Professional Documents
Culture Documents
Demokrasinin Incelikleri
Demokrasinin Incelikleri
Bilinen anlamda basn zgrln ilk destekleyen Euro-Amerikan devrimi zellikle on sekizinci yzyl
boyunca, devlet sansrnn snrlar konusunda eit eit yeni ve iyi ilenmi fikirlerin gelitirilmesine neden
oldu. Modern anlamda basn zgrl fikrinin doum yeri olan ngilterede en azndan drt farkl sav ile
karlayoruz.
1. Teolojik yaklam: Milton, devlet sansrn Tanrnn insanlara ihsan eyledii akl adna eletiriyordu. Bu
gr ruhsata ve sansre bal olmasn buyuran bir hkmet kararna kar, Tanr ak ile zgr ve bilgili ruhun
serpilip gelimesi iin zgr basna arka kt. Basna konan sansr bireylerin dnme zgrln, basiretli
davranma yeteneini, hristiyanca yaam srme seeneini kstlad iin irentir. Sansrcler nasl
yaayacamz konusunda bizim admza karar veremezler. Tanr insanlara akl dn vermitir, yani okuma ve
iyi ile kt arasnda vicdannn emirlerine gre seim yapma yeteneini vermitir. Bireylerin erdemi srekli
olarak kar gr ve deneyimlerle snanarak gelitirilmelidir. Ayrca matbaann cennetten kma bir anahtar
olduunu sylemitir. Milton devlet dzenlenmesinin tmyle dnda, eksiksiz bir basn zgrlnden yana
deildi. Baz papac softalarn kitaplarnn ayklanmasnn yerinde olacan sylyordu. Basnn grevini ktye
kullanmas ya da ar gitmesi halinde yaymndan sonra cezalandrlmasna kar deildi. Ama basl fikirlerin
toptan yasaklanmasnn kt olduunu sylyordu.
2. Doal Haklar Sav: Basnn davranlarnn bireyin haklarna uygun olmas fikri John Locke tarafndan ortaya
atlmtr. Amerikan ve Fransz devrimlerinin getirdii anayasal yeniliklerle bu gre gsterilen rabet daha da
artmtr. Basn zgrlnn doal haklara dayanan ilk kuram Tindal tarafndan gelitirilmiti. Tindal, Miltonu
anmsatan bir dille bize grlerin hakikatini kefetmemize yarayan Tanr vergisi yeteneklere sahip akll
yaratklar olduumuzu belirtiyordu. Ama daha da teye gidiyor, yn deitirerek iddialarn herkesin dinsel
konularda kendi adna karar vermekteki doal hakkna dayandryordu. Tindal bundan sonra bu doal hak
ilkesini dinsel alandan siyasal alana geniletiyordu. Bireyler doal haklarn hkmetlere kar zgrce kullanma
hakkna sahiptir. Bu haklarn banda basn zgrl geliyordu. zgr basn, sadk bir nbeti gibi srprizlere
engel olur ve yaklaan tehlikeler konusunda zamannda uyarda bulunur. Basn zgrl insanlar siyasi
zppeliklerden (siyasi yaklamlardan) korur ve iyi ynetimi mmkn klar.
3. Faydaclk kuram: Kamuoyu zerindeki devlet sansrn istibdata verilmi bir ak kart olarak gryor ve
ynetilenlerin mutluluunun en st dzeye karlmas ilkesini aykr buluyordu. Basn zgrl ve szl
tartma zgrl aracl ile iyi ynetim tezi, en gelikin dzeyine Jeremy Benthamn Basn ve Tartma
zgrl zerine adl yaptnda ulamtr. Bentham en iyi hkmetin ve en iyi yasalarn en fazla insan iin en
fazla mutluluk salayanlar olduunu savunuyordu. yi bir siyasal sistemin en iyi ekilde yrmesinin yolu:
Yasalar ile serbest pazarda mbadele tarafndan belirlenen Sivil Toplum dolaynyla yurttalar arasnda mutluluu
besleyip gelitiren hkmetler oluturmak ve bu yurttalar agzl hkmetlerden korumaktr. Bentham
hkmetlerin her zaman kiisel karlarn egemenlii altnda olduuna kesin olarak inanyordu. zgr bir basn
yoksa seimin zgr olduu ve semenlerin istediklerini salkl bir biimde ifade ettii sylenemezdi. Faydaclk
kuramnda basn zgrl baskc hkmetlere kar bir denge esi olarak deerlendiriliyordu. zgr basn
mutluluun mttefikiydi.
