TUR YAYINLARI

KAREN HORNEY

Alman asll Amerikan psikiyatri ve psikanalizcisi

(Hamburg 1885 - New York 1952). nce Berlin Psi
kanaliz Enstits sekreteri, 1932-1934 yllarnda
Chicago Psikanaliz Enstits mdr yardmcs oldu.
Daha sonra New York'a gitti. Kat Freud'cu gr
ten ayrlarak nevrozlarn olumasnda biyolojik et
kenlerden ok, bireydeki evre ve kltr etkenleri
nin nemli olduunu ileri srd. 1941'de Amerikan
Psikanaliz Enstitsn kurdu. Self-Anaiysis 1924,
Our inner Conflicts 1945, Neurosis and Human
Growth-1950 teki nemli eserlerindendir.

amzn
Tedirgin
nsan
KAREN HORNEY den
DrAYDA YRKN

TUR YAYINLARI

TUR YAYINLARI : 37

Bu kitap, yazarn
The Neurotic Personality of our Time
isimli kitabnn tercmesidir.

Kapak : Nur - Olcay Okan

Yksel Matbaas
stanbul -1980

 E V R E N N NSZ

nsan ilikilerini dikkatle inceleyen bir kimse,

insan bilim leri alannda uzmanlam olsun ya da
olmasn, erge u gerein farkna varacaktr: a
mzda, kk ve byk gruplar ierisindeki in
san ilikileri genellikle gergin, atmal ve tedirgin
edici bir nitelik almtr. Bu bir yandan ky ve k
k ehir toplumlarmn bir dereceye kadar daha
sakin, daha dengeli, geleneklere ve greneklere da
ha bal olan kapal yapsnn krlp ilikilerin ok
daha karmak ve eitli, dolaysyla allm ku
rallara daha az bal olduu byk ehir toplumlarna geilm i olmasndan; br yandan amzn
ulam olduu hzl, beklenmedik ve youn geli
melerin tek tek insanlarn ve kk gruplarn ha
yatn iddetle etkilemesinden ileri gelmektedir.
Uygarln gelimesi tek tek insanlarn ve toplumlarn hayatna daha ok mutluluk, salk, geli
me ve ilerlem e imknlar salamakla birlikte, youn
ve hzl gelimelerin yaratm olduu yan etkilerle
(nfus patlamas; ehirlerin olaanst ve ou za
man dzensiz ve dengesiz bir biimde gelimesi;
teknolojinin ar bir hzla ilerlem esi ve insann bu
ar hza ayak uydurmada glk ekmesi; ideolo
jik ve politik atmalarn ar bir dzeye ulamas;
geri kalm lkelerle gelim i lkelerin yaama bi
imleri arasndaki farkllklar ve kartlklar; haber

6amzm Tedirgin nsan

leme imknlarnn olaanst artm olmas yzn

den bu farkllklar ve kartlklarn bilincine var
m olma, vb.) insanlar, genellikle, eskisinden da
ha tedirgin, daha huzursuz, daha kararsz ve gergin,
dolaysyla daha mutsuz bir hale getirmitir*.
Burada bu huzursuzluk ve tedirginliin toplum
sal dzeyde yaratm olduu sonular zerinde dur
mayacam: Sm f atmalar, bir devletin i dze
nini sarsan politik kargaalklar (mitingler, gsteri
yryleri, boykotlar, grevler, ayaklanmalar, dev
rimler, vb.), devletler-aras gerginlikler, savalar ve
baka sosyal gerginlikler zerinde durmak, eviri
sini sunmu olduumuz bu kitapta ele alnan konu
larn snrn amaktadr. Burada yalnz bu gibi ger
ginlikler ve atmalarn insanlarn ruh ve beden
saln ve mutluluunu, dolaysyla insanlar-aras
karlkl ilikileri olumsuz ynden ok iddetli bir
biimde etkilem i olduunu belirtmekle yetinece
im.
Hastalklar, lmler, afetler gibi tabii felaket
lerin yaratm olduu olumsuz etkiler zerinde de
durmayacam. Benim burada dikkati ekmek iste
diim temel sorun, btn bu tabii ve sosyal felaket
leri bir an iin bir yana braksak bile, insanlarn
yine de niin mutlu olamadklardr.
Bu noktada okuyucunun gndelik hayattaki
lem lerine bavurmasn istiyorum. Hepimiz bir
ierisinde yetitik; ailemizdeki kiilerle srekli
kilerimiz oldu; ve bize yakn olan baka aileler

gz
aile
ili
gr

(*) Alvin Toffler, Future Schock adl eserinde bu sorunu ok

iyi bir ekilde dile getirmitir. Baknz: Alvin Toffler, ok
Gelecek Korkusu, Altn Kitaplar Yaynevi, 1975. (eviren:
Seimi Sargut.)

amzn Tedirgin nsan|7

dk evremizde. Sonra okula gittik; okul arkadala

rmzla ve retmenlerimizle ilikilerim iz oldu. Ta
ndmz insanlarn ve gruplarn says ve eidi
artt. Daha sonra i hayatna atldk; i arkadalar
mzla, stlerimizle, emrimizde alan kimselerle ili
kilerimiz oldu. Evlendik; eimizle, ocuklarmzla,
eim izin ailesi ve akrabalar ile ilikilerim iz oldu.
Komularmzla ilikilerimiz oldu. Bu eitli ve kar
mak ilikileri ne biim yrttk? Yakn evremizdekiler nasl yrttler? Okuyucunun, okumaa de
vam etmeden nce bir para durup bu nokta zerin
de dnmesinin yararl olacana inamyorum.
Bu konuda kendi evremdeki rneklerin panaromasm dikkatle gzden geirdiim zaman vardm
sonu u oldu: Tandm ailelerin byk ounluu
halk arasmda kaderin sillesini yemi denilen aile
ler deildi. Srekli isizlik, ar para sknts ve
geim derdi, evini barkn yitirmi olma, hayatta
tek destei olan eini ya da biricik ocuunu yiti
rip tek bana kalma, amansz bir hastala tutulma,
sakatlk, vb. insanlar ou zaman iinden klmaz
durumlarla kar karya brakan byk felaketlere
seyrek olarak rastladm yakn evremde. Bertrand
R usselln Saadet Yolu adl nl eserinde ok iyi be
lirtm i olduu gibi*, bu tr felketler ve aclar iin
de sylenecek eyler vardr ve Stoallar bu konuda
gerekten iyi eyler sylemilerdir. Ama ben de bu
nu bir yana brakyorum. Ayrca, Stoa felsefesini
gnlk hayatmza uygulamann ne derece mm
kn olduu ve baz durumlarda ne derece istenilir
bir ey olduu gibi sorular da bir yana brakyo
(*) Bertrand Russell, Saadet Yolu, stanbul, Varlk Yaynlar, 2.
Bask, 1966. (eviren: Nurettin zyrek.)

8] amzn Tedirgin insan

rum. Hayalm boyunca benim dikkatimi eken ey,

bu gibi ar durumlarn var olmamas halinde de
tek tek insanlarm ve ailelerin yin e de mutlu ola
mad, yine de ac ektikleri gerei olmutur. Ta
ndm insanlarn byk ounluunda Russel Im
yukarda ad geen eserinde mutluluun tem el art
lar olarak belirtmi olduu her ey vard: Hayat
larn srdrmee imkn verecek salklar, kendi
lerinin ve ailelerinin geimini salayacak bir ileri
ve paralan, olumlu ilikiler kurabilecek bir evre
leri, eleri, ocuklar, evleri, yuvalar vard. Yine
de mutlu olmadlar, olamadlar. Zaman zaman gl
dler, elendiler, ksa anlarda kendilerini mutlu his
settiler belki. Ama btnyle ele alnd zaman
birounun hayat bir hrgr, bir drdr, srekli bir
didinme, bocalama, ekime ve hayal krkl ka
rm olarak srp gitti. Ksaca, ziyan olup gitti.
Geriye baktm zaman hayflanarak sallanan eller,
Ah! Ah! Ah! dercesine sallanan balar, azlarn
kenarlarnda aa doru kvrlm izgiler, bklen
dudaklar, alayan gzler gryorum. ekmeler,
sylenmeler, szlanmalar, homurdanmalar duyuyo
rum. A. M. Dranasn deyii ile Cmle yitikler, ma
luplar, mahzunlar geliyor aklma. Hepsinin yznde
okuduum ey uydu: Baaramadm; olmad; iste
diim hayat yaayamadm; hayatm yok yere geip
gitti. Neden?
Hayatn bu ekilde bou bouna geip gitmi
olduu duygusu, ou zaman bilinsiz ya da yar-bilinli, nedeni bilinm eyen genel bir honutsuzluk ve
tatminsizlik duygusu eklinde ortaya kabilir. Bazan da ok bilinli bir ekilde duyulabilir. Byk bir
hikyeci ve insan ruhunu ok iy i anlam usta bir
dnr olan ehov, bu duyguyu Roildin Kemam

amzn Tedirgin nsan |9

adl hikyesinde olaanst bir ekilde dile getir

mitir*:
Ama o bu frsattan karm, hibirini yapmamt. Ah
ne zararlar, ne zararlar! ............... Hayat hibir eye yara
madan bou bouna gemi, nnde hibir ey kalmam t;
arkasna baknca da zararlardan baka bir ey grmyordu.
Hem de yle korkun zararlar ki dndke insann ty
leri rperirdi. Bu zararlar olmadan insan niye yayam yor
acaba? ............... N iye insanlar her sefer gerekli olan deil
de, tam tersini yapyorlar? N iye Yakov btn hayat boyun
ca svp saym , barp arm, yumruklar ile insanlara
gzda verm i, karsn krm ve biraz nce de o ft, hi
lzumu yokken, korkutmu, incitmitir? Oysa bunlar ne b
yk zararlar, ne korkun zararlard! ............... N eye dnyada
byle garip bir dzen var? nsana ancak bir defa verilen
hayat neden byle faydasz geiyor?

Evet, neden?
onesconun Yalnz Adam adl eserinde de ayn
tema ile karlayoruz. u farkla ki ehovun hi
kyesindeki Yakov toplumla srten bir tipi can
landrd halde, onesconun Yalnz Adam toplum
dan kaan, insanlar arasna karmak, katlmak iste
meyen bir insann kendi kendisiyle hesaplama
sdr .
Btn gemiim geiyordu gzmn nnden; bir ruh
perianl grnm, vahasz bir l. rpertici bir l de
mek daha doru olur. Ufkun bir yanndan brne, ten
cere kapann bir ucundan brne dek hibir ey* yok, bir
iek bile; kim i yerde kupkuru toprak, kimi yerde toz, kimi
yerde amur. Benim suum mu bu? Yalnz benim suum
mu? ............... O ne ac, ne strap, ne znt, ne boa gidi
(*) Anton ehov, Hikyeler, Cilt V, s.242-243, M ill Eitim Ba
kanl, stanbul, 1949. (eviren: Ouz Peltek.)
(**) Eugene onesco, Yalnz Adam, Cem Yaynevi, stanbul 1974,
s. 103. (eviren: Bertan Onaran.)

lO'amzm Tedirgin nsan

yle! Pekl nee de olabilirdi iinde; nee olabilir iniydi
acaba? u kirli kurun rengi, u donuk aydnlk yerine gz
kamatran bir k da olabilirdi. Sevgi de olabilir miydi?
Olabilirdi. Ne ok karlm frsat! Ama iimde sevgi var
d. Ruhumun maaralarnda, kodeslerinde, kuyulu zindan
larnda... K ilitli... Kaplar kapalyd ve anahtar bende de
ildi.

Ya kimdeydi anahtar? O kapal kaplar neden

almad, alamad? Neden?
Edebiyat alanndan vereceim nc rnein
konumuza daha fazla k tutacana inanyorum.
Gonarovun lmsz eserinin ba kahraman olan
Oblomovun kendi kendisiyle ekimesinin ve he
saplamasnn hikyesidir bu*.
O an O blom ovn hayatndaki en aydn, en bilinli
anlardan biri oldu................... Yarm kalm bir adam oldu
unu, ruh glerinin gelim eden kaldn, hayatna bir
arln ktn dndke ii paralanyordu. Baka
larnn zengin, hareketli hayatn kskanyor; kendi haya
tnn yolunu ar bir kaya parasyla tkanm, darack, za
vall bir kei yolu gibi gryordu.
iinde hi uyanmadan kalm, biraz kurcalanm, fakat
hibiri sonuna kadar ilenm em i birok im knlar olduunu
ac ac seziyordu, i i yanarak anlyordu ki onda gml
kalm iyi ve gzel bir eyler vard; belki oktan lm
ya da bir dan derinliklerindeki altn gibi sakl kalm
olan bu hazine oktan meydana km olmalyd. Ama yle
derinlerde kalm, zerine yle pislikler ylm t ki... San
ki dnyann ve hayatn ona verdii nimetleri birisi alm
v e yine kendi ruhunun derinliklerinde bir yere gmp b
rakmt. Sanki bilinmeyen bir g, onu hayat meydanna
atlmaktan, iradesini ve zeksn alabildiine alp harcan
maktan alkoyuyordu. Sanki gizli bir dman daha yola
karken onu ar eliyle yakalam, insanln doru yolun
dan uzaklara frlatm t..................
(*) ivan Gonarov, Oblomov, ss. 104-106, Kk Yaynlar, stan
bul, 1967. (eviren: Sabahattin Eyubolu - Erol Gney.)

amzn Tedirgin tnsanjll

Oblomov nerede ise alayarak kendi kendine Ben ni
in byleyim?" diye soruyor, ban yeniden battaniyenin a l
tna saklyordu. Niin?"

