
nk birey yaamn ancak kendisini toplulukla.r iinde
bir dzene sokarak srdrebilir. Hi kimse tek bana kendisini doann tm tehlikelerine kar koruyamad gibi
yalnzca topluluklar iinde yaplabilecek eitli ileri de
tek bana baaramaz.
yleyse ortaya yle elikili bir sonu kyor: Narsisizm yaam srdrebilmek iin gereklidir; ama yaam iin
bir tehlikedir de. Bu aliki iki ynde zlebilir. Bunlardan biri yaam srdrmeyi salayan narsisizmin maksimal deil optimal narsisizm olmasdr, ak sylersek biyolojik adan gerekli olan narsisizmin younluu toplumsal ibirliiyle badaabilecek derecede bir narsisizme indirgenmitir. zmlerin ikincisi bireysel narsisizmin topluluk narsisizmine dntrlmesidir; bu durumda narsisist tutkunun neS'Ileleri birey yerine boy, ulus, din, rk vb.
olmutur. Bylece narsisist enerji korunmu, ama bireyin
yaamn srdrmekten ok topluluun yaamn srdrebilmek amacyla kullanlm olur. Topluluk narsisizmini

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

75

ve bunun toplumbilimsel ilevini ele almadan nce hastalkl narsisizmi incelemek istiyorum.
Narsisist balln en tehlikeli sonucu aklsal yargla
rn arptlmasdr. Narsisist balln nesnesi, nesnel deer yarglarna vurularak deil benim bir param .olduu
ya da benim olduu iin deerli Uyi, gzel, akll, vb.) saylr. Narsisist deer yargs, nyargl ve yantutucudur.
Bu nyarg ounlukla u ya da bu biimde akla uydurulur; bu akla uydurma ilemi kiinin zekasma ve geli
milik derecesine gre az ya da ok arptlm olabilir. Bir
sarhoun narsisizmine baktmzda arptlma aka grlr. Karmzda bo laflar eden sradan bir adam vardr;
ama bunlar dnyann en gzel, en ilgin szlerini sylyormu gibi bir hava ve ses tonuyla sylemektedir. Sarho
kii znel olarak yalanc bir stnlk duygusu iindedir;
aslnda kendini bir ey sanmaktadr. Bu rneklerle ar
narsisist insann konumalarnn ille de skc olacan anlatmak istemiyorum. O insan yetenekli ya da zeki birisiyse
ilgin fikirler retecek, bunlar iyi deerlendirebilirse yar
glar btnyle yanl olmayacaktr. Ama narsisist kii
kendi rettii eyleri zaten deerli saymak eilimindedir;
retilen eylerin gerek nitelii, deerlendirnede belirleyici
rol oynamaz. (<<Olumsuz narsisizm,. durumundaysa bunun
kart geerlidir. Byle bir kii sahibolduu her eyin deerini kltme eilimindedir; yarglarnda da teki narsisist kii lsnde yantutucudurJ Narsisist kii, narsisist yarglarnn arptlm olduunu farkedebiise durum
bu denli kt olmazd belki. O zaman kendi narsisist yantutuculuuna kar alayc bir tutum edinirdi-ya da edinebilirdi. Ama buna pek rastlanmaz. ounlukla o kii
yantutucu olmadna, yarglarnn nesnel ve gereki olduuna inanr. Bu durum o kiinin dnme ve yarglama
yetisinin byk lde arptlmasna yol aar; kii hi durmadan kendisiyle, ne olduuyla urat iin bu yetenei
krelmitir. Ayn biimde narsisist kii yarglarnda da
kendisi olmayan ya da kendisinin olmayan eylere kar
olumsuz bir tutum iindedir. Dtaki (ben olmayan,) dn-

76

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

ya deersiz, tehlikeli ve ablakszdr. yleyse narsisist insan ok byk bir arptlmann iinde demektir. Kendisini, kendisinin olan eyleri an deerli bulur. Kendisinin
dnda kalan her eyse deersizdir. Burada akln ve nesnelliin urad zedelenmenin ne denli byk olduu ak
a grlr.
Narsisizmde daha da tehlikeli, hastalkl bir etken narsisizm durumunda oluturulan tutuma yneltilen eletiri
lere kar gsterilen duygusal tepkidir. Eletiri yerindeyse,
kt bir niyetle yaplmamsa insan normal olarak yaptk
lan ya da sylediklerinin eletirilmesine kzmaz. Oysa narsisist kii eletirildiinde byk bir kzgnlkla tepki gsterir. Eletirinin yerinde olduunu narsisizminden dolay gremedii iin, bunu dmanca bir saldn olarak grme ei
limindedir. fkesinin neden bu denli youn olduunu an
cak narsisist insann d dnyayla ilikisinin kopuk olduunu, bunun sonucu olarak da onun ok yalnz ve korkak
bir insan olduunu dnrsek anlayabiliriz. Bu kii yalnzlk ve korkakln narsisist bir biimde kendini-bykgrerek dnlemektedir. Dnya kendisiyse, darda onu
korkutabilecek baka bir dnya olamaz; kendisi her ey
se, yalnz deildir o zaman; bunun sonucu olarak narsisizmi zedelendiinde tm varlnn tehlikeye girdii duygusuna kaplr. Korkusuna, kendini byk-grmesine karn,
tek savunma yolu tehlikeye irdiinde korkusu ortaya dklerek youn bir fkeye dnr. Tehlikeyi uygun davranlarla azaltmak iin hibir ey yapamadndan fkesi daha da oalr; narsisist gvenlii tehlikeye sokan ey
den onu ancak eletirmenin -ya da kendisinin- ortadan
kalkmas kurtarabilir.
Zedelenmi narsisizmin sonucunda doan bu fke patlamasnn yerini alabilecek baka bir tepki de ruhsal kntdr. Narsisist kii, zdelik duygusuna kendini-byk-grerek ular. Dtaki dnya onun iin bir sorun olu
turmaz, arlyla bir bask yapmaz ona, nk o kii kendisi bir dnya olmay baarmtr; kendini her eyi bilen,
her eye gc yeten bir kii olarak grr. Narsisizmi ze-

BREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

delendiinde

77

kendini eletiren kii

znel ya da nesnel ezilmilik yznden fkelenemezse, ruhsal bir kntye urar. Dnyayla
ilikisi de, dnyaya kar ilgisi de yok olur; kendisini dnyayla olan ilikilerinin merkezi olacak biimde gelitirme
dii iin hibir ey ve hi kimse deildir artk. Narsisizmini
srdrarneyecek lde zedelenmi Ben'i kntye urar,
bu ykln yaratt znel tepki de ruhsal kntye dnr. Melankolide grlen yas tutma gesi bence, knt iindeki kiinin olaanst sayd Ben,inden oluan
narsisist imgenin lmne tuttuu yastr.
Narsisist kiinin bu tr zedelenmelerden delicesine kanmasnn nedeni, narsisizminin zedelenmesiyle ortaya
kacak ruhsal kntden korkmasdr. Bu korkudan kamann eitli yollar vardr. Bu yollardan biri narsisizmin
younluunu hibir d eletiri ya da .baarszln gerekten etkileyemeyecei lde artrmaktr. Baka deyile
narsisizmin younluu tehlikeleri uzak tutacak lde artrlr. Bu da elbette kiinin, kendini ruhsal knt tehlikesinden korumaya alrken psikoza dek varabilecek ar
ruh hastalklarna doru srklenmesine yolaabilir.
Bununla birlikte narsisist kiinin bu korkudan kurtulmak iin bavuraca bir zm yolu daha vardr; bu yol
o kii iin daha doyurucu, ama bakalar iin daha tehlikelidir. Bu zm, narsisist kiinin d gereklii kendi narsisist imgesine uydurmak zere bir lde deitirme abasdr. Buna rnek olarak bir perpetuum mobile'"" bulduunu
sanan, ama aslnda bulduu ey hi de nemli olmayan
narsisist mucidi gsterebiliriz. Baka bir nemli zm de
baka birisinin, olabilirse milyonlarca insann onayn kazanmaktr. Bunlardan birincisi folie a deux** (baz evlilikler ve dostluklar bu temel zerine kurulmutur) ikincisiybirok

ned~nle, rnein

karsnda duyduu

Perpetuum mobi/e: srekli

ekilde

hareket

salayan

bir kaynak.

(ev.)

** Folie
lilik. (ev.)

a deux:

iki

kiinin ortaklaa

olarak

yaad

bir

eit

de-

78

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

se ilerindeki psikozun patayarak ortaya dklmesini milyonlarn alkn ve onayn alarak engellemeye alan
nl kiilerdir. Bu sonuncusuna en iyi rnek Hitler'dir.
Ar bir narsisist olarak Hitler milyonlarca insan kendi
imgesine inandrmasa, nc Reich'n bin yl srecei
konusunda olmayacak dlerine kendisi ciddi olarak inan.
masayd, giderek gereklii, kendisini izleyeniere hakl grnecek biimde deitirmeseydi, yalnzca psikozunu ak
a darya vurmu bir hasta olarak yaard. <Yenilgiye u
radktan sonra Hitler iin kendini ldrmekten baka
kar yol kalmamt; nk onun iin narsisist imgesinin y
kl gerekten dayanlamayacak bireydU
Tarihte hastalklarn dnyay deitirip narsisizmlerine gre arptarak tedavi eden,. megalomanyak nderiere
daha pek ok rnek vardr. Bunlar tm eletirmenleri ortadan kaldrmaya alrlar; nk kendileri iin akln sesinin yaratt tehlikeye dayanamazlar. Caligula ve Neron'
dan Stalin ve Hitler'e dek bu kiilerin kendilerine inanan
insanlar bulma, gereklii narsisizmlerine uyacak biimde
arptma, tm eletirmenleri yoketme gereksinmeleri ok
byk ve snrszdr; nk bu gereksinmeler onlarn, deliliklerinin ortaya dklmesini nlemek iin giritikleri
umutsuz abalardr. Bu nderlerdeki delilik gesi ayn zamanda eliik bir biimde baarl klar onlar. Bu delilik
gesi onlara, normal insanlar ok etkileyen kesin kararl
lk, yaptklarndan kukulannama gibi zellikler kazand
rr. Sylemek gereksiz; dnyay deitirme, bakalarna
kendi fikirlerini, hasta dlerini kabul ettirebilme gereksinmesi psikozlu olsun olmasn normal insanda bulunmayan yetenekler ve ustalklar gerektirir.
Narsisizmi bir hastalk olarak incelerken, bunun iki
tr arasnda ayrm gzetmek nemlidir - bunlardan biri
tehlikesiz narsisizm, teki de hastalkl narsisizm'dir. Tehlikesiz trnde narsisizmin nesnesi, kiinin kendi abalar
sonucu ortaya kan bir eydir. rnein kii marangoz, bilim adam ya da ifti olarak yarattklarndan narsisist bir
kvan duyabilir. Narsisizminin nesnesi kendi abalannn

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

iin, kendi yaptlanna, kendi baa

ilgi hi durmadan alma srecine,
kulland malzemelere duyduu ilgiyle dengelenir. Tehlikesiz narsisizmi yaratan etkenler bu yzden kendi kendilerini denetler. almay srdrmek iin gerekli enerji byk lde narsisist zellik tar; ama ortaya konan yapt
gereklikle balant kurmak zorunda olduundan narsisizm srekli denetlenir, belli snrlar iinde tutulur. Birok
narsisist kiinin ayn zamanda byk bir yaratclk gcne sahibolmas bu mekanizmayla aklanabilir.
Hastalkl narsisizmdeyse narsisizmin nesnesi kiinin
yapt ya da rettii bir ey deil sahibolduu bir eydir;
rnein bedeni, d grn, sal, zenginlii vb. Bu tr
narsisizmin hastalkl oluu burada tehlikesiz narsisizmde
grdmz denetleyici enin bulunmamasndandr. Baardm bir eyden tr deil de sahibolduum bir nitelikten tr byk,.sem o zaman, hi kimseyle, hibir
eyle ilgilenmem, hibir aba gsternem gerekmez. Byklm srdrebilmek iin kendimi gereklikten gitgida
daha ok soyutlarm; tehlikeden daha iyi korunabilmek
iin kendime hayranln daha da artrmak zorunda kalrm; yle ki sonunda bo hayallerimin rn olarak kendine hayran olacak biimde iirilmi bir Ben kar ortaya.
Bu yzden hastalkl narsisizm kendi kendine snr koyamaz; sonu olarak ilkel bir biimde tekbenci olup kar; yabanclardan ar bir biimde korkar. Baarnay renen
kii bakalannn da ayn eyleri ayn yollarla baardn
bilir - natsisizmi yznden kendi baarlarnn bakala.
rnnkinden stn olduuna inansa bile byledir bu. Hibir ey baarmam kii bakalannn baarlarn deerlen
dirmekten ok uzaktr; bu yzden de narsisist kendini beenmilii iine gn getike daha ok gmlerek kendini
evresinden koparmaya, bylece herkesten soyutlanmaya
itilecektir.
Buraya dek bireysel narsisizmi yaratan eleri tanm
ladk: Olguyu, bu olgunun biyolojik ilevini ve hastalkl biimini inceledik. Bu tanmdan yola karak toplumsal narsonucunda ortaya

kt

79

narna duyduu a;r

80
sszm

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

olgusunu, bu olgunun bir iddet ve sava kayna

oynad rol daha iyi anlayabiliriz.
Aadaki tartmann z kiisel narsisizmin topluluk
narsisizmine dnmesi olacaktr. Topluluk narsisizminin
toplumsal ilevinin bireysel narsisizmin biyolojik ilevine
kout olduunu belirterek balayabiliriz ie. Varln sr
drrnek isteyen rgtl bir topluluk asndan yelerin
narsisist enerjiyle yklenmesi gereklidir. Topluluun ayak
ta kalabilmesi, topluluk yelerinin buna kendi yaamlan
lsnde, giderek yaamlarndan ok nem vermeleriyle
salanr; dahas, o topluluun yeleri kendi topluluklar
nn teki topluluklardan daha erdemli, daha stn olduu
na inandrlmaldrlar. Bu tr narsisist birikim olmazsa,
topluluun ayakta kalmasn salayan gerekli enerji ya da
topluluk uruna yaplan zveriler byk lde azalr.
Topluluk narsisizmini yaratan eler arasnda bireysel narsisizmle ilgili olarak ele aldmz benzer olgulan
bulabiliriz. Burada da narsisizmin tehlikesiz ve hastalkl
trleri arasnda ayrm gzetebiliriz. Topluluk narsisizminin
nesnesi herhangi bir eyin baarlmasysa, yukarda incele.
nen diyalektik sre aynyla yer alr. Yaratc bir ey ba
arma gereksinmesi topluluk tekbenciliinin yaratt dar
emberin krlmasn, ilginin baarlmak istenen amaca y-neltilmesini zorunlu klar. (Bir topluluun amalad ba
ar toprak ele geirmekse gerekten retici bir abann
getirdii yararl etki byk lde yok olacaktr.) te yandan topluluk narsisizminin nesnesi topluluun kendisi, grkemlilii, gemiteki baarlar, yelerinin bedensel sa.
lamlysa o zaman yukarda sz edilen kart eilimler
geliemeyecek narsisist eilimle bunun getirdii tehlikeler
gittike artacaktr. Elbette gerek yaamda bu iki e ou
zaman birbirine karm olarak grlr.
Topluluk narsisizminin imdiye dek ele almadmz
baka bir toplumsal ilevi daha vardr. Bir toplum, yeleri
nin ounu ya da byk bir kesimini yeterince besleyemi
yorsa, toplumsal huzursuzluu nleyebilmek iin hastalkl
bir narsisizmle doyum salamak zorundadr onlara. Eko
olarak

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

81

nomik ve kltrel adan yoksul olan insanlar iin o topluluun bir yesi olmann verdii narsisist kvan tek -ve
ou zaman ok etkili- bir doyum kaynadr. Yaam kendilerine ilgin bir ey getirmedii, ilgilerini gelitirecek
olanaklar salayamad iin bu insanlar ar bir narsisizm gelitirebilirler. Bu olgunun en iyi rnekleri son yl
larda Hitler Almanya'snda, bugn de Amerika'nn Gney'
inde grlen rksal narsisizmdir. Her iki rnekte de rksal
stnlk duygusunun z aa orta snftan kaynaklan
mtr. Durum. bugn de ayndr; Almanya gibi Amerika'nn
Gneyi'nde de ekonomik ve kltrel adan gelimemi,
(khnemi, canekien bir toplumun
kalntlar olduu
iin) hibir gereki gelime umudu kalmam olan bu geri kalm snfn bir tek doyum yolu vardr: Kendini dn
yada en byk hayranl toplayan topluluk sayarak, aa
rk diye damgalanan bir rksal gruba stnlk tasiayarak kendi imgesini iirmek. Bu. geri kalm topluluklarn
yeleri u duygular iindedir: Yoksul ve kltrsz olsam
da nemli bir kiiyim ben, nk bugne dek dnyann
grd en st topluluun yesiyim :;3eyaz'm" ya da
Hristiyan'm".

Topluluk narsisizmini grebilmek bireysel narsisizmi

grebilmekten daha zordur. Birisinin kp da bakalarna
unlar sylediini dnelim: Ben (ve benim ailem) dnyann en stn insanlaryz; bizden temiz, bizden zeki, bizden iyi, bizden drst insan yoktur; teki insanlarn hepsi
pis, aptal, ahlaksz ve sorumsuzdur." Pek ok kimse bu insann kaba, dengesiz, giderek deli olduunu dneoektir.
Oysa banaz bir konumac, kitlenin karsna kp da
Ben" ve ,,benim ailem" yerine ulus (ya da rk, din, siyasal
parti vb.J koyarak bir konuma yaparsa lkesini, Tanr'y
vb. seven bir insan olarak vlecek, deerli bulunacaktr. te yandan baka uluslardan ve baka dinlerden olanlar horgrldkleri iin byle bir konumaya kzacaklardr.
Yceltilen topluluun iinde her bireyin kiisel narsisizmi
dorulanacak, milyonlarca kiinin paylat bu yarglar
akla uygunmu gibi grnecektir. (Halkn ounluunun

82

SEVGiNN VE DDETN KAYNAI

akla uygun olarak kabul ettii ey halkn tmnn deilse

bile byk bir kesiminin kabul ettii bir eydir; pek ok insann gznde akla uygunluk, yargsn akl deil toplumun onay belirler.) Bir btn olarak topluluk, varln
srdrebilmek iin narsisizme gereksinme duyduu srece topluluk narsisist tutumlarn artracak, bu tutumlar
zellikle gayet hakl ve erdemli tutumlar olarak gsterecektir.
Narsisist tutumun yayld topluluun yaps ve boyutlar tarih boyunca deiiklikler gstermitir. lkel kabile ya da boylarda yalnzca birka yz ye vardr; burada
insan henz bireyliini kazanmamtr; kendi topluluu
na henz koparlmam olan ilkel balarla, kan bala
ryla baldr 10 . Bu nedenle boya olan narsisist ballk,
yelerin boy dnda duygusal bir varlk gelitirememele
rinden dolay ok gldr.
nsan rknn geliiminde toplumsallamann gittike
arttn grebiliriz; kan ballna dayanan ilk kk topluluklar zamanla ortak bir dile, ortak bir toplumsal dze
ne ve ortak bir inana dayanan daha byk topluluklara
dnmlerdir. Topluluun apnn bymesi, ille de narsisizmin hastalkl niteliklerinin azalmas anlamna gelmez,
Daha nce de belirtildii gibi Beyazlarn ya da Hristi
yanlarn topluluk narsisizmleri tek bir kiideki ar narsisizm lsnde hastalkl olabilir. Bununla birlikte daha
byk gruplarn olumasna yol aan toplumsaliatrma
sreci iinde, kendi aralarnda kan ball bulunmayan
baka birok deiik insan topluluuyla ibirlii yapma gereksinmesi, topluluun iindeki narsisizm ykn ters ynde etkiler. Tehlikesiz bireysel narsisizmi incelerken ele aldmz durum burada da geerlidir: Byk topluluk (ulus,
devlet ya da din} ara gere, kltr ya da sanatsal retim
alan;da deerli birey yaratmay narsisist onurunun nesnesi olarak benimsedii srece, bu alanlarda yaplan al10 Bkz. E. Fromm'un zgrlkten Ka'ta ilkel balan incelemesi.

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

83

ma narsisizmin younluunu azaltacaktr. Roma Katalik

Kilisesi'nin tarihi, byk bir topluluk iinde eitli narsisizmlerin kanmasna ve bu karma tepki gsteren glere iyi bir rnektir. Katalik Kilisesi iinde narsisizme tepki gsteren elerin birincisi, insann evrensellii kavram
dolaysyla <<Katoliklik,in artk belli bir kabile ya da ulusun mal olmaddr. kincisi de Tanr fikrinin kabul edilmesinden sonra putlarn yadsnmasndan doan kiisel alakgnlllk fikridir. Tanr'nn varln kabul etmek
hi kimsenin Tanr olamayacan, her eyi yapp her eyi
bilemeyeceini kabul etmek demektir; bylece insann narsisizmine kaplarak kendini putlatrmasna kesin bir s
nr getirilmi olur. Ama bu arada Kilise youn bir narsisizm gelitinnitir; Kilise'nin tek kurtulu yolu, Papa'nn
da sa'nn Vekili olduuna inanan din adamlar, olaans
t bir kurumun yeleri olarak youn bir narsisizme kapl
mlardr. Ayn ey Tanr'yla olan ilikide de grlr; Tanr'nn her eyi bilme, her eye gc yetme nitelii insann
Tanr karsnda alakgnll olmasna yol aacana, birey kendini Tanr'yla zdeletinni, bu zdeleme sreci
iinde olaanst bir narsisizm gelitirmitir.
Narsisist ya da narsisist olmayan ilev arasndaki bu
belirsizlik Budizm, Musevilik, slamiyet ve Protestanlk gibi
byk dinlerin ounda grlr. Katoliklii ele alm yalnzca bunun iyi bilinen bir rnek olmasndan deil daha
ok Roma Katalik dininin ayn tarihsel dnem iinde on
beinci ve on altnc yzyllarda, hem insancl hem de id
detli ve "banaz bir dinsel narsisizmin temeli olmasndan
dr. Kilise'nin iindeki ve dndaki hmanistler Hristiyan
ln kayna olan bir insanclk adna konuuyorlard. Cusa'l Nicholas herkese kar dinsel hogrden yanayd; Ficino'nun retisine gre sevgi tm yaratklarn temel gcyd; Erasmus karlkl anlay ve Kilise'nin demokratikletirilmesini istiyordu; Kilise yasalarna bakaldran
Thomas More evrensellik ve insanca dayanma ilkeleri u
runa ld; Nicholas ve Erasmus'un izgisini srdren Pastel de evrensel bar ve dnya birliinden sz ediyordu;

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

84

Pico della Mirandola'y izleyen Siculo da byk bir co

kuyla insann onurunu, akl ve erdemini, kusursuzluk yetisini vurguluyordu. Hristiyan insancl gr iinde yetien bu insanlar ve daha pek oklar, evrensellik, karde
lik, onur ve akl adna konuuyorlar, hogr ve bar u
runda savayorlard 11
Bu kiilerin karsna her iki yandan, hem Luther'den
hem de Kilise'den banaz gler kt. Bu insanclar ykm
dan kamaya alyorlard; sonunda her iki yandaki ba
naz gler ar bast. Dinsel kym ve sava Otuz Yl Savalar'nn getirdii ykmla son buldu; bu ykm insancl
n gelimesine yle byk bir darbe indirdi ki Avrupa bugn bile kendini topadayamamtr (insan burada. yz
yl sonra sosyalist insancl yok eden Stalin meini dnmeden edemiyor). Geriye dnp on alt ve on yedinci
yzyllardaki dinsel nefrete baktmzda o zamanki akl
d durumu ak seik grebiliriz. Her lki yan da Tanr, sa
ve sevgi adna konuuyor, ancak genel ilkelerle karlat
rldnda ikinci derecede olan baz noktalarda ayrlyor
du. Oysa her iki yan da birbirinden nefret ediyor, insanl
n kendi dinsel inanlarnn bittii yerde sona erdiine
iten inanyordu. Kiinin kendi durumunu stn grmesinin, bunun dnda her eyden nefret etmesinin znde
kendine hayranlk yatar. Biz, hayran olunacak durumdayzdr; onlar, nefret edilecek durumdadrlar. Biz,, iyiyizdir; onlar, ktdrler. Kiinin kendi retisine yneltilen
her trl eletiri, kt niyetli ve dayanlmaz bir saldrdr;
kar tarafn durumunu eletirnekse, onlarn hakikate dnmelerine yardm etmek iin yaplan iyi niyetli bir giriim
etir.
Yenidendou'tan balayarak bu iki byk kart g,
topluluk narsisizmi ve insanclk, kendi izgilerinde geli
milerdir. Ne yazk ki topluluk narsisizminin gelimesi insancl geride brakmtr. Ortaa'n sonlaryla Yenidenll
anst

Bkz. Friedrich Heer'in Die dritte Kraft (nc G) adl olagzellikteki yapt (S. Fischer Verlag, 1960).