4. Hakikat Sav: Hakikate yurttalar arasndaki kstlamasz tartma yoluyla ulalaca dncesine
dayanyordu. Basn zgrln hakikat arayna dayandran savlar 18. yy ngilteresinde nemli bir gelime
gsterdi. Bu grn en etkili grnm ise John Stuart Mill tarafndan ortaya kartlmtr. Faydaclk ie
yararlktan ok fazla sz ederken hakikate hemen hi deinmiyordu. Oysa fayda da kanlara dayandndan, onun
belirlenmesi iin disiplinli hakikat arama yntemlerine ihtiya vard. Kan ve dncelerin basn araclyla
serbeste dolamnn gvence altna alnmasnn gerekliliini anlamak iin neden gsteriyordu:
1. Hkmet ya da sivil toplum tarafndan yanl olduu iddiasyla susturulan herhangi bir dnce aslnda
doru olabilir; yani, olgulara uygunluk gsterebilecei gibi bu olgulara kar ne srlen gl kar
savlara ramen ayakta kalabilir.
2. Bir dnce yanl bile olsa, iinde birka dirhem hakikat de bulunabilir. Herhangi bir konuda egemen
olan gr hemen hibir zaman hakikatin tamam deildir. Bu nedenle tam hakikate ancak bu dnceyi
dier dncelerle, zt grlerle kartlatrarak varlabilir. Toplumsal konularda hakikate ulaabilmek
iin ztlar birletirip uzlatrmak zorunludur.
3. Bir gr hakikatin ta kendisi olsa bile eer kar fikirlerle zorlanmazsa bozularak nyargya yaayan
hakikate yerine l dogmaya- dnr.
Mill, hakikatin eninde sonunda basklar mutlaka yenilgiye urataca yolundaki beylik deyie pheyle
bakyordu. Tarih bastrlm hakikatlerin rnekleriyle doluydu. Bir mttefik olarak basn zgrlne ihtiyac
vard hakikatin. Gazetelerin, dergilerin, kitaplarn ve brorlerin gerekleri yayma zgrln engelleyici hibir
zel yasa bulunmamalyd.
B) DESPOTZM
Basn zgrlne ilikin tm bu savlarn sorunsuz olduklar sylenemez ama bu grler erken modern
toplumlarn ilk gelimesini derinden etkilediler. Modern toplumlar, birbirinin stne binmi rgtsel ilkece
biimlendirilmilerdir: Pazarlar, devletler ve kamuoyu. Rasyonel olarak hesaplanm Pazar szlemeleri
modernlik ncesi toplumlarn birbirine smsk bal aile birliklerinin yerini alr. Devlet tarafndan formle edilen
yasalar, krsal adetlerin ve greneklerin yerini alr. Ve kamuoyu dine duyulan Ortaasal inanc trpler. zgr
basnn douu dogmatik gelenekleri ykar. Kamuoyunun gelimesinin siyasal adan ciddi sonular vardr.
Devletler, kamuoyu mahkemesinin nnde hesap vermeye arlrlar. Basn kamu karlar adna, kamuoyunu
susturmaya ya da ondan kamaya alan diktatrlere ve sululara gzda verir.
Basn zgrl Avrupa despotizminin istenmeyen ocuuydu. Haberleri kontrol etmek ya da kstlamak
isteyen devletlere despotik damgas vurulurdu. Despotik hkmet biimin ilkelerinden birisi, halk dnyada olup
bitenler ve zellikle evrelerinde olup bitenler hakknda cahil tutmaktr. Basn zgrl araclyla kamuoyunun savunulmas despotik hkmetin tehlikelerine kar bir uyaryd. Basn zgrl savunucular, etken
yurttalk konusundaki tam anlamyla modern anlayn temellerine birka ta koydular. Gizlilii kt hkmetin
ua olarak grdler. Dnyay kamusal biimlerde algladlar: ciddi ciddi kamu yararndan sz ettiler, piyasann
sk pazarla dayanan bireyciliinden kukulandlar, insann kendi kendisini kontrol etmesine deer verdiler.
On dokuzuncu yzyln ortalarna kadar gerek Amerikada gerekse ngilterede basn zgrl cesur
ve bulac topik bir kavram olarak ilevini srdrd. Yneten snflar sktrmaya yarad. Devletin ifade
zgrlne getirdii kstlamalar dramatize etti. Medeni haklar ve siyasal demokrasi mcadelesine hz
kazandrd. zgr basnn yaygnlamas yazl metinlerin grnmne hem katkda bulundu hem de ondan
yararland; metinler laik bir nitelik kazandklar gibi, okunmalar da kolaylat. Btn bu saylanlara ramen
eksiksiz basn zgrl ars topya olarak kald.