Evet niin? Mutlu olabilmek iin var olan te

m el artlara ramen baz insanlar neden mutlu ola
myor? Kendi ilerinde var olan birtakm imknlara
ramen bu imknlarn niin gerekletiremiyor?
Baka bir deyimle, kendi ilerinde sakl olan iyi ve
gzel eyleri neden gn na karamyor? On
lar, alabildiine almaktan ve gelim ekten alkoyan
ey ne? Mutlu olmaktan alkoyan ey ne? Kendi
hayatlarn ilerinden geldii gibi, verim li bir bi
imde yaamalarna engel olan ey ne? Hangi bi
linmez kuvvet onlar kendi yollarna dikilen bir
engel haline getiriyor ve kendi ilerindeki hzine
lerin yine kendi ilerinde gml bir halde kal
masna yol ayor? Kanlmaz bir kader mi bu? Bir
eit alnyazs m?
Bu sorularn cevaplarm aratrdmz zaman,
ilk olarak, btn bu yaama biimlerinde ortak olan
zelliin tem el bir bilgisizlik olduunu gryoruz.
Burada bilgisizlik deyimini kullanrken belirtmek
istediim ey, formel bir eitim grmemi olmak
eklinde anlalan bir bilgisizlik deildir. Yukarda
sz konusu ettiim tipten olan kimselerin ou belli
bir eitim ve retim, hatta yksek retim gr
mlerdi. Birok kitaplar okumulard. Nesneler ve
olaylar arasndaki ilikileri anlayacak, kavrayacak
kadar akllydlar. Ama nasl yaayacaklarn bilm i
yorlard. Yaamann bir sanat, bir bilgi ii olduu
nu bilmiyorlard. Kendi imknlar ve artlar ie
risinde daha iyi nasl yaayacaklarn bilmiyorlard
ve bu soruya cevap aramak da akllarndan gemi
yordu. Bize bir defa iin verilmi olan u hayatn,

12|amzm Tedirgin insan

bir annn bile ziyan edilem iyecek kadar ksa oldu

unu; bu hayat kendimiz ve evremizdekiler iin
en verimli biimde kullanmamz gerektiini; hayatn
bize sunduu gzel eylerden yararlanmamz gerek
tiini; kendi imknlarmz en iyi biimde kullanma
mz ve gelitirmem iz gerektiini; baka insanlarla
iyi ilikiler kurmamz gerektiini bilmiyorlard.
Mutlu olmann, Alainin deyimi ile, hem kendimiz
hem de bakalar iin bir grev olduunu; homurdana homurdana, sylene sylene, szlana szlana,
011a buna kzarak, atarak, krlarak, gcenerek, onu
bunu inciterek, krarak, darltarak yaamamak ge
rektiini bilmiyorlard. Bilselerdi, gece bir para uy
kusuz kaldklar iin gzel bir sabah kendilerine de
bakalarna da zehir etmezlerdi; bir para balar
aryor diye etraf krp geirmezlerdi; kahvalt sof
rasnda btn ikyetlerini ard arda sralamazlard;
eften pften eylerle gzel bir aile sofrasnn tadn
kamazlard. Eninde sonunda hepsini brakp gide
ceimiz -be para eyadan biri krld ya da bo
zuldu diye btn bir gnn keyfini karmazlard.
Bilselerdi, btn bu ufak tefek, vr zvr eyleri ken
dilerine dert etmezler, gzelim hayat kendileri iin
de bakalar iin de ekilmez hale getirmezlerdi.
Genel bir yaama bilgisinden, hayat bilgisinden
yoksun olma eklinde anlalan bu temel bilgisizlik,
ou zaman ok daha derin bir bilgisizlikle birlikte
gitmektedir: Kendimizi ve bakalarm tanmamak;
davranlarmzn tem elinde yatan gerek itkilerden
ve drtlerden habersiz olmak; gerek isteklerimizin
ve emellerimizin, amalarmzn ne ldn bilm e
mek; baka bir deyile, insan davranlarna yn
veren ve ou zaman bilind olan tem el m eka
nizmalar bilm em ek...

amzn Tedirgin tnsanjl3

Bu bilgisizlik bizi amz insanlar iin son de

rece nemli olan bir sosyal psikolojik olaya gtr
mektedir: Nevrozluk ve nevrotik kiilik problemi...
Burada bir parantez ap nevrozluun ve nev
rotik kiiliin oluumu ile ilgili kuramlar (teoriler)
aerinde ksa bir aklama yapmak istiyorum. Bat
dillerinde gnlk konumalara girmi olan nevroz
ve nevrotik terimlerinin* tam bir Trke karl
olmad gibi, henz gnlk dilimize girecek kadar
yaygn bir kullanmlar da yoktur; bunun iin byle
bir aklama yapmak yararl olacaktr. Ancak bura
da nevrozlukla ilgili kuramlarn tmn gzden ge
irecek deiliz. Byle bir nsz iin hem gereksiz,
hem de ok fazla zaman alan bir i olurdu bu. Bu
(*) 18. yzyln 2. yarsndan bu yana kullanlmaya balayan
nevroz (neurosis) terimi, balangta bir sinir hastal an
lamna geliyordu. Daha sonra, 19. yzylda sinir sisteminde
yapsal birtakm deiiklikleri gerektirmeyen fonksiyonel bo
zukluklar anlamnda kullanlmaa baland. Freud'un belli
bal nevrozlardan biri olan hysteriann bir sinir bozukluu
deil de, bir kiilik bozukluu olduunu ortaya koyan bulu
undan sonra, sinir hastalklarnn dnda kalan ruhsal bo
zukluklar dile getirmek zere kullanld. (Baknz: Charles
Rycroft, A Critical Dictionary of Psychoanalysis, New York,
Penguin Books, 1977). Psikozlardan farkl olarak nevrozlar,
genellikle, belli bir toplum ierisinde yaayan bir insan top
lumdan bsbtn ayrmamakla birlikte -ve bsbtn hasta
bir hale getirmemekle birlikte- saln, etkinliini ve verim
liliini olumsuz ynden etkileyen davran bozukluklarnn
ve birtakm kiisel rahatszlklarn tmn ieren bir ruhsal
rahatszlk kategorisi olarak tanmlanmaktadr. (Baknz: Jules
H. Masserman, Neuroses, The Encyclopedia of Mental
Health, New York, 1963, Cilt IV, ss. 1333-1345, s. 1333). Nev
rotik terimi ise nevroz kelimesinden tretilen bir sfat
olarak, salkl olmayan, ama organik bir bozukluu da bu
lunmayan ve psikotik olmayan kiileri ve olaylar belirtmek
zere kullanlmaktadr.

14jamzn Tedirgin nsan

bakmdan, burada yalnzca Sigmund Freud'un bu

konudaki temel grleri ile, bu gr noktasndan
baz bakmlardan ayrlm olmakla birlikte, kuram
larn bir anlamda yine Freud'un temel bulular
na dayandran Yeni Freud'ularn grlerini ana
izgileri ile zetlemee alacam.
Freud, nevrozlar insann itepileri -zellikle
cinsel itepileri- ile toplum arasndaki bir atma
nn sonucu olarak grmektedir. Toplumun etkisiyle
itepiler bask altna alnmakta, baka bir deyim le
bilinaltna itilm ekte ve bylece gerekleme imk
nn bulamyan bu bilinalt eilimlerin tm nev
rozlar oluturan dinamik bir kuvvet olarak rol oy
namaktadr. Bu gelime, Freuda gre, zellikle ilk
ocukluk yllarnda olumakta ve daha sonraki ha
yat artlarnn bu konudaki etkisi hesaba katlmaa
demeyecek kadar az olmaktadr. Bunun iindir ki.
Freud'un ortaya att bir tedavi yntemi olarak
psikanaliz, bireyin ilk ocukluk yllarna eilm ek ve
ilk yllarda bask altna alnm olan itepilerin ya
ratt bilinalt ve bilind atmalar a
karmak amacn gtmektedir. Freuda gre, insan
tabiat genellikle ktdr, vahidir, yontulmamtr.
Toplum onu ehliletirmee, uygarlatrmaa, incelt
mee almaktadr. Bu bakmdan, uygarlk ile bask
arasnda doru orantl bir iliki vardr: Uygarlk
ne kadar artmsa, bask da o kadar oktur, dolay
syla nevrozluk da o kadar artmtr. Baka bir de
yimle, nevrozluk uygarln bir rndr.
Yeni Freudular baz nemli noktalarda Freud
(*) Yeni Freudularn grleri derlen, genellikle sosyo-kltrel ve sosyal psikolojik etkenlere arlk veren yazarlarn,
zellikle Karen Horney, Erich Fronm ve Harry Stack S ullivann ortaya atm olduklar grleri anlyorum.

amzn Tedirgin lnsan,T5

tan ayrlmlardr. Bu noktalar genel bir ema ie

risinde u ekilde zetleyebiliriz:
1. Freud, insan daha ok biyolojik bir varlk
olarak grm ve biyolojik itepilere arlk
vermitir. Oysa insan ayn zamanda sosyal
bir varlktr: Baka insanlarla iliki kurmak,
bakalarna almak, onlarla birlemek, kay
namak, kendini kendi dndaki birine ya da
bir eye vermek, birilerine ya da bir eylere
balanmak gibi biyolojik alan aan birtakm
eilim ler de insan tabiatna sk skya bal
olan imknlar olarak grnmektedir.
2. Buradan kan bir sonu olarak, insan tabiat
Freudun ne srm olduu gibi genellikle
kt deildir. nsan tabiat, bir anlamda, ne
iyidir ne de ktdr; yalnzca birtakm im
knlarla donatlmtr. nsan tabiat geli
mek, almak, kendi kendini gerekletir
mek, btnlemek, tm imknlar ile ger
eklemek istemektedir; bunlar yapma im
knn bulamad zaman gelim ede bir sap
ma olmakta ve kt dediimiz ey ortaya k
maktadr. Bu bakmdan, Freud insan tabiat
zerinde ktmser, Yeni Freudular ise ge
nellikle iyimser bir grn temsilcileri ol
mulardr.
3. Durum byle olunca, nevrozlar, insann bi
yolojik itepileri ile toplum, baka bir de
yimle vahi, kt ve yontulmam olan ei
limlerle toplumun basks arasndaki bir a
tmadan ok, sosyo-psiik bir atmadan,
yani insanlar-aras ilikilerdeki bozukluklar
ve atmalardan ileri gelmektedirler. nsan

16jamzn Tedirgin insan

lar-aras ilikilerse belirli toplumlar ve kl

trlere gre deiik biimler ald iin, n ev
rozlarn oluumunda sosyo-kltrel etkenle
re arlk vermek gerekecektir.
4. nsanlar-aras atmalarn yol at nevrotik eilim ler genellikle ilk ocukluk yllarn
da olumakla birlikte, Yeni Freudulara g
re, daha sonraki yllardaki yaantlar da bu
konuda nemli bir katkda bulunmaktadr
lar. Baka bir deyile, ileri yalarda karm
za kan nevrozluk halleri ilk ocukluk ya
antlarnn bir devam ve tekrar deildir.
Daha sonraki artlar ilk ocukluk yllarnn
kt etkilerini kuvvetlendirebilir, giderebi
lir, ya da devam ettirebilir. Ama her ne olur
sa olsun, nevrozluk o gn iin var olan bir
takm atmal durumlarn belirtisidir; do
laysyla tedavide de ilk ocukluk yllarnn
etkileri dikkate alnmakla birlikte, o gn iin
var olan atmak durumlar a karmak
gerekmektedir.
Psikanaliz, bu atmak durumlar ortaya kar
mak ve bu durumlarn yaratm olduu bilinalt ve
bilind nevrotik eilim leri bilinli bir hale getir
m ek amacn gden bir tedavi yntemi olarak g
rnmektedir. u Var ki, bugn ileri lkelerde bile
ancak kk bir aznlk bu tedavi ynteminden ya
rarlanmak imknn bulabilmektedir. Psikanaliste
ancak ok ar durumlarda bavurulmas, psikanali
zin uzun bir zaman alan ve pahal bir yol olmas,
psikanalizle ilgili tem el kavramlar ve bulularn o
unlua m al olacak kadar yaygn olmamas gibi ne
denler bu duruma yol aan etkenlerden yalnzca bir

amzn Tedirgin nsan|l7

kadr. Bu yzden nevroz kategorisine giren bo

zukluklarn byk ounluu kendi haline brakl
maktadr. Dolaysyla insanlar-aras ilikilerde yu
karda sz konusu ettiimiz bozukluklar srp git
mektedir. Yalmzca srp gitm ekle kalmamakta, ay
n zamanda gitgide artmaktadr. nk bir ailede
bir tek nevrotik insann bulunmas bile aile iliki
lerini bozmakta ve yeni nevrozlarn gelim esine el
verili bir ortam yaratmaktadr. Jacques Parisotnun
ok iy i bir ekilde belirtmi olduu gibi, Ruhsal
dengesizlikler kelim enin tam anlam ile yalnzca
bulac olmakla kalmazlar, ayn zamanda bir salgn
hastalk imiesine yaylrlar*. Bu yzden, mutsuz
aileler, huzursuz i yerleri, hasetlerin, kskanlkla
rn, ekememezliklerin, engellemelerin, ekim ele
rin, kavgalarn ve her trl atmann kol gezdii
salksz ve mutsuz evreler kar ortaya. Bu evre
ler, yeni nevrotik kiilerin oluumuna son derece el
verili bir ortam yaratrlar ve btn bunlarn sonu
cu olarak da bir ksr-dng kar karmza.
Bu ksr-dngden kmann bir yolu psikana
lizdir. Ancak, yukarda belirtmi olduumuz neden
lerle, bir uzman ynetiminde uygulanan sistem li bir
tedavi ekli olarak psikanaliz bugn geni ktlelerin
mal olmaktan hen'z ok uzaktr. Bu bakmdan, bu
gnk artlar altnda yapabileceimiz ey, kendimi
zi ve bakalarm tanmak ve insan davranlarnn
temelinde yatan gerek itkileri a karmak imk
nm verecek psikolojik bilgilerden yararlanmaktr.
Baka bir deyimle, yaamamza yn veren ve bize
birtakm hayat bilgileri ve hayat felsefesi vermede
(*) Jacques Parisot, Relationship ot Housing to Mental Health,
WHO, Working Paper No. 3 B, 17 March 1961, s. 19.

18[amzm Tedirgin insan

yardmc olan kitaplarn yannda, kendimizi ve ba

kalarn anlamamza imkn veren psikoloji kitapla
rna da arlk vermektir.
Kendimize ve topluma yararl kiiler olarak ya
amak istiyorsak, kendimizle ve bakalar ile uyum
ve ban ierisinde yaayan verimli, salkl, baarl
ve mutlu kiiler olmak istiyorsak, bu gibi bilgilere
nem vermek zorundayz. nl ngiliz airi Sw inburneun msralarndaki gibi Proserpinem bahesi
ne, yani lmn egemen olduu o bilinmez lkeye
Kar altnda titreen krelmi tomurcuklar - Rz
grn nne katt kuru yapraklar - Yok olmu ba
harlarn babo yapraklar... olarak gitmek iste
miyorsak, korktuumuz sonucu kendi ellerim izle ha
zrlamamza ve adm adm bu sonuca doru gitm e
mize yol amaktan baka bir ie yaramayan kanl
maz psikolojik kader fikrini bir yana itmeliyiz. n
san tabiatnn deitirilebileceini ne sren Alfred
Adlerin iyim ser grne kaplarmz amalyz.
imizdeki iyi ve gzel eyleri, tpk bir maden oca
ndan deerli madenler karyormuasna, aba
ile, sebatla ve umutla gn na karmaa al
malyz. Onlar bencilliimizin, dar-grllmzn, kaytszlmzn, tembelliimizin ve bilgisizlii
mizin souk klleri arasnda brakmamalyz. Hayat
ne kadar gzel eylerle dolu olabilir -artlar elve
rirse- evet, ama istersek eer. Gidebilirdim, git
medim; verebilirdim, vermedim; katlabilir
dim, katlmadm;
sevebilirdim, sevmedim;
umut verebilirdim, nee verebilirdim, yardm
edebilirdim, yaratabilirdim, yapabilirdim, ama
yapmadm dememek iin ve artk hibir ie yara
mayan bo hayflanmalara ve pimanlklara kapl
mamak, geti, bitti, boubouna diye szlan

amzn Tedirgin insanj 19

mamak iin uyank bulunmak zorundayz. Bize yar

dm ellerini uzatan byk dnrlere, filozoflara
ve bilginlere kulak vermek ve onlarn bize sunduk
lar bilgileri kendi aklmzn ve kalbimizin szgecin
den geirerek, kendi yaantlarmz, abalarmz ve
deneylerim izle deerlendirerek, kendimize mal etmek
zorundayz. evirisini sunduumuz bu kitabn oku
yucuya bu ynden yararl olacan umuyorum.
Ayda Yriikn