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

dou

85

sralarnda

Avrupa'da siyasal Ve dinsel bir insanumudu belirmise de bu umut gereklee

memitir. Topluluk narsisizminin, yeni biimleri treyerek
sonraki yzyllar etkilemitir. Bu topluluk narsisizmi dinsel, ulusal, rksal, siyasal binbir biime girmitir. Katoliklere kar Protestanlar; Almanlar'a kar Franszlar; Karaderililere kar Beyazlar; Yahudiler'e kar Hristiyanlar;
kapitalistlere kar komnistler; ierikleri ne olursa olsun
bunlarn hepsinde ruhbilimsel adan ayn narsisist olguyla, bu olgunun sonucunda ortaya kan banazlk ve yk
clk sz konusudurc.
Topluluk na_rsisizmi geliirken onun kart olan ey
de -insanclk da- geliiyordu. On sekizinci ve on dokuzuncu yzyllarda -Spinoza, Leibniz, Rousseau, Herdcr ve
Kant'tan Goethe'ye ve Marx'a dek- insanlarn bir olduu, her bireyin kendi iinde tm insanl tad, dou
tan stn olduunu savunacak hibir ayrcalkl topluluun bulunamayaca gr nem kazand. Birinci Dnya
Sava insancla indirilen ar bir darbe olarak topluluk
narsisizminin lgnca oalmasna yol at: Birinci Dnya
Sava'na katlan lkelerin hepsinde grlen ulusal isteri,
Hitler'in rkl, Stalin'in partiyi putlatrmas, Mslman
ve Hindu dinlerinin banazlamas, Bat'daki bagnaz antikomnizm, Topluluk narsisizminin bu eitli belirtileri dnyay tmden yokolmann eiine getirdi.
insanl bekley-en bu tehlikeye tepki olarak insancl
n bugn birok lkede, deiik ideolojilerin temsilcileri
arasnda yeniden domakta olduu grlebilir; Katolik ve
Protestan dinbilimcilerin, toplurucu ve toplumcu-olmayan
dnrlerin arasnda kktenci insanclar vardr. Tmden
ykm tehlikesi, yeni insanclarn fikirleri ve yeni iletiim
cln domas

12 Topluluk narsisizminin localar, kk dinsel mezhepler, eski okul arkadalklar vb. gibi kk topluluklar ieren daha zararsz
biimleri vardr. Bunlarda narsisizmin younluu byk topluluklara
gre az olmasa da narsisizm o denli tehlikeli deildir; nk topluluklarn gc snrl, bu yzden de zarar verme olanaklar kktr.

SEVGiNiN VE DDETN KAYNAGI

86
aralaryla

tm insanlar arasnda kurulan balar gibi ey

lerin topluluk narsisizmini ortadan kaldrmaya yetip yetmeyecei insanln yazgsn belirleyen etken olacaktr.
Topluluk narsisizminin younlamas -olsa olsa din,
ulus, rk ve parti narsisizmi diye ad deitirmesi- gerekten ok artc bir olgudur. Bu artclk, her eyden
ok, daha nce de incelediimiz gibi Yenidendou'tan bu
yana insanc glerin gelimesinden gelmektedir. Bundan
baka gelimekte olan bilimsel dnce, narsisizmi anlamsz klmaktadr. Bilimsel yntem nesnellik ve gerekilik
gerektirir; dnyay kendi istek ve korkulannza gre arptmadan olduu gibi grebilmeyi ~orunlu klar. Gerek
veriler karsnda alakgnll olmay, her eyi bilebilme
ve her eye gc yetme umutlarndan vazgemeyi gerektirir. Eletirel bir biimde dnebilme, deneyiere girime,
kant bulma gereksinmesi duyma, kukulu bir tutum edinme - bunlarn hepsi bilimsel almann zellikleri ve narsisst eilime kart olan tutumu belirleyen yntemlerdir.
Kukusuz bilimsel dnme ynteminin ada yeni insancln gelimesi zerinde byk etkisi olmutur; gnmzde en baarl doabilirncHerin ounun insanc olmalan
da bir rastlant deildir. Ne var ki Bat'daki insaniann byk bir ounluu bilimsel yntemi okulda, niversitede
renmi olsalar da bilimsel ve eletirel dnme yntemini hibir zaman gerekten tanmamlardr. Doa bilimleri alannda birok profesyonel bile birer teknisyen olarak
kalm,

bilimsel bir tutum

unu dnecek

edinememitir. Halkn ouulu

olursak, bunlara retilen bilimsel yntem daha da az etkili olmutur. Yksek retimin kii va
topluluk narsisizmini bir lde yumuatp azaltti syleuse de renim, eitilmi,. birok insan ada topluluk narsisizminin belirtileri olan ulusal, rksal ve siyasa]
eylemiere cokuyla katlmaktan alkoyamamtr.
Bilim hi beklenmedik bir biimde narsisizme yepyeni
bir nesne yaratmtr - teknik. nsann daha nce akla bile gelmeyen eyleri yaratmaktan, radyoyu, televizyonu,
atom gcn, uzay yolctluunu bulmaktan, dnyay t-

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

87

myle yokedebilecek bir g gelitirmekten duyduu nar.

sisist kvan ona kendi kendini byk grmesine neden
olacak yepyeni bir nesne kazandrmtr. Modern ada
narsisizmin gelimesi sorununu incelerken Freud'un, Copernicus ve Darwin'in (Freud'un kendisinin de) insann narsisizmini byk lde zedeledikleri konusundaki szleri
geliyor akla; nk bunlar insann evrende esiz bir rol oy"
nad, temel ve vazgeilmez bir varlk olduu inancn yk
mlardr. Bu yolla zedelenmi olsa da insann narsisizmi
sanld lde azalm deildir. nsan bu zedelenmeye
kar narsisizmini ulus, rk, siyasal inan, teknik gibi ba
ka nesnelere dntrerek tepkide bulunmutur.
Toplulu.k. r~rsi_~~rr,i)~~~~cj:Z.~ft~'xl~_ !Je;ili ~n beliq~i, ~n
ok rastlanan belirti, bireysel narsisizmde de grld gipi nesnelliin ve akla uygun yarglarn bulunmamasdr.
Zav:,ll Beyazlarn Karaderililerle ilgili ya da Naziler'in Yahudiler'le ilgili yarglarna bak.arsak bu yarglarn arpk
~n kolaylkla grebiliriz. Kk kk gerekler bir araya toplanr; oysa bu. yoll~ oluturulan btn, yalanlar ve
}!Ydurmalarla doludur. Siyasal eylemler narsisist bir biimde kendini yceltneden kaynaklandnda nesnelliin bulunmamas yznden byk ykmlar doar. Yzylmzn
ilk yarsnda ulusal narsisizmin sonularnn en belirgin
iki rneine tank olduk. Birinci Dnya Sava'ndan yllar
nce Franszlarca benimsenen resmi stratejik retide
Fransz ordusunun ar toplara ya da ok sayda makineli
tfee gereksinme duymad savunuluyordu; Fransz askeri Franszlar'a zg gzpeklik ve saldrganlk ruhuyla
ylesine doluydu ki dman yenebilmesi iin yalnzca sngs yeterdi. Sonu binlerce Fransz askerinin Alman makineli tfekleriyle biilmesi oldu; Franszlar yenilgiden
kurtaran tek ey Almanlar'n stratejik planlarndaki baz
yanllarla daha sonra yaplan Amerikan yardm olmutur.
kinci Dnya Sava'nda da buna benzer bir yani Almanlar yapmtr. Ar kiisel narsisizmi yznden Hitler milyonlarca Alman'n topluluk narsisizmini kkrtm, Almanya'nn gcn olduundan ok bytm, yalnzca Bir-

88

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

leik Amerika'nn

gcn deil -teki narsisist general

Napolyon gibi- Rusya'daki kn etkisini de kmsemi
ti. Zeki olmasna karn Hitler gereklii nesnel bir gzle
gremiyordu; nk onun kazanma ve ynetme tutkusu
silahlarn, ikiimin gerekliklerine ar basyordu.
Topluluk narsisizmi de tpk bireysel narsisizm gibi
doygunlua gereksinme duyar. Bir dzeyde bu doygunluk
insann kendi topluluunun stn, teki btn topluluklarnsa aa olduuna ortaklaa inannakla salanr. Dinsel
topluluklarda bu doygunluk u kolay varsaymla kazanlr:
Benim topluluum gerek Tanr'ya inanan tek topluluktur;
bu yzden tek gerek Tanr benim Tanrm olduuna gre
teki topluluklarn hepsi saptrlm, inansz kiilerle do,
ludur. Bir topluluun stnln kantlamak iin Tanr'
ya bavurolmasa bile topluluk narsisizmi dinsel olmayan
bir dzeyde benzer sonulara ulaabilir. Birleik Amerika'
nn ve Gney Afrika'nn birok yerlerinde Beyazlarn Karaderililerden stn olduklar yolundaki narsisist inanlar bir topluluun baka bir topluluk karsnda zstnlk
ve kmseme duygusunun snr tanmadn gsteriyor.
Ama bir topluluun narsisist bir biimde kendini beenme
sinin getirdii doygunluun, gereklik iinde bir lde
dorulanmas da gerekir. Alabama ve Gney Afrika'daki
Beyazlar Karaderililer zerinde toplumsal, ekonomik ve siyasal ayrm gzeten yasalarla. stnlklerini gsterebildikleri srece narsisist inanlarna bir gereklik esi katl
m, bylece tm narsisist dnce sistemi dorulanm
olacaktr. Ayn mantk Naziler iin de geerlidir; onlara
gre de Yahudiler'in tmyle ortadan kaldrlmas, Hris
tiyanlarn stnlklerini kantlayacakt O:Jir sadistin gznde adam ldrmek, ldrenin stnln kantlar). Bununla birlikte narsisist bir stnlk duygusu iinde olan
topluluun karsnda narsisist doygunluun nesnesi olarak kullanlacak kk, aresiz bir aznlk yoksa toplulu- ,
un narsisizmi kolaylkla askeri fetihlere kayacaktr; 1914'
ten nceki Pan-Almanclk ve Pan-Slavclk fikirlerinde izle~n yol bu olmutur. Her iki durumda da uluslar sekin

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

89

ulus" olma rolnde tekilere kar stnlk duygularyla

doluydular; bu yzden stnlklerini kabul etmeyen uluslara saldrmakta kendilerini hakl gryorlard. Burada
Birinci Dnya Sava'nn tek, nedeninin Pan-Almanclk
ve Pan-Slavclk hareketlerindeki narsisizm olduunu sylemek istemiyorum; ama. bu hareketlerin banazl savan patlamasna yol aan etkenlerden biriydi. Bunun tesinde, savan balamasndan sonra eitli hkmetlerin
sava baanya gtrmek iin gerekli ruhsal koul olarak
ulusal narsisizmleri nasl krklemeye altklarn da hibir ekilde unutmamak gerekir.
Topluluk narsisizmi zedelendii zaman da bireysel narsisizmde incelediimiz fke tepkisini grebiliriz. Tarihte
topluluk narsisizmi simgelerinin aaglanmasnn delilie
yakn bir fke yarattn gsteren pek ok rnek vardr.
i3ayraa kar saygszlk; Tanr'nn, imparatorun, nderin
at?alanmas; savan ya da topran yitirilmesi bunlarn hepsi kitlelerde iddetli alma duygular uyandrm,
sonunda yeni savalara yol amtr. Zedelenen narsisizm
ancak saldrgamn ezilmesiyle, narsisizme yneltilen aa*
lamann ortadan kaldrlmasyla kurtarlabilir. ster bireysel isterse ulusal olsun alma duygusu, ou zaman zeddenmi narsisizmden, bu zedelenmeyi saldrgam ortadan
kaldrarak bir anlamda tedavi etme gereksinmesinden
doar.

Narsisist hastaln son bir esini daha eklemek istiyorum bunlara. Ar narsisist bir topluluk kendisini zde
letirebilecei bir nder bulmak ister. Topluluk, kendi narsisizmini yanstt bu ndere hayranlk duyar. Aslnda
birlikte-ya:.ma ve zdelemeden baka bir ey olmayan
bu ndere boyun eme durumu iinde bireyin narsszmi
ndere aktarlr. nder ne denli bykse onun izleyicileri
de o denli byk olacaktr. Bireysel yaplan yznden,
zellikle kendilerine hayran olan kiiler nderin peine taklmaya en yatkn olan kiilerdir. Kendisinin byklne
inanm bu konuda hibir kukusu olmayan nderin narsisizm: kendisine boyuneenlerin narsisizmine son derece

90

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

ekici gelir. Yandeli nderler ou zaman en baarl olan~

ama nesnel yargdan yoksun olmalar, yenilgi kar
snda gsterdikleri fkeli tepkiler, her eyi yapabilen bir
insan imgesini koruma gereksinmeleri yznden bunlar
yaniiara derek kendi ykmlarn hazrlarlar. Ne var
ki narsisist kitlenin isteklerini doyuracak, yetenekli ama
yar psikozl... kiiler her zaman bulunabilir.
Buraya dek narsisizm olgusunu, bu olgunun hastalkl
biimini, biyolojik ve toplumsal ilevini ele aldk. Sonu
olarak unu syleyebiliriz: Narsisizm tehlikesiz kald,
belli bir snr amad srece gerekli ve deerli bir eilim
dir. Bununla birlikte tanmmz tamamlanm deildir. n
san yalnzca biyolojik ve toplumsal olarak varln srdrmekle deil, deerlerle, kendisini insan yapan deerle
rin gelitirilmesiyle de urar.
Deerler asndan bakldnda narsisizmin akl ve
sevgiyle elitii aka grlr. Bunun ayrntl bir biimde anlatlmas gerekmez. Narsisist eilim -younluuna
gre- yaps gerei kiiyi gereklii olduu gibi grmekten, nesnel olarak alglamaktan alkoyar; baka deyile
akln ileyiini kstlar. Narsisist eilimin sevgiyi neden k
stladn grebilmek bu denli kolay olmayabilir zellikle Freud'un btn sevgilerde gl narsisist bir tamamlayc e bulunduunu belirten szn dnrsek i daha da gleir; Freud'a gre bir kadna ak olan erkek
kadn kendi narsisizminin nesnesi yapar; bu yzden erkein bir paras olan kadn olaanst bir gle arzulanan bir varlk olur. Kadn da erkek karsnda ayn tutumu izleyebilir; bylece sevgi deil de bir tr folie a deux
Uki kiilik lgnlk) olan byk ak,. ortaya kar. Her
iki kii de narsisizmlerinden kurtulmu deillerdir; (ba
kalar yle dursun) birbirlerine kar bile gerek, derin
bir ilgi duyamazlar; alngan ve kukuludurlar; byk bir
olaslkla ikisi de kendilerine taze, narsisist doyurnlar sa
layacak yeni kiilere gereksinme duyacaklardr. Narsisist
kiinin gznde ei hibir zaman kendi haklar olan ya da
kendi gereklii iinde varolan birisi deildir; yalnzca eilardr;

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

91

nin narsisist bir biimde yceltilmi benliinin bir glgesidir. Oysa hastalkl olmayan sevgi iki insann karlkl
narsisizmine dayanmaz. Hastalkl olmayan sevgi, kendilerini iki ayn varlk olarak alglayan ama genelde birbirleriyle alp btnleen iki kii arasnda kurulan srekli
bir ilikidir.
Btn byk insanc dinlerdeki temel retilerin u
tek cmleyle zetlenebileceini dnrsek narsisizm olgusunun ahlaksal ruhsal adan nemi ak olarak ortaya
kar: nsann amac, narsisizmini yenmektir. Bu ilke belki hibir yerde Budizm'de olduundan daha kktenci bir
biimde dile getirilmemitir. Buda'nn retisinde zet olarak insann aclanndan ancak iine dt sannlardan
uyanmas ve kendi gerekliinin farkna varmasyla kurtulabilecei belirtilir; insan hastaln, yallm, lmn
gerek olduunu, agzllkle peinden kotuu amala
nn olanakszln kabul etmelidir. Budist retinin sz
ettii uyanm kii, narsisizmini yenmi, bu nedenle btnyle bilinlenebilecek bir kiidir. Ayn dnceyi dei
ik bir biimde de syleyebiliriz: nsan yokedilemeyen benlik sanrsmdan vazgeer, agzllnn tm teki nesneleriyle birlikte bunu da bir yana atabilirse, dnyaya ala
bilir ve ancak o zaman dnyaya tmyle ilgi duyabilir.
Ruhbilimsel adan btnyle uyanma sreci, narsisizm
yerine dnyaya ilgi duyn:a tutumunun benimsenmesiyle
ayn eydir.

brani ve Hristiyan geleneklerinde ayn ama narsisizmin yenilmesi demek olan eitli yollarla belirtilmitir. Tevrat'ta yle denir: Komunu kendin gibi sev. Burada istenen ey insann narsisizmini, komusunu hi deilse kendisi lsnde sevecek noktaya dek yenebilmesidir. Ama
Tevrat'ta bundan da ileri gidilerek yabanc birini sevmemiz de istenir. (Yabancnn ruhunu anlarsnz, nk siz
kendiniz de Msr topraklarmda yabancsmzJ Yabanc benim klanmdan, benim ailemden, benim ulusumdan olmayan kiidir; narsisist bir biimde bal bulunduum topluluun bir paras deildir o. Tek zellii insan olmasdr.

92

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

Hermann Cohen'in belirttii gibi, yabanc kiinin iindeki

insan yan bulup karmamz gerekir13 . Yabanc birine duyulan sevgide narsisist sevgi yok olmutur. nk bu, bir
insan benden olduu iin deil, kendi zellikleri iinde,
benden farkl olduu iin sevrnem demektir. Tevrat'taki
dmann sev" sz ayn dncenin daha ar bir biimde yinelenmesidir. Yabancy tmyle bir insan olarak
gryorsanz ortada artk dman diye bir ey de kalmayacaktr, nk artk siz kendiniz tam bir insan olmusu
nuzdur. Yabancy, dman sevebilmek yalnzca narsisizmin yenilmesiyle, ben sen olduumda" gerekleebilir.
Peygamber retilerinin zn oluturan putlarla sava ayn zamanda narsisizme kar verilen bir savatr. Putatapma'da insann belli bir yan mutlaklatnlm, putla
trlmtr. Bylece insan
yabanclatrlm
bir biimde
kendine tapar. Saplanp kald put, onun narsisist tut,
kusunun nesnesi durumuna gelir. Tanr fikri, tam tersine narsisizmin yadsnmasdr; nk her eyi bilen ve her
eye gc yeten varlk -insan deil- Tanr'dr. Tanmla
namaz ve aklanamaz bir Tanr gr bir bakma putlatrmann ve narsisizmin yadsmmas olarak ortaya k
msa da Tanr ksa srede gene putlatrlm, insan kendisini narsisist bir biimde Tanr'yla zdeletirmitir; bylece Tanr kavramnn balangtaki ilevine ters derek
din, topluluk narsisizminin belirtisi olup kmtr.
nsann btnyle olgunlaabilmesi iin hem bireysel
hem de toplumsal narsisizminden kurtulmas gerekir. Burada ruhbilimsel terimlerle anlattmz bu aklsal geli
me temelde insanln byk ruhsal nderlerinin dinselruhsal terimlerle anlattklar gelimeyle ayndr. Terimler
deiik olsa da eitli kavramlarla anlatlan z ve deneyler deimez.
nsann zihinsel gelimesiyle aklsal-duygusal gelimesi
13 H. Co hen, Die Religion der V ernunft aus den Quellen des Judentums (Yahudi Kaynaklarna Gre Akln Dini), (Frankfurt-am-Main: F.
Kaufman, 1929).

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

arasnda

ortaya kt tarihsel bir dzihinsel gelimesi birok ykc

silahlarn gelitirilmesine yol amtr; aklsal-duygusal gelimesiyse insan hastalkl tm belirtileriyle birlikte belli
bir narsisizmden kurtaramamtr. Bu elikinin kolaylkla:
yol aabilecei bir ykmdan kanmak iin ne yaplabilir?
Btn dinsel retilere karn insann daha nce baarama
d bir eyi baarabilme, yakn bir gelecekte olumlu bir
adm atabilme olasl var mdr? Yoksa narsisizm insann iine ok kkl bir biimde yerlemitir de Freud'un
dnd gibi insan bu narsisist znden" hibir zaman
kurtulamayacak mdr? Narsisist lgnl kendisini yk
ma gtrmeden insann tmyle insan olabil'Ine olanam
yakalama umudu var mdr? Bu sorulan kimse yamtlaya
maz. Olsa olsa insann bu ykmdan kanmasm salaya
cak uygun olaslklar zerinde durulabilir.
Bize en kolay grnen yoldan balayabiliriz buna. Her
insann iindeki narsisist enerjiyi azaltmaya almakszn
nesne'yi deitirebiliriz. Ulus, rk ya da siyasal dzen yerine topluluk narsisizminin nesnesi insanlk yani tmyle insanlk ailesi olursa ok ey zlm olacaktr. Birey kendisini her eyden nce bir dnya vatanda olarak grebilirse, insanlktan ve insanln baarlarndan vn duyma
y renirse, o zaman narsisizminin nesnesi olarak birbiriyle atan ulusal topluluklar deil de tm insanl benimseyecektir. Tm lkelerin eitim dzenleri iinde uluslarn
baarlar yerine insan rknn elde ettii baanlara nem
verilse insan olma kvanc daha inandrc ve daha etkileyici bir biimde duyurulabilir. Yunanl azann Antigone'de
nsan olmaktan daha gzel bir ey yoktur" szyle dile
getirmeye alt duygu herkesin paylat bir deney olsayd, kukusuz ileriye doru byk bir adm atlm olurdu. Ayrca buna bir enin daha eklenmesi gerekirdi: Yararl narsisizmden, yani insan baanya gtren narsisizm-
den de daha gzel bir ey yoktur. Herkesin ben bu rkta
nm diyerek kvan duyaca ykmllkleri yalnzca bir
tek grup, bir tek snf, bir tek din deil, tmyle insanlk
nemde

belli bir

yayoruz;

elikinin

93

insann

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

94

stlenmelidir. insanl ortak grevler bekliyor: Hastala

ve ala kar elele savamak, haberleme aralarndan
yararlanarak bilgiyi ve sanat dnyann tm halklarna
yaymak. Kabul etmek gerekir ki siyasal ve dinsel ideolojilerdeki tm ayrlklara karn kendisini bu ortak grevlerin
dnda tutabilecek hibir insan kesimi yoktur; nk yzylmzn en byk baans insanlarn eitsizliinin doal
ya da tanrsal olduu, insann insan smrmesinin de zorunlu ya da yasal olduu inancnn bir daha dirilemeyece:kj
lde ezilmi olmasdr. Yenidendou insancl, burjuva devrimleri, Rus ve in devrimleriyle smrgelerin
yapt devrimler bunlarn hepsi bir tek ortak dn.
ceye dayanr: nsanlarn eitlii. Bu devrimlerden bazlan
szkonusu d.zenler iinde insanlarn eitliinin zedelenmesine yol amsa da gerek olan tm insanlarn eitlii,
buna bal olarak da zgrl ve onuduluu fikri dnya
ya yaylmtr; insanln, uygarlk tarihine ksa bir zaman
ncesine dek egemen olan grlere dnebilecei artk d
nlemez.

Yararl narsisizmin nesnesi olarak insan rknn ve

onun baarlarnn imgesi Birlemi Milletler gibi uluslarst rgtler tarafndan da temsil edilebilir; bu rgt ken
di simgelerini, bayramlarn, lenlerini yaratmaya da
balayabilir. Oysa yln en byk bayramnn ulusal bayramlar deil, insanlk gn olmas gerekir. Ne var ki
byle bir gelimenin birok ulusun, sonunda btn uluslarn, kendi ulusal egemenliklerinden, insanln egemenlii
uruna vazgeebilmeleriyle, bunu istemeleriyle gereklee
bilecei aktr; bu yalnz siyasal gereklikler asndan deil, ayn zamanda duygusal gereklikler asndan da baarlmaldr. Birlemi Milletleri glendirmenin, topluluklar arasndaki atmalan akll ve bari bir yolla zmenin, insanl ve onun ortak baarlarn topluluk narsisizminin nesnesi klahilrnek iin gerekli koullar olduu ak
a ortadadr14.

14

Bu tr bir

giriim

iin gerekli daha etkin nlemlere bir rnek

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

95

Narsisizm nesnesinin tek tek topluluklardan tm inve insanln ortak baaniarna aktarlmas daha
nce de belirttiimiz gibi ulusal ve ideolojik narsisizm tehlikelerini nleyecektir. Ama bu yeterli deildir. Siyasal ve
dinsel ideallere balysak hem Hristiyanlk'n hem de toplumculuun zgecilik ve kardelik ideallerini benimsiyarsak grevimiz her bireyin iindeki narsisizmin younluu
nu azaltmak olmaldr. Kuaklar boyu srecek de olsa bunun baarlmasna imdi eskiye gre ok daha yaknz;
nk artk herkesin onurlu, insanca bir yaam srebilmesi iin gerekli maddi koullar yaratma olanana sahibiz.
Tekniin gelimesi bir topluluun tekini tutsak etme ya
da smrme gereksinmesini ortadan kaldracaktr; bu gelime ekonomik bakmdan akla yatkn bir eylem olan sava gereksiz bir duruma sokmutur; insan ilk kez yar-hay
van olma durumundan tmyle insan olma durumuna geecek, bu yzden de maddi ve kltrel yoksulluunu
dnlamek iin narsisist doyurnlar peinde komayacaktr.
Bu yeni koullarda bilimsel ve insanc eilimlerle insa
nn narsisizmini yenme abalarna byk lde yardm
c olunabilir. Daha nce de belirttiim gibi eitim abalar
mz her eyden nce teknie deil, bilimsel bir yne do
ru kaydrmalyz; bu kaydrma eletirel dnceyi, nesnellii, gereklii kabul etmekten, hibir d l tanmaya
cak ve her trl toplulukta geerli olacak bir hakikat kavramn gelitirnekten yana olmaldr. Uygar uluslar gen
kuaklarnda temel bir bilimsellik eilimi yaratabilirlerse
narsisizme kar verilen savata ok ey baarlm olacaktr. Ayn amac gerekletirneye yardm edecek ikinci bir
sanla

olarak birka neride bulunmak istiyorum. Tarih kitaplar dnya tarihi

kitaplar olarak yeniden yazlmaldr; her lkedeki dnya haritalar
nasl birbirinin aynysa, lkelerin boyutlar her lkeye gre bytlp iirilmiyorsa, tarih kitaplarnda da her ulusun gemii gereklie
bal olarak, arptlmadan verilmelidir. Dahas yle filmler yaplabilir
ki bunlar insan rknn gelimesinin kvancn duyurur; insanln ve
onun ortak baarlarnn, eitli topluluklarn att tek tek admlarn
btnlemesiyle olutuu gsterilebilir.