C) KLASKLER YENDEN DNMEK
Basn zgrlnn ilk Avrupal ve Amerikal savunucular bu topik vizyonun birok kr noktalarla
malul olduunu da grememilerdi. Bunun iin klasik kuramlarn i sorunlarna bakmak gerekir. lkin basnn
kendi kendini sansr etmesi olayn hesaba katmadlar; nk fikirlerini topluluk nnde ifade etme yeteneine
doal olarak sahip olan kiilerin karsnda balca d tehdidin siyasal iktidardan geleceini varsaydlar.
Basklar nedeniyle basn zgrl savunucularnn sansr sorununa negatif zgrlk paradigmasyla bakmalar
anlalabilir bir tutumdur. Sz ve basn zgrl negatif zgrlk anlamna geliyordu; yani, bu zgrlk
bireylerin ya da bireylerden oluan gruplarn nceden bir d engelleme olmakszn dncelerini dile getirme
zgrlyd ve yalnzca bu zgrl tm dier bireylere garanti eden ve hkmet tarafndan yaptrmlaryla
uygulanan yasalara tabiydi. Ayrca bireylerin her eyi bilen zneler deil, konumlandrlm yorumcular
olduklarn anlayamamlard. Bu yorumcular her zaman medya yaplar gibi iletiim pratikleri tarafndan
biimlendirilir. Modern an balarnda zgrlk ile medya arasndaki ilikiyle ilgili bu grn bir kusuru da
sakl bir klasik nyargdan da mustarip olmasyd. Eski Yunan polislerindeki yz yze iletiim modelinden
yola karak sonulara gidiyordu. Karmak modern toplumlarda tm yurttalarn kamusal yaama alanna eit
koullar altnda girebileceini varsayyordu. letiim aralarna erimedeki farkllamann (farkl okuryazarlk ve
servet dzeyleri) modern sivil toplumlarn gerekli bir koulu olduunu anlalamamt. Sivil toplumda kk salm
zgr bir basnn da yurttalar srekli olarak yanl temsil edebilecei olasl gz ard edildi. Son bir sorun:
devlet sansr eletirenler tarafndan basn zgrl idealini savunma ve gelitirmede kullanlan terimler
dank ve hatta felsefi anlamda bile kendi iinde elikili olarak kald. in can alc noktas, basn zgrln
savunan bu kuramlarn felsefi anlamda yeterince oulcu olmamalardr. Bunlar hogrszlk konusunda
phelerini kendilerine evirmekte yetersiz kaldlar. Her eyin tartlmas mbaht, bir ey hari: Kendi dnya
grleri. Tm ideologlar gibi, tm dnya iin geerli olmay hak etmi evrensel bir dil olduklarn varsayarak
kendilerini eletirilere kar korumaya altlar.
II. DEREGLASYON
Konuya eletirel gzle bakan biri sorabilir: Mademki basn zgrl hakkndaki modern ideal daha en
bandan bu kadar kusurluydu, onu doumundan yzyl sonra niin tartalm? Bu deneme ite bu etin
sorulara cevap vermeye alyor. Basn zgrl hakkndaki eski sylemin gl ve zayf yanlarnn
deinilmesinin gnmzde nemli olduunu savunuyor.
Devlet sansr, bireysel seim, yasal dzenlemenin kaldrlmas yani dereglasyon pazar liberallerinin
tezinin temel kavramdr. Rupert Murdoch pazar rekabetinin basn ve yayn zgrlnn kilit koulu olduunda
srar ediyor; bu zgrl de devlet mdahalesinden zgrlk olarak, bireylerin dncelerini d kstlamalar
olmakszn iletebilme haklar olarak anlyor. Medyann pazarca ynlendirilmesi rekabeti gvenceye alyor.
Rekabet, tketici bireylerin neyi satn alacaklarn kararlatrmalarn mmkn klyor. zel ellerde bulunan bir
basn ve ok kanall bir yaym sistemi zgrln kalesidir. Kltrel ayrcalklarn ve devlet basksnn
savunucularnn ba belasdr.
Pazar liberalleri devlete korunan medyann pederahiliine kar kyorlar. Onlara gre, kamu hizmeti
yaymcl fikri en bandan yolunu saptmt. Aslnda, kamu hizmeti yaymcl kiisel ihtiya ve kayglarn
temsilini snrlar. Seme alann sktrr, daraltr, azaltr. Kamu hizmeti yaymcl tketicin seenekleri
asndan sistematik ve keyfi bir sansr gibi iler. Hkmetin eli, ayrcalklarn ve siyasi yardmlarn
sorumluluksuz bir datcsdr. Kamu hizmeti yaymcl ifade zgrln tehdit eder. Bizim iin neyin iyi
olduunu bize syler. Bizi yasal kurallarla sindirir. Televizyonda hkmetin dayand varsaym yle
anlatlmtr. Ne seyretmek istediklerini semeyi insanlara brakamazsnz, onlarn neyin onlar iin iyi olduunu
bilen ve dnceleri birbirine yakn insanlarca denetlenmeleri gerekir. Medyann tekelci kamusal dzenlenmesi
artk hakl gsterilemez. Devlet korumasndaki medyann keyfi finansmannn ve sansrnn en iyi panzehiri,
Pazar rekabetinin tarafsz ve tketiciye-duyarl leim sistemidir. Kamu hizmeti tekellerinin ortadan kalkmas,
radyo-televizyon yaymclnn erginlie ulatnn bir iareti olacaktr. Kamu hizmeti yaymcl daha etkin ve
rekabete ak olmaldr. Ayn zamanda, yaymclk politikasnn iinde reklamcla da geni bir yer vermelidir.