GR
Bu kitab yazarken gz nnde bulundurduum
ama, aramzda yaayan nevrotik insan tam olarak an
latmaa almak ve onu, bugn ierisinde bulunduu
atmalar, endieleri, aclar ve kendisiyle olduu kadar
bakalar ile olan ilikilerinde de karlat glklerle
birlikte ortaya koymaktr. Burada nevrozlarn zel bir tr
ya da trleri ile ilgilenecek yerde, dikkatimi, u ya da bu
ekilde amzn aa yukar tm nevrotik kiilerinde
ortaya kan karakter yaps zerinde topladm.
Bu kitapta, nevrotik bir insann bugnk atmala
rna ve bu atmalar zmek iin yapt denemelere,
bugnk endielerine ve bu endieler karsnda bavur
duu savunma aralarna arlk verilmitir. Bylece, nev
rotik insann bugnk durumu zerinde durmakla, nev
rozlarn temelinde ilk ocukluk yaantlarnn bulunmu
olduu grn bir yana atm deilim. Ama bu tutum,
dikkatimizi yalnzca ocukluk yllar zerinde toplamay,
ocukluk yllarndan baka bir ey grmemeyi ve son
raki tepkileri, daha ok nceki tepkilerin bir tekrar ola
rak grmeyi gerektirmez. te bu noktada ben birok
psikanalistten ayrlyorum. ocukluk yaantlar ile daha
sonraki atmalar arasndaki ilikinin, yalnzca bir neden-sonu ilikisi zerinde duran psikanalistlerin sand
ndan ok daha karmak olduunu gstermek istiyo
rum. ocukluk yaantlar, nevrozlar belirleyen durum
lar ya da etkenleri yaratm olmakla birlikte, daha son
raki glklerin biricik nedeni deildirler.
Dikkatimizi nevrotik bir insann bugn ierisinde bu

22jamzm Tedirgin nsan

lunmu olduu glkler zerinde topladmz zaman,

nevrozlarn oluumuna yalnzca bireysel yaantlarn de
il, ayn zamanda, ierisinde bulunduumuz kltrel du
rumlarn da neden olduunu kabul etmek zorunda kal
rz. Gerekten de, kltrel durumlar bireysel yaantlar
etkilemek ve renklendirmekle kalmazlar, eninde sonunda
onlarn belirli bir ekil almasna da yol aarlar. Szge
lii, bir insann her eye karan ve hep kendi dediinin
olmasn isteyen ya da kendini yalnzca ocuklarna
veren bir annesi olmas bireysel bir alnyazsdr; ama
bu eit annelere belirli kltrel durumlar ierisinde rast
lanr ve byle bir yaantnn daha sonraki hayat etkile
mesi de yalnzca bu kltrel durumlara baldr.
Kltrel durumlarn nevrozlar zerindeki etkisinin b
yk nemini anladmz zaman, Freud tarafndan nev
rozlarn temeli olarak grlen biyolojik ve fizyolojik et
kenler arka plana itilmi olmaktadr. Bu sonuncularn et
kisi, ancak elimizde ak ve seik kantlar olduu zaman
hesaba katlmaldr.
Konuyu byle bir adan ele alm, nevrozlardaki bir
ok temel sorunun yepyeni bir ekilde yorumlanmasna
yol amaktadr. Bu yorumlamalar, masochism sorunu*,
sevilmek iin duyulan nevrotik ihtiyacn ortaya kard
sonular, nevrotik sululuk duygularnn anlam gibi e
itli sorunlarla ilgili olmakla birlikte, ortak bir temele de
dayanmaktadr: Nevrotik karakter eilimlerinin gelime
sinde endienin oynad belirleyici role arlk verilmi
olmas.
Yorumlamalarmdan ou Freud'unkilerden ayrlm
(*) Dar anlam ile masochism, dvlmek, krbalanmak ya
da baka trl bir bedensel eziyet grmekten zevk du
yarak cinsel tatmine ulama ile belirlenmi bir cinse]
sapklktr. Buradaki anlam ise, psikanaliz alannda
zellikle Erich Fromm ve Karen Horneyin zerinde dur
duklar ve cinsel snrlar aan bir olayla ilgilidir: Ge
nellikle manevi bir eziyet grmekten, manevi bir ac
ekmekten zevk duymak. (evirenin notu.)

amzn Tedirgin lnsan|23

olduu iin, baz okuyucular bu kitapta ortaya atlm

olan grlerin psikanalizle ilgili olup olmadn sorabi
lirler. Bu sorunun cevab, psikanaliz deyince daha ok
ne anlaldna baldr. Eer psikanalizin Freud'un ne
srm olduu kuramlarn btnnden baka bir ey ol
madna marnlyorsa, bu kitapta sunulmu olan grler
psikanaliz deildir. Eer psikanaliz deyince, daha ok,
bilind srelerin rol ve kendilerini aa vurma yol
lar ve bu bilind sreleri bilin yzeyine karacak bir
tedavi ekli ile ilgili baz temel dnce eilimleri anla
myorsa, o zaman burada ortaya atlm olan grler
psikanalizin kapsamna girer. Freudun kuramsal yorum
lamalarnn tmne sk skya bal kalmann, nevroz
lar, Freud'un kuramnn ynelttii ekilde aklamak, ya
ni Freudun kuram nevrozlarda neyi aramaya doru g
tryorsa onu bulmaya almak gibi bir tehlike yarata
cana inanyorum. Bu ise bir yerde donup kalmak tehli
kesiyle karlamak
demektir. Bence Freud'un ortaya
koymu olduu o dev esere bal kalmak, onun kurduu
temellere dayanmak eklinde olmaldr; bylece, kuram
sal alanda olduu kadar tedavi alannda da psikanalizin
gelecek iin sunmu olduu imknlarn gereklemesine
yardmc olabiliriz.
Bu noktalar, akla gelebilecek bir soruyu da cevap
landracaktr: Benim yorumlamalarmn bir dereceye ka
dar Adler'inkine bal olup olmad. Adler'in arlk ver
mi olduu baz noktalarla birtakm benzerlikleri olmakla
birlikte, benim yorumlamalarmn temelinde Freudun g
rleri bulunmaktadr. Adler, psikolojik srelerin zn
verimli bir ekilde kavramay baarabilmi bir grn
bile, tek ynl olduu ve Freud'un temel bulularna da
yanmad zaman ksr kalabileceini gsteren iyi bir r
nektir.
Baka psikanalitik yazarlarla hangi bakmdan uyu
tuumu, hangi bakmdan onlardan ayrldm belirtmek
bu kitabn temel amac olmad iin, gr ayrlklar ile
ilgili tartmalarm genellikle Freudun grlerinden ak

24jamzn Tedirgin insan

a ayrlan belli sorunlar zerindeki dncelerimle snr

lamak istedim.
Burada ortaya koymu olduum grler, nevrozlar
zerindeki uzun psikanalitik incelemelerden edinmi oldu
um izlenimlerdir. Yorumlamalarmn dayanm olduu o l
gular btnn (materyeli)
okuyucularma sunabilmek
iin, kitabma tek tek durumlarla ilgili birok ayrntl ha
yat hikyesi koymu olmam gerekirdi; ne var ki byle bir
tutum, nevrozlarla ilgili sorunlarn genel bir portresini iz
mek amacn gden bir kitabn gerektiinden ok ykl
olmasna yol aard. Bununla birlikte, bu olgular btn
olmadan da, uzmanlar kadar meslekten olmayan kim
seler de, belirtmi olduum eylerin geerliini snaya
bilirler. Okuyucu eer dikkatli bir gzlemci ise. benim
ne srm olduum varsaymlar kendi gzlemleri ve de
neyleri ile karlatrabilir ve bylece, sylemi olduum
eyleri onaylayabilir ya da reddedebilir, deitirebilir ya
da dorulayabilir.
Bu kitap kolayca anlalabilir bir dille yazlmtr; ak
ve seik olabilmek kaygs ile ok fazla ayrntl konulara
girmekten kandm. Elimden geldii kadar teknik terim
ler kullanmamaa altm, nk bu gibi terimler kullan
mak hemen her zaman ak ve seik bir ekilde dn
meyi engelleme gibi bir tehlike yaratr. Bu yzden birok
okuyucuda, zellikle meslein yabancs olan kimselerde,
nevrotik kiilikle ilgili sorunlarn kolayca anlalabilecei
kans uyanabilir. Ama byle bir sonuca varmak yanl,
hatta tehlikelidir. Bn psikolojik sorunlarn kanlmaz
bir ekilde i ie girmi olduunu ve kolay kolay kavranlamyacan gzden karmamalyz. Bu gerei ka
bul etmek istemeyen biri varsa, bu kitab okumamas da
ha iyi olur. Yoksa kafas karacak ve arad hazr fo r
mlleri burada bulamyarak hayal krklna urayacak
tr.
Bu kitap, meslei gereince nevrotik kiilerle ura
mak zorunda kalan ve bu konudaki problemlerin yaban
cs olmayan kimselere olduu kadar, meslein dnda

amzn Tedirgin tnsa|25

kalmakla birlikte konu ile ilgilenen kimselere de seslen

mektedir. Meslei gereince konu ile ilgilenenler ara
snda da yalnzca psikiyatrlar iin deil, sosyal hizmet
grevlileri ve retmenler; ayn zamanda, eitli kltr
lerin incelenmesinde psikolojik etkenlerin anlam ve ne
mini kavram olan antropologlar ve sosyologlar iin de
yararl olacaktr. Son olarak, bu kitabn, nevrotik insann
kendisi iin de belli bir nem tayacan umuyorum.
Byle bir kimse, eer herhangi bir psikolojik dnceyi
kendi ic dnyasna karma ya da kendisine zorla kabul
ettirilmek istenen bir ey olarak grp, ta bandan red
detmee kalkmazsa, ou zaman kendi aclarndan yola
karak, karmak psikolojik olaylar kendinden daha g
l olan insan kardelerinden daha iyi anlayabilir ve kav
rayabilir. Ama ne yazk ki kendi durumuyla ilgili bir ey
ler okumak onu iyiletirmeyecektir; okuduu eylerde,
byk bir olaslkla, kendinden ok, bakalarn bulma
eilimini gsterecektir.
Bu kitabn yayna hazrlanmasnda yardmc olan Eli
zabeth Todd'a burada teekkr etmek isterim. Kendileri
ne borlu olduum yazarlar metinde belirtilmitir. Bize
almalarmzn
dayand
temeli ve kullanacamz
aralar salayan Freud'a ve ulam olduum sonular
da katks bulunan hastalarma ayrca minnet duygularm
belirtmeyi byk bir bor bilirim.

I. BLM

N E V R O Z L A R IN K L T R E L VE
P SK O L O JK K A P S A M I
Bugn nevrotik kelimesini olduka rahat bir ekil
de kullanrz; u var ki, bu kelimeyi kullanrken ne demek
istediimizi her zaman ak ve seik olarak bilmeyiz.
ou zaman nevrotik deyimini kullanmak, herhangi bir
kimseyi beenmediimizi biraz daha incelmi, daha bilgi
bir dille belirtmekten baka bir ey deildir: Daha nce
tembel, alngan, evresindekilerden ok ey bekleyen ya
-da kukucu olarak nitelenen kimselere bugn nevrotik
denilmektedir. Ama yine de bu terimi kullandmz za
man ne demek istediimiz konusunda belli bir fikrimiz
ardr ve bu terimin tam anlamn bilmesek de, niin onu
semi olduumuzu belirleyecek birtakm kriterlerimiz de
bulunmaktadr.
ilk olarak, nevrotik kimseler gstermi olduklar tep
kiler bakmndan ortalama bireylerden ayrlrlar. Szge
lii, aa derecede bir ite kalmak isteyen, cretinin art
rlmas nerisini reddeden ve stleriyle zdelemek* is<*) zdelemek deyimini, bir insann baka insanlarla
kendisi arasnda sk bir ba kurmasn, onlar benim se
mesini, onlar gibi davranmasn, onlara yaknlk duy
masn ve onlarla ibirlii yapmasn, baka bir deyimle
onlarla bir ve ayn kimse olacak ekilde birlemesini
dile getiren identification kelimesinin karl olarak
kullandm. (evirenin notu.)

28];m/,in Tedirgin insan

temeyer bir gen kz; ya da iine daha ok zaman ayra

cak olursa daha ok para kazanabilecei halele haftada
otuz dolar ile yetinen ve bu parann elverdii lde ha
yatn tadn karmaa bakan, zamannn ounu kadn
larla geiren ya da birtakm teknik hobbylere harcayan
bir sanaty, ister istemez nevrotik olarak grme eilimindeyizdr. Bu gibi kimseleri nevrotik olarak nitelemi
olmamzn nedeni, toplum ierisinde n srada yer almak,
bakalarn gemek ve yaamak iin gereken en az pa
radan daha ounu kazanmak istemeyi gerektiren bir
davran kalbnn oumuz
tarafndan benimsenmesi,
hem de bu konuda baka bir davran kalbna yer ver
meyecek ekilde benimsenmi olmasdr.
Bu rneklerden de anlalaca zere, bir kimsenin
nevrotik olup olmadn belirleyebilmek iin kullanm
olduumuz kriterlerden biri, o kimsenin davranlarnn
amzn benimsemi olduu herhangi bir davran kal
bna uygun olup olmadn aratrmaktr. Herhangi bir
yarma itkisiyle* hareket etmeyen, hi deilse gze ar
pan bir yarma itkisiyle hareket etmeyen gen kz bir
Pueblo Kzlderili kltrnde yaam olsayd, normal ola
rak grlecekti; ya da yukarda Sz konusu edilmi olan
sanat bir gney talya kynde ya da Mexico'da yaa
sayd, o da normal oiarak kabul edilecekti; nk bu ev
relerde bir insann zorunlu ihtiyalarn karlamak iin
gerekenden daha ok aba gstermesi ya da daha ok
para kazanmak istemesi gerektii eklinde bir dnce
ye rastlanmamaktadr. Daha eskiye dnecek olursak. Eski
Yunanlarda, bir insann ihtiyalarnn gerektirmi oldu
undan daha ok almak istemesinin yakksz bir dav
ran olarak nitelendiini de grrz.
Bylece nevrotik kelimesi, balangta yalnzca
tbbi bir anlam tamakla birlikte, bugn bu kelimeyi klO

lki deyimini, insan belirli bir davranta bulunmaa

doru iten, bir i kuvveti dile getiren drive kelim esi
ni:: karl olarak kullandm. (evirenin notu.)

amzn Tedirgin nsanj29

trel kapsamn hesaba katmadan kullanamayz. Krk

bir bacak, hastann kltrel evresi bilinmeksizin anla
labilir; ama hayaller gren ve bu hayallerinin gerek ol
duunu ileri sren bir Kzlderili olan' psikotik olarak
nitelemek yanl olacaktr. Bu Kzlderililerin kltrlerin
de hayaller ve sanrlar (hallucination) grmek zel bir
yetenek, ruhlarn insanlara vermi olduu bir ba ola
rak grlr ve bu gibi hayaller ya da sanrlar gren bir
kimse toplum ierisinde belli bir saygnlk (prestij) kazan
d iin de, hayal ya da sanrlar grmek iin zel bir
aba gsterilir. Saatlerce lm dedesiyle konuan bir
kimse bizim iin nevrotik ya da psikotiktir; oysa baz K
zlderili kabilelerde atalarla byle bir iliki kurma, benim
senmi bir kltr kalbdr. lm bir akrabann ad ge
tii zaman fena halde incinen bir insan bize gerekten
nevrotik olarak grnd halde, byle bir insan Jicarilla Apache kltrnde2 kesinlikle normal olarak grle
cektir. Ayba halinde bulunan bir kadnn yaklamasn
dan dehete den bir erkei biz nevrotik olarak nitele
me eiliminde olduumuz halde, birok ilkel kabilelerde
ayba ile ilgili korkular ortalama bir tavr olarak grn
mektedir.
Normal kavram kltrden kltre deimekle kal
maz, ayn kltr ierisinde zamana gre de deiir. Sz
gelii, bugn olgun ve bamsz bir kadn, cinsel iliki
lerde bulundu diye kendisini dm bir kadn, onurlu
bir erkein sevgisine layk olmayan bir kadn olarak g
ryorsa, nevrotik bir kadn olmasndan phe edilir; hi
deilse toplumun baz evrelerinde bu byledir. Oysa
krk yl kadar nce byle bir sululuk duygusu normal
olarak grlrd. Normallik anlay toplumun eitli si
li) Baknz; H. Scudder Mekeel, Clinic and Culture, Jour
nal of Abnormal and Social Psychology, Cilt 30 (1935),
ss. 292-300.
(2) M. E. Ople-, An Interpretation of Am bivalence of two
American Indian Tribes, Journal of Social Psychology,
Cilt 7 (1936), ss. 82-116.