96

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

felsefenin ve insanbilimin retilmesidir.

ve dinsel ayrmlarn tmyle ortadan kalkaca
n bekleyemeyiz. Ayrca bunu istemememiz de gerekir; nk Ortodoks, olduunu savunan bir dzenin yerlemesi
ikinci bir narsisist gerileme kayna oluturabilir. Btn
bu ayrrolara dokunmasak bile ortak bir insanlk inanc ve
deneyi vardr. Bu inan her bireyin tm insanl kendi
iinde tad, zeka, yetenek, boy pos, renk gibi kanl
maz ayrrolara karn insanlk durumu, nun deimez ve
tm insanlarda ayn olduudur. Bu insanlk deneyi, insanla ilgili hibir eyin bize yabanc olmad, Ben'in Sen olduu", iki insanda insan varoluunun elerinin ortak olmasndan dolay birbirlerini anlayabilecekleri duygusundan doar. Bu insanc deneyi sonuna dek yaayabilmek
iin bilin alanmz geniletmemiz gerekir. Bilin alanmz
ounlukla iinde yaadmz toplumun izin verdii snr
larn dna taamaz. Toplumun koyduu bu snrlara uymayan insan deneyimleri bastrlr. Bu yzden bilincimiz
byk lde kendi toplumumuzu ve kendi kltrmz
yanstr; oysa bilinaltmz herbirimizin iindeki evrensel
insan yanstr 15 . Bilin alannn geniletilmesi, bilinliliin
almas, toplumsal bilinalt alannn aydnla karlma
s insann tm insanl kendi iinde duymasn salaya
caktr; insan o zaman hem gnahkar hem ermi, hem ocuk hem ergin, hem akll hem deli, hem gemiin hem de
gelecein insan olduunun farkna varacaktr insanl
n daha nce geirdii tm evreleri, gelecekte geirecei
her eyi kendi iinde tadn anlayacaktr.
nsanc geleneimizde insanch temsil ettiklerini savunan tm dinsel, siyasal ve dnsel dzenlerce giriilecek
gerek bir yenidendou bence bugn varolan en nemli
etken de

insanc

Dnsel

15 Bkz. E. Fromm, Zen Buddhism and Psychoanalysis (New york;

Harper and Row, 1960); ve Ruth Nanda Anshen'in dzenleyip yaym
lad The Credo Seriesden Beyand the Chains of llusion (Trke
ev. Yeni Bir Toplum Yeni Bir nsan), New York: Simon and Schuster,
1962; ve New York: Pocket Books, 1963.

BiREYSEL VE TOPLUMSAL NARSSZM

97

yenilike -insann, tmyle insan olarak gelimesine

yol aacak ilerlemeyi salayacaktr.
Btn bu dnceleri ne srmekle Yenidendou insanclarnn inand gibi yalnzca eitimin,
insancln
gerekletirilmesinde belirleyici bir adm olacana inandm sylemek istemiyorum. Btn bu retiler gerekli
toplumsal, ekonomik ve siyasal koullar salandktan sonra etkili olabilir ancak: rgtsel sanayileme yerine insanc
toplumcu bir sanayileme; sorumluluun bir merkezde toplanmas yerine datlmas; rgt insan yerine sorumluluk
tayan, her eyi paylaan vatandalar; ulusal egemenliklerin yerine insan rknn ve onun sekin organlarnn egemenliinin geerli klnmas; Varlkl lkeLerin Varlksz,
lkelerin ekonomik durumlarn dzeltmek zere onlarla i
birlii yaparak ortak abaya girimeleri; evrensel bir silahszlanmayla eldeki hammadde kaynaklannin yapc grevler iin kullanlabilmesi. Evrensel silahszlanma baka bir
nedenle de zorunludur: nsanln bir yars teki yars tarafndan btnyle yok edilme korkusuyla yayorsa, geri
kalan kesimi de her iki blokun kendisini yokedecei korkusunu duyuyorsa, o zaman topluluk narsisizmi gerekten
ortadan kaldrlamaz. nsan ancak, kendisinin ve ocuklarnn bir sonraki yla kacandan emin olduu, daha pek
ok yl yaayacan bildii bir ortamda gerekten duyabilir insanln.

5
KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI

Bundan nceki blmlerde ktln, ykmn ve lmn hizmetinde, en ar biimlerinde de yaama kar olan
iki eilimi -lm sevgisi ve narsisizmi- ineeledik Bu
blmdeysa nc bir eilimi, kandala cinsel iliki ba
llklar iinde birlikte yaamay ele almak istiyorum; bu
balar hastalkl biimlerinde daha nce incelenen iki ei
limin sonularna benzer sonulara yol aabilir.
Burada gene Freud'un kuramndaki ana grten, anneye kar gelitirilen cinsel sapantdan yola kacam.
Freud bu grn, bilimsel buluunun temel talanndan birini oluturduuna inanmt; bence de Freud'un anne sapantsn buluu gerekten insan biliminin en geni kapsaml bulgularndan biridir. Daha nce incelenen alanlarda
olduu gibi bu alanda da Freud libido (cinsel enerjD kuramnn iinde kalmak zorunluluunu duyduu iin bulgusunu ve bu bulgunun sonularn gelitirememitir.
Freud'un gzlemine gre ocuun annesine olan bal
lnda ylesine olaanst bir g vardr ki ortalama bir
insan kendisini bu ballktan hibir zaman btnyle
kurtaramyordu. Freud bu balln sonucu olarak erkein kadnlarla iliki kurma yetisinin zayfladn, bam
szlnn geliemediini, bilinli olarak benimsedii amalarla bastrlm kandala cinsel iliki ball arasndaki
atmann eitli nevrozlu bunalmara ve sarsntlara yol

KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI

99

atn saptamtr. Freud anneye balln ardnda yatan gcn kk erkek ocuun annesine kar cinsel istek duymasna, cinsel rakip olarak babasndan nefret etmesine yol aan cinsel libidosu olduuna inanyordu. Ama
rakibinin byk gc karsnda erkek ocuk annesine kar duyduu cinsel istei bastrarak kendisini babasnn
buyruk ve yasaklaryla zdeletiriyordu. Bununla birlikte
bilinaltnda bastnlm cinsel duygulan ylece srp gidiyor, ancak hastalkl durumlarda byk bir younlukla or-taya kyordu.
Kz ocua gelince Freud 193l'de, nceleri kz ocuun
annesine ballk sresini yeterince kestiramediini kabul
etmitir. Ona gre bu ballk bazen ilk cinsel uyanmann
en uzun dnemini kapsar. Bu gerekler, kadnlarda Oedipus ncesi dnemin imdiye dek varsaydmzdan daha
nemli olduunu gsterir." Freud yle devam ediyor: yle anlalyor ki Oedipus kompleksinin nevrozlann ekirdei olduu yolundaki evrensel gr dzeltmemiz gerekecektir. Bununla birlikte bu dzeltmeye katlmak istemeyenler katlmayabilirler; nk insan ya edipus kompleksinin kapsamn ocuun anne-babasyla olan tm ili
kilerini ierecek biimde geni tutabilir ya da unu kabul
edebilir: Kadnlar, nonnal Oedipus durumuna ancak olumsuz kompleksin ar bast ilk evreyi atktan sonra uJa
maktadrlar ... Freud bunu yle sonuca balyor: .. Kz
ocuun gelimesindeki bu Oedipus ncesi evrenin varl
bizi artmtr; sonulan bakmndan bu ancak baka bir
alanda Yunan uygarlnn ardnda yatan Minos-Mikene
uygarlnn bulunmasnn yaratt etkiyle karlatnla
bilir.1
Son cmlesiyle Freud aka olmasa da st kapal bir
biimde gelimenin ilk evresi olarak anneye balln her
iki cinste de ortak olduunu, bunun Hellenizm ncesi kltrdeki anaerkil zelliklere benzetilebileceini kabul etmi
tir. Ne var ki Freud bu gr izgisini srdrmemitir. Her

1 S. Freud, Collected Papers (Toplu

Yazlar),

cilt, V., s. 253-54.

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

100

eyden nce biraz elikili bir biimde de olsa Oedipus ncesi evre denebilecek olan anneye Oedipus ball evresinin kadnlarda erkeklerde sanldndan daha nemli olabilecei sonucuna varmtr2 kinci olarak Freud kz ocuktaki bu Oedipus ncesi evreyi yalnzca libido kuram
asndan yorumlamtr. Freud birok kadnn yeterince
emzirmediklerinden yaknmalarnn kendisini arttn
Sylediinde libido kuramn neredeyse amaktadr. Freud
bu aknln yle dile getirmektedir: lkel topluluklarda olabildiince uzun sre emzirilen ocuklar incelersek
bu yaknmay duymayz., Ama Freud'un bu soruya bulduu yant yalnzca udur: ocuk Ebidosunun al ite
bylesine lszdr.,3 -
Benim deneylerim gstermitir ki erkek ocuklarn annelerine olan Oedipus ballklarndan nitelik bakmndan
ayr olan kz ve erkek ocuklarn annelerine Oedipus ncesi ballklar ok nemli bir olgudur; bununla karlat
rldnda erkek ocuklarn anneye cinsel ballklar ikinci derecede kalr. Erkek ya da kz ocuun anneye Oedipus
ncesi balln evrim srecinin temel olgusu, nevroz ya
da psikozun ana nedenlerinden birisi olarak gryorum.
Libido terimini kullanalm ya da kullanmayalm, bunu libidonun bir belirtisi olarak adlandrmak yerine ben, bu
nitelii erkek ocuun cinsel arzularndan ayrlan bir duygu olarak tanmlamak istiyorum. Cinselliin uyanmasn
dan nce ortaya kan bu kandala cinsel iliki ball
erkekler ve kadnlardaki en temel tutkuyu oluturur; bu
tutku, insann korunma ve narsisizmini doyurma isteini,
sorumluluk, zgrlk ve bilinliliin tehlikelerinden kan
ma arzusunu, hibir sevgi belirtisi beklemeden kendisine
sunulan koulsuz sevgiye duyduu zl-emi gsterir. Bebek-

A.g.y., s. 258.
A.g.y., s. 262.
Freud, Melanie Klein'in Oedipus kompleksinin ocuk daha iki
yandayken baladn savunan kuramma aktan aa kar kmtr.
(A.g.y., s. 270.)

2
3
4

KANDALA CiNSEL LK BAGLILIKLARI

101

te bu gereksinmeler normal olarak bulunur; gereksinmeleri karlayan kii de annedir. Byle olmasa bebek yaamn
srdremez; nk aresizdir, kendi olanaklanna gvenemez; deerleri yznden hak kazand iin deil de gereksinme duyduu iin kendisine verilecek sevgiye ve bakma
muhtatr. Bu ilevi anne yerine getiremiyorsa o zaman
H.S. Sullivan'n deyiiyle annelik eden baka birisi annenin yaptklarn yapabilir; bu kii de genellikle ya bykanne ya da teyze olabilir.
Ama bu ak gerek -bebein annelik edecek birisine
gereksinme d~ymas- unu gzlerden silmitir: aresizlik
iinde olan ve kesinlik peinde koan tek kii bebek deil
dir; ergin bir kii de birok bakmdan aresizlik iindedir.
Gerekten de ergin kii toplumun kendisine verdii grevleri yerine getirebilir, bunlar baarabilir; ama bebee gre, ergin kii yaamn getirdii tehlikelerin ve sakncalarn
daha ok farkndadr; denetleyemeyecei doal ve toplumsal glerin bulunduunu, nceden kestiremeyecei kaza.
larn olabileceini, kamamayaca hastalklarn ve lmn kendisini beklediini bilir. Bu koullar altnda insann kendisine kesinlik, gvenlik ve sevgi verecek bir gc'
delice aramasndan daha doal ne olabilir? Bu arzu yalnzca insann anne zleminin yinelenmesh deildir; bu
istei douran neden bebee anne sevgisi zlemi duyuran
koullarn deiik bir dzeyde de olsa aynyla snnesidir.
nsanlar --erkekler ya da kadnlar- yaamlannn geri kalan sresinde kendilerine Annelik edecek birini bulabiiselerdi yaamn tehlikelerinden ve aclanndan kurtulurla,rd. nsann hi durmadan bu fata morganann (masal
perisininl peinde komasna amamak gerekir.
Gene de insan yitirilen cennetin geri gelmeyeceini,
belirsizlikler ve tehlikeler iinde yaamak zorunda olduunu, kendi abalannn dnda gvenecek hibir eyi bulunmadn, kendisine yalnzca gelitirdii glerin diren
ve korkusuzluk kazandrabileceini az ok bilmektedir. Bu
yzden insan doduu andan balayarak iki eilim arasn
da gidip gelir: Bu eilimlerden biri aydnla kmak, te-

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

102

ki anne rahmine dnmektir; biri servene ynelmek, teki kesinlik peinde komaktr; biri bamszlk iin tehlikeyi gze almak, br korunma ve bamllk aramaktr.
Genetik adan bakarsak ocuun gznde koruyucu
gc ve kesin}.ik gvencesini temsil eden ilk insan annedir.
Ama bunlar temsil eden tek varlk anne deildir. Daha
sonra, ocuk byynce anne aileyle, klanla, ya da ayn~
kandan, ayn topraklarda domu kiilerle yer deitirir
ya da btnleir. Topluluun ap geniledii zaman da
rk, ulus, dinsel ya da siyasal partiler annelerimiz, baka
deyile korunma ve sevgi gereksinmemizin gvenceleri
olur. Daha ilkel bir eilim tayan kiilerde de doann
kendisi, yeryz ve deniz anneyi gsteren byk gler
olurlar. Annelik ilevinin gerek anneden aile, klan, ulus
ya da rka aktarlmas kiisel narsisizmin topluluk narsisizmine aktarlmasnda ortaya kan gelimeleri yanstr.
Her eyden nce, anneler ounlukla kendi ocuklarndan
nce lrler; lmsz anne figr gereksinmesi buradan
domutur. Dahas, insann yalnzca kendi annesine ba
lanmas, onu anneleri baka olan br kiilerden kopmu
bir durumda tek bana brakr. Bununla birlikte tmyle
klan, ulus, rk, din ya da Tanr ortak bir anne oluturur
sa o zaman anneye tapma bireyi aarak onu ayn anne putuna tapan br kiilerle btnletirir; bu durumda hi
kimse kendi annesini putlatrmaktan utan duymayacaktr; topluluun ortak annesinin yceltilmesi tm dn
celeri btnletirecek, tm kskanlklar ortadan kaldra
caktr. eitli lmsz anne kltleri, bakirelik, ulusallk
ve yurtseverlik kltleri- btn bunlar anneye tapma duygusunun ne denli youn olduunu gsterir. Deneysel olarak u gerek kolaylkla saptanabilir: Gl bir anne sapants olan kiilerle ulus, rk, toprak ve kan balar ok
gl olan kiiler arasnda sk bir iliki vardr5.

5
ilgin

Bu konuyla ilgili olarak Sicilya'daki Mafya'y rnek gstermek

Kadnlarn alnmad, birbirine sk skya bal er-

olacaktr.

KANDALA CiNSEL LK BALILIKLARI

103

Anneye olan ban cinsel yanyla ilgili olarak sylengereken bir ey daha var. Freud'a gre cinsellik etkeni, erkek ocuun annesine olan ballnda en belirleyici
edir. Freud bu sonuca iki gerei badatrarak varm
tr: Erkek ocuun annesine arzu duymas ve cinsel istei
nin kk yalarda varolmas. Freud bu gereklerin birincisini, ikincisine dayanarak aklamtr. Birok durumlar.
da erkek ocuun annesine, kz ocuun da babasna kar cinsel arzular duyduu konusunda kuku yoktur. Ne var
ki anne ve babann kkrtclk etkilerinin, kandala cinsel iliki isteklerinde ok nemli bir etken olmas bir yana
(Freud bu kkrtcl nce grm, sonra yadsmtr; ayn gr daha sonra Ferenczi tarafndan yeniden ele aln
mtr) cinsel istekler anne sapiantsnn nedeni deil, sonucudur. Bundan baka ergin kiinin dlerinde ortaya
kan kandala cinsel iliki arzulanndan cinsel istein daha
derin bir gerilerneye kar savunma olduu anlalmtr;
erkek, annesinin memesine ya da rahmine dnme arzusuna kar savunma olarak erkekliini daha byk bir gle ortaya koyar.
Ayn sorunun baka bir yn de kz ocuklarn anne
lerine kar kandala cinsel iliki sapiants duymal.andr.
Burada kullanld en geni anlamyla erkek ocuklarn
<<anne,ye duyduklan bu saplantya, bu ilikiye katlabile
cek her trl cinsel e girer; oysa kzlarda durum hi de
ayn deildir. Kz ocuun cinsel istei babasna yneltilirken bizim anladmz anlamda kandala cinsel iliki sapIants annesine yneltilmi olacaktr. Kz ocuktaki bu ikiye blnme anneye kar duyulan en derin kandala cinsel iliki ballnn bHe hibir cinsel uyanlma izi ta
naksnn varolabileceini aka gstermektedir. Annelerihe erkein duyabilecei lde youn bir kandala cinsel
iliki bayla balanan kadnlarla ilgili pek ok klinik deney vardr.
nesi

keklerin oluturduu (yle anlalyor ki kadnlara da hi dokunmayan)

bu rgt, yelerince mama (Anne) diye anlr.

104

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

Anneye duyulan kandala cinsel iliki ball ou

kez yalnzca annenin sevgisine ve koruyuculuuna duyulan zlemi deil ondan korknay da belirtir. Bu korku her
eyden nce kiinin gcn ve bamszlk duygusunu zayflatan bamlln sonucunda doar; bu korku en ar
gerileme durumlarnda grdmz annenin memesine ya
da rahmine dnme eilimlerinden duyulan korku da olabilir. Bu isteklerin hepsi anneyi .ocuun gznde tehlikeli
bir yamyama ya da her eyi yutan bir canavara dntre
bilir. Bununla birlikte bu korkulann bazan ille de kiinin
gerileme dlerinin sonucu olarak deil annenin gerekten yamyam, vampir ya da lmsever bir kii olmasndan
doabileceini belirtmek gerekir. Bu tr bir annenin erkek
ya da kz ocuu annesine olan balarndan kopamadan
byrse o ocuk anne tarafndan yutulup yok edilme gibi
youn korkulardan hibir zaman kurtulamayacaktr. Kiiyi delilik snnna dek srkleyebilecek korkulan tedavi
etmenin tek yolu anneye olan ban koparlmasdr. Ne var
ki byle bir iliki iinde doan korku ayn zamanda insann anneye olan ban koparmasn da ok g bir duruma getirir. Bu bamllk iinde kald srece kiinin bamszl, zgrl ve sorumluluu gitgide zayflaya
caktr6.

imdiye dek Freud'un kandala cinsel iliki isteklerinin z olarak kabul ettii cinsel balardan baka birey
olan anneye duyulan akld balln ve anneden korkunun ne olduunu genel olarak anlatmaya altm. Daha
nce incelediimiz olguda grld gibi bu sorunun da
baka bir yn vardr: Kandala cinsel iliki kompleksi
iindeki gerilemenin derecesi. Burada da anne saplants,
nn hastalkl bile saylamayacak tehlikesiz biimleriyle

6 Benim grlerim baz nemli alardan Jung'un grlerine

olduka yakndr; kandala cinsel iliki kompleksini dar cinsel snrla
rndan kurtaran ilk Jung olmutur. Birok temel noktada Jung'a
karym; ama ondan ayrldm noktalar burada ayrntlaryla ak
lamaya kalkrsam bu kk kitap ok uzayabilir.

KANDALA CNSEL LK BAGLILIKLARI

<<kandala

cinsel

iliki

dracam kandala
rm

105

iinde birlikte yaama" diye adlancinsel iliki sapants arasnda bir ay-

yapabiliriz.
Tehlikesiz dzeyde anne sapantsnn olduka sk rastlanan bir trn grebiliriz. Byle erkelder kendilerini rahatlatacak, onlar sevecek, onlara hayran olacak bir kadn
ararlar; kadn onlara annelik etsin, onlar beslesin, onlara
baksn isterler. Bu tr bir sevgi bulamazlarsa hafif bir huzursuzluk ve ruhsal knt duyarlar. Anne sapantsnn
younluu az olduu zaman erkein cinsel, duygusal yetisi ya da bamszl, kiisel btnl zarar grmeyecektir. Erkeklerin ounda bu sapantnn izleri kalr; her erkekte rastlad kadnda annesinden bireyler bulma istei vardr. Bununla birlikte ban younluu fazlaysa ounlukla cinsel ya da duygusal baz atmalar ve belirtiler ortaya kar.
Kandala cinsel iliki sapantsnn daha ciddi ve nevrozlu olan ikinci bir tr vardr. (Burada deiik dzeyler
den sz ederken ksa bir tanmlama yapmaya en uygun
olan durumlar seiyorum; aslnda byle ayrlabilecek
ayr dzey yoktur; kandala cinsel iliki sapantsnn en
tehlikesiz trnden en hastalkl trne dek uzanan kesintisiz bir ak vardr. Burada tanmladm dzeyler bu
ak iinde belli noktalardr; bu konunun daha gelimi bir
incelemesine girilise her dzey en azndan birok alt dzeyme blnebilir.) Anne sapantsnn bu dzeyinde kii
kendi bamszln gelitirememitir. Daha hafif trlerinde bu saplant kii iin elinin altnda annelik yapan,
kendisine hizmet eden, hemen hemen hibir istekte bulunmayan, insann koulsuz balanabilecei bir insan gerektirir. Daha ar trlerindeyse erkek sert anne tipinde bir e
seer; bu erkek kendini e-anne'sinin houna gitmeyecek
bi.reyi yapmaya hakk olmayan bir tutsak gibi grr; karsn kzdrmamak iin srekli olarak ondan korkar. Belki
bilinsiz olarak bakaldracak, sonra kendisini sulu hissedecek ve eskisinden daha byk bir ballkla ona boyun
eecektir. Bu bakaldrma kendini cinsel ihanetler, ruhsal

106

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

bunalmlar, ani fke patlamalar, ruhsal-bedensel belirtiler

ya da genel engellemelerle belli eder. Byle bir erkek erkekliinden olduu kadar cinsel yetersizlik ya da ecinsel
lik gibi cinsel rahatszlklar olduundan da ciddi bir biimde kukulanabilir.
Huzursuzluun ve bakaldrmann ar bast bu du.
rumdan ayr olarak anne sapantsnn kkrtc erkeksinarsisist tutumla kart baka bir tr daha vardr. ou zaman byle erkekler annelerinin kendilerini babalar
na yelediini ok kk yata farkederler; annelerinin
kendilerine hayran olduunu, babalarn kmsediini
bilirler. Bu durumda kendilerini, babalanndan daha stn
-daha dorusu her erkekten stn- olduklarna inand
racak youn bir narsisizm gelitirirler. Bu narsisist inanlan yznden kendi byklklerini kantayacak eyler
yapmay gereksiz bulurlar. Byklkleri annelerine olan
ballklar zerine kurulmutur. Bunun sonucu olarak
byle erkekler ancak koulsuz ve snrsz bir biimde seven bir kadnla iliki kurduklar zaman deerli bulabilirler kendilerini. En byk korkular setikleri kadnn hayranln kazanamamaktr; nk byle bir baarszlk
kendilerine verdikleri narsisist deeri temelinden sarsar.
Kadnlara kar korku duysalar da bu korku bir nceki duruma gre daha st kapal bir korkudur; nk sevecen
bir erkek izlenimi veren narsisist kkrtc tutumlar ar
basar. Bununla birlikte youn anne sapantsnn teki
trlerinde grld gibi burada da anne figr dn
da, erkek ya da kadn olsun, baka birisine kar sevgi, ilgi
ve ballk duymak yasaktr. Kii hi kimseye ya da hibir
eye, bu arada almaya bile ilgi duymamaldr; nk
her trl ilgi anneye yneltilmitir. Bu gibi erkekler herhangi bireye kar zararsz bir ilgi duyduklar zaman bile
kendilerini sulu duyar ya da anneye olan ballklarn
dan vazgeemeyecekleri iin hi kimseye balanamayan bir
hain, olup karlar.
Anne sapantsnn zelliklerini yanstan baz dlere
bakalm:

KANDALA CiNSEL LK BAGLILIKLARI

107

Bir adam kendisini plajda yalnz grr. Yalca bir ka~

gelip ona glmser. Kadn iaretle ona memesinden st emebileceini syler.
Bir adam dnde gl bir kadnn kendisini yakaladn, derin bir yarn zerinde tuttuunu grr; kadn
adam brakr ve adam derek lr.
Bir kadn dnde bir adamla tanr; o anda bir cadi
belirir ve d gren kadn byk bir korku duyar. Erkek bir tfek alr ve cady ldrr. Kadn ( d gren kadn) yakaZanmaktan korkarak kaar ve eliyle
adam arkasndan gelmeye arr.
dn

2)