zellikle Pazar liberalleri medya sisteminin metalama yolunda tevik edilmesi ya da itelenmesi gerektiinde
srarllar.
A) PAZARIN BAARISIZLIKLARI
Pazar liberalizminin muhalifleri ve zellikle sola eilimli olanlar, bu nerilerden telaa kaplm
durumdalar. Dier yandan dereglasyonun talyada yaratt yoz sonular deerlendirmek gerekiyor. rnein,
haber-elence programlar (barok televizyon paralar haline dntrlm az sulandrc mahkeme
durumalar) ve i gcklayc stripteaseli yarma programlar bunlar arasnda saylyor. Artk kalitenin yerini
ticaret kurtlarnn lleri almtr. ok kanall seim demek ok kanall samalk demek olduuna gre - ucuz
yarma programlar, reklamlardan fark olmayan ii bo elence programlar - daha fazla seenek demek daha
iyi deil, daha kt medya demeye gelecektir.
Siyasal solda bulunan Adorno ve Horkheimere gre; kitle iletiim endstrisi yksek ve alak kltrler
arasndaki ayrm yok ederek bu trden eilimleri glendirmekteydi. Kltr endstrisinden kan endstrilemi
haberler ve elence malzemeleri tketicilere bilgi veriyor, zevkten drt ke ediyor, akna eviriyordu. Endstri
kapitalizminin gc tketicilerin zihnine nakolunuyordu. Gerek hayat, gazeteler, filmler ve radyo
programlarnda sunulan gereklikten ayrt edilemez hale geliyordu.
Pazar liberallerinin, pazarn bireysel seim zgrln arttrd iddias da kukuludur. Snrsz Pazar
rekabeti aslnda belirli yurttalarn, zellikle aznlklarn ve geici ounluklarn seim zgrln ar biimde
zedelemektedir. Yaymclar rekabete tututuklarnda en iyi yntemin kitlelere cazip gelecek programlarla tam
ortadaki kesime seslenmek olduunu biliyorlar. Bunun sonucu, programlarda eitliliin snrlanmas ve birbiriyle
rtmesi oluyor. Muhaliflerin Pazar liberali fetii ile ilgili syleyebileceklerinin z u: Pazar rekabetinin
iletiim zgrln garantili olarak saladnn inanlr olduu gnler ok geride kald. Bugn ise basn
zgrlnn dostlarnn unu anlamalar gerekiyor: letiim pazarlar iletiim zgrln kstlamaktadr;
pazara girmek isteyenlere engeller koyarak, tekellere izin vererek, seenekleri snrlayarak ve enformasyonun
egemen tanmn kamusal yarar kavramndan uzaklatrp zel olarak tasarruf olunabilen bir metaya yaklatrarak
yapmaktadr bunu.
zetle, iletiim zgrl ile pazardaki snrsz zgrlk arasnda yapsal bir eliki bulunduunun
kabul zorunludur; fikir pzarndaki bireysel seim zgrlne ilikin Pazar liberali ideoloji, tzel syleve
ayrcalk tanmaya ve yatrmclara yurttalardan daha fazla seenek vermeyi hakl gstermeye yaramaktadr. Dev
boyutlardaki firmalarn, yurttalarn ne dinleyip ne okuyacaklarn ve ne seyredeceklerini rgtleyip
kararlatrmalarnn, yani sansr etmelerinin, mazeretinden baka bir ey deildir. Pazar liberalizmi, sansr
ok dar anlamda alglayarak kendisini byle bir sonuca varmaktan koruyor; ona gre sansr, eitli yurtta
topluluklar arasnda gr deiimini denetlemek zere devlet tarafndan kullanlan tekel gcdr. Pazar
liberalizmi, basn zgrln, zel giriimcilerin kendilerini hkmet ya da kamu tarafndan yklenmek
istenen grev ve kstlamalardan kurtarmak zere giritikleri uzun ve kahramanca bir mcadelenin sonucu sayyor