30jamzn Tedirgin nsan

ruflarna gre de deiir: Szgelii, feodal snfn birey

leri, bir erkein av ve sava zamanlarnn dnda btn
zamann tembel tembel geirmesini normal olarak gr
dkleri halde, ayn tavr takman burjuva snfndan bir
kimse kesinlikle anormal olarak nitelenecektir. Toplum
ierisinde, Bat kltrnde olduu gibi, kadnla erkein
mizalarnn farkl olduu inancna dayanan bir cinsel ay
rm var olduu zaman, normal kavram byle bir cinsel
ayrma gre de deiecektir: Szgelii, krkna yaklaan
bir kadnn yalanmak korkusunu kafasndan skp ata
mamas normal olarak grlebilecei halde, bir erkein,
hayatnn bu dneminde yallk konusunda ar bir du
yarlk gstermesi nevrotik olarak nitelenecektir.
Eitim grm olan her insan, normal olarak ka
bul edilen eylerin deiebileceini bir dereceye kador
bilir. inlilerin bizim yediklerimizden baka yemekler ye
diklerini biliriz: Eskimolarn deiik temizlik anlaylar
olduunu, ilkel toplumlardaki bir bycnn hastalar iyi
letirmee alrken ada bir doktorun bavurduu yol
lardan apayr birtakm yollara bavurduunu da biliriz.
Ne var ki, yalnzca trelerin ve alkanlklarn deil, itki
lerin ve duygularn da birbirinden farkl olduu, antropo
loglar5 tarafndan aka ya da st kapal bir ekilde
belirtilmi olmakla birlikte, genellikle pek iyi anlalma
mtr. Sapir'in4 gstermi olduu gibi, normali hep ye
niden kefetmek ada antropolojinin deerli ynlerin
den biridir.
Her kltrn kendi duygularnn ve itkilerinin insan
tabiatnn biricik normal grn olduu inancna drt
(3) Baknz: Margaret Mead'in Sex and Temperament in
Three Prim itive Societies; Ruth Benedict'in Patterns of
Culture; A. S. Hallowell'in yeni kacak olan Handbook
of Psychological Leads for Ethnological Field Workers
adl eserlerindeki deerli antropolojik bulgular.
(4) Edward Sapir, Cultural Anthropology and Psychiatry,
Journal of Abnormal and Social Psychology, Cilt 27
(1932), SS. 229-242.

amzn Tedirgin nsan |31

elle sarlmasn5 aklayacak gl nedenler vardr ve psi

koloji de bu kuraln dnda kalamaz. Bu konuda bir r
nek verecek olursak, Freud, kendi gzlemlerinden kad
nn erkekten daha kskan olduu sonucunu karm ve
genel bir olay olarak kabul ettii bu sonucu biyolojik te
mellere balayarak aklamaa alm tr6. Freud ayn
(5) Baknz: Ruth Benedict, Patterns of CuRure.
(6) Some Psychological Consequences of the Anatomical
Distinction between the Sexes adl yazsnda Freud,
anatomik cinsel aynnlar yznden ister istem ez her kz
ocuun, penise sahip olduklar iin olan ocuklar
kskandn ileri srmtr. Freuda gre kz ocuun
penise sahip olma istei, daha sonra, penisi olan bir
erkee sahip olma istei halini alr. O zaman o, baka ka
dnlarn erkeklerle olan ilikilerini, daha dorusu, ba
ka kadnlarn erkeklere sahip olmalarn kskanr; tpk
ocukken olanlarn penisse sahip olmalarn kskan
d gibi. Freud bu gibi deyim ler kullanm akla kendi a
nn kkrtclna (ivasna) kaplm grnmektedir:
nsanln tmn kapsayacak ekilde'insan tabiat hak
knda birtakm genelletirm eler yapmtr; u var ki,
yapm olduu genelletirm eleri yalnzca bir tek kltr
blgesi zerindeki gzlemlerine dayandrmtr.
Antropolog, Freud'un gzlemlerinin geerliini tartma
a kalkmayacaktr; bunlar belli bir zamanda belli bir
kltr ierisindeki insanlarn bir blm ile ilgili gz
lem ler olarak kabul edecektir. Ama kskanlk karsn
da taknlm olan tavrlar konusunda kltrler arasnda
saysz ayrlklar olduunu; baz toplumlarda erkeklerin
kadnlardan daha kskan olduunu; baka toplumlarda
her iki cinste de kskanla rastlanmadn; bazlarn
da ise her iki cinsin de ar derecede kskan olduunu
gstererek, Freud'un genelletirmelerini tartma konusu
edebilecektir. Bu farklar gz nnde tutarak, Freud'un
-ya da daha dorusu herhangi bir kim senin- kendi gz
lemlerini. anatomik cinsel ayrmlara dayanarak akla
maa amasn kabul etmeyecektir. Buna karlk, ha
yat artlarndaki farkll aratrmann zorunluluu ze
rinde duracak ve bu farklarn kadn ve erkeklerdeki ks-

321amzn Tedirgin nsan

zamanda, adam ldrmeyle ilgili sululuk duygularnn

her insanda var olduunu kabul eder grnmektedir7. u
var ki, adam ldrmee kar taknlan tavrlarn son de
rece deiik olduu su gtrmez bir gerektir. Peter
Freuchen'in9 gstermi olduu gibi. Eskimolar adam l
dren bir kimsenin cezalandrlmas gerektiini akllarna
bile getirmezler. Birok ilkel kabilelerde bireylerden biri
nin bir yabanc tarafndan ldrlmesi halinde ailenin u
rad zarar, onun yerine baka birinin konulmas ile gi
derilebilir. Baz kltrlerde olu ldrlen bir annenin ac
lar, onun yerine katili evlat edinmekle dlndirilebilir .
Baka antropolojik bulgular gz nnde bulundur
duumuz zaman, insan tabiat ile ilgili kavramlarmzn
olduka ilkel olduunu kabul etmek zorunda kalrz: Sz
gelii, yarmann, kardeler arasndaki iddetli yarma
nn, sevgi ile cinsellik arasndaki yaknln insan tabia
tndan ileri gelen eilimler olduunu sanmamz bu konu
daki bilgisizliimizin ve deneysizliimizin sonucudur. Nor
mallik anlaymz, belli bir grup ierisinde var olan ve bu
kanln gelim esi zerindeki etkilerini a karma
nn gerekli olduunda srar edecektir. Bir rnek verecek
olursak, bizim kltrmz sz konusu olduu zaman,
kltrmzn nevrotik kadnlar iin doru olan Freud'
un gzlemlerinin, bu kltrn normal kadnlar iin de
geerli olup olm yacan sormak gerekecektir. Byle
bir soruyu ortaya atmak gerekir, nk psikanalistler
genellikle her gn nevrotik insanlarla uramak zorun
da kaldklar iin, kltrmzde normal insanlarn da
bulunduu gereini gzden karmaktadrlar. Ayn e
kilde, yle bir soru da sormak gerekir: te k i cins kar
snda duyulan kskanlk duygusunu ve sahip olma is
teini artran psikolojik etkenler nelerdir ve kltrmz
ierisinde yaayan kadn ve erkeklerin hayat artlarn
daki hangi farklar kskanln gelim esiyle ilgili bu
fark aklayabilir?
(7) Sigmund Freud, Totem and Taboo.
(8) Peter Freuchen, Arctic Adventure and Eskimo.
(9) Robert Briffault, The Mothers.

amzn Tedirgin lnsan/33

grubun kendi yelerine kabul ettirdii belli birtakm duy

gu ve davran llerinin benimsenmesi sonucunda or
taya kmtr. Ama davran lleri kltrden kltre
deitii gibi, alara, snflara ve cinslere gre de de
imektedir.
Bu noktalar gz nnde bulundurmak, psikoloji iin,
ilk bakta sanldndan ok daha nemli sonular do
uracaktr. lk olarak, psikolojinin evrensellii konusun
da bir phe uyanacaktr. Kendi kltrmzle ilgili bulgu
larla baka kltrlerle ilgili olanlar arasndaki benzerlik
lerden her ikisinin de ayn olduu sonucunu karmama
lyz. Yeni bir psikolojik bulgunun insan tabiatndan ileri
gelen evrensel bir eilimi ortaya koymu olduu varsay
m artk geer olarak kabul edilmemektedir. Btn bunla
rn sonucu olarak baz sosyologlarn tekrar tekrar belirt
mi olduklar eyin doruluu ortaya kmtr; Btn in
sanlk iin geer olarak kabul edilebilecek bir normal psi
koloji yoktur.
Bununla birlikte, btn bu snrlamalar, olaylar an
lamamza yardmc olan yeni imknlarn ortaya kmas
ile epeyce giderilebilmitir. Bu antropolojik verilerin orta
ya koyduu en temel sonu, duygularn ve tavrlarn, in
san artacak derecede, ierisinde bulunduumuz ve
birbirinden ayrlamyacak ekilde i ie gemi olan bi
reysel ve kltrel etkenler tarafndan yorulmu olduu
dur. Bu ise, ierisinde yaadmz kltrel durumlar bil
diimiz zaman, normal duygular ve tavrlarn zel nite
liini ok daha iyi bir ekilde anlama ansmzn daha
ok olmas demektir. Nevrozlar ise normal davran ka
lplarndan sapmalar olarak grld iin, bylece onlar
da daha iyi anlayabileceiz.
Byle bir yol tutmak, bir bakma. Freud'u, eninde so
nunda. toplumu o zamana gelinceye kadar akla gelme
mi bir nevrozluk anlay ile ele almaa gtrm olan
yol boyunca izlemek demektir. Kuramsal bakmdan Freud,
zelliklerimizi biyolojik itkilere kadar geri gtrmekle bir
likte, kuramsal alanda ve daha ok, uygulamada, bireyin

341amzn Tedirgin nsan

hayat artlarn, zellikle ilk ocukluktaki sevgi yaant

larnn yourucu etkilerini ayrntl olarak bilmedike bir
nevrozu anlayamyacamz ne sren gr iten be
nimsemitir. Ayn ilkeyi belli bir kltr ierisindeki normal
ve nevrotik yaplar sorununa uyguladmz zaman, o kl
trn bireyler zerindeki etkilerinin ayrntl bir bilgisi eli
mizde olmadka, bu yaplar anlayamyacamz sonucu
ortaya kar10.
Btn bunlar Freud'u amak iin kesin bir adm at
mak zorunda olduumuzu gsterir: u var ki. byle bir
adm, ancak Freud'un temel bulgularna dayandmz za
man gerekleebilecektir. Bir bakma Freud, ann ok
ilerisinde bulunmakla birlikte, bir bakma da -psikolojik
zelliklerin biyolojik kaynan abartm olmas yzndenkendi ann bilimsel yneliine bal kalmtr. Bizim
kltrmz ierisinde sk sk rastlanan igdsel itki
lerin ya da sevgi objesi iie olan ilikilerin, biyolojik olarak
(10) Birok yazarlar kltrel etkenlerin psikolojik durum
lar belirleyici etkisinin nemini kabul etmilerdir.
Erich Fromm, Zur Entstehutg des Christusdogmas
(Imago, Cilt 16, 1930, ss. 307-373) adl yazsnda, Alman
psikanalitik literatrnde ilk defa olmak zere byle
bir yaklam yntemi sunmu ve gelitirmitir. Daha
sonra bakalar da bu yolu benimsemitir: W ilhelm
Reich, Otto Fenichel, vb. Amerika Birleik D evletleri'nde psikiyatrinin, kltrel olaylar gz nnde bu
lundurmas gerektiini ilk defa fark eden Harry Stack
Sullivan olmutur. Sorunu bu ekilde ele alan baka
Amerikan psikiyatrlar arasnda Adolf Meyer, William
A. White (Twentieth Century Psychiatry), William A.
Heaiy ve Augusta Bronner (New Light on Delinquency)
saylabilir. Yakn zamanlarda F. Alexander ve A. Kardiner gibi baz psikanalistler, psikolojik sorunlarn k l
trel kapsam zerinde durmulardr. Byle bir gr
noktasn benim sem i olan sosyal bilim adamlar ara
snda zellikle H. D. Lassw elle (World Politics and Per
sonal Insecurity) ve John Dollard'a (Criteria for the
Life History) baknz.

amzn Tedirgin nsan 35

belirlenmi insan tabiat ile ilgili olduunu ya da (biyolo

jik olarak verilmi pregenital safha', Oedipus komp
leksi gibi) deitirilemeyen durumlardan ileri geldiini ka
bul etm itir.
Freudun kltrel etkenlere nem vermemi olmas
yalnzca
birtakm yanl genelletirmelere yol amakla
kalmam, ayn zamanda tavrlarmz ve davranlarmz
belirleyen gerek itkileri anlamamz da geni lde en
gellemitir. Kltrel etkenlerin bu ekilde bir yana itilmi
olmas, bence, psikanalizin Freud tarafndan alm olan
kuramsal yollar adm adm izledii srece, gzlerimizin
nnde duran sonsuz imknlarna ramen niin bir k
maza saplandn, niin bir yn g anlalr kuramlar
ierisinde bocaladm ve belirsiz bir terminoloji kullan
maktan niin kurtulamadn aklayan temel etkendir.
Bir nevrozun normalden sapma olduunu grm bu
lunuyoruz. Bu kriter, ok nemli olmakla birlikte ye
terli deildir. nsanlar nevrotik olmadan da genel davra
n kalplarndan sapm olabilirler. Yukarda sz konusu
edilmi olan ve ihtiyacndan daha ok para kazanmak
iin zaman harcamak istemeyen ressam nevrotik olabi
lir; ya da yalnzca, yarmal bir ekimeye kendini ka
trmak
istemeyecek kadar akll olabilir. br yandan,
yle bir bakld zaman, ierisinde bulunduu yaama
kalplarna iyice uymu gibi grnen
birok kimseler
adamakll nevrotik olabilirler. Bu gibi durumlarda psiko
lojik ya da tbbi bir gr as gerekli olacaktr.
in tuhaf u ki. byle bir gr asndan, bir nev
rozu oluturan eyin ne olduunu sylemek de kolay de
ildir. Her ne olursa olsun, yalnzca d grn incele
mekle yetindiimiz srece, btn nevrozlarda ortak olan
ayrt edici nitelikleri ortaya karmak gtr. Hi phe
(*) Cinsel itepilerin farklamad ve bedenin cinsel or
ganlarnda toplanacak yerde az ya da ansle ilgili
tatminlerle snrland ilk ocukluk safhas. (evirenin
notu.)