3J

Bu dleri uzun uzun aklamak gereksiz. Birinci d

te en nemli e anne tarafndan baklp beslenme isteidir;
ikincisinde de gl anne tarafndan yok edilme korkusu
vardr; nc dteyse kadn, bir erkee ak olursa annesinin (cadnnl kendini ortadan kaldracam ve onu
ancak annesinin lmnn kurtarabileceini grmtr.
Baba sapants diye birey rle var mdr? Gerekten de
bu tr bir sapantnn hem erkekler hem de kadnlar arasnda grld kuku gtrmez; bu saplant kadnlarda
bazan cinsel arzularla kanabilir. Bununla birlikte yle
anlalyor ki baba sapants hibir zaman anne-aile-kanyeryz saplantsnda grlen younlua varmaz. Baz
zel durumlarda baba annenin yerini alsa da normal olarak babann ilevi anneninkinden ayrdr. Yaamnn ilk
yllarnda ocuu besleyip ona bakan, ocua korunma
duygusu veren annedir; bu korunma duygusu da anne sapants iindeki kiinin mr boyu peinde kotuu duygudur. Bebein yaam anneye baldr- bu yzden ona yaam veren ya da yaam geri alabilecek tek kii annedir.
Anne figr ayn zamanda hem yaam verici hem de yaam alc, hem sevilen hem de korkulan kiidir7. te yan7
dlerde

rak

rnein mitolojide Hint tanras Kali'nin iki ynl rol; ya da

annenin kaplan, aslan,

simgelenii.

cad

ya da ocuk yiyen byc ola-

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

108

babann ilevi daha bakadr. Baba insanlarn yarat.

yasalan ve dzeni, toplumsal kurallar ve grevleri
temsH eder; cezalandran ve dllendiren kiidir. Sevgisi
koula baldr; bu sevgi ancak onun istekleri yerine geti
rilerek kazanlabilir. Bu yzden babaya bal kii onun
sevgisini ancak istediklerini yaparak kazanmay umabilir;
ama babaya bal kiinin deneyimlerinde tam, koulsuz
sevginin, kesinlik ve korunmann getirdii sonsuz rahatlk
duygusu yoktur 8 . Bundan baka baba merkezli kiide anne sapantsyla ilgili olarak inceleyeceimiz youn gerilerneye ok az rastlanr.
Anne sapantsnn en youn dzeyi kandala cinsel
iliki balan iinde birlikte yaamadr. Birlikte yaama
ne demektir? Birlikte yaamann deiik dereceleri vardr;
ama hepsinde ortak bir e bulunur. Birlikte yaama ba
ll iinde olan kii baland asL> kiinin ayrlmaz bir
paras olmutur. O kii olmadan yaayamaz; iliki tehlikeye girdiinde ar huzursuzluk ve korku duyar. (izof
reniye yatkn hastalarda bu tr ayrlk birdenbire izof
ren bir kntye yol aabilir.) Balanan kiinin balan
d insan olmadan yaayamayacan sylerken ille de o
kiinin asl kiiyle bedensel olarak birlikte kalmak zorunda
olduunu sylemek istemiyorum; kii baland erkek ya
da kadnla ok az grebilir ya da asl kii lm olabilir
(bu tr birlikte yaama baz kltrlerde atalara tapma
olarak kurumlatnlmtrl; bu ballk temelde duygusal
ve dnsel bir ballktr. Birlikte yaama ball iindeki insan iin kendisiyle br kii arasndaki ayrm aka
grebilmek olanaksz deilse bile ok gtr. Byle bir in-

dan
t

Anne merkezli ve baba merkezli kltrler ve dinler arasndak

ayrmdan ksaca sz edeceim. Avrupa ve Latin Amerika'nn
gneyindeki Katolik lkelerle Kuzey Avrupa ve Kuzey Amerika'daki
Protestan lkeler bunlara iyi rneklerdir. Bu konudaki ruhbilimsel ay
nnlar Max Weber'in Protestant Ethic (Protestan Ahli'tk) adl yaptyla
benim zgrlkten Ka adl kitabmda incelenmitir.
8

yapsal

KANDALA CiNSEL LK BALILIKLARI

109

san kendisini br kiiyle bir olmu, onun bir parasym,

onunla kaynam gibi grr. Birlikte yaama ball ne
denli youn olursa iki kiinin birbirlerinden ayr iki insan
olduklarn grebilmeleri o lde gleir. Ayr ayr insanlar olduklann grememeleri yznden birlikte yaama
ballnn ar durumlan iinde, baml kiinin asl kiiye olan ballndan "bamllk, diye sz edilemez. Bamllk, iki kii. arasnda ak bir ayrm ngrr; bu kiilerden birisi brne bamldr. Birlikte yaama iliki
sindeysa birlikte yaama ball iinde olan kii kendini
baland kiiden bazan stn bazan aa, bazan da
onunla eit grebilir - ama hibir zaman kendini ondan
ayn dnemez. Aslnda bu birlikte yaama ballna en
iyi rnek anneyle cenin arasndaki birliktir. Ceninle anne
iki ayn varlktr ama gene de birdirle:-9. ki kiinin birbirlerine birdenbire birlikte yaama ball duyduu durumlar da az deildir. Bu durumda iki insan bir folie a deux iindedir; paylatklan dzen kendi gzlerinde gereklii oluturduu iin folie'lerinin (lgnlklarnnl farkna
varamazlar. Birlikte yaamann ar geri durumlannda
duyulan bilinalt istek gerekte annenin rahmine geri dnebilmektir. Bu istek ou kez simgesel bir biimde okyanusta boulma arzusu (ya da korkusul bazan da yeryz
tarafndan yutulma korkusu biiminde ortaya kar: Bireyselliini btnyle yitirme, doayla btnleme arzusu. Bu
youn gerileme arzusunun yaama isteiyle att ak
tr. Anne rahmine dnmek yaamdan kopmak demektir.
Anlatmaya altm ey anne ballnn, bir yandan
anne sevgisini zlerken bir yandan onun ykclndan
korkJ:?ann Freud'un cinsel arzulardan doduunu syledii Oedipus Bandan daha gl ve daha nemli olduu,
dur. Bununla birlikte bilinli alglamalanmzla bilinalt
gerekler arasndaki uyumazlktan doan bir sorun var9

Bkz. M. A. Lechehaye'nin Symbolic Realization (Simgesel Kav

International Universities Press, 1955; bu kitapta durumu ar
bir hastann birlikte yaa~a sapiants ok gzel anlatlmaktadr.
ray),

110
dr.

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

Bir erkek annesine kar cinsel arzu duyduunu anm

ya da dlyorsa, iinden bir direnme duygusu yk
selir; ama cinsel arzunun ne olduunu artk bildiinden
cinsel arzusunun deil de bu arzunun nesnesi'nin bilincine varmay yadsr. Burada incelemekte olduumuz birlikte yaama saplantsna gelince, durum btnyle deiik
tir: Bir bebek gibi sevilme istei, tm bamszln yitirme istei, yeniden annenin memesine dnme istei, giderek
annenin rahmine dnme istei; btn bu arzular sevgi,
bamllk ya da Cinsel saplantv. szckleriyle tanm
lanamaz. Btn bu szckler, arkalarnda yatan insan deneyiminin gcn yeterince yanstamaz. Ayn durum anne korkusu.. iin de geerlidir. Bir insandan korkmann ne
demek olduunu hepimiz biliriz. O kii bizi azarlayabilir,
aalayabilir, cezalandrabilir. Hepimiz bu deneyimi geirmi, bu duruma az ya da ok gzpeklikle katlanmz
dr. Ama iinde aslan olan bir kafese sokulduumuzda ya
da ii ylanlada dolu bir ukura itildiimizde neler duyacamz biliyor muyuz? Kendimizi aresizlik iinde titrer
bir durumda grdmzde duyduumuz deheti anlatacak szck bulabilir miyiz? Oysa anne korkusu .. nu olu
turan ey, byle bir deneyimin ta kendisidir. Burada kullandmz szcklerden dolay gerek bilinalt deneyimi yakalamamz ok gleiyor; bu yzden insanlar bamllk
larndan ya da korkularndan, ou kez ne kastettiklerini
bilmeden sz ederler. Bu deneyimi tm gerekliiyle anlatmaya yetebilecek dil, mitolojilerin ve dinlerin dsel ya da
simgesel dilidir. Dmde kark korku ve mutluluk duygular iinde okyanusta boulduumu ya da beni yutmak
zere olan bir aslandan kamaya altn grrsem, dmn dili gerekte duyduklarm aynyla yanstr. Elbette kullandmz gndelik dil yalnzca bilincine varabildiimiz deneyimleri dile getirmektedir. gerekierimize inmek istersek gndelik dili unutmaya, unuttuumuz bu
simgeler diliyle konumaya almamz gerekir.
Kandala cinsel iliki sapiantsnn hastalk derecesi,
gerileme dzeyine baldr. Bu sapiantnn en tehlikesiz
syor

KANDALA CNSEL LK BALILIKLARI

lll

durumlannda belki hastalktan bile sz edilemez; olsa olsa kadnlara kar birazck fazla bamllk eilimi ya da
onlara kar bir korku sz konusudur. Gerilemenin dzeyi
ne denli youn olursa bamllk da, korku da o denli youn olur. En ilkel dzeyde hem bamllk hem de korku
salkl yaamay engelleyecek dereceye varmtr. Gerilemenin derinliine bal olan baka hastalk eleri de vardr. Kandala cinsel iliki eilimi de narsisizm gibi akl ve
nesneilikle eliir. Annemle ararndaki canl ba koparmazsam, kesinliin ve korunmann yaratt puta tapmaktan
vazgeemezsem, put kutsallaacaktr. Bu put eletirilemez.
Anne yanl yapmayacana gre anne,.yle elien ya
da onun onaylamad birisini nesnel olarak nasl deer
lendirebilirim? Sapiantnn nesnesi anne deil de aile, ulus
ya da rk olduu zaman yarg ve deerlendirme yetisinin
zayfladn grmek daha da gleir. Bu sapiantlar birer erdem olarak kabul edildiklerinden gl bir ulus ya
da din sapiants kolayca yantutucu ya da arptlm yarglara yol aabilir; bu yarglar ayn sapianty paylaan
teki kiilerce de benimsendiinden gerein ta kendisi
olarak kabul edilir.
Akln yarglama gcnn arptlmasndan sonra kandala cinsel iliki saplantsnda en nemli ikinci hastalkl
zellik bakalann tmyle insan olarak grememektir.
Yalnzca ayn kan ya da ayn topra paylaan kiiler insandr; yabanclar,. barbardr. Durum byle olunca ben,
kendim de bir yabanc olurum; nk insanl ayn kan paylaan topluluun benimsedii hastalkl biiminin
dnda
alglayamam.
Kandala
cinsel iliki sapiants
-gerilemenin younluuyla doru orantl olarak- sevme
yetisini zayflatr ya da btnyle ortadan kaldnr.
Kandala cinsel iliki sapiantsnn nc hastalkl
belirtisi de bamszln kiilik btnlyle atmasdr.
Anneye ve kabileye bal kii kendisi olmakta, istedii
eylere inanmakta, kendini istedii eylere adamakta zgr deildir. Byle bir kii dnyaya alamad gibi onu
kucaklayamaz da; anne ballnn yerine geen rksal-

112

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

ulusal-dinsel sapantnn tutsa olarak yaar her zaman.

nsan kendisini her trl kandala cinsel iliki sapiantsm
dan kurtard lde doar; ileriye dnerek kendini ancak o zaman gerekletirebilir.
Kandala cinsel iliki sapants ou zaman ya olduu
gibi grlemez ya da ylesine akla uydurulur ki akld
bir yan kalmaz. Annesine ok bal olan kii kandala
cinsel iliki ban eitli yollarla akla uydurabilir: Anneme hizmet etmek benim grevimdir ya da Annem benim
iin ok ey yapt, yaamm ona borluyum." ya da Annem ok ekti., ya da <<Annem harika bir insan." Sapiantnn nesnesi anne deil de kiinin ulusuysa akla uydurmalar gene ayn biimde iler. Akla uydurmalarm znde
kiinin her eyini ulusuna borlu olduu ya da ulusun ok
stn ve olaanst olduu gr yatar.
zetlersek: Annelik yapan kiiye ya da onun yerini
alan eylere -kana, aileye, kabileye- bal kalma eilimi
her kadnn ve erkein iinde doutan getirdii bir zel
liktir. Bu eilim, ka;rt olan eilimle -domak, gelimek,
bymekle- srekli bir atma iindedir. Normal geli
me durumunda byme eilimi baskmdr. Ar hastalkl
durumlardaysa birlikte yaama eiliminin getirdii gerileme istei ar basar; bu da kiinin tm yetilerini yitirmesiyle sonulanr. Freud'un kandala cinsel iliki eilimleri
nin her ocukta bulunabilecei yolundaki gr btnyle
dorudur. Ne var ki bu grn kapsam Freud'un varsaymlarn aar. Kandala cinsel iliki arzular temelde cinsel arzularn bir sonucu deil insandaki en temel eilim
lerden biridir: nsann geldii yere bal kalma istei, zgrlkten korkmas, baland kii tarafndan aresizlik
iinde yokedilme korkusu, her trl bamszln yadsmmas.

imdi bu kitapta incelediimiz eilimin birbirleriyle olan ilikilerini karlatracak duruma geldik. Belirtileri
ok ar olmad zaman lm sevgisi, narsisizm ve kandala cinsel iliki sapants birbirinden olduka ayrdr
bu eilimlerden biri ou zaman insanda brleriyle kar-

KANDALA CiNSEL LK BAGLILIKLARI

113

makszn grlebilir. Bundan baka bu eilimlerin hibirisi hastalksz biimlerinde akl ve sevgi yetisini byk lde zayflatmaz ya da youn bir ykclk yaratmaz. muna rnek olarak Franklin D. Roosevelt'in kiiliini ele almak istiyorum. Roosevelt anne sapants ve narsisizmi lm
l olan, yaamsevedii ar basan bir insand. Tam tersine
Hitler de btnyle lmsever, narsisist ve kandala cinsel iliki sapants ar basan bir kiiydiJ Ama bu ei
lim ne denli hastalkl olursa, o denli birbirine karr. Her
eyden nce kandala cinsel iliki sapantsyla narsisizm
arasnda ok yakn bir iliki vardr. Annesinin rahminden
ve memelerinden tmyle koproadka bireyin bakala
ryla iliki kurabilme, bakalarn
sevebilme zgrl
yoktur. O kiiyle annesi (birleerek) kiinin narsisizminin
nesnesini olutururlar. Bu, en ak biimde kiisel narsisizmin topluluk narsisizmine aktarlmasnda grlr. Topluluk narsisizminde kandala cinsel iliki sapantsnn narsisizrole kartn aka grebiliriz. Tm ulusal, rksal,
dinsel ve siyasal banazlklarda grlen gcn ve mantk
szln nedeni de bu zel karmdr.
En ilkel biimlerinde kandala cinsel iliki balaryla
birlikte yaama ve narsisizm lm sevgisiyle karm olarak ortaya kar. Rahme ve gemie dnme zlemi ayn
zamand~ lm ve ykm zlemini gsterir. lm sevgisi,
narsisizm ve kandala cinsel iliki balaryla birlikte yaa
mann ar biimleri birbirlerine kartnda rme belirtisi" diye adlandrdm durum ortaya kar. Bu hastal
n kurban olan insan gerekten kt bir insandr; nk
yaama ve gelimeye srtn dnm, kendini lme ve hastala adamtr. ,,rme belirtisinin kurban olduu
belgelerle saptanan kiiye en iyi rnek Hitler'dir. Hitler,
daha nce de belirtildii gibi, lme ve ykma doru kuvvetle ekilen, tand tek gereklik kendi istekleri ve dnc-eleri olan ar narsisist bir insand. stelik Hitler youn kandala cinsel iliki balar iinde yaayan birisiydi.
Annesiyle ilikisi ne olursa olsun Hitler'in kandala cinsel
iliki sapants en ok rkna, ayn kan tayan insanlara

114

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

duyduu banaz ballkta

ortaya kmtr. Hitler kannn

engelleyerek Alman rkn kurtaraca fikrine saplanmt. Mein Kampf'ta (Kavgam'dal belirttii gibi Alman kann her eyden nce frengiden, sonra da Yahudi kanyla karp kirlenmekten kurtarmak istiyordu.
Hitler gibi birisini insanln ve yaamn en byk d
manlarndan biri yapan ey narsisizm, lm ve kandala
cinsel iliki sapantsnn oluturduu lmcl karmdr.
Bu zelliin karm en zl biimde Richard Hughes'
un The Fox in the Attic eTavanarasndaki Tilkil adl kitazehirlennesini

bnda anlatlmtr:

Hitler'in, kendinden baka bir ben tanmayan Ben,.i,

zde Baka birisinin varln kabul etmeyi gerekli klan
cinsel birleme eylemine zedelenmeden nasl girebilirdi zaten? Onun saplantl inancna gre Ben hi eksiksiz, evrenin biricik yaam merkezi., evrende bulunan ve o zamana
dek varolan tek gere.k somut istem demek deil miydi?
nk Hitler'in iteki stnlk gc,.nn ardnda yatan
mantksal neden uydu: Yalnz Hitler vard. Ben, benden
bakas deilim. Evrende ondan baka kimse yoktu, ya.lnzca nesneler vard; bu yzden onun gznde kiilk,.
zamirierinin hibiri duygusal bir ierik tamyordu. Bu
gr Hitler'in tasarZama ve yaratma hareketlerinin apn
hibir denetleme olmakszn korkun bir biimde genilet
ti: Bu tr bir mimar iin siyaset alanna el atmak ok doal
bireydi; nk o, el att yeni nesnelerdeki deiik yan
grmyordu: Bu insanlar teki a.ralar ve tala.r gibi yalnzca kendisine yknen nesnelerdi. Her aracn bir sap
vard bu yeni nesnelerin de kulaklan vard. V e talan
sevmek, onlardan nefret etmek, onlara acmak, (ya da onlara doruyu sylemek) samayd.
yleyse Hitler'in kiilii ok az rastlanan bir. hastalk
iindeydi; hibir glgesi bulunmayan bir ego'ydu onunki.
Anormal koullarda byle bir ego klinik bakmndan sa
lkl kabul edilebilecek olgun, ergin bir zekayla yaayabile
cekhen Hitler'inki az rastlanr bir biimde hastayd (bu,

KANDALA CNSEL LK BAGLILIKLARI

115

yeni domu bir bebekte olduka normal kabul edilebilecek,

ocukluk dnemine taabilecek bir hastalktrJ. Hitler'in
ergin <<beniyse yle gelimiti - hastalkl bir urun bymesi gibi kocaman ama biimsiz bir byme ...
Bu, akln yitirmi, aclar iindeki yaratk yatam iinde dnp duruyordu ...
Rienzi gecesi, operadan sonra Linz kysnda Freinberg'de gf]irdii gece: ocukluunun en nemli gecesi oydu kesinlikle; nk iindeki yalnzlkla her eye yetme
gcn o gece dorulamt kendine. Bir anl:k bir zaman
kesiminde dnyann tm zenginliklerini ve glerini grmeseydi, o karanlkta o yksek yere kmay gze alabilir
miydi? Orada eski kutsal kitaptan bir soruyla karlat
nda tm varlyla evet demeden edebilir miydi? Yksek dan tepesinde Kasm yldzlannn tankl altnda;
sonuna dek gtrecei o pazarl yapmam myd? Oysa
imdi... imdi Rienzi gibi dalgann tepesinde uarcasna giderken kendisini gittike daha ok kabararak Berlin'e dek
tamas gereken o dayanlmaz dal,ga, o ykseklik krlma~
ya balamt: Kvrlp krlp zerine yklmt, onu yerlere almt, grldeyen, derin yeil sularn arasna atmt.

Yatanda delicesine dnerken nefes nefese kald- suda bouluyordu ( Hitler'in her zaman en ok korktuu ey~
di buJ. Bauluyor muydu? yleyse ... Linz'de Tuna'nn stndeki kprde kendini ldrmeyi dnen ocuun bir
an titremesi ... demek .ki o melankolik ocuk ok eskilerde
kalan o gnde gere.kten atlamt suya.; o gnden bu ya~
na olanlarn hepsi birer dt yalnzca! yleyse imdi bo~
ulan, aldanan kulaklarnda uuZdayan bu ses Tuna'nn
sesiydi.
evresini saran yeil, slak aydnlkta yukarya dnk
l bir y.z yaklayordu ona doru: Bu l yzde kendisininki gibi hafife patlak, ak kalm iki gz vard: lm
annesinin son olarak beyaz yastn zerinde grd ak
kalm, ak gzleriydi bunlar. lm, ak ve bo; kendisine
kar en kk bir sevgi izi bile kalmamt ilerinde.

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

116

Oysa imdi bu yz.ler aalyordu - drt bir yann

saryordu suda. yleyse annesi bu suydu, kendisini boan
bu sulard annesi!
Bunu anlaynca debelenmekten vazgeti. Annesinin
kamndaym gibi, dizlerini karnna doru ekti, kendini
ylece boulmaya brakt_ Hitler, .uyumutu sonunda.o_
alntda <<rme belirtisi,ni oluturan tm
ancak byk bir yazarn baarabiiecei biimde
bir araya getirildiini gryoruz. Hitler'in narsisizmini, boulma zlemini -su annedir-- lme kar duyduu ve
lm annesinin yzyle simgelenen zlemi buluyoruz.
Anne rahmine dnme istei, Hitler'in anne karnndaki bebek gibi dizlerini enesine ekmesiyle simgelenmitir_
Hitler <<rme belirtisi gsteren nl kiilerden yalnzca biridir_ iddet, nefret, rklk ve narsisist ulusulukla beslenen ve bu belirtinin kurban olan daha pek ok insan vardr. Bunlar iddete, savaa ve ykma <<gnlden
inananlar"a nderlik ederler. Bunlarn arasnda gerek
amalarn aklayanlar ya da bu amalarn bilincine varanlar ancak en dengesiz, en hasta olanlardr_ ou eilim
lerini yurtseverlik, grev duygusu, onur vb_ diye akla uydurmaya alr_ Ne var ki uluslararas savalarda ya da
i savalarda olduu gibi normal uygar yaam biimleri bozulunca bu tr kiiler artle bu youn arzularn bastrma
gereksinmesini duymayacak, nefrete vg arklar syleyecek, dirilecek, lme hizmet edebilmek iin tm glerini ortaya dkeceklerdir_ Gerekten de sava ve iddet havas <<rme belirtisi" iindeki insann kendisini bulduu ortamdr_ Bu belirtinin harekete geirdii insanlar byk bir
olaslkla nfusun kk bir kesimini oluturur_ Ne var
ki bu tr kiiler de, bu drtlerle harekete gemeyen insanlar da gerek drtlerin farknda deildirler; bu yzden <<rme belirtisi tayan kiiler gerginlik, atma,

Bu

ksa

elerin

10 Richard Hughes, The Fox in the Attic

New York: Harper and Row, 1961, s. 266-68.

(Tavanarasndaki

Tilki).

KANDALA C N SEL LK BAGLILIKLARI

ll 7

souk ve scak sava zamanlarmda salgn bir hastaln,

nefret salgnnn tayclar olurlar. Bu yzden bu kiileri
u gerek zellilderiyle tanmak ok nemlidir. Bu kiiler
kendi topluluklarnn gereksinmeleri dnda gerek tan
mayan, bamszlktan korkan, lmsever kiilerdir. Bu insanlar toplumdan ayrarak czzamllar gibi, belli bir yere
kapatmak gerekmez; normal insanlar bu kiilerin banaz
akla uydurmalarnn ardnda yatan eilimlerin sakat ve
hasta olduunu grebilirlerse yeterli olacaktr bu; o zaman
normal insanlar bu kiilerin hastalkl etkilerine kar belli
bir baklk gelitirebilirler. Elbette bu bakl kazanabilmek iin unlar ok iyi bilmek gerekir: Bu insanlarn
sylediklerini gereklik olarak kabul etmemek; insanlarn
yakalanabilecei byle bir hastaln kurban olan bu kii
lerin yanltc akla uydurmalarnn aslnda yaam bitmeden nce yaamn yadsnmasndan baka bir ey olmad
n grebilmek.

Burada verdiimiz lmsevgisi, narsisizm ve kandala

cinsel iliki sapiants zmlemesinin Freud'un kuramy
la bantl olarak ortaya koyduumuz gr asndan bir
kez daha ele alnmas gerekir; ama bu karlatrma burada kitabn boyutlar asndan, ksa tutulacaktr.
Freud'un dncesi libido gelimesinin evrimsel izgisine dayanyordu. Bu izgide gelime narsisist eilimden
balyor, oral-alc, oral-saldrgan, anal-sadist evrelerden
geerek erkek -ve kadn- cinsel organnn zelliklerini
yanstan eilimiere dek uzanyordu. Freud'a gre akl hastalarnn en ar biimleri libido gelimesinin ilk evrelerin11 Yanstc bir anket:. araclyla insanlarn lm sevgisi, an
narsisizm ve kandala cinsel iliki balaryla birlikte yaama dalm_
larn ortaya karacak deneysel bir aratrma program neriyorum; bu
tr bir anket Birleik Amerika nfusunun eitli katlarndan alnm
temsilci rneklere uygulanabilir. Bu anket yalnzca <<rme belirtisi
nin dalmn deil bu belirtinin toplumsal-ekonomik durum, eitim,
din ve co~.rafi kken gibi baka etkenlerle olan ilikisini de grmemizi
salayacaktr.

118

SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAI

de grlen bir saplant (ya da bu evrelere doru gerileme)

nedeniyle ortaya kan hastalklardr. Bu sralamann sonucu olarak, anal-alc evreye doru gerileme, anal-sadist
evreye doru gerilemeden daha ciddi bir hastalk olarak
kabul ediliyordu. Bununla birlikte ben bu genel ilkenin gzlemlenebilir klinik gereklerle dorulandn grmedim.
Oral-alc eilim kendi iinde, yaama anal eilimden daha
yakndr; bu yzden genel olarak anal eilimin oral-alc
eilime gre ciddi hastalklara daha sk yol at grlebilir. Dahas, tad sadizm ve ykclk eleri yznden
oral-saldrgan eilimin ciddi hastalklara yol ama olaslJ
oral-alc eilimden daha byktr. Bunun sonucu olarak
Freud'un izgisinin tam tersi bir geliim izgisine ulaabili
riz. Bu durumda hastalklarn en hafifi, oral-alc eilimin
dourduu hastalk olacaktr; bundan sonra da oral-saldr
gan ve anal-sadist eilimlerde grlen ciddi hastalklar gelecektir. Genetik adan gelime srasnn oral-alcdan
balayarak oral-saldrgan ve anal-sadist eilime doru gelitiini savunan Freud'un grn doru kabul edersek
Freud'un daha ilkel bir evrede saplanp kalmann daha
ciddi bir hastala yol aaca gprn de yadsmamz
gerekir.
Bununla birlikte ben bu sorunun evrimsel adan ilke]
eilimlerin daha ciddi hastalk belirtilerine yol atn savunan varsaymlada zlemeyeceine inanyorum. Benim
grme gre. her eilimin kendi iinde normalden en ilkel hastalkl dzeye dek uzanan eitli gerileme dzeyleri
vardr. rnein oral-alc eilim genel olarak olgun bir kiilik yapsyla, baka deyile yksek bir verimiilikle btnletiinde lml bir eilim olabilir. te yandan bu eilim
an derecede youn bir narsisizm ve kandala cinsel ili
ki balar iinde birlikte yaama sapantsyla birlemi
olabilir; bu durumda oral-alc eilim, an bamll ve
hastalkl sapanty gsteren bir eilim olacaktr. Ayn durum normal anal kiiliin lmsever kiilikle karlatni
masnda da geerlidir. Bu yzden ben, hastaln libido gelimesindeki eitli dzeyler arasnda gzetHan aynma g-

KANDALA CiNSEL LK BAGLIUKLARI

119

re deil her eilimin (oral-alc, oral-saldrgan vb.) kendi

iinde belirlenebilecek gerileme dzeylerine gre saptanmasn neriyorum. unu da unutmamak gerekir: Burada
yalnzca Freud'un bu evreleri gsteren cinsel zevk blge-

ilerleme
Dzeyleri

Getilemel.
Dzeyiert

120

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

lerinden kaynaklanan eilimleri (benimseme biimlerinil

deil benimseme biimleriyle belli bir yaknl olan (sevgi, ykclk, sado-mazoizm gibi) kiisel iliki biimlerini
dnyoruz112. Bylece rnein oral-alc eilimle kanda
la cinsel iliki eilimi arasnda, anal eilimle de ykc ei
lim arasnda bir yaknlk vardr. Bu kitapta ben benimseme biimlerinden ok kiisel ilikilerle ilgili (narsisizm,
lm sevgisi, kandala cinsel iliki eilimi - toplumsalla
ma biimleri) eilimlerin zerinde duruyorum; ne var ki
bu iki eilim arasnda da bir iliki vardr. lm sevgisiyle
anal eilim arasndaki balant bu kitapta olduka ayrn
tl bir biimde gsterilmitir. Ayn balant yaam sevgisiyle Cinsel kiilik, kandala cinsel iliki sapantsyla
oral kiilik arasnda da vardr.
Burada anlatlan eilimin her birinin eitli gerileme dzeylerinde ortaya kabileceini gsterdim. Her ei
limin iindeki gerileme ne denli youn olursa bu eili
min birbiriyle btnleme olasl da o denli artar. Ar
gerileme durumunda bu eilimler birleerek rme belirtisi diye adlandrdm hastal oluturur. te yandan normal olgunluk dzeyine erimi bir kiide de bu
eilim biriee bilir. lm sevgisinin kart yaam sevgisi,
narsisizmin kart sevgidir; kandala cinsel iliki saplant
.syla birlikte yaama'nn kartysa bamszlk ve zgrlktr. Bu eilimin birleerek oluturduu belirtiye
byme belirtisi diyeceim. S. 119'daki ekilde bu gr
ematik olarak gsterilmitir.
12

Bkz. E. Fromm, Kendini Savunan nsan, s. 62.

6
ZGRLK, GEREKRCLK, SEENEKLK
Ykclk

ve iddetin baz deneysel sorunlarn tart

sonra artk Birinci Blm'de yarda braktmz baz konulara daha iyi yaklaabiliriz belki. nce u soruya
dnelim: nsan kt mdr, iyi midir? zgr mdr, evre
koullanyla m belirlenir? Yoksa bu seeneklerin ikisi de
yanl mdr? nsan bunlarn hibirisi deil midir - yoksa
insan hem iyi hem de kt mdr?
Bu sorular yantayabilmek iin ie baka bir sorunu
tartarak balamak iyi olacaktr. nsann znden ya da
yaradlndan sz edilebilir mi? Edilebilirse bu z ya da
tktan

yaradl nasl tanmlanabilir?

nsann znden sz edilip edilemeyeceini sorduu

muzda birbiriyle atan iki grle karlayoruz: Bir gre gre insann z diye birey yoktur; insan kendisine
biim veren kltr rgtlerinin rnnden baka birey
deildir. te yandan bu kitapta ykcln ineelenii Freud'un ve daha birok dnrn benimsedii insan yaradl grnden kaynaklanmtr; aslnda devingen ruhbilim tmyle bu nermeye dayanr.
nsann yaradl iin yeterli bir tanm bulma gl
u ikilemden doar: nsann zn oluturan belli bir madde'nin bulunduunu varsayarsak o zaman ilk ortaya k
ndan bu yana insann hibir temel deiiklik geirmedii
anlamna gelen evrimd, tarihd bir gre srklenmi
olur, byle bir gr en eski atalarmzla tarihin son drt
-alt bin yl iinde ortaya kan uygar insan arasndaki

122

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

korkun dj3iiklikle badatramayz. te yandan evrimci bir gr edinir, insann srekli deitiine inanrsak insanrt yaradl ya da Z denen eyin ierii olarak
ne kalacaktr geriye? Bu ikilem u trden insan tanmla
n,yla da zlemez: nsan siyasal bir hayvandr <Aristoteles); szverebilen hayvandr (Nietzsche); ya da ngr ve
imgelemleriyle retim yapan hayvandr <Marx); bu tanmlar insann temel niteliklerini belirtir ama insann z'
n anlatmaz.
Bence bu ikilem, insann zn belirli bir nitelik ya da
madde olarak deil tersine insann varolu biiminde yatan
bir eliki diye tanmayarak zmlenebilit2. Bu eliki iki
dizi gerekten doar: (1) nsan bir hayvandr ama igdsel donatm, teki hayvanlannkiyle karlatrldnda
eksik ve yetersizdir; insan yaayabilmek iin maddi gerek
sinmelerini doyuracak aralar retmek, dil ve gere geli
tirmek zorunda kalmtr. (2) nsann da br hayvanlar
gibi, ivedi, uygulanabilir amalara ulamak iin dnme

1 Bu ikilem Marx' epeyce uratrmt. Marx nce nsann z1>

nden sz etmi ama 1844'de Ekonomi ve Felsefe elyazmalarndan sonra bu deyimi brakm, rnein sakatlanmam insan,. deyimini kullanmtr ki bu, insann sakatlanabilecek bir yaradl olduunu nceden kabul etmek demektir. (Kapital'de, 3. ciltte Marx gene nsann
yaradl1> grn kullanarak, yabanclamam emek'in nsan yaradl iin en uygun ve en deerli,. koullar altndaki emek olduunu sylemitir.) te yandan Marx insann kendisini tarih sreci iinde yarattn vurgulam, bir yerde de insann zrrn iinde yaad
toplumsal ilikilerin btn:onden baka birey olmadn sylemitir.
Marx'n insan yaradl grnden vazgemek istemedii aktr; ama
Marx tarihd, evrimd bir gre boyunemek de istememitir. Gerek udur ki Marx bu ikilemi hibir zaman zememi, bu yzden in
sann yaradl konusunda bir tanma ulaamamtr; bu nedenle bu
konuda syledikleri biraz bulank ve elikilidir.
2 Bundan sonraki birka sayfada anlatlan fikirler Salkl Top
lum'da incelenmitir. Bu fikirleri burada zl bir biimde yinelemek:
zorundaym, yoksa bu blmn en nemli kesimi temelsiz kahcaktr.

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

123.

sreleri kullanmasn salayan zekas vardr; ama insanda br hayva:p.larda bulunmayan baka bir zihinsel nitelik daha bulunmaktadr. nsan kendisinin, gemiinin ve
lm demek olan geleceinin farkndadr; kklnn
ye gszlnn de farkndadr; br insanlarn da, ba
kalar -dostlar, dmanlar ya da yabanclar- olarak far
kndadr. Baka her trl yaamn tesindedir insan. n
k yeryznde ilk kez kendinin farkna varan yaam'dr,
nsan doann iindedir; doadaki- yasalarn ve rastlantla
rn elindedir ama doay aar; nk hayvan doann bir
paras -doayla- ayn- klan farknda olmama durumu
iinde deildir. nsan u korkutucu atmayla kar kar,
yadr: Doann tutsadr, ama gene de dncelerinde zgrdr; doann bir parasdr ama gene de doann d
na tamtr; ne tam doann iinde ne de tam dndadr.
Kendinin farknda oluu insan dnyadan kopuk, yalnz,
rkek bir yabancya dntrmtr.
Buraya dek akladm eliki temelde insann hem
beden hem ruh, hem melek hem hayvan olduunu, birbiriyle atan iki dnyas bulunduunu syleyen klasik
grle ayndr. imdi belirtmek istediim nokta bu eli
kinin insann z olarak, daha ak sylersek insan insan
yapan erdem olarak grlmesinin yetmeyeceidir. Bu tanmn da tesine geerek insandaki bu atmann bir zm bek.lediini kabul etmeliyiz. Bu atmann dile getirili biiminden hemen baz sorular domaktadr: Varoluunda yatan bu korkuyu yenebilmek iin ne yapabilir. insan? Kendisini yalnzln ikencesinden kurtaracak, dnyada rahatlkla yaamasn salayacak, kendisine bir btnlk duygusu getirecek huzuru buimak iin ne yapabilir?
nsann bu sorulara verecei yant {yaamla ilgili fikirlere ve kurarnlara yanssa da) kuramsal bir yant olmamaldr; insann tm varl, tm duygular ve etkinliiy
le verdii bir yant olmaldr. Yant iyi ya da kt olabilir; ama kt bir yant vermek hi yant vermemekten iyidir. Her yantn uymas gereken bir koul vardr: Bu yant

124

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

insann kopmuluk

duygusunu yenmesine, bir btnlGme,

birlik, bir- yere ait olma duygusu kazanmasna yardm etmelidir. nsan olarak domu olmann getirdii soruya insann verebilecei pek ok yant vardr; bu yantlan burada ksaca inceleyeceim. Bunlarn hibirinin kendi ba
na insann zn oluturmadn bir kez daha vurgulamak isterim; z oluturan ey soru'nun kendisi, bu soruya bir yant bulma gereksinmesidir. nsann eitli varolu
biimleri, z oluturan yantlar deil bu atmaya verilen yantlardr.
Kopmuluu ama, btnle ulama yolundaki birinci araya ben geriletici yant diyeceim. nsan btnle
mek, yalnzlk ve b-elirsizlik korkusundan kurtulmak istediinde geldii yere -doaya, hayvansal yaama ya da atalarna~ dnmeyi deneyebilir. Kendisini insan klan ama
gene de ona azap veren eyden, aklndan ve kendisinin farknda olma yeteneinden kurtulmak isteyebilir_ Yzbinlerce yl insanlarn salt bunu yapmaya altklan anlal
yor. lkel dinlerin tarihi, birey szkonusu olduu zaman
da, insanlarn ar ruhsal bozukluklar bu abaya tank
tr. lkel dinlerde ve bireyin ruhsal yapsnda u ya da
bu biimde ayn ar ruh bozukluunu gryoruz. Hayvansal var olu biimine, bireyselleme ncesi duruma dn;
insan insan yapan zellikten kurtulma abas. Ama bu
nermenin de bir anlamda aklanp belirlenmesi gerekir.
Bu geriletici ilkel eilimleri pek ok insan paylatnda
kitlelerin lgnl dediimiz durumu grrz; ounlua
yaylmas bu lgnl bilgelik, yalan gerekmi gibi gsterebilir. Bu ortak lgnla katlan birey de btnyle yapayalnz, kopmu olma duygusundan kurtulur; bylece ilerici bir toplumda duyaca youn huzursuzluk duygusundan kurtulmu olur. nsanlarn ou iin akln ve gerekliin kamunun fikirlerinden te birey olmad unutulmamaldr. Baka insanlarn aklnn kendi aklndan farkl olmad durumda bile insan, akln hibir zaman yitirmez".
nsann varoluu sorununa, insan olma sorumluluu
na bulunacak ve gerici, ilkel zmn yerine geebilecek

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

125

ozum, ilerici zm, geriye giderek deil insann insanca

glerinin tmn, tm insanln, k-endi iinde btny
le gelitirmesi, yeni bir uyum kurmasyla salanabilir. ilerici zm ilk kez kktenci bir biimde (ilkel gerici dinlerle insanc dinler arasnda gei oluturan pek ok din vardr) insanlk tarihinin .. 1500'le .. 500 arasndaki o olaanst dneminde ortaya kmtr. Bu gr .. 1350
yllannda Msr'da Ikhnaton'un retisinde, ayn sralarda
braniler'de Musa'nn retisinde ortaya kmtr. .. 600'
le 500 arasnda ayn fikir in'de Lao Tse, Hindistan'da Buda, ran'da Zerdt, Yunanistan'da filozoflar, srail'de de
peygamberler tarafndan dile getirilmitir. nsann erei,
btnyle insan olma, yitirdii uyumu yeniden kazanma
istei deiik lmvramlar ve simgelerle anlatlmtr. lkhn&
ton'a gre bu amacn simgesi Gne'tir; Musa'ya gre bilinmeyen tarih Tanr'sdr; Lao Tse bu amaca Tao (yoll
demitir. Buda ayn eyi Nirvana'yla simgelemitir; Yunanl dnrler ayn fikri hareket ettirilemeyen hareket vericiyle, ranllar Zerdt'le, peygamberler de Mesih'le, her
eyin sona ermesi,yle anlatmaya almlardr. Bu gr
ler byk lde szkonusu kltrlerin herbirinde bulunan dnme biimlerinden, son zmlemede de yaay
biimlerinden, toplumsalekonomik yapdan domutur. Yani amacn dile getiriliinde benimsenen zel yol eitli ta
rihsel koullara gre deise de ama temelde ayndr: n
samn varoluu sorununu, yaamn getirdii soruya doru
yant vererek insann eksiJ{siz insan olmasn, bylelikle
de kopmuluk korkusundan kurtulmasn nererek zmek Hristiyanlk ve slamlk ayn fikri srasyla be yz
ve bin yl sonra Avrupa ve Akdeniz lkelerine getirdiin
de, dnyann byk bir kesimi bu yeni bildiriyi oktan
renmi bulunuyordu. Ne var ki insanlar bildiriyi alr almaz
yanl yorumlamaya baladlar; kendileri eksiksiz insan olmaya alacaklarna Tanr'y ve retileri yeni ama"n
belirteri olarak putlatrmaya, bylece kendi deneyimlerinin getirecei gereklik yerine bir resim ya da bir szck
koymaya baladlar. Bir yandan da hi durmadan o ger-

126

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

ek amaca dnmeye alyorlard; bylesi amalar kendilerini din iindeki mezhep ayrlklannda, yeni felsefe akm
larnda ve siyasal ideolojilerde gstermeye balad.
Btn bu yeni dinlerin ve akmlarn dnsel grle
ri birbirlerinden ayr olsa da hepsinde ortak olan insann
temel seeneiydi. nsan iki seenekle kar karyayd: Gerilemek ya da ilerlemek. nsan ya geriye dnerek ok ilkel, acnas bir zme bavuracakt; ya da insanla do
ru ilerleyip onu gelitirecekti. Bu seeneklerin formlleri
eitli biimlerde karmza kar: lkla karanlk arasn
daki seme Cran); kutsama ve lanetleme, yaam ve lm
arasndaki seme fTevrat); ya da toplumculukla barbarlk
arasnda toplumculuun oluturup formlletirdii seenek
gibi.
Ayn seme bize yalnzca eitli insanc dinlerde sunulmakla kalmamakta, akl salyla akl hastal arasndaki
temel fark da oluturmaktadr. Salkl insan tanmmz
belli bir kltrdeki genel kafa yapsna gre deiir. Tton
vahilerine gre salkl insan vahi bir hayvan gibi davranabilen kiiydi. Byle bir kii bugn psikozlu bir hasta
saylacaktr. Zihinsel deneyimlerin
btn ilkel trleri
-lm sevgisi, ar narsisizm, kandala cinsel iliki bala
ryla birlile yaama- bugn ciddi ruh hastalklar olarak
grlmektedir; oysa ilkel kltrlerdeki eski insanlar ortak ilkel drtleri birletirip btnletirdiinden, bunlarn
hepsi u ya da bu biimde normal, giderek ideal kabul
ediliyordu. Bu ilkel drtler daha az youn olduklarnda
kart gler tarafndan bastrlr; bu basknn sonucunda
da nevroz, doar. Gerici ve ilerici kltrlerdeki ilkel tu-tumlar arasndaki temel ayrm srasyla yledir: Eski bir
kltrde ilkel yaklam iindeki insan kendini kopmu deil tersine ortak kamuoyuyla desteklenmi grr; ilerici bir
kltrdeysa ayn insann durumu bunun tam tersidir. Gerek udur ki bugn iinde yaadmz ilerici kltrde bile
toplumun yelerinin byk ounluu olduka gl ilkel
eilimler tamaktadrlar; ama bu eilimler yaamn nor-

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

127

mal ak iinde hastrlr ve ancak sava gibi zel koullar

altmda ortaya kar.
Burada durup btn bu grlerin balangta ortaya
koyduumuz sorular asndan bize neler getirdiine bakt
mzda her eyden nce u sonuca varrz: nsann yaradl ya da z, iyilii ya da ktl zel bir maddeden.
olumaz; tersine insan varoluunun her koulunda bulunan bir elikiden doar. Bu eliki de kendi iinde bir zm gerektirir; temelde yalnzca ilerici ve gerici zmler
vardr. insanda bazan doutan gelen bir ilerleme drtsym gibi grnen ey yeni bir zm aramann getirdii devingenlikten baka birey deildir. Ulat bu dzeyde insan yeni zmler bulma grevine iten yeni eliki
ler ortaya kar. Bu sre son ama olan eksiksiz insan olma, dnyayla tam bir uyum iinde yaama durumuna gelinceye dek srer gider. nsann agzllkten, atmalar"
dan btnyle kurtulaca o son, tam Uyanma, amacna
CBudizm retisi) ulap ulamamas ya da ancak lmden
sonra ulaabilecei (Hristiyan retisi) bizi burada ilgilendirmez. nemli olan tm insanc dinlerde ve felsefe
retilerinde Yeni Amam ayn oluudur; insan bu ama
ca gittike daha ok yaklaabilme inancyla yaar. fte
yandan, zmler gerici yolda aranrsa insanlk delilikle
ayn ey demek olan btn btn insanlktan kma yoluna sapacaktrJ
nsann z iyilik ya da ktlkten, sevgi ya da nefretten deil de elikilerden oluuyorsa, bu elikiler yeni
zmler gerektiriyor, bu zmler de gene yeni elikile
re yol ayorsa, o zaman insan bu ikilemi ya gerileyici ya
da ilerleyici bir tutumla zebilir. Yakn a tarihi bize
bunun pek ok rneini gstermitir. Paralarn, toplumdaki yerlerini yitirmi, zellikle orta snftan milyonlarca
Alman Hitler'in nderlii altmda Tton atalarnn Vahi
leme kltne dnmtr. Ayn ey Stalin ynetiminde
Ruslar'n, Nanking'in rzma gemeleri, srasnda Japonlar'm, Amerika'nn gneyindeki zencileri lin eden insan
srlerinin de bana gelmitir. ounluk iin bu ilkel de-

128

SEV O NN VE DDETN KA YNAGI

neye bavurma yolu her zaman geerli bir olaslktr; ilkellik her zaman ortaya dkle:bilir. Ne var ki bu ortaya dkuln iki yolu arasnda ayrm gzetmek gerekir. Bunlardan birisi, eski drtlerin glerinden hibir ey yitirmedii ama belli bir uygarln kltr dzenine ters dt
iin bastrlan ilkel drtlerdir; byle bir durumda sava,
doal ykmlar, toplumsal zlme gibi zel koullar kanallarn almasn kolaylatrarak bastrlan ilkel drtlerio fkrmasna neden olur. teki olaslksa bireyin ya
da bir topluluk yelerinin gelimesinde ilerici evreye ulald, bu evrenin yerine oturduu durumdur; bu durumda yukarda sz edilen trden sarsc olaylar ilkel drtlere geri dn pek kolay salayamaz; nk bunlar hastrlnaktan ok yerlerine :baka :birey getirilerek ortadan
kaldrlmtr; bu durumda bile ilkellik btnyle yok olmu deildir; insann toplama kamplarnda uzun sre tutsak edilmesi ya da bedende belli kimyasal deiimierin yer
almas gibi olaanst koullarda o kiinin ruhsal dzeni
tmyle bozulabilir ve ilkel drtler yenilenmi bir gle
darya fkrabilir. Elbette bu iki ar u -bir yanda ilkel, bastrlm drtler te yanda da bunlarn yerini alan
ilerici gler- arasnda saysz younluk deneeeleri vardr. Bunlarn oranlan her insanda ayr ayr olacak, ilkel durumun farknda olmann derecesine gre hastrma
nn derecesi deiecektir. Bastrmalarla deil de ilerici tutumlarn gelitirerek ilkel yanlarn ylesine yok etmi
insanlar vardr ki bunlar o ilkel duruma dnebilme yetilerini yitirmilerdir artk. Ayn biimde baz kimseler de
gelierek ilerici duruma gelme konusunda tm olanaklar
ylesine tketnilerdir ki bunlar da seme zgrlklerini
-bu durumda ilerleme seeneklerini- btnyle yitirmi
lerdir.
Belli bir toplumdaki genel havann her bireyde bu
yanlardan birisinin gelimesini byk lde etkileyecei
ni belirtmek gereksiz. Gene de bireyler burada bile toplumun tutumunda ar basan tutumdan byk lde ayrla-

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

129

bilirler. Daha nce de belirttiim gibi modern toplumda ilkel tutum iinde olan milyonlarca insan vardr ki bunlar bir yandan Hristiyanlk'n ya da Aydnlanma'nn re
tilerine inanr, te yandan bu grlerin ardna snarak
vahilik~>lerini, lmseverliklerini srdrrler; ya da Baal'e ve Astarte'ye taparlar. Bu insanlar, ilerinde bir at
ma bile duymazlar; nk onlarn dncesine gre ileri
fikirlerin hibir arl yoktur; ancak kapal ya da st
rtl bir biimde ilkel drtlere gre davranrlar. te
yandan eski kltrlerde ou kez ilerici bir tutum geliti
ren insanlara da rastlanmtr; bunlar belli koullar altn
da topluluklannn byk bir kesimine aydnlk getiren nderler olmu, tm toplumun yava yava gelimesinin temelini atmlardr. Olaanst bir ne ulatklan, reti
leriyle arkalannda iz braktklan zaman bu kiilere peygamber, usta ya da bunlara benzer adlar verilmitir. Bu
kiiler olmadan insanlk ilkel evrenin karanlndan hibir
zaman kurtulamazd. Ama onlann insanl ,etkileye bilmeleri de i'in evrimi srasnda insann kendisini doann bilinmeyen glerinden kurtarmas, akln ve nesnelliini
gelitirebilmesi, bir av ya da yk hayvan gibi yaamaktan
kurtulmasyla olmutur.