36:amzn Tedirgin nam

siz phobia'lor, depression'lar, fonksiyonel fizik bozukluk

lar gibi belirtileri kriter olarak kullanamayz, nk bun
lar var olmayabilirler. Daha ileride tartma konusu ede
ceim nedenlerle, birtakm inhibitionlar* her zaman kar
mza karlar, ama o kadar kaypak ya da o derece
gizlenmi olabilirler ki, dtan bakld zaman gzden
kaabilirler. Cinsel ilikilerdeki bozukluklar da hesaba
katacak ekilde bakalaryla olan tm ilikilerdeki bozuk
luklar yalnzca d belirtilere gre deerlendirdiimiz za
man da ayn glkler ortaya kacaktr. Bu gibi bozuk
luklar her zaman iin var olmakla birlikte, kolay kolay
fark edilmeyebilirler. Ama yine de, kiilik yapsnn derin
bir bilgisine ihtiya gstermeden, btn nevrozlarda dik
kati eken iki ayrt edici nitelik vardr: Tepkilerdeki belli
bir katlk (rigidity) ve imknlarla baarlar arasndaki tu
tarszlk.
Her iki ayrt edici niteliin de daha fazla aklanmas
gerekir. Tepkilerdeki katlk derken, baka baka du
rumlarda baka trl tepkide bulunmamz salayan bir
esneklik ya da eilip-bklebilme yeteneinin bulunmay
n anlyorum. Szgelii, normal bir insan, kukulanmay
gerektiren nedenler olduunu grd ya da hissettii
zaman kuku duyar; nevrotik bir insan ise, kendi duru
munu fark etsin ya da etmesin, her zaman kuku iin
dedir. Normal bir insan iten gelen tatl szlerle iten o l
mayanlar birbirinden ayrt edebilir; nevrotik bir insan ise
bu kisini birbirinden ayrt edemez ya da her zaman iki
sini de kmseyebilir. Normal bir insan, yersiz bir eyin
kendisine zorla kabul ettirilm ek istendiini hissettii za
man can sklr; nevrotik bir insan ise, kendi yorarna o l
duunu kabul etmi olsa da, herhangi bir eyin kendisi
ne usturuplu bir biimde nerilmesine bile katlanamaz.
Normal bir insan, bazan, nemli ve karar verilmesi g
() Bireyin kendi iinden gelen kart bir gle birtakm
fonksiyonlarnn ya da faaliyetlerinin gereklem esinin
engellenm esi. (evirenin notu.)

amzn Tedirgin tnsan[37

bir sorunla karlat zaman kararsz olabilir; nevrotik

bir insan ise her zaman kararszdr.
Bununla birlikte, katlk, yalnzca kltrel kalplardan
sapt zaman bir nevroz belirtisidir. Bat uygarlndaki
kyllerin byk ounluunun yeni ve yabanc olan her
eyden kukulanm olmalar normal bir kltr kalbdr;
ayn ekilde, kk burjuvalarn tutumlulua vermi olduk
lar ar nem de normal bir katlk (esnek olmama) r
neidir.
Bir insann sahip olduu imknlarla hayattaki gerek
baarlar arasndaki tutarszlk da, ayn ekilde, yalnzca
d etkenlerden ileri gelmi olabilir. Ama herhangi bir in
san, birtakm yetenekleri olduu ve bunlarn gelimesi
iin elverili ortamlar bulunduu halde verimli olamyor
sa, bu durumda imknlarla baarlar arasndaki tutarsz
lk bir nevroz belirtisi olarak grlmelidir; ya da mutlu
olabilmesi iin hibir eksii olmad halde hayatn tadn
karamyorsa; ya da gzel bir kadn olduu halde erkek
ler iin ekici olmadn sanyorsa, bir nevrozla kar
karya bulunuyoruz demektir. Baka bir deyimle nevro
tik bir insan kendini, kendi yoluna dikilen bir engel olarak
grmektedir.
D grn bir yana brakp da, nevrozlarn ortaya
kmasna yol aan itkileri gz nnde bulundurduumuz
zaman, btn nevrozlarda karmza kan temel bir et
kenin var olduunu grrz: Endie ve bu endieye kar
bavurulan savunma mekanizmalar. Bir nevrozun yaps
ne kadar karmak olursa olsun, bu endie, nevrotik s
reci harekete getiren ve srp gitmesine neden olan bir
etkendir. Bu ifadenin anlam daha sonraki blmlerde
ak ve seik olarak belirlenecei iin, burada rnek ver
me gereini duymuyorum. Ama henz bir varsaym da
olsa, temel bir ilke olarak kabul edeceksek eer, zerinde
biraz ayrntl bir ekilde durmamz gerekecektir.
Aka grlecei zere, bu ifade olduka geneldir.
Endieler ya da korkular -bu iki terimi bir sre e-anlaml
imi gibi kullanacaz- ve bunlara kar bavurulan sa

38iamzn Tedirgin nsan

vunma mekanizmalar her zaman karmza kmakta

dr. Bu tepkiler yalnzca insanlarda grlmez. Herhangi
bir tehlikeden rkm olan bir hayvan, bir kar saldrya
geiyor ya da kapyorsa, ayn korku ve savunma durumu
ile kar karya bulunuyoruz demektir. Yldrmdan kor
kuyor ve dammza bir paratoner yerletiriyorsak, ba
mza gelebilecek kazalardan korkarak bir sigorta yaptryorsak, bu gibi hallerde de ayn korku ve savunma et
kenlerinin var olduunu kestirmek g deildir. Bunlar
her kltrde, o kltr iin zel olan deiik ekillerde or
taya karlar ve kem gzden saknmak iin muska ta
mak. llerden duyulan korkuya kar ayrntl ayinler yap
mak, ayba halinde bulunan kadnlardan gelebilecek k
tlklerle ilgili korkulara kar onlarla cinsel ilikide bu
lunmay yasaklayan tabular koymak gibi eitli ekillerde
kalplam ya da kurumlam olabilirler.
Bu gibi benzerlikler bizi yanl bir karsamaya g
trebilir. Korku ve savunma, nevrozlarda rol oynayan te
mel etken olduuna gre, korkuya kar bavurulan bu
kalplam savunma mekanizmalar niin kltrel nev
rozlarn belirtisi olarak kabul edilmesin? Byle bir
karsamann yanll, tek bir unsuru ortak olan iki olayn
zorunlu olarak ayn olmas gerekmedii gereini gre
memekten ileri gelecektir. Yalnzca ikisinin de ilkel mad
desi ta olduu iin kimse eve kaya demee kalkma
yacaktr. O halde, nevrotik korkular ve savunma meka
nizmalarn zellikle nevrotik yapan ey nedir? Bu, acaba,
nevrotik korkularn hayal rn olmalar ile mi ilgilidir?
Bu soruya hayr diye cevap vermemiz gerekiyor, n
k llerden duyulan korkuyu do hayal rn bir korku
olarak niteleyebiliriz: her iki durumda da anlayamamak
tan ileri gelen bir izlenime kaplmzdr. Acaba nevrotikliin temeli, nevrotik bir insann niin korktuunu kesin
likle bilmemesiyle mi ilgilidir? Bu soruya da hayr de
memiz gerekiyor, nk ilkel bir insan da llerden niin
korktuunu bilmez. Aradaki fark bilinli bir ekilde bilme

amzn Tedirgin lnsan|39

ya da akla uygunluk derecesiyle ilgili olacak yerde, aa

daki iki etkenden ileri gelmektedir.
lk olarak, btn kltrlerde, hayat artlar baz kor
kularn ortaya kmasna yol aar. Bu korkularn nasl
olutuklarn bir yana brakacak olursak, ya d tehlike
lerden (tabiat, dmanlar), ya sosyal ilikilerin alm ol
duu ekillerden (bask, hakszlk, zoraki bamllk, en
gellemeler yznden dmanlk duygusunun ortaya km
olmas), ya da kltrel geleneklerden (kt ruhlarla ve ta
bularn bozulmasyla ilgili korkular) ileri geldiklerini g
rrz. Bir insan bu korkulardan az ya da ok etkilenmi
olabilir, ama bu korkularn genellikle belli bir kltr ie
risindeki herkesi etkilediini, hi kimsenin bu etkiden
kurtulamyacan kabul etmek doru oiur. u var ki nev
rotik bir kimse yalnzca belli bir kltrdeki btn birey
lerde grlen ortak korkular paylamakla kalmaz, kendi
zel hayat artlarnn etkisiyle -u var ki bunlar da genel
artlarla i ie girmitir- nicelik ya da nitelik bakmn
dan kltrel kalplardan ayrlan birtakm korkular da du
yar.
ikinci olarak, belli bir kltr ierisindeki korkular ge
nellikle baz koruyucu nlemlerle (tabular, ayinler, detler
gibi) nlenmitir. Bu gibi savunma yollar genellikle, nev
rotik bir insann farkl bir biimde kurmu olduu savun
ma mekanizmalar ile karlatrldnda, korkularla, da
ha az aba harcayarak, daha kolay savamak imknn
verirler. Bylece, normal bir insan, kendi kltrnn kor
kularnn ve savunma yollarnn etkisinde kalmakla bir
likte, genellikle kendi imknlarna gre yaama ve haya
tn sunduu
eylerden zevk alma yeteneine sahiptir.
Normal bir insan, kendi kltr ierisinde kendisine veril
mi olan imknlra en iyi ekilde kullanabilir. Olumsuz
bir deyimle syleyecek olursak, normal bir insan, kendi
kltrnn gerektirmi olduundan daha fazla ac ek
mez. Nevrotik bir insan ise, her zaman, ortalama bir in
sandan daha ok ac eker ve savunma mekanizmalar
iin olaanst bir bedel demek zorunda kalr: Canll

40'amzm Tedirgin Insam

nn ve gelime yeteneinin, zellikle baar kazanma ve

hayattan ta t alma yeteneinin bozulmas... Biraz nce
sz konusu etmi olduum imknlarla baarlar arasn
daki tutarszlk buradan ileri gelir. Gerekte, nevrotik
bir insan, ac eken bir insandr. Btn nevrozlarn s
tnkr bir gzlemle fark edilebilecek ayrt edici nitelik
leri zerinde tartrken bu olguya dikkati ekmemi ol
mamn biricik nedeni, bu olgunun dtan bakld zaman
gzden kaabileceidir. Nevrotik bir insann kendisi bile
ac ektiinin farkna varmam olabilir.
Korkulardan ve korkulara kar bavurulan savunma
mekanizmalarndan sz ederken, korkarm ki imdiye ka
dar birok okuyucu bu derece basit bir sorun zerinde bu
kadar durulmu olmasndan sabrszlanmtr: Bir nevro
zu belirleyen eyin ne olduu sorunu. Kendimi savunmak
iin u noktay belirtmek isterim: Ruhsal olaylar her za
man karmaktrlar; baz sorular grnte insana basit
mi gibi gelir, ama bu sorulara verilecek cevaplar hibir
zaman basit deildir. Daha balangta karmza kan bu
glk, eine az rastlanan bir glk deildir; kitap boyun
ca, hangi sorunu ele alrsak alalm, hep byle bir g
lkle karlaacaz. Bir nevrozun belirlenmesinde kar
latmz zel glk, ne yalnzca psikolojik, ne de yal
nzca sosyolojik aralarla tatmin edici bir cevaba ula
mamzn mmkn olmamasdr; byle bir cevaba ancak
bir ona bir buna, nce birine sonra tekine bavurmakla
ulaabiliriz; gerekte bizim burada yapm olduumuz ey
de budur. Eer bir nevroza yalnzca onu oluturan tki
ler ve ruhsal yaps asndan bakacak olursak, soyut
bir kavramdan baka bir ey olmayan normal insan
gerekten varm gibi kabul etmi oluruz: Oysa byle bir
insan yoktur. Kendi lkemizin ya da bizimkine benzer bir
kltr olan lkelerin snrlarn aar amaz daha ok g
lkle karlarz. Bir nevroza yalnzca sosyolojik bir g
r asndan baktmz ve onu yalnzca belli bir toplu
mun ortak davran kalbndan bir sapma olarak grd
mz zaman ise, bir nevrozun psikolojik ayrt edici ni

amzn Tedirgin lnsan|41

telikleri olarak bildiimiz eylere gereken ilgiyi gsterme

mi oluruz; bu durumda hangi okuldan ya da hangi lke
den olursa olsun hibir psikiyatr, olup bitenleri, genellikle
bir nevroz belirtisi olarak grmee alkn olduu eyler
olarak kabul edemiyecektir. Bu iki yaklamn birbiriyle uz
lamas, ancak normalden olan sapmalar hem nevrozun
d grn, hem de ruhsal sreleri oluturan itkiler
bakmndan ele alan, ama ne onu ne de tekini birinci
derecede ve kesin bir etken olarak grmeyen bir gzlem
yntemine bavurmakla gerekleebilir. Her ikisinin birbiriyle kaynam, birlemi olmas gerekir. Korkunun ve
korkuya kar bavurulan savunmalarn, bir nevrozu olu
turan gl merkezlerden biri olduunu, ama ancak ayn
kltr ierisindeki korkular ve savunmalardan nitelik ya
da nicelik bakmndan ayrldklar zaman bir nevroza yol
atklarn sylerken genellikle tutmu olduumuz yol
budur.
Ayn ynde bir adm daha atmak zorundayz. Bir
nevrozun baka bir temel ayrt edici nitelii daha vardr;
Birtakm eliken eilimlerin bulunmu olmas. Nevrotik
bir insan bu eliken eilimlerin varlndan, hi deilse
ieriinden habersiz olmakla birlikte, otom atik olarak ba
z uzlatrc zm yollarna varmaa almaktadr.
Freud bu sonuncu ayrt edici niteliin, u ya da bu ekil
de bir nevrozu belirleyen temel unsur olduuna dikkati
ekmitir. Nevrotik atmalar belli bir kltr ierisinde
ki ortak atmalardan ayran ey ne onlarn ieriidir,
ne de bilind olmalardr. Bu ki bakmdan ortak kl
trel atmalar da ayn olabilirler. Nevrotik atmalarn
ayrt edici nitelii, daha belirli ve daha iddetli olmala
rdr. Nevrotik bir insan, uzlatrc birtakm zm yolla
rna ulamaa alr ve ular; bunlara, yerinde bir de
yimle, nevrotik zm yollar denir ve bu zm yollar
ortalama bir insann bavurduu yollardan daha az ta t
min edicidirler, ayn zamanda btn kiilie ok daha pa
halya mal olurlar.
Buraya kadar gzden geirdiimiz btn bu nokta

42jamzn Tedirgin in san

lar bize henz bir nevrozun tam ve kesin bir tanmla

masn yapmak imknn vermemektedir. Ama bir nevro
zun ne olduunu yine de ana izgileriyle belirleyebili
riz: Nevroz, korkular ve bu korkulara kar bavurulan
savunma mekanizmalar ve birbiriyle atan eilimlere
uzlatrc zm yollar bulma denemeleri ile belirlenmi
olan ruhsal bir bozukluktur. Pratik nedenlerle, byle bir
bozuklua ancak belli bir kltrn ortak davran kal
bndan sapt zaman nevroz adn vermek uygun ola
caktr.

II, BLM

A IM IZIN N E V R O T K K L N D E N
S Z E T M E N N N E D E N LE R
Burada, bir nevrozun kiilii ne ekilde etkiledii so
runuyla ilgilenmi olduumuz iin, aratrmamz yalnzca
iki ynde olacaktr. lk olarak, atmalarla dolu bir d
duruma tepki olmak zere ortaya kan nevrozlar var
dr; bu nevrozlar, bu gibi durumlarla karlamadklar za
man kiiliklerinde herhangi bir bozukluk grlmeyen bi
reylerde ortaya kabilirler. Baz temel ruhsal srelerin
zel nitelii zerinde tarttktan sonra, bu basit durum
nevrozlarna tekrar dneceiz ve bu nevrozlarn yapsn
ksaca gzden geireceiz . Bu gibi nevrozlar herhangi
bir nevrotik kiiliin belirtisi olacak yerde, belli bir g
duruma geici olarak uyamamay dile getirdikleri iin bu
rada onlarn zerinde durmayacam. Nevroz derken,
yalnzca karakter nevrozlarn anlayacam: Yani belirti
(raz) tablosu bir durum nevrozundakinin ayn olabildii
halde, temel bozukluun karakter bozukluu eklinde or
taya kt durumlardan sz edeceim2. Bunlar genel
li) Durum nevrozlar, aa yukar, J. H. Schultzun Exo
gene Fremdneurosen dedii nevrozlarla akmaktadr.
(2) Franz Alexander, karakter nevrozlar terimini klinik
belirtiler gstermeyen nevrozlar iin kullanmay ner
mitir. Bu terimin bu ekilde kullanlmasnn uygun ola
can sanmyorum. nk belirtilerin bulunup bulun
m amasnn ou zaman bir nevrozun zel nitelii ile
ilgisi yoktur.