Topluluklar iin geerli olan ey birey iin de geerlidir. Biraz nce jncelediimiz ilkel gler her insanda vardr. Tmyle kt ya da tmyle iyi olanlann artk
bir seenei kalmamtr. Hemen hemen herkes gerHeyerek ilkel tutuma dnebilir ya da ilerleyerek kiiliini tmyle gelimi bir biimde ortaya dkebilir. Bunlarn birincisi an akl hastal durumudur; ikincisi de hastalk
tan kendiliinden kurtulup iyileme ya da btnyle
uyanma ve olgunlama durumudur. Gelimelerden hangisi.
nin hangi koullar altnda yer aldn incelemek, daha da
tesi olumlu gelimeyi salayacak, hasta gelimeyi durduracak yntemleri gelitirmek ruhhekimlii, ruhzmlemesi ve daha baka ruh bilimlerinin grevidi:r-3. Bu yntemleri
3

Bkz. D. T. Suzuki'nin

eitli kitaplarnda

ortaya konan Zen Bu-

130

SEVGiNN VE iDDETiN KA YNAGI

tanmlamak kitabmzn ap dnda kal1r; bu tanmlar

ruhzmleme ve ruhhekimlii konusunda klinik bulgularda yatar. Ama bizim sorunumuz asndan unu kabul
etmek nemlidir: Ar durumlarn dnda her birey, bireylerden oluan her topluluk herhangi bir noktada en akl
d, en ykc tutumlara geri dnebildii gibi, aydnlk, ile
rici tutuma da ynelebilir. nsan ne iyidir, ne de ktdr.
nsann tek gcnn iyilik olduuna inanrsak gerekiere
pembe bir gzlk arkasndan bakarak onlar arptr ya
da ac bir umutsuzlua kaplrz. br ar uca inanrsak
o zaman da siniklikten kurtulamaz, kendimizde ve baka
larnda bulunabilecek iyiliklere gzlerimizi kapam oluruz. Gereki bir gr edinmek demek bunlarn ikisini de
gerekleebilecek olaslklar olarak grmek, her ikisinin
de gelimesine uygun koullar inceleyip renmek demektir.
Bu dnceler bizi insann zgrl sorununa gtrr. Insan herhangi bir zamanda iyilii semekte zgr
mdr, yoksa iindeki ve dndaki glerle kuatldndan
elinde byle bir zgrlk yok mudur? sten zgrl sorunu zerine eitli kitaplar yazlmtr; bundan sonra yazacaklarma William James'in bu konuda sylediklerinden
daha iyi bir giri dnemiyorum. James unlar yazyor:
Herkeste zgr isten konusundaki atmann artk ilginliini yitirdii, yeni ortaya kacak kimsenin herkesin
zaten duyduu savlar yinelamekten baka birey yapamayaca inanc yaygn. Bu, byk bir yanlla dmek demektir. Bundan daha az deilmi, yaratc bir kafann yepyeni olanaklar aabilecei baka bir alan yoktur bence bu konuda yaplabilecek ey belki de zorla bir sonuca ula
mak ya da bakalarn boyun emeye zorlamak deil, iki
gr arasndaki sorunun ne olduunu daha iyi kavramadizm reti ve uygulamalar. Bkz. zellikle D. T. Suzuki, E. Fromm ve
R. de Martino'nun birlikte hazrladklar Zen Buddhism and Psychoanalv, s IZe 1 Budizm ve Ruhzmlemesi) adl kitap (New York: Harper
and Row, 1961).

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

131

ya almak, alnyazs ve zgr isten kavramlarnn gerekte ne demek olduunu anlamaktr. 4 Bu sorunla ilgili
olarak benim ilerdeki sayfalarda ne sreceim neriler
ruhzmleme deneylerinin, zgrlk sorununu yeni bir
k altnda aydnlatabilecei, bize sorunun baz yeni yanlarn gsterebUecei

inancna dayanyor.

zgrln geleneksel olarak ele aln biiminde de-

neysel ve ruhbilimsel bilgiler kullanlmam, zgrlk ta

mn eksik kalm, bu yzden de sorunu genel ve soyut bir
adan tartma eilimi ar basmtr. zgrlkten seme
zgrln kastediyorsak o zaman sorun, rnein A'yla
B arasnda bir seme yapmakta zgr olup olmamak anlamna gelir. Gerekirciler zgr olmadmz sylemiler
dir; nk insan -doadaki baka btn varlklar gibinedenlerle belirlenir; bolua atlm bir ta nasl dme
mekte zgr deilse insann da A ya da B'den birisini semekten baka bir zgrl yoktur; nk onun A'y ya
da B'yi semesini belirleyen, onu buna zorlayan ya da bu
semeye neden olan duygular vardr 5 .
Gerekircilie kar koyanlarca bunun tersi savunulur;
dinsel temele dayanarak Tann'nn insana iyilikle ktlk
arasnda seme yapma zgrln verdii -bu yzden
de insann elinde bu zgrln bulunduu- ileri srlr. kinci olarak da insann zgr olduu, yoksa eylemlerinden sorumlu tutulamayaca belirtilir. nc olarak,
insann znel bir biimde zgr olma deneyimini yaad,
4 William James, Gerekirciliin ikilemi. 1884, A Modern Introduction to Philosophy (Felsefeye ada Bir Giri) kitabnda, yeni basm, Paul Edwards and Arthur Pap (New York: The Free Press, 1957).
5 Bu blmde ve bu kitap boyunca gerekircilik szc William
James ve ada Angio-sakson dnrlerinin kat gerekircilib dedikleri anlamda kullanlmtr. Bu anlamda gerekirciliin Hume ve Mill'
in yazlarnda rastlanan ve bazan yumuak gerekircilik denen kuramdan ayrlmas gerekir; .onlarn ortaya koyduu kurama gre hem gerekircilie hem de insan zgrlne inanmak tutarszlk deildir. Benim
'~i'm katdan crl< <vmnsk>> gerekircilie yakn da olsa btve yumuak gerekircilik saylamaz.

SEVGNN VE DDETN KA YNAI

132

zgrlnn

bilincinde

olmasnn

da zgr olarak varola-

bileceine kant olduu sylenir. Bu savlann hibirisi inandrc

deildir.

Birinci sav, insann Tann'ya inanmasn,

insanlar iin ne gibi planlar yaptn bilmesini
gerektirir. kincisi insan eylemlerinden sorumlu tutma,
bylece onu cezalandrabilme isteinden domu gibidir.
Eskiden de, imdi de pek ok toplumsal dzenin bir paras olan cezalandrma fikri, byk lde u gre dayanmaktadr: Ceza, Varlklarn oluturduu aznl yoksullar"n oluturduu ounlua kar koruma nlemidir (ya
da yle dnlmtr) ve yetkenin cezalandrma gcnn simgesidir. Cezalandrmak iin sorumluluk tayan birisinin bulunmas zorunludur. Burada insan Shaw'un u
szn anmsamadan edemiyor: Adam astk, imdi sra
durumaya geldi. nc sav, zgrln bilincinde olmann zgrln kant olduu sav, Spinoza ve Leibniz
tarafndan btnyle rtlmtr. Spinoza yanl bir
zgrlk sannsna kapldmz, nk isteklerimizin farknda olduumuzu, oysa bu istekleri douran nedenleri bil
mediimizi gstermitir. Leibniz de istencin yan yarya bilinalt olan eilimlerle belirlendiini kantlamtr. Spinoza ve Leibniz'den sonraki tartmalarm ounun u gerei yakalayamamas artcdr aslnda: Bizi bilinalt
glerin ynettii kabul edilmedike, seme zgrl sorunu zlemez; o zaman da insan olsa olsa semesinin zgr bir seme olduunu sanarak kendisini avutur. sten
zgrl konusundaki savlar bu zel kar klarn d
nda gndelik deneylede eliki iindedir. Savunucular
ister dinci ahlaklar, ister idealist dnrler, isterse
Marksist eilimli varoluular olsun bu savlar, yce birer
varsaym olarak kalacaktr; ayrca bireye kar byk hakszlk ettiklerinden pek de yce saylamaz bu savlar. Maddi
ve ruhsal yoksunluk iinde yetien kimseye kar sevgi ve
ilgi duymayan, bedeni yllarca alkol almaktan ypranm,
koullann deitirm-e olanan hibir zaman bulamam
bir insann -bylesi bir insann- kendi semesini yapmakta zgr" olduu sylenebilir mi? Bu tutum gerekle..
Tanr'nn

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

133

re ters dmez mi? Sevgisiz bir tutum deil midir bu? Son
zmlemede, yirminci yzyln dilindeyse, Sartre'n felsefesine ok benzeyen, burjuva bireyciliini ve bencilliinj
yanstan bu tutum Max Stirner'in Der Einzige und Sein
Eigentum'unun (Biricik Kii ve MlkJ ada bir yorumu
deil midir?
Bunun tersi olan tutum, insann semekte zgr olmadn, belli bir noktada ald kararlarn daha nce yer
alan i ve d olaylar tarafndan belirlenip kararlatnld
n savunan tutum ilk bakta insana daha gereki ve
akla yakn gelir. Gerekircilii ister toplumsal gruplara, ister snflara, isterse bireylere uygulayalm Freud'u ve
Marksist zmleme insann igdsel ve toplumsal drtleri belirlemeye kar verilen savata ne denli zayf kald
n gstennemi midir? Ruhzmlemesi, anneye
olan
balln zernemi bir kimsenin eyleme geme, karar
verme yetisi bulunmadn, o insann kendisini gvensiz
duyduunu, bu yzden de dn olmayan bir noktaya varncaya dek gittike artan bir bamllkla ana figrlerine
ekildiini gstermemi midir? Marks zmleme -aa,
-orta snf gibi- bir snfn servetini, kltrn ve toplumsal ilevini yitirdikten sonra umutsuzlua kaplp ilkel,
lmsever ve narsisist bir duruma geri dndn gstermemi midir?
Ne var ki Marx da Freud da nedensel bir gerekirciliin
geriye evrilemezliine inanmak anlamnda gerekirci deillerdi. kisi de eskiden tutulmu olan bir yolun deitirile
bileceine inanyorlard. kisi de insann kendisini arkasndan yneten glerin farknda olmasndan doan -bylece onun zgrln yeniden ele geinnesini salayan
deime olanan gnnlerdi 6 Marx da Freud da -Marx'

6 Bkz. E. Fromm'un Beyand the Chains of Illusion (Trke evirisi: Yeni Bir Toplum Yeni Bir nsan) adl kitabnda bu noktay daha ayrntl bir biimde incelemesi (New York: Simon and Schuster, 1962; ve
New York: Pocket Books, Ine., 1963).

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

134
n

ok

etkilendii

Spinoza gibi- hem gerekirciydiler, hem

ya da ne gerekirciydiler, ne de gerekircilie karydlar. kisi de insann neden-sonu yasalanyla ynetildiini ama bilinlilik ve doru eylemlerle kendi zgrlk alann yaratp geniletebileceini ne sryorlard.
Optimum zgrl kazanmak, zorunluluun
zincirlerinden kurtulmak insann kendisine kalmt. Freud'a gre bilinaltnn farknda olmak, Marx'a gre de toplumsal-ekonomik glerin ve snfsal karlarn farknda
olmak bu zgrlemenin koullanyd; her ikisinde de farknda olmaya ek olarak etkin bir isten ve savam zgrl salamak gerekli koullard 7
de gerekirci

deildiler;

Her ruhzmleyici elbette farkna vardktan sonra yabelirleyen eilimleri tersine evirebilen, zgrlklerini yeniden ele geirmek iin youn bir abaya girien hastalar grmtr. Oysa insann bu deneyimi geirmesi iin ruhzmleyici olmas gerekmez. Bazlanmz aym
eyi kendimizde yaam ya da bakalannda grmzdr:
Varsaylan nedensellik zinciri knlm,
bu insanlar daha
nceki davraniarna dayanlarak yaplan her trl akla
yatkn beklentiyle elitiinden mucize gibi grnen bambaka bir yol tutmulardr.
amlann

Geleneksel isten zgrl tartmas Spinoza'yla Leibniz'in bilinalt drtler konusundaki bululannn yerine oturmamasndan zarar grmtr. Bu konudaki tart
malarn boa gittiini gsteren baka nedenler de vardr.
Bundan sonraki paragrafiarda bence ok nemli olan baz
yanllardan sz edeceim.

7 Klasik Budizm'de de temelde ayn. tutum benimsenmitir. nsan

yeniden doma arkna zincirle balanmtr; ama bu gerekircilikten
varolu durumunun bilincine vararak, doru eylemin yedi katl yolunda
yryerek kendisini kurtarabilir. Tevrat'ta peygamberierin tutumu da
ayndr. nsan kutsama ve H'meb, yaam ve lm arasnda seme yapabilir ama yaam semekte ok gecikirse dn olmayan bir noktaya gelebilir.

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

135

Yanllardan biri, bireyin zgrlnden ok insann

seme zgrlnden sz etme alkanldr. 8 Daha ilerde,
bireyin deil de genel olarak insann zgrlnden sz etmeye balar balamaz, sorunu zlmezlie gtren soyut bir tartmaya girdiimizi gstermeye alacam. Bu
durum bir insann, seme zgrln kazanm -brnn de yitirmi- olmasndan domaktadr. Bunu insanlarn tmne uygularsak ya bir soyutlamayla ya da Kant
ve William James'inki gibi salt ahlaksal bir varsaymla
urayoruz demektir. Geleneksel zgrlk tartmasnda
baka bir
glk de zellikle Platon'dan Aquinas'a
dek uzanan klasik yazarlar arasndaki eilimde ortaya
kar: Burada iyilik ve ktlk sorunu genel olarak,
sanki insan iyilikle ktlk arasnda bir seme yapabilirmi, bunlardan iyilii seme zgrlne sahipmi gibi ele alnr. Bu gr tartmaya byk bir karklk getirmitir; nk genel semeyle kar karya kaldnda
insanlarn ou ktlke kar iyiliki seerler. Oysa
iyilik,le ktlk arasnda seme diye birey yoktur iyilik ve ktlk doru tanmlanmsa, insan iyilie gtren somut ve zel eylemlerden oluan yollar ya da insan ktle gtren yollar vardr. Seme konusunda iimizde doan ahlaksal atma genel olarak iyilikle ktlk
arasnda bir seme yapmaktan ok somut bir karar vermek zorunda kaldmz zaman ortaya kar.
Geleneksel tartmann baka bir eksik yan da eitli
eilim dereceleri yerine zgrl\i_n seme gerekirciliinin

8 Ayn yanl, zgrlk zerine yazdklaryla en ince, en derin, en

nesnel zgrlk zmlemelerini yapm olan yazar Austin Farrar'da
da grlr. Farrar unlar yazmaktadr: Seme, tanm gerei seenekler arasnda yaplr. Bir seenein gerekten ve ruhsal adan seme.
ye ak olmas fikri de insanlarn semelerini gzleyerek dorulanr.
nsanlarn bazan belli bir seenei seememeleri, onu semeye kapal olduklarn gsteren birey deildir.,. [The Freedam of the Will
(sten zgrl), (Londra: A and C. Black, 1958, s. 151) szcklerin
altn ben izdim, E. F.].

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

136
karsna

k onarak incelenmesidir9 Daha ilerde de gstergibi gerekircilie kar zgrlk sorunu

aslnda eilimler arasnda atmadan, bu eilimlerin kendilerine zg younluklanndan doar.
Son olarak da sorumluluk kavramnn kullanln
daki kargaala bakalm. Sorumluluk" szc ounluk
la benim cezalandracak ya da sulanacak bir insan olduumu gstermek iin kullanlr; bu adan baktmzda
kendi kendimi sulamarola bakalannn beni sulamasna
izin vernem arasnda pek byk bir ayrm yoktur. Kendi
kendimi sulu bulursam cezalandrnm; bakalan beni sulu bulurlarsa onlar cezalandrr. Bununla birlikte baka bir
sorumluluk kavram daha vardr ki onun cezalandrma ya
da su,.la hibir ilikisi yoktur. Bu anlamda sorumluluk
yalnzca O eyi yaptmn farkndaym anlamn tam
Aslnda yaplan ey gnah ya da SU olarak grlr
grlmez yabanclatrlr. O eyi yapan Ben deilimdir;
gnahkar", kt insan,dr; cezalandrlmas gereken
teki kihdir; elbette bu arada sululuk duyma ve kendini sulama'nn zlmeye, kendini lanetlemeye, yaam lanetlemeye yol atn belirtmeye gerek yok. Bu noktay en
byk Hasidik* ustalardan biri olan Ger'li lsaac Meier ok
gzel belirtmitir:
meye

alacam

Yapt kt bireyden sz eden ve onu dnp duran kii derinlerine indii ktl dnyor demektir:
insan neyi dnyorsa onun iine saplanmtr - insan
tm ruhuyla dnd eyin iine batmtr; bu yzden
de hala ktlk iinde yzmektedir. Elbette o kii dzelemez, nk ruhu kabalaacaktr, yrei ryecektir, bundan da te, stne znt bir hava kecektir. N e yara n
var? Pislii yle de kartrsan, byle de kantrsan pislik

9 Leibniz incliner sans necessiter (Zorunluluk yokken bir eilimi

benimseme)den sz eden pek az yazardan biridir.
* 18. Yzylda Polonya'da ortaya kan, Yahudi mistiklerinin olu.:.
turduu bir mezhep. (ev.)

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

137

gene pisliktir. Gnah ilemi olmah ya da olmamak - cennette ne yaran olabilir bunun bize? Bunlar dnecein
zaman cennetin cokulu mutluluu iin inciler dizerek
geirebilirsin. te bunun iin kutsal kitapta yle yazar:
Ktlkten ayrl, iyilik yap. - ktlkten btnyle yz
evir; o yolda dnp durma ve iyilik yap. Yanl birey
mi yaptn? yleyse onu doru birey yaparak dengele 10 ,
Ayn biimde Tavrat'ta geen ve ou zaman gnah,
diye evrilen atah szc de aslnda (yolu) yitirmek
demektir; bunda gnah ve gnahkar.. szcklerindeki
sulayclk yoktur. Ayn biimde branice'de tvbe szc de tesubah'dr ve (Tanr'ya, kendi zne, doru yola) dnmek anlamndadr; bu szckte de kendini sulama anlam yoktur. Talmud'da da dnn ustas (tvbe
etmi gnahkar,) deyimi geer; byle birinin hi gnah
ilemeyenlerden stn olduu sylenir.
Bireyin karlat iki zel eylem yolu arasnda seme yapma zgrlnden sz ettiimizi varsayalm; tart
mamza tek bir somut ve yaygn rnekle balayabiliriz: Sigara imekle imernek arasnda seme yapma zgrl.
Sigara imenin sala verdii zararlar zerinde raporlan
okumu, sigara imekten vazgemeye karar vermi bir tiryakiyi ele alalm. Tiryaki Sigaray brakacana karar
vermitir. Bu karar aslnda bir karar saylmaz. Yalnzca
bir umudun dile getirilmesidir. Sigaray brakmaya karar,
vermitir o kii ama keyfi ertesi gn sigaray brakama
yacak kadar yerinde, daha ertesi gnse brakamayacak kadar bozuktur; nc gn herkesten ayr, davranmak istemez; bir sonraki gn salk raporlarnn doruluundan
kukulanmaya balar; brakmaya karar vermi olmasna
karn sigara imeyi bylece srdrr gider. Btn bu kararlar aslnda birer fikir, birer plan, birer d olmaktan
teye g-eemez; gerek seme yaplana dek bu kararlarn

1O. In Time and Eternity (Zaman ve Sonsuzluk inde) adl kitapta

olarak verilmi; hazrlayan N. N. Glatzer (New York: Schocken
Books, 1946).

alnt

138

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

hibir geerlilii yoktur ya da ok az geerlilii vardr.

Bu seme,. nnde sigara bulunduunda kiinin o sigaray
iip imeme karan vermek zorunda kald zaman geerlilik kazanr; gene de kii ilerde, ikinci sigara iin de ayn
karar vermek zorunda kalacaktr ve bylece srp gidecektir. Gerek karar gerektiren ey her zaman somut eylemdir. Bu durumlarda nemli olan, o insann o sigaray
iip imemekte zgr olup olmaddr.
Burada birka sorun kyor ortaya. O insann sigara
konusundaki salk raporlarna inandn, inansa bile bu
zevkten vazgemekteuse yirmi yl az yaamay yelediini
varsayabiliriz; bu durumda, grnrde bir seme yoktur.
Ne var ki sorun yalnzca ok iyi sarlp sarmalanarak gzlerden kanlmtr. O kiinin bilinli dnceleri, urasa
da bu sava kazanamayacan sanmasndan doan akla
uydurmalardan baka birey deildir belki de. Seme sorunu ister bilinaltnda kalm isterse bilinstne km
olsun, semenin yaps deimez. Akld tutkulann buyurduu eyleme kar akln buyurduu eylemi seme sorunudur bu. Spinoza'ya gre zgrlk gerekliin farknda olmaktan, bu gereklii kabul etmekten doan, bireyin ruhsal ve zihinsel yeteneklerini en iyi biimde gelitirmesini
salayacak eylemleri belirleyen .. yeterli fikirlerden oluur. Spinoza'ya gre insan eylemini, tutkular ya da (nedenler'le) akl belirler. Tutkularn ynetiminde insan, tutsak gibidir; akln ynetimindeyse zgrdr.
Akld tutkular insan elinde oyuncak eden, onu gerek z karlannn tersine hareket etmeye zorlayan, onun
glerini zayflatp yok eden, ona ac ektiren tutkulardr.
Seme zgrl sorunu ayn lde iyi iki olaslk arasnda seme yapmak, tenis oyuarnakla yrye kmak,
bir dostu grmeye gitmekle evde oturup kitap okumak ara-sndaki seme deildir. Gerekircilik ya da belirlenmezcilik
sz konusu olduunda, -seme zgrl her zaman daha
ktye kar daha iyi olan seme zgrldr. Daha iyi
ya da daha kt olma durumu da her zaman yaamn temel ahlaksal sorununa baklarak anlalr - ilericilikle

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

139

gericilik, sevgiyle nefret, bamszlkla bamllk arasnda

bir semedir bu. zgrlk, akld tutkulann sesine kar
akln, saln, huzurun, vicdann sesini dinleme ve izleme
yeteneinden baka birey deildir. Bu adan ben Sokrates'in, Platon'un, Stoac'larn ve Kant'n geleneksel gr
lerine katlyorum. Burada vurgulamaya altm ey, akln buyruklanna uyma zgrlnn, derinliine incelenebilecek bir ruhbilimsel sorun olduudur.
imdi gene sigarasn iip imeme semesiyle kar
karya kalan kii rneine, deiik sylersek bu kiinin
akla uygun isteini yerine getirme zgrlne sahip olup
olmadna bakalm. Bu isteini gerekletiremeyeceinden
az ok emin olduumuz bir insan tipi dnebiliriz. Bu insann anne figrne derinden bal oral-alc bir yapda
olduunu, her zaman bakalanndan birey beklediini,
kendisini hibir zaman gerekletiremediini, bu yzden
de youn, srekli bir huzursuzluk iinde olduunu varsayabiliriz. Sigara imek onun iin alc aln doyurma,
huzursuzluuna kar bir savunma yoludur; ona gre sigara gll, erginlii, etkinlii simgeler; bu yzden o
kii sigarasz edemez. Sigaraya kar duyduu alk huzur.
suzluunun, alclnn vb. sonucudur ve bu, drtlerinin
gll lsnde byktr. Drtler bir noktada o
denli gldr ki kii aln iindeki gler dengesinde
ok byk bir deiiklik olmadka bastramaz. O zaman,
uygulamaya bakarak o kiinin iyi olduunu aka grd eyi semekte zgr olmadn syleyebiliriz. te yandan ylesine olgun, retken, alktan ylesine uzak bir insan dnebiliriz ki bu insan akla, kendi gerek karlan
na kar hareket edemeyecektir. O kii de zgr olmayacaktr, sigara iemeyecektir; nk bundan byle sigara
ime istei duymayacaktr.
Seme zgrl insann elinde "olan,. ya da ."olmayan biimsel, soyut bir yeti deildir; daha ok, insann ki11 St. Augustine insann gnah
sal mutluluk durumundan sz eder.

iiernekte

zgr

olmad

bir kut-

140

ilik

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

yapsndan doar. Baz insanlarn

elinde iyiyi seme

nk o insanlar kiilik yaplar yznP-en iyiye gre davranma yetilerini yitirmilerdir. Baz in~anlar da ktl seme yetilerini yitirmilerdir nk
onlarda da kiilik yaplar yznden ktle kar istek
kalmamtr. Bu iki ar durumun, kiiliklerindeki gler
dengesi yznden bu iki tr insann baka trl davranamamalaryla belirlendiini syleyebiliriz. Ne var ki insanlarn ounda birbiriyle atan eilimler yle dengelenmi
tir ki seme szkonusu olabilir. Seme edimi, o insann kiiliinde birbiriyle atan glerden birinin ya da brnn ar basmasdr.
zgrlk kavramn iki deiik anlamda kullanabile
ceimiz ortaya kt sanyorum: Bunlarn birincisinde zgrlk olgun, btnyle gelimi, retici bir insann tutumunun, yaklamnn ve kiilik yapsnn bir parasdr;
bu anlamda zgr insandan seven, retici, bamsz bir
insan olarak szedilebilir. Aslnda bu anlamda zgr bir
insan gerekten seven, retici ve bamsz bir kiidir; bu
anlamda zgrlk, iki olas eylem arasnda zel bir semeyi deil o insann kiilik yapsn gsterir; bu anlamda ktl semekte zgr olmayan insan btnyle zgr
olan insandr. zgrln ikinci anlam imdiye dek kullanageldiimiz anlam, zl sylersek birbirine zt iki seenek arasnda seme yapma yetisidir; ne var ki bu seenekler yaamda her zaman aklsal kariara kar akld
karlar, yaamn gelimesine kar durgunluk ya da lm
arasnda bir semeyi gsterir; bu ikinci anlamda en iyi ve
en kt insan semekte zgr deildirler; seme zgrlyse ancak birbiriyle atan eilimler tayan ortalama
kii iin szkonusudur.
zgrl ikinci anlamda dnrsek u sorun kar
ortaya: Birbiriyle atan bu eilimler arasndan seme zgrl hangi etkeniere dayanmaktadr?
ok aktr ki en nemli etken birbiriyle atan ei
limlerin ne lde ar bast, zellikle de bu eilimlerin
bilinalt yandr. Akld eilim ar bast zaman seme
zgrl. yoktur,

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

zgrln

141

destekleyen eyin ne olduunu sorarsak yaiyi olan semede belirleyici etkenin farkndarolma olduudur: (1) iyinin ve ktnn ne olduu.
nun farknda olmak; (2) somut durumda hangi eylemin istenen amaca uygun bir yol olduunun farknda olmak; (3)
ortada olan istein ardnda yatan drtlerin farknda olmak; bu da bilinalt arzularn kefedilmesi demektir; (4)
aralarnda seme yaplabilecek olanaklann farknda olmak; (5) bu seenekierin birine kar brn semenin
getirecei sonulann farknda olmak; (6) eyleme geme
istenciyle birlikte gelmedike, insann tutkulanna kar giriilen bir eylemin zorunlu olarak getirecei gerginliin
acsna katianma istei olmadka, farknda olma durumunun hibir etkisi olmayacann farknda olmak.
imdi bu eit farknda olma durumlann inceleyelim.
yilik ve ktln ne olduunun farkmda omak pek ok
ahlaksal dizgede iyilik ve ktlk diye adlandrlan eyleri
kuransal olarak bilmek'ten ayn bir eydir. Gelenee dayanarak sevginin, bamszln ve gzpekliin iyi, nefretin, boyun emenin ve korkakln kt olduunu bilmenin hibir anlam yoktur; nk bu bilgi yetkililerden,
tresel retilerden vb. edinilen yabanclam bir bilgidir;
bu bilginin doru olarak kabul edilmesi bu kaynaklardan
gelmesindendir. Farknda olmak demek o kiinin rendik
lerini yaayarak, kendisiyle deneyiere girierek, bakalann
gzleyerek sonunda da sorumsuz bir fikir,. edinmek yerine bir inan kazanarak kendi kendine edindii bilgilere
dntrmesi demektir. Ne var ki genel ilkeler zerinde
bir karara varmak da yetmez. Bu farknda olmann tesinde insann kendi iindeki gler dengesinin ve bilinalt
drtleri gizleyen akla uydurmalannn farknda olmas
gerekir.
zgl bir rnek alalm: Bir erkek bir kadna kar byk bir ekilme, onunla cinsel ilikide bulunmak iin gl bir istek duysun. Erkek bilinstnde bu istei kadnn
onca gzel, onca anlayl olmasndan ya da kendisinin b.
yk bir cinsel alk duymasndan, efkate gereksinme duynt

ktye

kar

142
masndan

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGf

ya da onca yalnz olmasndan ya da herhangi

bir nedenden dolay duyduunu dnr. O kad.nla bir
ilikiye girerse ikisinin yaamn da alt st edeceinin farknda olabilir; kadnn gvensiz olduunu, koruyucu bir
g aradn, bu yzden yakasn brakmayacan bilebilir; btn bunlar bilmesine karn karanndan caymaz ve
kadnla ilikiye girer. Neden? nk arzusunun farknda
dr ama o arzusunun ardnda yatan glerin farknda deo
ildir. Bu gler neler olabilir? Birok g arasndan bir
tanesini, ou zaman en etkili olan gc seeoeim burada: Erkein bo benlik duygusu ve narsisizmi. Erkek o kadn elde etmeyi, kendi ekiciliini ve deerlili:ni kamtla
mak amacyla aklna koymusa bu gerek drtnn ou
zaman farknda olmayacaktr. Yukanda saylan akla uydurmalann daha da ouna, belki tmne kend'ni kapt
racak, bylece gerek drtsne gre davranacaktr; nk bu drty gremeyecek, daha baka, ok daha akla
yatkn drtlere gre davrand sansna kaplacaktr.
Farknda olmann ikinci adm, o kiinin, hareketinin
getirecei sonularn btnyle farknda olmasdr. Karar
annda kafas arzularla ve yattnc akla uydurmalada
doludur. Oysa hareketinin sonularn aka grebilse, rnein unlan aniayabilse karar deiecektir: ok uzatmal, drst olmayan bir sevgi ilikisine ginnektedir; narsisizmini ancak yeni fetihlerle doyurabileceinden o kadndan
da bkacaktr; gene de sululuk duyduu, kadn hibir zaman gerekten sevmediini kabul etmekten korktuu iin
yerine getirarneyecei szler vermeye devam edecektir; bu
atmann kendisi ve kadn zerinde felce uratc, zayf
tatc etkileri olacaktr vb.
Davranm ardnda yatan gerek drtlerin, bu tuturnun getirecei sonulann farknda olmak bile insan do
ru karara gtrecek eilimi glendinneye yetmez. nemli baka bir eyin daha farknda olmak gerekir: Gerek
seme ne zaman yaplmaktadr ve insann yapt seme!erin getirdii gerek olanaklar nelerd'r?
rneimizdeki erkein tm drtlerin ve tm sonu-

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

143

lann farknda olduunu varsayalm; o kadnla yatmamaya karar verdii,ni varsayalm. Bu karardan sonra kad
n gezmeye gtrr ve evine brakmadan nce Birey ielim mi?, der. Dardan baknca bu neri zararsz grnr.
Birlikte iki imenin hibir zaran yoktur; aslnda gler
dengesi bu denli nazik olmasa hibir eyin zaran yoktur,
O anda erkek birlikte bir iki ime,nin nelere yol aabileceini farkedebiise belki de bu neride bulunmayacaktr
bile. O zaman havann romantikleeceini, ikinin isten
gcn zayflatacan, bir iki daha imek iin kadnn
evine. gireceini, sonunda kesinlikle kadnla sevieceini
grebilecektir. Tam bir uyanklk iinde bu sonutan ka
namayacan nceden kestirebilecek, kestirebildii iin de
birlikte iki imekten kanabilecektir. Oysa arzusu onun
bu zorunlu sonucu grmesini engelledilnden, elinde olanak varken doru olduunu bildii semeyi yapamaz. Ba
ka deyile asl seme burada kadnla sevineye balad
zaman deil birlikte iki imeyi nerdii (ya da belki onu
birlikte gezmeye ard) zaman yaplmtr. Bu kararlar zincirinin sonuncu halkasnda o kii artk zgr deil
dir; daha noeki bir aamada gerek semenin hemen orada, o zaman yaplmas gerektiini farketse belki zgr ol
ma olanan kullanabilir. nsann ktye kar iyiyi seme zgrlne sahip olmad gr, byk lde olaylar zincirindeki ilk ya da ikinci karara deil de en son karara bakmaktan doar. Gerekten de en son karar annda
seme zgrl yok olup gitmitir. Oysa kii kendi tutkularna btnyle kaplmadan nce b'r noktada seme zgrln henz yitirmitir. yle bir genelierne yaplabi
lir belki: Birok insann yaamlannda baanszla ura
rnalar akla uygun davranabilme zgrlnn ellerinde
bulunduunu grememelerinden, semenin farkna vardk
lan zaman da artk karar vermek iin zamann gemi olmasndandr.

Asl kararn ne zaman verildiini greb'lmekle ok ya.

Jpndan ilgili baka b'r sorun daha vardr. Seme yetenei
-.' z yaam deneyimlerimizle birlikte srekli olarak deiir.

144

SEVGiNN VE DDETN KA YNAI

Yanl

kararlar vermeyi ne denli uzun srdrrsek yreo lde katlar; ne denli ok doru karar verirsek
yreimiz o lde yumuar- daha iyi sylersek o lde

imiz

canllk kazannz.

Burada sz konusu ilkeye iyi bir rnek satran oyunuAyn ustalkta iki oyuncunun bir oyuna baladn
dnrsek ikisinin de ayn lde kazanma ans vardr
(beyaz talarla balayann ans birazck daha fazladr elbette ama burada nemli saymayabiliriz bunu); baka bir
deyile her iki oyuncunun da kazanma zgrl ayndr.
Diyelim ki be el oynarlktan sonra durum deimitir. ki.si de kazanabilirler ama daha iyi bir hamle yapan A daha
byk bir kazanma ansna sahiptir. Bir bakma onun,
rakibi B'ye gre daha byk bir kazanma zgrl vardr. Ama B de kazanmakta zgrdr henz. Birka hamleden sonra A, B tarafndan iyi hamlelerle karlanmayan
doru hamleler yapmay srdrerek artk oyunu kazanacak duruma gelir; ama hemen hemen kazanacak duruma
gelir. B de hala kazanabilir. Birka hamleden sonra oyunun sonucu belli olur. Usta bir oyuncu olduunu varsayarsak, B artk kazanma zgrl kalmarln anlayacaktr.
Aslnda mat edilmeden nce oyunu yitirdiini grr. Kazanma zgrln yitirdikten sonra bile hala kazanabileceini sanan kii ancak belirleyici etkenleri zmleyemeyen acemi bir oyuncudur; byle bir oyuncu, yanlgs y,
znden oyunu ac sonuna dek gtrr ve ahn kaptnr~.
Satran oyunu benzetmesinin anlam aktr. zgr.
lk sahip olduumuz, ya da olmadmz,. srekli bir
zellik deildir. Aslnda bir szcn, soyut bir kavramn
dur.

12 Yitirilen yalnzca bir satran oyunuysa sonu insana o denli ac

gelmeyebilir. Ama generallerin artk yitirdiklerini grme yeteneine
ve nesnellie sahip olmamalar yznden milyonlarca insan lrse sonu gerekten acdr. Yzylmzda bylesi ac bir sona iki kez tank
olduk. nce 1917'de, sonra da 1943'te. Her iki durumda da Alman generalleri kazanma zgrlklerini yitirdiklerini gremediler; sava, milyonlarca insan kurban ederek aklszca srdrdler.

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

145

dnda zgrlk diye birey yoktur. Yalnzca bir tek

gereklik vardr: Semeler yapma sreci iinde kendimizi
z{jrletirme eylemi. Bu sre iinde semeler yapabilme
yetimizin derecesi her eylemimizle, yaam deneyimimizia
deiir. Yaammda kendime gvenimi, btnlm, gzpekliimi, inancn pekitiren her adm ayn zamanda
istenen seenekleri seme yetimi de artrr; sonunda benim
iin istenmeyen eylemi semek, isteneni semekten ok daha zor bir duruma gelir. te yandan her boyun eme, her
korkaklk hareketi beni zayflatr, daha byk boyun e
me eylemlerine yol aar, sonunda zgrlm btnyle yitiririm. Artk hibir yanl hareket yapamayacam
an durumla doru bir harekette bulunmay seme zgrlm yitirdiim br an durum arasnda seme zgrlnn saysz derecelenmeleri vardr. Yaamn uygulanmasnda seme zgrlnn derecesi her an dei
ir. yiyi seme zgrlmn derecesi bykse iyiyi semek byk bir aba gerekt1rmez. Kkse ok byk bir
abay, bakalarnn yardmn ve elverili koullan gerektirir.
Bu olguya klasik bir rnek kutsal kitapta Firavun'un
braniler'in serbest braklmas isteine kar gsterdii
tepkidir. Firavun kendisinin, halknn bana gelen ve gittike oalan aclardan korkmaktadr; braniler'i brakma
ya sz verir; ama tehlike ortadan kalkar kalkmaz yrei
katlar ve gene braniler'i serbest brakmamaya karar
verir. Firavun'un. tutumunda asl nemli olan, yreinin
katlamas srecidir. Doru yolu semekten kand srece yrei katlamaya devam eder. Ne denli ac ekerse
eksin bu ldrc gelimeyi durduramaz; sonunda kendisinin ve halknn ykmna yol aar. Firavun'un yrein
de hibir deiiklik olmaz; nk o yalnzca korkuyla karar vermektedir; deiiklik olmamas yznden de yrei
gittike katlar; sonunda kendisinde seme zgrl diye bir ey kalmaz.
Firavun'un yreinin katlamas yks aslnda kendi gelimemize, bakalarnn gelimesine bakarak gzlem-

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

146

leyebileceimiz

bir deneyin iirli bir biimde anlatlmasn

bir ey deildir. Bir mek dnelim: Sekiz yanda beyaz derili ocuun bir arkada vardr: Karaderili
hizmetinin olu. Beyaz ocuun annesi olunun kk
Zenci'yle oynamasn istemez; ona arkadayla grme
mesini syler. ocuk direnir; annesi sylediini yaparsa
onu sirke gtreceine sz verir; ocuk boyun eer. ste
diinden caymak ve rveti kabul etmek ocukta bir ey
lere yol amtr. Utanr, kiilik btnl zedelenmitir,
kendine gvenini yitirmitir. Ama henz ananlamayacak
bir durum yoktur. On yl sonra bir kz sever; yle bir tutuluverme deildir bu; ikisi de birbirlerine kar derin, insanca bir ballk duymaktadrlar; ama kzn ailesi ola
mnkine gre daha aa smftandr. Olann anne-babas
nianlanmalarn istemez; olan kandrmaya alrlar; o
lan ayak direyince resmi nian dnne ertelernek kouluyla alt aylna onu Avrupa'ya gndermeyi nerirler;
delikanl neriyi kabul eder. Bilinstnde bu yolculuun
kendisine ok iyi geleceine -ve elbette dnnde sevgilisine kar duygularnda hibir deiiklik olmayacana
inanmaktadr. Ama yle olmaz. Pek ok kzla tanr, ok
beenilir, benlik duygusunu doyurur; sonunda sevgisi ve
evlenme karan zayfladka zayflar. Dnnden nce
kza nian bozduunu bildiren bir mektup yazar.
Delikanlnn karar ne zaman verilmitir? Onun sand gibi son mektubu yazd gn deil, anne-babasnn
Avrupa'ya gnderme nerilerini kabul ettii gn. Bilinstnde olmasa da bu rveti kabul etmekle kendisini sattn sezmitir- ve karlk olarak sz vard eyi yerine
getirmesi, kzdan aynimas gerekmitir. Aynimasnn nedeni Avrupa'da yaptklan deildir; szn tutmak iin
iinden getii mekanizmadr. Burada da gene sznden
caymtr; sonunda bu, kendinden nefret etmesine (yeni
fetihlerin vb. getirdii doyurnun ardna gizlenmi de olsa)
i salamln, kendine gvenini yitirmesine yol amtr.
Bu delikanlnn yaamn aynntlanyla izlemeye gerek varmdr artk? Fizik okuyacana babasnn iini srdredan

baka

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

147

cektir; karlnda dllendirilecektir; anne-babasnn zengin dostlarnn kzyla evlenecektir; baarl bir iadam ve
siyasal bir nder olacaktr; kamuoyuna kar direnmekten
korktuu iin vicdannn sesine kulak venneyerek ldrc kararlar alacaktr. Yrein katlamasnn yksdr
onun yks. Bir ahlaksal yenilgi onu ikinci bir ahlaksal
yenilgiye gtrr; sonunda dn olmayan bir noktaya
srklenir. Sekiz yandaykan direnip rveti almayabilirdi; zgrd henz. O zaman belki onun kmazn duyan,
bilen bir dostu, bykbabas ya da bir retmeni yardm
edebilirdi kendisine. On sekiz yanda zgrl biraz daha azalmtr; daha sonraki yaam zgrlnn gittike
.azald bir sretir artk; sonunda yle bir noktaya gelir
ki yaam oyununu btnyle yitirir. Pek ok insan Hitler'
in ya da Stalin'in grevlileri lsnde vicdansz ve kat
yrekli olsalar bile iyi insan olma ansyla balamlardr
yaamlarna. Bu insanlarn yaamlann ok ayrntl bir
biimde zmlersak belki bir anda yreklerinin ne lde katlam olduunu, insan olma anslarn son olarak
ne zaman yitirdiklerini renebiliriz. Bunun tersi de do
rudur; ilk baar ondan sonrakini kolaylatrr; sonunda
doruyu semek hibir aba gerektirmez artk.
rneimizde birok insann baarszla urad nokta aka grlyor; bu insanlarn yaama sanatnda baarszla uramalannn nedeni, yaradltan kt ya da
isten gcnden yoksun olmalar yznden daha iyi bir
yaam srememeleri deildir; baarszlklan yolun ikiye
ayrld noktada durduklar, bir karar vermelerinin gerektii zaman uyanp gzlerini amamalarndan
doar.
Yaamn kendilerine bir soru getirdiinin, yant verme seeneklerinin henz ellerinde olduunun farknda deiller
dir. Yanl yolda attklar her admla, yanl yolda olduklann kabul etmeleri gittike gleir; bu da ou zaman
o ilk yanllk noktasna dnmeleri gerektiini, bou bou
na zaman ve enerji harcam olduklann kabul edememelerinden doar.
Ayn eyler toplumsal ve siyasal yaamda da geerli-

148

SEVGiNiN VE DDETN KA YNAGI

dir. Hitler'in baars zorunlu muydu? Alman halknn herhangi bir noktada onu batan atma zgrl yok muydu? 1929'da Almanlar' Nazilik'e doru gtren etkenler
vard. Dnce yaplar 1918'le 1923 arasnda oluan fke
li ve sadist bir alt-orta snfn bulunmas, 1929 ekonomik
kntsnn yaratt geni isizlik; lkede sosyal demokrat nderlerin daha 1918'de hogryle karladklar askeri glerin gittike arlk kazanmas; ar sanayicilerin kapitalizmd bir gelimeye kar duyduklan kuku; komnistlerin, sosyal demokratlar balca dman belierne taktikleri; yetenekli olsa da yar deli, karc bir demagogun
bulunmas bunlar etkenierin yalnzca en nemli olanlardr. te yandan Nazilik'e kar gl ii snf partileriyle gl ii sendikalar gene Nazilik'e kar olan bir
liberal orta snf vard; Almanlar'n kltr ve insanclk
gelenekleri vard. Her iki taraf eken etkenler 1929'da
yle bir denge durumu iindeydiler ki Nazilik'in yenilgiye
uratlmas olana henz yitirilmemiti. Ayn ey Hitler'
Rhineland' igalinden nceki dnem iin de sylenebilir; orduda baz nderler arasnda Hitler'e kar bir tertip
ve Hitler'in askeri tabannn zayflatlmas sz konusuydu;
Batl mttefiklerin gl bir eylemle Hitler'i yenilgiye
uratmalar ok olasyd. te yandan Hitler lgnca zalimlii, kat yreklilii ve acmaszlyla igal ettii uluslarn
halklarn kendine dman etmeseydi ne olurdu? Kendisine Moskova, Stalingrad ve baka mevzilerden stratejik bir
biimde ekilmesini tleyen generallerini dinleseydi ne
olurdu? Btnyle yenilgiye uramaktan kanma zgrl var myd elinde?
Son rneimiz farknda olmann sene yetisini byk
lde belirleyen baka bir yann aydnlatyor: Gerek
olaslklardan domadklan iin gereklemeleri olanaksz
olan seenekiere kar gereklii olan seenekleri seebilmek.
Gerekircilie gre her sene durumunda bir tek gerek olaslk vardr; Hegel'e gre zgr insan bu bir tek olasln, baka deyile zorunluluun farknda olarak hare-

in

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

149

ket eder. zgr olmayan insan bunu gremez; bu yzden

de zorunlulua, akln buyruuna uyduunu bilmeden belli bir biimde davranr. te yandan gerekirci olmayan bir
a<;,.'ldan, seme annda birok olasll{ vardr ve insan bunlardan birini semekte zgrdr. Ne var ki ou zaman
yalnzca bir tek gerek olaslk, deil iki ya da daha fazla olaslk bulunur. nsan snrsz sayda olaslklar arasnda bir seme yapma durumunda brakan belirlenmezcilik diye bir ey yoktur.
Gerek olaslkla ne anlatmak istiyoruz? Gerek olaslk bireyin ya da toplumun iinde etkilemekte olan glerin yaps gznne alndnda gerekleebilecek olas.
lktr. Gerek olaslk insann isteklerini ve arzularn gsteren ama o koullar iinde hibir zaman gerekletirile
meyecek olan yalanc olasln tam kartdr. nsan, belli
ve belirlenebilir bir dzende biraraya gelen gler topluluundan oluur. Kendine zg bu gler dzeninden oluan insan, saysz etken altndadr: evresel koullar (s
nf, toplum, aile), kahtmsal ve bedensel koullar; maddi
olarak inceleyebileceimiz bu etkenlern, sonular nceden belirleyen zorunlu nedenler olup olmadklarn anlayabiliriz. Yaradltan utanga bir insan ya ar skl
gan, iine kapank, edilgen, psrk birisi olabilir ya da ok
sezgili birisi, rnein yetenekli bir air, bir ruhbilimci ya
da doktor olabilir. Ama byle bir insann duygusuz, umursamaz, vurdumduymaz, istediini alan, bir insan olma yolunda gerek bir olana,. yoktur. u ya da bu ynde gelimesi, ona yn veren teki etkeniere baldr. Ayn ilke
yaradltan sadistlie eilimli olan ya da ok erken ya
larda sadistlik eilimi gelitiren insan iin de geerlidin
bu durumda o kii ya sadist olur ya da sadistliiyle savap o yann yenerek ylesine gl bir zihinsel koruyucu
madde gelitirir ki artk zalimce davranamaz; stelik kendisine ya da bakalarna kar giriilen zalimliklere kar
da ar duyarl olur; ama hibir zaman sadizme kar ilgisiz bir kii olamaz.
Y a.radltan gelen etkenler arasndaki gerek olanak

150

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

lar,dan sigara tiryakisi rneimize dnersek, tiryakinin

olanak bulunduunu grrz: O kii ya tam
bir tiryaki olarak kalacaktr ya da artk bir tek sigara bile
imeyeoektir. Sigara imeye devam edebilecei ama gnde yalnzca birka sigarayla yetinebilecei inanc tam bir
yanlsamadr. Kadnla ilikiye giren erkek rneimizde de
adamn karsnda iki gerek olaslk vardr: Ya kz gezmeye gtrmeyecektir ya da onunla bir sevgi ilikisine girecektir. Erkein dnd olaslk, kzla iki imeye karn ilikiye girmemek, erkein ve kadnn kiiliklerindekj
gler toplam dnlrse gerekddr.
gal ettii lkelerin halkna kar ylesine kat ve zalimce davranmasayd, stratejik geri ekilme nerilerini kabul etmeyecek lde narsisist olmasayd vb., Hitler'in sava kazanmas -hi deilse bylesine bir ykmla yitirmemesi- gerek bir olasla dnebilirdi. Ama bu olaslk
larn dnda hibir gerek olaslk sz konusu deildi. Umduu gibi Hitler'in igal ettii lkelerin halklanna kar y
kcln bylesine srdrebilmesi, ayn zamanda hi geri;ekilmeyerek bo benlik duygusunu ve bykln doyurmas, bu arada btn teki kapitalist gleri kendi tutkulanyla tehdit etmesi, stelik sava kazanmas - bunlann hepsi Hitler iin gerek olaslklar arasna giremezdi.
Ayn ey, iinde bulunduumuz durum iin de geerlidir: Her yanda nkleer silahiann bulunmasnn, bunun
yaratt karlkl korku ve kukunun yol at gl bir
sava eilimi vardr; uluslar kendi stnlklerine kr
krne tapmaktadrlar; d politika, nesnellikten ve akl
dan yoksundur. te yandan her iki bloktaki halklarn ou
nkleer savan ykmndan kanmak istemektedirler; in-'
sanln geri kalan kesimiyse byk glerin teki lkelerin tmn bu lgnla srklernelerine kar bararak
direnmektedirler; banl zmlere bavurulmasn sa
layacak, insanl mutlu bir gelecee gtrecek toplumsal
ve teknolojik etkenler vardr. ki ayn ynde gelien bu iki
dizi etkenin yannda insaniann seebilecei iki gerek olaslk bulunmaktadr: Nk1eer silahianma yanma ve sokarsnda ~ki

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

151

uk savaa

son vererek bar semek; ya da imdiki polisrdrerek sava semek. Bunlardan birisi ar hassa bile her iki olasln da geerlilii vardr. Seme zgrl henz yitirilmemitir. Ama hem silahianma yarn,
hem souk sava, hem paranoid nefret tutumunu, hem de
nkleer ykmdan kanabilmeyi bir arada srdrme olasl yoktur.
1962'de karar zgrl yitirilmi gibiydi; birka lm
delisi'nin dnda kimsenin istememesine karn, ykm gene de gereklemek zereydi. O zaman insanlk naslsa bu
korkulu durumdan kurtuldu. Ardndan gelen gerginliklerin yumuamas dneminde grmeler yapld, dnler
verildi. inde bulunduumuz u gnler -1964- belki de
insanln yaamla ykm arasnda seme zgrln kul.
lanabilecei son olanaktr. yi niyetten teye gemeyen,
nmzdeki seenekiere ve bunlarn getirecei sonulara,
bir aklk kazandrmayan yzeysel anlamalarn tesine
geemezsek, seme zgrlmz btnyle elimizden gidecektir. nsanlk kendini yok ederse bu, insan yreinin
yaradltan kt olmasndan deil gereki seeneklerin
ve bunlann getirecei sonulann farkna varamamasndan
olacaktr. zgrlk, aralanndan seme yapabileceimiz
gerek olanaklarla zlemlerimizi dile getiren gerekd,
olanaklarn farknda olmaktan doar; zlemlerimiz yoluyla gerek ama (bireysel ve tophimsal adan) sevimsiz seenekler arasnda karar vermek gibi tatsz bir grevden
kendimizi kurtarm oluruz. Gerekd olanaklar elbette
aslnda hi de olanak saylmaz; bo dlerdir bunlar yalnzca. Ama acnas gerek udur ki oumuz gerek seeneklerle, sezgi ve zveri gerektiren bir seme yapma zoruntikay

luuyla kar karya kaldmzda deneyebileceimiz ba

ka

olaslklar bulunduunu dnmek

gerekd
peinden

olaslklarn

aslnda

isteriz; bylece bu

bulunmadn,

bunlarn

gitmenin karar, alnyazsnn karanlna gmmek olduunu grmezlikten geliriz. Varolmayan olaslkla
nn gerekleecei yanlsamas iinde yaayan insan kendisi
iin semeyi bakalannn yapt, kendisinin istemedii bir