441amzn Tedirgin insan

tikle ocuklukta balayan ve kiiliin bazan daha kk,

bazan daha byk bir blmn az ya da ok iddetle
etkileyen ve uzun bir zamandan beri sregelen sinsi bir
srecin sonucudurlar. Dtan bakld zaman bir karak
ter nevrozu da o an iin var olan atmal bir durum
dan ileri gelmi gibi grlebilir; ama ilgili kiinin hayat
hikyesi hakknda dikkatle bilgi toplandnda, karakter
bozukluklarnn byle bir durumun ortaya kmasndan
ok daha nce var olduu, o andaki bozukluklarn, ge
ni lde, dahc nceden var olan kiisel glklerden
ileri geldii, ayrca o kimsenin sradan bir salam insan
iin hibir atma yaratmayan bir duruma nevrotik bir
tepki gsterdii ortaya kabilir. O durum, yalnzca belli
bir zamandan beri var olagelen bir nevrozun varln a
a vurmaktadr.
ikinci olarak, nevrozun belirti tablosu ile pek ilgilen
miyoruz. Daha ok karakter bozukluklarna ilgi duyuyo
ruz; nk kiilik bozukluklar nevrozlarda her zaman kar
mza kan olaylar olduklar halde, klinik anlamda be
lirtiler deiebilirler ya da hi grnmeyebilirler. Ayn
ekilde, kltrel bir gr asndan da karakterin oluu
mu belirtilerden daha nemlidir, nk insan davrann
etkileyen ey belirtiler deil karakterdir. Nevrozlarn yaps
ile ilgili daha fazla bilgi edindikleri ve bir belirtiyi orta
dan kaldrmann zorunlu olarak bir nevrozu iyiletirmek
demek olmadn kavradklar iin, psikanalistlerin o,
ilgi ve dikkatlerini belirtilerden ok karakter bozuklukla
rna yneltmilerdir. Bir benzetme ile syleyecek olur
sak, nevrotik belirtiler yanardan kendisi olacak yerde
pskrtt lvlardr; hastal yaratan atma ise. tpk
yanarda gibi, insann i dnyasnn derinliklerinde gizli
dir ve insann kendisi onun farknda deildir.
Bu snrlamalardan sonra yle bir soru ortaya ata
biliriz: Gnmzde yaayan nevrotiklerin birtakm ortak
zellikleri var mdr ve bu zellikler bize amzn nev
rotik bir kiiliinden sz etmek imknn verecek kadar
temelli midir?

amzn Tedirgin Insanj45

eitli trden nevrozlarla birlikte giden karakter bo

zukluklar sz konusu olduu zaman, benzerliklerden ok,
farkllklar kar karmza. Szgelii, histerik karakter,
zorlu itepiler ya da dncelerle belirlenmi bir karak
terden bsbtn farkldr. Bununla birlikte, dikkatimizi
eken farklar mekanizma farklar, ya da daha genel te
rimlerle syleyecek olursak, bu iki bozukluun ortaya
kma ve zmlenme ekillerindeki farklardr: Histerik
tipte, yanstmann (projection)* oynad byk role kar,
zorlu itepiler ya da dncelerle belirlenmi olan tipte
atmalarn dnce dzeyine iletildii (intellectualization)* grlmektedir, br yandan, benim sz konusu
etmek istediim benzerlikler, nevrozlarn grnleriyle
ya da ortaya kma ekilleriyle deil, atmann ierii
(muhtevas) ile ilgilidirler. Daha kesin olarak syleyecek
olursak, benzerlikler, gerekte, bozukluu ortaya karan
ilk yaantlarda deil, nevrotik kiinin o gn iin var olan
atmalarnda aranmaldr.
Harekete getirici gleri ve bunlara bal olan ikinci
derecede etkenleri a karabilmek iin daha nceden
bir varsaym gereklidir. Freud ve psikanalistlerin byk
ounluu, daha ok u ilke zerinde durmulardr: Psi
kanalizin, ya bir itepinin cinsel kklerini (zel erogenic
(*) Projection, bir insann herhangi bir yetersizlik ya da
sululuk duygusundan kurtulmak iin, toplum ca benim
senm i kurallara ve llere aykr den zelliklerini
(duygularn, dncelerini, yanl davranlarn, ka
rakter zelliklerini, vb.) bakalarna yanstm asn, ken
disiyle ilgili ya da kendi suu olan eylerden bakala
rn sorum lu tutmasn salayan bilind bir savunma
mekanizmasdr. (evirenin notu.)
(*) Intellectualization, bir sorunu, duygulardan syrarak
salt dnce dzeyinde ele almay ve zm lem eyi dile
getiren bir terimdir. ou zaman bir duygudan kama
mekanizmas olarak rol oynamaktadr. Babamdan n ef
ret ediyorum cmlesinin yerine Bende Oedipus komp
leksi var cm lesini koymak gibi. (ev-enin notu.)

46jamzn Tedirgin nsan

blgeleri, vb.)* bulmakla, ya da o itepinin ocukluktaki

bir davran kalbnn tekrar olarak kabul edilmesi dola
ysyla, bu davran kalbn a karmakla grevini ye
rine getirebilecei... Bir nevrozu ocukluktaki artlarna
kadar geri gtrmedike o nevrozu anlayamyacamz
kabul etmekle birlikte, genetik bir yaklamn, tek yanl
olarak kald srece, sorunu aydnlatacak yerde daha da
kartracana inanyorum; nk bu durumda nevroz
larda o gn iin var olan bilind eilimler, bu eilim
lerin fonksiyonlar ve itepiler, korkular, savunma nlem
leri gibi teki eilimlerle olan karlkl etkileri zerinde
durulmam olacaktr. Genetik bir anlay ancak fonk
siyonel bir anlaya yardmc olduu lde yararldr.
Bu inantan hareket ederek, farkl tipten nevrozlar
gsteren, yalar, miza ve ilgileri farkl olan, farkl sosyal
tabakalardan gelen ok eitli kiilik tiplerinin analizi so
nucunda, dinamik ynden temel atmalarn ieriklerinin
ve karlkl ilikilerinin btn bu tiplerde birbirine ok ben
zediini grdm3. Psikanalitik uygulamadaki denemele
rim. bu uygulamalarn dnda kalan kiiler ve gnmz
edebiyatndaki karakterlerle ilgili gzlemlerle dorulan
mtr. Nevrotik kimselerin sk sk karmza kan sorun
lar, ounlukla bize mantksz ve anlalmas g gelen
niteliklerinden soyutlanacak olursa, btn bunlarn bizim
kltrmz ierisindeki normal bir insan tedirgin eden
sorunlardan yalnzca nicelik bakmndan farkl olduklar
gzmzden kamyacaktr. oumuz yarma sorunlar,
baarszlk
korkular, manevi yalnzlk, bakalarna dc
(*) Bedenin cinsel ynden duyarl olan blmleri; Az, g
sler, cinsel organlarn bulunduu blgeler gibi. (evi
renin notu.)
(3) Benzerlikler zerinde durmak, zel nevroz tipleri ayr
mak iin yaplan bilim sel abalar nemsememek anla
mna gelmez. Tersine, psikopatolojinin, ruhsal bozukluk
lar, bu bozukluklarn oluumunu, zel yapsn ve gr
nlerini iyice belirlem ekle byk lde gelitiine ke
sinlikle inanyorum.

amzn Tedirgin lnsanj4T

kendimize de gvenememe gibi bir nevrozda bulunabile

cek sorunlardan yalnzca birka olan birtakm sorun
larla mcadele etmek zorundayzdr.
Belli bir kltr ierisindeki insanlarn ounun ge
nellikle ayn sorunlarla kar karya kalmalar, bu sorun
larn o kltr ierisindeki zel hayat artlar tarafndan
yaratlm
olduu gibi bir sonucu akla getirmektedir.
Baka kltrlerdeki itkilerin ve atmalarn bizimkiler
den farkl olmas, bu gibi sorunlarn insan tabiatsnn
ortak sorunlar olmad grn dorular gibidir.
Bu bakmdan, amzn nevrotik kiiliinden sz
ederken, yalnzca baz temel zelliklere ortak olarak sa
hip olan nevrotik kimselerin bulunduunu sylemekle kal
myorum; ayn zamanda bu temel benzerliklerin, daha
ok. amzn ve kltrmzn glklerinden ileri gel
diini de ne sryorum. Sosyolojik bilgimin elverdii l
de, amzn hangi glklerinin ruhsal atmalar
mzdan sorumlu olduunu daha ileride gstermee al
acam.
Kltrle nevroz arasndaki ilikiyle ilgili varsaym
mn geerlii, antropologlarn ve psikiyatrlarn ortak a
balar ile snanmaldr. Psikiyatrlar, bugne kadar yaplageldii ekilde, nevrozlarn sklk derecesi, iddeti ya da
tipleri gibi formel kriterlerden yola karak yalnzca nev
rozlarn belirli kltrler ierisindeki grnlerini incele
mekle kalmamal, zellikle bu nevrozlarn temelinde bu
lunan atmalar -temel atmalar- incelemelidirler. Ant
ropologlar ise ayn kltr, o kltr yapsnn birey iin
yaratt ruhsal glkler asndan incelemelidirler. Te
mel atmalardaki benzerliin grnlerinden biri, y
zeyde kalan bir gzlem ile fark edilebilecek tavr benzer
likleridir. Yzeyde kalan bir gzlem derken, iyi bir gz
lemcinin kendisi, dostlar, kendi ailesindeki kiiler ya da
i arkadalar gibi ok yakn kimselerde, psikanalitik tek
niin aralarn kullanmakszn kefedebilecei eyleri an
lyorum. Sk sk karmza kan bu gibi tavrlarn bir ze
tini vermekle ie balayacam.

48|amzn Tedirgin insan

Bu ekilde gzlenebilen bu tavrlar kabataslak yle

snflandrlabilirler; (1) Sevilmek ve sevgi gstermekle il
gili tavrlar; (2) insann kendi benliini deerlendirmesiyle
ilgili tavrlar; (3) kendini gsterme ve bakalarna kabul
ettirme ile ilgili tavrlar; (4) saldrganlk; (5) cinsellik.
Birinci ile ie balayacak olursak, amzdaki nevrotiklerin en belirli eilimlerinden biri, bakalar tarafndan
sevilmee ve beenilmee vermi olduklar ar nemdir.
Hepimiz sevilmek ve beenilmek isteriz; ama nevrotiklerin sevilmek ve beenilmek iin duyduklar ihtiya, ba
ka insanlarn kendi hayatlarndaki gerek nemiyle llemiyecek kadar iddetlidir. Hepimiz holandmz kim
selerin bizi sevmesini istediimiz halde, nevrotik kimse
lerde sevilmek ve beenilmek iin herhangi bir ayrm g
zetilmeksizin duyulan bir alk vardr: lgili kimseye nem
verip vermemeleri ya da bu kimsenin verecei yargnn
onlar iin nemli olup olmamas fark etmemektedir. o
u zaman bu lsz ve iddetli istein farknda olma
makla birlikte, bekledikleri ilgi ve dikkati grmedikleri za
man gstermi olduklar ar duyarlkla bu isteklerini a
a vurmaktadrlar. Szgelii, birisi davetlerini kabul et
medii ya da bir zaman iin telefon etmedii, hatta
yalnzca bir grlerini kabul etmedii zaman incinebilir
ler. Bu duyarlk, aldr etmeme gibi bir tavrla gizlen
mi olabilir.
Ayrca, sevilmek istekleri ile sevme ya da sevgi gs
terme yetenekleri arasnda gze arpan bir elime var
dr. Kendi isteklerinin dikkate alnmas konusundaki ar
srarlar, bakalarnn isteklerini, duygularn, vb. hibir e
kilde hesaba katmama gibi bir yeteneksizlikle birlikte gi
debilir. Bu elime, dtan bakldnda her zaman dik
kati ekmeyebilir: Nevrotik bir insan bakalarna ar b'r
dikkat gsterebilir; herkese yardm etmee hazr olabilir;
ama bu durumda onun zorlu bir itepi ile hareket ettii,
insanlara iten gelen bir yaknlk, bir scaklk gstereme
dii dikkati ekecektir.
Yzeyde kalan bir gzlemle nevrotik kimselerde g

amzn Tedirgin nsamj49

zmze arpan ikinci zellik, bakalarna bu ekilde ba

ml olmann dile getirdii i gvensizliktir. Aalk ve
gvensizlik duygular her zaman karmza kan zellik
lerdir. Bu duygular eitli ekillerde ortaya kabilirler:
Yeteneksizliine ya da budalalna inanmak, hibir e
kici yan olmadn sanmak gibi. Bu duygularn gerek
bir temeli olmayabilir. Adamakll zeki kimseler kendile
rini budala olarak grebilirler ya da en gzel kadnlar e
kici olmadklarn sanabilirler. Bu aalk duygular ik
yetler ya da kayglar olarak aka dar vurulabilir; ya
da varsaylan kusurlar, zerinde dnmee bile deme
yecek kadar kesin bir gerek olarak kabul edilebilir. br
yandan, kendine gerektiinden ok nem ve deer ver
mek gibi aalk duygularn telufi edebilecek bir ihtiya
la, ya da dikkati kendi zerine ekmek, paraya, eski tab
lolara, antika eyalara, kadnlara sahip olmak, nemli ki
ilerle iliki kurmak ve yolculuklar yapmak, ok ey bil
mek gibi kltrmz ierisinde saygnlk (prestij) sala
yan eitli aralarla bakalarn ve kendini etkilemek iin
duyulan zorlu bir eilimle gizlenmi olabilirler. Bu eilim
lerin biri ya da teki tmyle n plana km olabilir,
ama genellikle her iki eilimin de var olduu hissedilebilir.
nc tipten oian tavrlar, yani kendini gsterme
ve bakalarna kabul ettirme ile ilgili olanlar, belirli inhibition'lar kapsamaktadrlar. Kendini gsterme ve ba
kalarna kabul ettirme deyince, insann kendi benliini
ve isteklerini ortaya koymak iin gsterdii abay anl
yorum ve bu deyimin kendini yerli yersiz n plana ite
rek dikkati ekmek istemekle hibir ilgisi olmadn d
nyorum. Bu noktada nevrotiklerin ok geni kapsaml
birtakm inhibition'lar vardr: isteklerini dile getirmek, bi
rinden bir ey istemek, bir eyi yalnzca kendileri iin
yapmak, herhangi bir dncelerini ya da hakl bir ele
tirilerini aa vurmak, birine bir emir vermek, birlikte i
grmek istedikleri kimseleri semek, insanlarla iliki kur
mak, vb. konularda inhibitionlarla kar karyadrlar. Ay