152

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

ykma urad

zaman arr, kzar, krlr. te o zaman

sulamak, kendini savunmaya girirnek ve/ya
da Tanr'ya dua etmek gibi yanl tutumlar edinir; oysa
kiinin, sorunla yzyze gelmekten korkmas, sorunu kav
rayacak lde akll olamamas yznden nce kendini
sulamas gerekir.
yleyse sonu olarak insann eylemlerinin, her zaman
kiiliini etkileyen (ou zaman bilinalt) glerden do
an eilimlerden doduunu syleyebiliriz. Bu gler belli
bir younlua ulatnda ylesine etkili olabilirler ki in
sana belli eilimler vermekten de teye giderek onu belirlerler; bylece kiinin elinde seme zgrl diye bir ey
kalmaz. Birbiriyle atan bu eilimlerin kiilik iinde
olumlu bir biimde etkili olduu durumlarda seme zgrl var demektir. Ama bu zgrlk, varolan gerek olas
lklarla snrldr. Bu gerek olaslklar toplam durumla belirlenir. nsann zgrl, varolan gerek olaslklar (seenekler) arasnda bir seme yapma olanandan oluur.
Bu anlamda zgrlk zorunluluun farknda olarak davranma.. deil seeneklerin ve bunlarn sonularnn farkn
da olaraik davranma diye tanmlanr. Belirlenmezcilik diye
bir ey yoktur hibir zaman; bazen gerekircilik vardr, ba
zen de yalnzca insana zg farknda olma olgusundan doan seenekilik vardr. Baka bir deyile her olay bir nedenden doar. Ne var ki o olaydan nceki etkenler topluluunda bir sonraki olayn nedeni olabilecek drtler bulunabilir. Bu olas nedenler arasndan hangisinin belirleyici neden olaca insann karar annn farknda olmasna
baldr. Baka deyile hibir ey nedensiz deildir; ama
her ey (szcn kat anlamyla) belirlenmi deildir;
Burada gelitirilen gerekircilik, belirlenmezcilik ve seenekilik grleri temelde dnrn, Spinoza, Marx
ve Freud'un dncelerini izler. Bunlarn ne de ou
zaman gerekirci rlenmitir. Bunun iin de pek ok neden
vardr; nedenlerin en bata geleni bu dnrlerin kendilerini gerekirci saymalardr. Spinoza unlar yazmtr
"Kafada mutlak ya da zgr isten yoktur; kafann unu
bakalarn

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

153

ya da bunu istemesi, bir nedenin belirledii bir nedenl:

belirlenmitir; bu sonuncu nedeni de baka bir neden belirler ve bu sonsuza dek byle srp gider. 13 Spinoza, kendimizi kandrmamz yznden istencimizi znel bir biimde zgr sandmz gstermitir - u durum, baka pek
ok dnr gibi Kant'a gre de istencimizin zgr olduu
nun kantdr: Arzulanmzn farkndayzdr ama arzular
mz yaratan drtlerin farknda deilizdir. Bu yzden arzularmzn zgr olduu,na inanrz. Freud da gerekirci
bir tutum gstermi, ruhsal zgrle ve semeye inanm
tr; belirlenmezcilik Olduka bilimddr L .. ) Bu gr
zihinsel yaam bile yneten bir gerekirciliin nnde si
linip gitmek zorundadr." demitir. Marx da gerekircilikten yana gibidir. Marx siyasal olaylar, snfsal ayrmlarn
ve snf mcadelesinin sonular, snf mcadelesini de varolan retim glerinin ve bu glerin gelimesinin sonular olarak aklayan tarih yasalarn bulmutur. yle anlalyor ki her dnr de insann zgr olduunu yadsyor ve insanda, onun ardndan i gren glerin bulunduunu kabul ediyorlard; bu gler yalnzca insan yle
davranmaya itmekle kalmyor ayn zamanda onun yle
davranmasn belirliyordu. Bu anlamda Marx', zorunlulu.
un farknda olmay en byk zgrlk sayan Hegel'ciliin izleyicisi saymak gerekirH.
Spinoza, Marx ve Freud kendilerinin gerekirci olaraR
nitelendirilmelerine yol aan anlatmlar kullanmakla kalmam; bundan te, izleyici ve rencileri de onlar byle
yorumlamlardr. zellikle Marx ve Freud iin dorudur
bu. Pek ok Marx', tarihin sanki deitirilemeyecek bir
ak varm, gelecek btnyle gemi tarafndan belir
lenmi, belli olaylarn olmas kanlmazm gibi bir dil
13 Spinoza, Ethic (Ahlak), II, Prop. XLVIII.
14 Bu noktalarn ayrntl bir incelemesi iin bkz. Erich Fromm,
Beyand the Chains of llusion (Trke evirisi: Yeni Bir Toplum Yeni Bir
nsan) (New York: Simon and Schuster, 1962; New York Pocket
Books, 1963).

154
kullanmtr.

SEVGNN VE DDETN KA YNAGI

Freud'un

rencilerinin ou

da Freud iin
onlara gre Freud'un ruhbinceki nedenlerle aklayabildii

ayn gr savunmulardr;

limi sonraki sonular

iin bilimseldir.
Ne var ki Spinoza, Marx ve Freud gerekirci olarak tanmlannca, bu dnrn felsefelerinin teki yan btnyle dikkatlerden kam oluyor. Gerekirci, Spinoza
neden en nemli yaptn ahlak zerine yazm olsun?
Marx'n en byk amac neden toplumcu devrim, Freud'
un balca amac da neden ruhsal bakmdan hasta insaru
nevrozundan kurtaracak bir tedavi bulmak olsun?
Bu sorularn yant ok yalndr. Ad geen dnr
lerin de insann ve toplumun belli bir biimde davranmaya ne lde yatkn olduunu, bazen bu yatknln
belirlenmeye dek varabileceini grmlerdir. Sonra bunlar yalnzca aklamay, yorumlamay amalayan d
nrler deil deitirmeyi ve dntrmeyi amalayan kii
lerdi. Spinoza'ya gre insann grevi, ahlaksal amac, gerekircilii azaltmak, daha ok zgrle ulaabilmekti. n
san bunu kendinin farknda olarak, onu kr ve tutsak eden
tutkularn bir insan olarak kendisini gerek karlar do
rultusunda davranmaya gtren eylemiere (etkin sonulara,) dntrerek baarabilirdi. Tutku olan bir duygu
belirgin ve ak bir biimde alglanr alglanmaz tutku olmaktan kar_,; Spinoza'ya gre zgrlk bize verilmi
bir ey deil, belli snrlamalar iinde sezgi ve abayla elde edebileceimiz bir eydir. Yrekliysek ve farknda olabiliyorsak seme seenei elimizdedir. zgrl ele geirmek g bir itir; oumuzun baarszla uramas
bundandr. Spinoza Ethic'in sonunda unlar yazmtr:
Zihnin duygular ve kafa zgrl zerindeki etkisiyle ilgili olarak sylemek istediklerimi bylece tamamladm.
Buradan bilge kiinin yalnzca duygularyla srklenen bilisiz kiiye gre ne denli gl olduu, onu nasl geride b15 Ethic, V. Prop. III. a.y.

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKlLK

155

rakt aka grlyor. nk biZisiz kii kendi ruhunu

gerekten eline almakszn d nedenlerin elinde, eitli
ynlerde srklenmekle kalmaz; stelik sanki kendisinin,
Tanr'nn ve nesnelerin fark.nda olmadan yaar; ac ek~
mez duruma geldii ( Spinoza'nn deyiiyle edilgen olduu) zaman da varolmaktan kar.
Oysa bilge kii, b)!le kabul edildii srece, ruhunda
hibir huzursuzluk duymaz; tersine kendisinin, Tanr'nn
ve nesnelerin belli bir sonsuz gereklilik duygusuyla farkn
da olduundan hibir. zaman varolmaktan kmaz; tersine
her zaman ruhunu gerekten tanr.
nsan bu sonuca gtrdn belirttiim yol son derece g grnse de bulunmas olanaksz bir yol deildir.
Bu yolu bulmak g olsa gerektir; nk yolu bulanlar
ok azdr. Kurtulu hemen urackta hazr ve hi zahmetsiz eriilebilecek bir ey olsayd, insanlarn nerdeyse tmnn ona eriememesi nasl aklanabilirdi? Ama eksiksiz olan her ey az bulunduu lde gtr de 1 6.

Modern ruhbilimin kurucusu olan ve insan belirleyen

etkenleri gren Spinoza gene de bir ahlak kitab yazyor.
Spinoza'nn amac insann tutsaklktan zgrle nasl geebileceini gstermektir. Onun ahlak" anlay zgrln ele geirilmesidir. Bu ele geirme eylemi aklla, yeterli dncelerle, farknda olma'yla gerekletirilebilir; ne
var ki bu, birok insann gstermek istediinden ok daha
byk bir aba gstererek gerekletirilebilir ancak.
Spinoza'nn yapt bireyin kurtulu,unu amalayan
bir neriyse (burada kurtulu, farknda olma ve byk bir
abayla zgrl ele geirmektirl Marx'n istedii de bireyin kurtulmasdr. Ne var ki Spinoza yalnzca bireysel
akldlkla urarken Marx bu gr geniletmitir. O,
bireyin akldlnn iinde yaad toplumun akldl
ndan geldiini, bu akldln da ekonomik ve toplumsal dzenin iinde bulunduu planszlk ve elikilerden
16

A.g.y., Prop. XLII, not.

156

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

doduunu grmtr.

Marx da Spinoza gibi zgr ve baama bu zgrle kavuabilmek

iin insann kendisini etkileyen, belirleyen glerin farknda olmas gerektiini grmtr. Farknda olmann ve
abann sonucu zgrlemedir. Daha zl sylersek, ii
snfnn evrensel insan zgrln salayacak tarihsel
g olduuna inanan Marx insann zgrlemesi iin gerekli koullarn snf bilinci ve mcadelesi olduunu sylemitir. Spinoza gibi Marx da yle dedii iin bir gerekircidir: Gzlerinizi her eye kapar, en byk abay gster
rnekten kanrsanz zgrlnz yitirirsiniz. Ne var ki
Marx, Spinoza gibi yalnzca yorumla yetinmez; dntr
rnek ister - bu yzden Marx tm almalarn insann
farknda olma ve abayla nasl zgr olabileceini ret
meye younlatrmtr. ounlukla sanld gibi MarJI
hibir zaman zorunlu olarak yer alacak tarihsel olaylar
nceden haber verdiini sylememitir. Her zaman bir seeneki olarak kalmtr. Kendisini yneten glerin far
knda olabilirse, zgrln kazanmak iin en byk abay gsterebilirse insan, zorunluluun zincirlerini krabilir.
Bu seenekilii zl bir biimde dile getiren de en byk
Man< yorumcularndan biri olan Rosa Luxemburg'tur,
Yzylmzda insan toplumculukla barbarlk arasnda bir
seme yapma durumuyla kar karyadr.
Bir gerekirci olan Freud da insan dntrmeyi amalyordu: Nevrozu salklla dntrmek, d'in yerine
Ego'nun egemenliini geerli klmak istiyordu. Nevroz
-hangi tr olursa olsun- insann akla uygun bir biimde hareket etme zgrln yitirmesinden baka nedir?
Spinoza'yla Marx gibi Freud da insann ne lde belirlenmi olduunu grmtr. Freud da belli akld, bu yzden de ykc davranlarda bulunma isteinin -kendinin
farkmda olarak ve aba gstererek- deitirilebileceini
grmtr. Bu yzden Freud'un almas, nevrozu ken
dinin farknda olarak tedavi etme yntemidir ve tedavinin dayand kural udur: hakikat seni zgr klacaktr.
Ana kavramlarn ou dnrde de ortaktr: (1)
msz insan amalam,

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

157

nsann eylemleri daha nceki nedenlerle belirlenir; ama

insan kendisini bu nedenlerin etkisinden farknda olma
ve abayla kurtarabilir. (2) Kurarn ve uygulama birbirin~
den ayrlamaz. Xurtulua ya da zgrle ulaabilmek
iin insann bilmesi, kuram,nn doru olmas gerekir.
Ama insan eyleme giriip mcadele vermedike bilemezl 7.
Bu dnrn nn de en byk buluu kurarn ve
uygulamann, yorum ve deiikliin birbirinden ayrlama
yacadr. (3) nsann bamszlk ve zgrlk savan yitirebilecei konusunda gerekirci olsalar da bu dnrler
temelde seenekidirler: Hepsi de insann belirlenebilir baz olaslklar arasnda seme yapabileceini, bu seeneklerden hangisinin gerekleeceinin insana bal olduunu
sylemilerdir; seenekler arasnda seme yapma, zgrln yitirmemise insana baldr. Bu yzden rnein Spinoza herkesin kurtulua erebileceine inanmamtr, Marx
toplumculuun ister istemez baanya ulaacana, Freud
da kendi yntemiyle her nevrozun iyiletirilebilecegine
inanmamtr. Gerekten de bu dnrlerin de hem
kukucu hem de byk inan sahibi kiilerdir. Onlara gre zgrlk, zorunluluun farknda olarak davranmaktan
te bir eydir; ktle kar iyilii seme konusunda insann elinde bulunan en byk olanak - farknda olma ve
aba gsterme temeline dayanarak gerek olaslklar arar
snda bir seme yapma olanayd. Onlarn tutumlar ne
gerekircilikti ne de belirlenmezcilikti; gereki, eletirel insancla dayanan bir tutumdus.

17 rnein Freud hastann tedavi iin para deyerek ekonomik bir

zveride bulunmas, ylernek iin de akld dlerine kaplp onlar
gerekletirmekten vazgemenin yaratt gerginfie katlanmas gerektiine inanyordu.

18 Burada anlatlan seenekilik gr temelde braniler'in Kut

sal Kitap'ndaki grt. Tanr, insann tarihine onun yreini dei
tirerek karmyordu. Habercilerini, peygamberlerini katl bir grev
le insanlara gnderiyordu: Bu katl grev insanlara belli amalar

158

SEVGiNN VE DDETN KA YNAGI

Budizm'de de temel tutum budur. Buda insan aclar

nedenini bulmutur- agzllk. Buda insann kar
sna agzlln, aclarn srdrmek, yeniden dou
zincirine bal kalmak yerine agzllkten vazgemek
bylece aclara ve yeniden domaya son vermek seeneiyle kar. nsan bu iki gerek olaslktan ancak birini seebilir; nnde baka bir olaslk yoktur.
nsann yreini, iyilie ve ktle yatknln inceledik Bu kitabn ilk blmnde ortaya attmz sorular
konusunda daha salam bir sonuca ulaabildik mi acaba?
Belki. Gene de bu aratrmamzn sonularn ylece
zetlemek yararl olacaktr:
. Ktlk insana zg bir olgudur. nsanlk ncesi duruma dnme, insana zg olan nitelikleri fakl, sevgiyi,
zgrl) yok etme abasdr. Ama ktlk yalnz insana
zg deil ayn zamanda trajik bir eydir de. nsan geriteyerek en ilkel yaama, en ilkel deney biimlerine dnsa
bile insan olmaktan kurtulamaz; bu yzden bir zm ola"
rak ktlkte doyum bulamaz. Hayvan kt olamaz; temelde, yaamn srdrmesini salayan yaradltan getirdii drtlerine gre davranr. Ktlk insanlk alannn
nn

benimsetmek, onlara seeneklerinin sonularn gstermek, yanl kararlara kar kmay retmekti. Semeyi yapmak insanlara kalmt;
kimse, Tanr bile kurtaramazd onlar. Bu ilkenin en ak biimde
ortaya kt yer, braniler bir kral istediklerinde Tanr'nn Samuel'e
verdii yanttr: imdi bu yzden onlarn sesine kulak ver. Nasl oluyor da byle ciddi olarak kar kabiliyor, kendilerini ynetecek tanrnn davranlarn gsterebiliyorsun onlara? Samuel'in kendilerine
Dou despotluunu abartarak anlatmasndan sonra braniler bir kral istemekte direnince Tanr unlar syler: Onlarn seslerine kulan a
ve onlara bir kral ver. (I Sam. 8:9, 22). Ayn seenekilik ruhu u
cmlede de ortaya kar: Bugn sizin nnze kutsamayla laneti, yaamla lm koyuyorum. Ve siz yaam seiyorsunuz. nsan seebilir.
Tanr onu kurtaramaz; Tanr'nn yapabilecei tek ey insann karsna
terr;el seenekleri, yaam ve lm karmak - ve insan yaam
semesi iin yreklendirmektiL

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

159

dna kayarak insanca olmayan alana tama abasdr;

ama gene de son derece insanca bir eydir, nk insan
Tanr, olamayaca gibi hayvan da olamaz. Ktlk, in-

sann insanlk

yknden kurtulma yolunda giritii trajik

abada kendisini yitirmesidir. Ktlk yapma yetisi b-

yktr, nk insanda ktln her trn dnmeyi

salayacak, bylece bunlar ileyip gerekletirecek, hasta
imgelerini doyurabilecek bir imgelem gc vardr 1 9. Burada anlatlan iyilik ve ktlk fikri temelde Spinoza'nn
aklad iyilik ve ktlkle akr: yleyse bundan sonra 'iyi' dediimde rnek aldmz insan yaradl trne
(Sipinoza'nn terimiyle insan yaradl rneine} en ok;
yaklaan yol olduunu kesinlikle bildiimiz eyleri, 'kt'
dedirnde de bu tre yaklamamz engelleyici olduunu
kesinlikle bildiimiz eyleri kastedeceim.120 Mantksal
olarak Spinoza'ya gre bir at, insan biimine sokulduun
da tpk bir bcek biimine sokulduu zamanki kadar yk
ma uram olacaktr_,,2 yilik, varlmz zmze gittike daha ok yaklaacak biimde deitirmek demektir; ktlk de varllda z arasnda gittike byyen bir yabanclama yaratmaktr.

2. Ktlk dereceleri ayn zamanda gerileme derecelerini gsterir. En byk ktlkler, yaama en ok kar
olan eilimlerdir: lm sevgisi, ana rahmine, topraa, canl olmayan eylere dnmek iin giriilen kandalar aras
cinsel iliki bayla birlikte yaama abas; narsisist bir biimde insann kendisini kurban etmes~; bu durumda insan
yaama dman olacak ve kendi benliinin hapisanesinden
kurtulamayacaktr. Byle yaamak, cehennem,de yaa
maktr.

3. Daha kk gerileme derecelerine gre daha kk

19 yilik ve ktlk drtleri iin !ezer szcnn kullanlmas ilgintir; bu szck kuts 1 kitap brancesi'nde imgelenenler anl.:mna
gelir.
20 Ethic, IV. nsz.
21
A.g.y.

SEVGiNN VE. iDDETiN KA YNAGI

160

Sevgi yoksunluu, akl yoksunluu, ilgi

gzpeklik yoksuniuu gibi.
4. nsan gerilerneye de ilerlemeye de yatkndr; bu da
insann hem iyilie hem ktle yatkn olduunu syle
menin baka bir yoludur Her iki yatknlk belli bir denge
oluturuyorsa insan semekte zgrdr ama farknda ol
ma yetisinden ve abasndan yararlanmas kouluyla. n
san, iinde bulunduu durumlann belirledii seenekler
arasnda seme yapmakta zgrdr. Ne var ki yrei yat
knlklar arasndaki dengeyi sarsacak lc;le katlamsa
semekte zgr deildir artk. zgrln yitirilmesine
yol aan olaylar zincirinde sonuncu olay, insann artk z
gr olarak seerneyecei bir karardr; ilk karan verirken
insan, kararnn nemini kavramsa iyilie gidecek yolu
semekte zgr olabilir.
5. nsan semekte zgr olduu lde kendi eylemlerinden sorumludur. Ama sorumluluk ahlaksal bir varsa
ymdan baka bir ey deildir, ou zaman da yetkililerin
insan cezalandrma isteklerini akla uydurmak iin ba
vurduklan bireydir. Ktlk insanca birey, gerileme ve
insanlmz yitirme yetisi olduundan her birimizin iin
de vardr. Bunun ne lde farknda olursak, bakalann
yarglamaya hakkmz olmadn o lde anlanz
6. nsann yrei katlaabilir, insanlktan kabilir,
ama hibir zaman insanlkd olamaz. Her zaman insan
yrei olarak kalr. Hepimiz, insan olarak domakla belirlenmiizdir; bu yzden de sonu gelmeyen semeler yap
mak greviyle ykmlyzdr. Amalarla birlikte arala
n da sememiz gerekir. Kimsenin bizi kurtaracana g
venmemeliyiz; ama yanl semelerin kurtulmamz engelktlkler

vardr:

yoksunluu,

leyeceinin farknda olmalyz.

Gerekten de iyilii seebilmek iin farknda olmamz

gerekir - ama baka bir insann acsna, baka bir insann
dosta bakna, bir kuun tne, otlarn yeilliine kar duyarllmz yitirmisek, farknda olmann da yaran
olamaz. nsan yaama kar ilgisini yitirmise iyilii seebileceini ummamaldr artk. O zaman yrei ylesine ka-

ZGRLK GEREKRCLK SEENEKLK

tlaacaktr

161

ki yaamn kendisi sona erecektir. Tm

insan rk, ya da insanlarn en glleri bu duruma gelirse, insanln yaam en byk umutlarla dolu olduu bir
anda yok olup gidecektir.

DZN

Abraham, K., 70.

Adler, Alfred, 62.
Aquinas, Thomas, 135.
Arsitoteles, 122.
Astray, Millan, 34, 35.

Freud, Sigmund, 10, 36, 41,

Berkowitz, Leonard, 20.

Buda, 125.
Buss, Arnold H., 20.

Glatzer, N. N., 137.

Goethe, J. W., 85.

Camus, Albert, 28, 66.

Cervantes, Miguel de, 35.
Cohen, Hermann, 91, 92.
Connolly, Cyril, 35.
Copernicus, Nicholas, 87.
Darwin, Charles, 87.
Djilas, Milovan, 31.
Dollard, J., 23.
Doob, L. W., 23.
Eichmann, Adolf, 40.
Erasmus, Rotterdaml, 83.
Farrar, Austin, 135.
Fenichel, 0., 48.
Ferenczi, Sandor, 103.
Ficino, Marsilio, 83.
Flaubert, Gustave, 31, 32.

43-47, 49, 52, 53, 54, 62,

63, 64, 65, 72, 87, 98, 99,
100, 109, 119, 121, 133, 153,
154, 156, 157.

Heer, Fri.edrich, 84.

Heidegger, Martin, ll.
Herder, J. G. von, 85.
Hirchfeld, Magnus, 36.
Hitler, Adolf, ll, 4, 7, 22,
36, 37, 40, 66, 78, 81, 88,
ll3, ll4, 116, 140, 148, 150,

Hobbes, Thomas, 14.

Horney, Karen, 62.
Hughes, Richard, 114, ll6.
Hume, David, 131.
Husserl, Edmund, ll
bsen, Henrik, 3&.
khnaton, 125.

Jaffe, Aniela, 41.

James, William, 130, 131,

135.

DZN

Jung, C. G., 39,

64,

4,

42, 62,

o4.

63

Platon, 35, 139.

Portillo, L., 35.
Pastel Guillaume, 83.

Kant, mmanuel, 85, 35,

139.

Kennedy, John F., o.

Klein, Melanie, 100.
Krafft-Ebing, Richard von,
36.

Lao--Tse 125.
Leibniz, G. W. von., 85,

32,

134.

Luther, Martin, 7, 84.

Luxemburg, Rosa, 56.
Marinetti, F. T., 60.
Martino, R. de, 3o.
Marx, Karl, 7, 85, 22,
54,

55,

56,

Roosevelt, Franklin D ll3.

Rousseau, J. J., 85. .,
Sartre, J. P., ll, 33.
Schweitzer, Albert, 45.
Scott, J. P., 20.
Sears, R. R., 23.
Sechehaye, M. A., o9.
Shaw, G. B., 32.
Sicula (Cataldo Parisil 84
Sokrates, 39.
'
.
Spinoza, Baruch (ya da
Benedict), 43, 46, 85, 32,
34,

53,

57.

Meier, saac, Ger'li, 36.

Mill, J. S., 3.
Miller, N. E., 23.
More, Thomas, 83.
Mowrer, O. H., 23.
Napoleon, 4, 88.
Neron, 76.
Nicholas, Cusa'l, 83.
Nietzsche, F. W., 22.
Parisi, Cataldo, 84 ..
Pelagius, 7.
Pico, Mirandola'l, Giovanni, 84.

155,

38,

52,

53,

54,

56.

Stalin, Josef, ll,

78, 84,

27,

4,

17, 66,

147.

Stirner, Max, 33.

Sullivan, H. S., o.
Suzuki, D. T., 29.
Thomas, H., 35.
Trujillo, Rafael, 66.
Unamuno, Miguel de, 35;
36.

Weber, Max, os.

Weil, Simone, 37.
Whitman, Walt, 60.
Zerdt,

2s.

Yaam

yaratmak, gsz insanda bulunmayan birnitelikleri gerektirir. Yaam yoketmekse

yalmzca bir tek nitelii -iddete bavurmay- gerektirir. Gsz insan, tabancas, ba ya da kuvvetli bir bilei olduu srece bakalanmn ya da kendisinin iindeki yaam yokederek onu aabilir. Bylece, kendisini yadsyan yaamdan alm olur. dnleyici iddet, gszlkten doan ve gszl dnleyen bir iddet trdr. Yaratamayan bir insan, yok
etmek ister, yaratrken, yok ederken salt bir yaratk olma rolnn tesine geer. Caligula 'ya unlan
syletirken C amu s, bu fikri zl olarak dile getirmitir: "Yayorum, ldryorum, yok etmenin
insam kendinden geiren gcn yayorum; bununla karlatnldnda yaratmamu gc ocuk
oyuncandan baka birey deildir." Bu, sakatlan n~ yaamn kendilerinden insanca glerini olumlu bir biimde ortaya dkme yetisini esirgedii kimselerin kulland iddettir.
takm

ERCHFROMM

r~
ISBN 975-388-019-7

10000 TL

~KDV dett