50j amzn Tedirgin insan

n zamanda, kar koyma gc olarak niteleyebilecei

miz bir konuda da inhibition'lar vardr: Nevrotik kimse
ler ou zaman saldrlara kar kendilerini savunamaz
lar, bakalarnn isteklerine boyun emek istemedikleri
halde hayr diyemezler; szgelii, bir satc kendile
rine istemedikleri bir eyi satmak istedii zaman, biri ken
dilerini bir toplantya davet ettii, ya da bir kadnn (bir
erkein) sevgi ars ile karlatklar zaman hayr
deme gcn kendilerinde bulamazlar. Son olarak, ne is
tediklerini bilme konusunda da inhibition'lar vardr: Ka
rar verme, belli bir kan edinme, yalnzca kendi yararla
rna olan isteklerini dile getirme cesaretini gsterme gibi
koniarda da glk ekerler. Bu gibi isteklerini gizle
mek zorundadrlar: Bir dostum hesap defterinde sinemayt eitim, ikiyi ise salk kategorisine koy
mutu. Bu sonuncu grupta zel bir nem tayan inhi
bition, ister bir gezi ister bir hayat plan sz konusu ol
sun, plan yapma konusundaki yeteneksizliktir4: Nevrotik
kimseler hayattan ne beklediklerini ak ve seik bir e
kilde bilecek yerde, meslek seme ya da evlenme gibi
nemli kararlar almay gerektiren durumlarda bile kendi
lerini akntya brakrlar. Yalnzca birtokm nevrotik kor
kular onlar belirli davranlarda bulunmaya zorlar: Yok
sulluktan korktuklar iin para biriktiren ya da yaratc
bir ie girmekten korktuklar iin saysz ak ilikilerine
girien kimselerde olduu gibi.
Drdnc grup glkten, yani saldrganlkla ilgili
glklerden, kendini gsterme ve bakalarna kabul et
tirme eilimlerinin tersine olarak birine kar kma, sal
drda bulunma, kk drecek szler syleme, ba
kasnn hakk olan bir eye el uzatma ya da herhangi bir
dmanca davranta bulunma gibi davranlar anlyo
rum. Bu eit bozukluklar birbirinden bsbtn farkl olan
iki ekilde ortaya karlar. Birincisi saldrgan olma, ba(4) Schultz-Hencke, Schiskal und Neurosc adl eserinde bu
noktaya gereken dikkati gstermi olan birka psika
nalitik yazardan biridir.

amzn Tedirgin n s a n fl

kaiarna karma ve sz geirme, ok ey isteme, emret

me, aldatma, kusur bulma eilimi olarak grnr. Bu
gibi tavrlar benimsemi olan kimseler, bazat saldrgan
olduklarn fark etmekle biriikte, ou zaman bu durum
dan bsbtn habersizdirler; gerekten saldrgan olduk
lar ve bakalarna zorla bir eyler kabul ettirmee a
ltklar halde, sbjektif ynden kendilerini drst bir in
san, yalnzca fikrini syleyen ya da isteklerinde ll
olan bir insan olarak grrler. Bazlarnda ise bu gibi
bozukluklar bunun tam tersi olarak grnr. Dtan bakl
d zaman bu gibi kimselerde kolayca aldatldn, ile
rine karldn, azarlandn, kendisine zorla bir eyler
kabul ettirildiini ya da kk drldn hissetme
gibi bir tavr gze arpar. Bu gibi kimseler de ou za
man bu durumun gerekte kendi tavrlarndan ileri gel
diini fark etmezler; herkesin kendilerine yklendiine,
kendilerine zorla bir eyler kabul ettirdiine inanrlar ve
bu yzden ac ekerler.
Beinci tipten olan zellikler, yani cinsel alanla ilgili
olanlar, kaba bir snflama ile, cinsel faaliyetler iin du
yulan zorlu bir ihtiyala, bu gibi faaliyetlere kar birta
km inhibitionlar olmak zere iki grupta toplanabilir. nhibitionlar, cinsel tatminlere gtren u ya da bu gibi
bir aamada ortaya kabilirler. teki cinsten olan kimse
lerin yannda, kur yapmada, cinsel fonksiyonlarda ya da
cinsel haz duymada bu gibi inhibition'lara rastlanabilir.
Daha nceki gruplarda belirtilmi olan btn zellikler,
ayn zamanda, cinsel tavrlarda da karmza kacaktr.
Sz konusu ettiim btn bu tavrlar daha uzun ve
ayrntl bir ekilde anlatlabilir. ileride bunlardan her bi
rine yeniden dnmek zorunda kalacam; ama imdilik
daha fazla ayrntya girmek, konumuzu aydnlatmada pek
fazla yardmc olmayacaktr. Bu tavrlar daha iyi anla
yabilmek iin, onlar yaratan dinamik sreleri gz nn
de bulundurmak zorunda kalacaz. Temel dinamik sre
leri bilmekle, btn bu tavrlarn, ne kadar tutarsz gr
nrlerse grnsnler, yapsal olarak birbirleriyle ilikili o l
duklarn greceiz.

III. BLM

E N D E
Gnmzdeki nevrozlar daha ayrntl bir biimde
incelemee balamadan nce, birinci blmde ksaca be
lirtmekle yetindiim bir konu zerinde durmak ve endi
e derken ne anladm aklamak zorundaym. Daha
nce de sylemi olduum gibi, endienin nevrozlarn dinomik merkezi olmas yznden sk sk onunla uramak
zorunda kalacamz iin, bu nokta zerinde durmann
nemi vardr.
Daha nce bu terimi korku ile eanlaml olarak
kullanm ve ikisi arasndaki yaknla dikkati ekmitim.
Gerekten, her ikisi de tehlike karsnda gsterilen he
yecan tepkileridir; her ikisi de titreme, terleme, kalbin
hzla arpmas gibi fizik duyularla birlikte gidebilir ve bu
sonuncusu o derece iddetli olabilir ki bazan ani ve id
detli bir korku lme yol aabilir. Bununla birlikte, endi
e ile korku arasnda b ir fark da vardr.
Bir anne yalnzca bir sivilce ya da hafif bir tme
yznden ocuunun lmesinden korktuu zaman endi
eden sz ederiz; ama ocuun nemli bir hastala ya
kalanmas halinde annenin byle bir tepki gstermesini
korku olarak niteleriz. Yksek bir yere kt ya da iyice
bildii bir konu zerinde tartm ak zorunda kald zaman
korkan bir nsann tepkisine endie deriz; iddetli bir fr
tnada dalarn tepesinde yolunu kaybeden bir insann
duyduu rknty ise korku olarak niteleriz. Bylece ba

amzn Tedirgin nsamj53

sit ve ak bir ayrm yapm olduk: Korku bir insann kar

lam olduu tehlike ile orantl bir tepki olduu halde,
endie gerek tehlike iie orantl olmayan ar bir tepki,
hatta hayal rn tehlikelere kar gsterilen bir teokidir'.
Bununla birlikte, bu ayrmn bir kusuru vardr: Tep
kinin tehlike ile orantl olup olmad konusunda veri
lecek karar, zel bir kltr ierisindeki ortalama kanya
baldr. Ama bu ortalama kan belli bir tavr temelsiz
bir tavr olarak niteledii zaman bile, nevrotik bir insan
kendi davranna akla uygun bir temel bulmada glk
ekmeyecektir. Gerekten, azl bir delinin saldrsna u
ramaktan korkan bir hastaya bu korkusunun nevrotik bir
endie olduunu syleyecek olsanz, size bu korkusu
nun hakl ve yerinde olduunu gsterecek bir sr kant
sayabilecektir. Korkusunun gerek bir temele dayandn
ileri srecek ve korktuu eyle ilgili olmu vakalardan sz
edecektir. Ayn ekilde, ilkel bir insana korkularnn ger
ek tehlike ile orantl olmadn syleyecek olsanz, o da
buna benzer bir inatlk gsterecektir. Szgelii, ba
z hayvanlar yemenin yasaklanm olduu (tabu ol
duu) bir kabile ierisinde yaayan ilkel bir insan,
kazara bu yasaklanm hayvanlarn etinden yiyecek ol
sa dehetli bir korkuya kaplacaktr. Dtan bakan bir
gzlemci olarak siz bu korkuyu tehlike ile oranti
olmayan ar bir korku olarak niteleyebilirsiniz: ger
ekten de yersiz bir korku olarak grebilirsiniz. Ama
yasaklanm olan hayvanla ilgili kabile inanlarn bil
diiniz zaman, bu durumun o insan iin gerek bir teh
like -kara ve deniz av alanlarnn talan edilebilecei ya
da kendisinin belli bir hastala yakalanabilecei gibi
bir tehlike- yarattn anlayabileceksiniz.
(1) Freud, N ew Introductory Lectures adl eserinin Anxiety
and Instinctual Life adn tayan blm nde objektif
ve nevrotik endie arasnda buna benzer bir ayrm
yapm v e birincisini tehlike karsnda gsterilen akla
uygun bir tepki olarak tanmlamtr.

54 [am izin Tedirgin nsan

Bununla birlikte, ilkel toplumlarda karmza kan

endie ile amzda nevrotik olarak nitelediimiz endie
arasnda bir fark vardr. lkel toplumlardaki endieden
farkl olarak nevrotik endienin ierii toplumun ortak ka
nlarna uymamaktadr. Her ikisinde de, bir kere endienin
anlam anlald m, ar bir tepki izlenimi ortadan kalk
maktadr. Szgelii, srekli bir lm endiesi duyan in
sanlar vardr; br yandan, ektikleri acdan tr gizli
bir lm istei de duymaktadrlar. Bu gibi kimselerin e
itli lm korkular lm istekleri ile birletii zaman,
yakn bir tehlike karsnda duyulan iddetli bir korku
kar ortaya. Btn bu etkenler bilindii zaman, bu gibi kim
selerin lm karsnda duyduklar endieyi uygun bir
tepki olarak grmek gerekecektir. Bunun daha basit bir
rnei bir uurumun ya da yksek bir pencerenin yan
na ya da yksek bir kprnn stne geldikleri zaman
dehete kaplan kimselerde grlmektedir. 8urada da.
dtan bakld zaman, duyulan korku tehlike ile orantl
deilmi gibi grnr. Ama byle bir durum, onlar iin,
yaama istei ile u ya da bu gibi bir nedenle ykseK
bir yerden atlamak iin duyulan istek arasndaki bir a
tmay dile getirebilir ya da ta ilerinde byle bir at
may harekete getirmi olabilir. Endieyi yaratan da ite
bu atmadr.
Btn bu sylenenler, tanmlamada bir deiiklik yap
may gerektirir. Endie de. korku da tehlike ile orantl
olan tepkilerdir; u var ki, korkuda tehlike ack ve objektif olduu halde, endiede gizlidir ve sbjektiftir. Yani
endienin iddeti, herhangi bir durumun ilgili kimse iin
tad anlam ile orantldr ve o kimse gerekte niin
byle endieli olduunu bilmemektedir.
Korku ile endie arasndaki ayrmn uygulamadaki
anlom udur: Nevrotik bir insan endiesinden kurtara
bilmek iin onunla tartmak, yani onu ikna etmee a
lmak yararszdr. Endiesi, ierisinde bulunduu gerek
duruma deil, onun bu durumu nasl yorumlam olduu

amzn Tedirgin insani; 55

na baldr. Bu bakmdan, onu tedavi edebilmek iin, baz

durumlarn onun iin ne gibi bir anlam olduunu kefet
mek gerekecektir.
Endieden ne anladmz bylece belirttikten sonra,
imdi endienin oynad rol zerinde duralm. Bizim kl
trmz ierisinde yaayan ortalama bir insan, endienin
kendi hayatnda ne kadar nemli bir rol oynadn pek
fark etmez. ou zaman yalnzca ocukken baz endie
ler duyduunu, bir ya da birka endieli rya grdn,
gndelik hayatnn her zamanki aknn dnda kalan bir
durumda, szgelii, nemli bir kii ile nemli bir gr
meden ya da snavlardan nce ar derecede kaygl ve
endieli olduunu hatrlar.
Bu konuda nevrotik kimselerden edindiimiz bilgiler
ok eitlidir. Baz nevrotikler endieden srekli bir e
kilde rahatsz olduklarn tam olarak fark ederler. En
die ok eitli biimlerde ortaya kabilir: Yaygn endie
nbetleri olarak grnebilir; yksek yerler, caddeler, top
lu gsteriler gibi belirli yerler ya da hareketlerle ilgili ola
bilir; delirmek, kanser olmak, ine yutmak gibi belli bir
korku eklini alabilir. Bazlar ise zaman zaman, nedenini
bilerek ya da bilmeyerek endie duyduklarn fark eder
ler, ama buna nem vermezler. Son olarak, yalnzca ruh
kntlerinin, yetersizlik duygularnn, cinsel hayatlarn
daki bozukluklarn, vb. farknda olan, ama endie duy
duklarn ya da daha nce duymu olduklarn hibir e
kilde fark etmeyen nevrotik insanlar vardr. Bununla bir
likte, daha derin bir inceleme, bu gibi kimselerin ilk sy
lediklerinin doru olmadn gstermektedir. Bu kimse
leri analiz ettiimiz zaman, kiiliklerinin daha derin kat
larnda, her zaman, en az birinci gruptan olan kimselerde
rastladmz kadar bir endie ile karlarz. Analiz s
reci, bu nevrotik kimselerin daha nceki endielerini bi
linli olarak fark etmelerini, kendilerini kaygl ve endieli
hissettikleri durumlar ya da endieli ryalarn hatrla
malarn salamaktadr. u var ki. bu gibi kimselerin, var

56j amzn Tedirgin insan

ln kabul ettikleri bit endienin derecesi genellikle nor

mali amaz. Btn bunlar, farknda olmadmz halde
endie duyabileceimizi gstermektedir.
Burada sz konusu edilen sorun bu ekilde ortaya
konduu zaman, nemi gzden kamaktadr. ok daha
geni kapsaml bir sorunun yalnzca bir blmdr bu.
Sevgi, fke, kuku gibi duygularmz o derece kaypak ola
bilirler ki seyrek olarak bilin yzeyine kabilirler ve o
derece geici olabilirler ki onlar hemen unuturuz. Btn
bunlar gerekten de, temelli olmayan, gelip geici duygu
lar olabilirler, ama ayn zamanda arka planda byk bir
dinamik gce de sahip olabilirler. Bir duygunun bilincine
varma derecesi, o duygunun gcn ve nemini gster
mez2. Endie sz konusu olduu zaman bunun anlam
udur: Yalnzca farknda olmakszn endie duymakla
kalmayz; ayn zamanda bu endie, bilinli olarak fark
etmediimiz halde hayatmzda belirleyici bir etken de
olabilir.
Gerekten de, endieden kamak ya da endie duy
maktan kurtulmak iin elimizden geleni yapmaa al
rz. Bunun birok nedenleri vardr; en yaygn nedeni de
iddetli bir endienin bize en ok ac veren duygularmz
dan biri olmasdr. iddetli bir endie nbeti geirmi olan
hastalar, bir daha byle bir yaantdan gemektense l
meyi tercih ettiklerini syleyeceklerdir. Ayrca endie duy
gusunun baz unsurlar birey iin zeilikle katlanlmaz
olabilirler. Bunlardan biri aresizliktir. Bir insan byk bir
tehlike karsnda etkin ve cesur olabilir. Ama bir endie
hali ierisinde kendini aresiz bir durumda hisseder ve
gerekten de aresizdir. Gl olmak, bakalarna sz
geirmek ve her trl durumun iinden kmak gibi belli
bir ama edinmi olan kimseler iin aresiz bir durumda
kalmak zellikle katlanlmaz bir eydir. Kendi tepkiler(2) Freud'un bilid etkenlerin nemini ortaya koyan te
m el buluunun bir grn ile ilgili bir yorumlama
dan baka bir ey deildir bu.

amzn Tedirgin nsan;57

nin gze arpacak kadar lsz olmasndan etkilendik

leri iin, bunu bir zayflk ya da korkaklk belirtisi ola
rak grrler ve bu duruma fena halde ierlerler.
Endienin baka bir zellii de gze arpacak dere
cede akld oluudur. Herhangi bir akld etkenin ken
dilerini ynetmi olmas, baz insanlara daha zor gelir.
zellikle kendi ilerindeki akld eliken itkiler tarafn
dan srklenerek bir bataa saplanma tehlikesinde ol
duklarn gizliden gizliye hisseden ve kendilerini otomatik
bir biimde akln sk bir denetimine altrm olanlar iin
katlanlmas g bir eydir bu. Bu bakmdan, bu gibi kim
seler herhangi bir akld unsura bilinli olarak'kGtlanamyacaklardr. Bu son tepki, kapsam olduu bireysel t
kilerden baka kltrel bir etkeni de ie kartrm akta
dr; nk kltrmz akla uygun olan dncelere ve
davranlara byk nem vermekte, akld olan ya da
akld olarak grlebilecek eyleri ise ho grmemek
tedir.
Endienin bununla bir dereceye kadar ilgili olan son
bir unsuru daha vardr: Akld olmas yznden endie
bize, st kapal bir biimde, kendi iimizdeki bir eyin
ayarnn bozulduunu haber vermekte ve bizi o eyi onar
maya armaktadr. Bunu bilinli olarak bir mcadele
ars imi gibi kabul etmi deiliz; ama ister kabul ede
lim, isterse etmeyelim, st kapal bir mcadele arsn
dan baka bir ey deildir bu. Hibirimiz byle bir mca
dele arsndan holanmayz; baz tavrlarmz dei
tirmek zorunda olduumuzu kabul etmek kadar kar
koyduumuz baka hibir ey yoktur. Bununla birlikte,
bir insan kendi korkularnn ve savunma mekanizmala
rnn karmakark ana dtn ne derece umutsuz bir
ekilde hissederse, her bakmdan hakl ve kusursuz ol
duu hayaline o derece tutunmak zorundadr, dolaysyla
kendi ierisinde yanl bir eyler olduunu -dolayl ya da
st kapal bir biimde de olsa- gsterebilecek olan her
eyi ve herhangi bir deime gereini o derece igd
sel bir ekilde reddedecektir.

8jamzn Tedirgin nsan

Bizim kltrmzde endieden kurtulmonn belli ba

l drt yolu vardr: Endieyi rasyonelletirme (rationali
zation)'; inkr etme; uyuturma; endie yaratabilecek d
ncelerden, duygulardan, itepilerden ve durumlardan
kama.
Birinci yntem, yani rasyonelletirme, sorumluluktan
kamak iin en iyi aklamadr ve endieyi hakl, akla uy
gun bir korkuya dntrmee almaktr. Byle bir d
nmn rhsai deeri bir yana braklacak olursa, bu
yola bavurmann pek bir ey deitirmediini syleye
biliriz. Ar derecede merakl ve endieli bir anne, ister
endieli bir anne olduunu kabul etsin, isterse endiesini
hakl bir korku olarak yorumlasn, her iki halde de ocuk
lar iin ayn derecede kayg duyar. Bununla birlikte, by
le bir anneye, gstermi olduu tepkinin akla uygun bir
korku deil de bir endie olduu, gerek tehlike ile oran
tl olmayan ar bir tepki olarak ortaya kt ve kiisel
etkenleri ie kartrd tekrar tekrar sylenebilir. Buna
karlk o, btn bunlar reddedecek ve olanca gc ile si
zin yanldnz kantlamaa alacaktr. Mary u bulac
hastal ocuk yuvasnda kapmad m? Johnny aaca
trmanrken dp bacan krmad m? Geenlerde bir
adam ocuklara eker vermeyi vaat ederek onlar tuza
a drmee almad m? Kendi davran yalnzca bir
sevgi ve grev duygusundan ileri gelmiyor mu?3
Akld tavrlarn bu derece bir iddetle savunulduu
her yerde, savunulan tavrlarn o insan iin nemli fonk
siyonlar olduuna emin olabiliriz. Byle bir anne, ares'z
(*) Rationalization, birey ya da loptum tarafndan kabul
edilmi kurallara, normlara ve davran llerine ya
da akla ve manta aykr olan bir dnceyi, bir duy
guyu, bir tavr, vb. birey ya da toplumun benimsemi
olduu normlara ve akla uygun gelecek baka bir d
nce, duygu, vb. ile gizlem eyi dile getiren bilind bir
sretir. (evirenin notu.)
(3) Baknz: Sandor Rado. An Over-Solicitous Mother.

amzn Tedirgin lnsan|59

bir durumda heyecanlarnn klesi olduunu hissedecek

yerde, durumu etkin bir ekilde ele alabildiini sanmak
tadr. Zayfln kabul edecek yerde, yksek davran
llerinden tr gurur duymaktadr. Tavrnn akld
unsurlarla dolu olduunu kabul edecek yerde, tmyle
akla uygun ve hakl olduunu hissetmektedir. Kendi iin
deki bir eyi deitirmesi gerektiini grecek ve kabui
edecek yerde, sorumluluu d dnyaya atmakta ve b/iece kendi tavrn belirleyen gerek nedenlerle yz yze
gelmekten kurtulmu olmaktadr. Hi phesiz bu geici
yararlarn bedelini, hibir zaman kurtulamyaca kayg
larla demek zorundadr. Ve btn bunlarn acsn da
zeli.ki ocuklar ekmektedir. u var ki, anne bunu fark
etmemekte, gerekte fark etmek de istememektedir; n
k benliinm en derin katlarnda, kendi ierisindeki hi
bir eyi deitiremiyecei kuruntusuna saplanp kalm
tr, ama bir deiiklikten ileri gelebilecek her trl elve
rili durumdan yararlanmak istemektedir.
Endienin akla uygun bir korku olduuna inanma
konusundaki btn eilimler, ierikleri ne olursa olsun
ayn ilkeye dayanrlar: ocuk dourma korkusu, hasta
lk korkusu, dokunacak eyleri yeme korkusu, afetler
den, felaketlerden korkma, yoksulluk korkusu gibi...
Endieden kurtulmann ikinci yolu onun varln in
kr etmektir. GerekLen de, bu gibi durumlarda endie
yi inkr etmekten, yani onu bilin alannn dna itmek
ten baka bir ey yaplmamaktadr. Ortada olan eyler
yalnzca titreme, terleme, kalbin hzla arpmas, tkan
ma ya da boulma duygusu, sk sk i etme ihtiyac,
ishal, kusma gibi endie ile birlikte giden fizik grn
lerle: ruhsal alanda, huzursuzluk, bir saldrya urayabi
lecei, bir yanna fel gelebilecei gibi duygulardr. Kork
tuumuz ve korktuumuzu fark ettiimiz zaman da b
tn bu duygular ve fizik duyular var olabilirler; bunlar
ayn zamanda, bask altna alnm bir endienin belirti
lerinden baka bir ey de olmayabilirler. Bu sonuncu du

oOjamzn Tedirgin insan

rumda insann kendisi hakknda btn bildii yalnzca

baz durumlarda sk sk i etmek zorunda kald, tre
ne bindii zaman midesi buland, baz geceler terledi
i, vb. d belirtilerle, btn bunlarn, her seferinde, her
hangi bir fizik neden olmakszn ortaya ktdr.
Bununia birlikte, endieyi
bilinli olarak inkr et
mek. onu bilinli olarak yenmee almak da mmkn
dr. Bu, normale yakn oian bir durumdur: Belli bir kor
kudan
kurtulabilmek iin, onu
umursamamak ya da
nemsememek gibi... Normal dzeyde bunun en iyi bi
linen rnei, korkusunu yenmek isteyen bir askerin kah
ramanca iler baarmasdr.
Nevrotik bir insan da, endiesini
yenebilmek iin
bilinli bir karar vermi olabilir. Bir rnek verecek olur
sak, ergenlik ana gelinceye kadar birtakm endiele
ri olan, zellikle hrszlardan korkan bir gen kz, bilin
li olarak bu endiesini umursamamaa, at arasndaki
odada yalnz bana yatmaa, bombo evde yalnz ba
na dolamaa karar vermitir.
Psikanaliste anlatt
ilk rya, bu tavrn eitli grnlerini aa vurmutur.
Gerekte rktc olan, ama gen kzn her seferinde
cesaretle kar koyduu birok durumlar dile getirm i
tir bu rya. Szgelii, bir gece bahede ayak sesleri
iitmi, balkona kp Kim var orada? diye seslenmi
tir. Hrszlardan duyduu korkuyu yenmeyi baarmtr;
ama endiesini yaratan etkenlerde bir deiiklik olmad
iin, hl sregelen endienin teki sonular olduu
gibi kalmtr. ekingen ve sklgan bir kz olmakta de
vam etmi, bakalarnn kendisini istemediklerini hisset
mi ve herhangi bir yaratc i yapmay baaramamtr.
ou zaman nevrotik kimselerde bu gibi bilinli ka
rarlara rastlanmaz. Genellikle her ey kendiliinden olup
biter. Bununla birlikte, normal durumla nevrotik durum
arasndaki fark, kararn biliniilik derecesinde deil, elde
edilen sonulardadr. Bir nevrotiin kendini toplamak
la ulaabilecei ey, endienin zel bir grnnn or
tadan kaybolmasn salamaktr: Tpk yukarda sz ko

amzn Tedirgin InsamJSl

nusu edilen gen kzn hrsz korkusundan kurtulmu ol

mas gibi. Byle bir sonucun deerini kmsemiyorum.
Gnlk hayatta yararl olabilir ve insann kendine vermi
olduu deeri artrmak bakmndan ruhsal bir deeri de
olabilir. Ama bu gibi sonulara genellikle ar bir deer
verildii iin, olumsuz yn zerinde durmamz gereke
cektir*. Bu gibi durumlarda yalnzca kiiliin temel di
namii deimemekle kalmaz, var olan bozukluun gze
arpan bir grn ortadan kalkt iin, bu bozukluk
la mcadele etmede son derece gerekli bir uyarmdan
da yoksun kalnm olunur.
Bir endienin zerine korkusuzca yrme sreci bir
ok nevrozlarda byk bir rol oynar; ama bu srecin
gerek anlam her zaman tam olarak kavranm deildir.
Szgelii, birok nevrotiklerin baz durumlarda gster
mi olduklar saldrganlk, ou zaman gerek bir d
manln belirtisi olarak grlmtr; oysa byle bir sal
drganlk, gerekte, kendini saldrya uram olarak gr
mekten ileri gelen bir basknn etkisiyle, ekingenlik gibi
bir zelliin stne korkusuzca yrmekten baka bir
ey olmayabilir. Genellikle bir para dmanlk var ol
makla birlikte, nevrotik bir insan, gerekten hissetmi
olduu saldrganlk eilimini byk lde artrm ola
bilir; nk endiesi onu ekingenliini yenmee zorla
maktadr. Bu nokta gzden kaacak olursa, korkusuzlu
u gerek bir saldrganlk olarak grme tehlikesi vardr.
Endieden kurtulmann nc
yolu onu uyutur
maktr. Bu bilinli olarak ve uyuturma
kelimesinin
tarh anlam ile alkol ya da uyuturucu maddeler kulla
narak yaplabilir. Bununla birlikte, aradaki balantnn
ilk bakta kolay kolay seilemedii baka uyuturma
yollar da vardr. Bunlardan biri yalnz bana kalmak
korkusu yznden sosyal faaliyetlere dalmaktr; bu kor(4) Freud, belirtilerin ortadan kaybolmasnn iyilem enin
yeterli bir kant olmadna dikkati ekerek her zaman
bu noktaya arlk vermitir.

62;amzn Tedirgin nsan

knun bilineli olarak fark edilmesi ya da yalnzca bilin

siz bir tedirginlik olarak hissedilmesi durumu deitir
mez. Endieyi uyuturmann baka bir yolu da kendini
ie yermektir. almann zorlu bir nitelik kazanmas ve
pazar ya da tatil gnlerinde ortaya kan tedirginlik by
le bir yola bavurulmu olduunu gsterir. Grlmemi
derecede bir uyku ihtiyac da ayn amaca hizmet edebi
lir; ne var ki bu durumda uykudan sonra insan kendini
pek dinlenmi hissetmez. Son olarak, cinsel faaliyetler
de endieden kurtaracak bir gvenlik-kapa roln oy
nayabilirler. Zorlu bir nitelik tayan kendi kendini tat
minin (masturbation) endieden ileri geldii uzun zaman
dan beri bilinmektedir; ayn ey her eit cinsel iliki
iin de dorudur. Cinsel faaliyetlere, daha ok, endieyi
yattran bir ara olarak
bavuran insanlar, ksa bir
sre iin bile olsa cinsel igdlerini tatmin etme frsa
tn bulamadklar zaman, kendilerini son derece rahatsz
ve sinirli hissederler.
Endieden kurtulmann drdnc yolu en kkl (ra
dical) olandr: Endie yaratabilecek her trl durumdan,
dnceden, duygudan kamak. Bu bilinli bir sre ola
bilir : Suya dalmaktan ya da daa trmanmaktan korkan
bir insann bu gibi hareketlerden kamas gibi. Daha ye
rinde bir deyimle syleyecek olursak, bir insan endie
nin varln da, endieden kamaa altn da bilin
li olarak fark etmi olabilir. Ama endieyi belli belirsiz
bir ekilde fark etmi de olabilir ya da hi fark etmeye
bilir; tpk bunun gibi, endieden
kamak iin yapt
faaliyetleri de belli belirsiz bir ekilde fark edebilir ya
da hi fark etmeyebilir: Karar vermek, doktora gitmek,
mektup yazmak, vb. endie ile ilgili olduunu
bilinli
olarak fark etmedii konular erteleme gibi bir davran
zellii gsterebilir. Ya da yapmay dnd baz ey
lerin -bir tartmaya katlmak, memurlarna emir vermek,
baka bir insandan ayrlmak gibi- nemsiz
olduunu
iddia edebilir, yani sbjektif olarak byle olduklarna
inanabilir. Ya da baz eyleri yapmaktan holanmadn

amzn Tedirgin nsan |3

iddia edebilir ve buna dayanarak onlar bir yana itebi

lir. Bylece, gerekte bir kede kalmaktan ve ilgi uyandramamaktan korktuu iin toplantlara gitmek isteme
yen bir gen kz, toplantlardan holanmadna kendini
inandrarak bu gibi topluluklardan bsbtn el ekebilir.
Bir adm daha atp bu gibi kama mekanizmalarnn
kendi kendine iledii bir noktaya varacak olursak, bir
inhibition olay ile karlarz, inhibition baz eyleri
yapma, hissetme ve dnme yeteneksizliidir; grm
olduu fonksiyon da insann bu gibi eyleri yapmas,
hissetmesi ve dnmesi halinde ortaya kabilecek olan
endieden kamaktr. Bu durumda endie bilin yzeyin
de deildir ve inhibition'u bilinli bir aba ile yenme im
kn da yoktur. Inhiition'larn en belirli olan, baz fonk
siyonlarn histerik bir biimde yitirilmesidir; Hysteria'dan
ileri gelen krlk, konuma yeteneinin yitirilmesi ya da
bir ayan felce uramas gibi. Cinsel alanda soukluk
ve gszlk, bu gibi inhibition'lar dile getirmektedir;
ne var ki bu cinsel inhibitionlarn yaps ok karmak
olabilir. Dnce alannda dikkatini bir nokta zerinde
toplama, birtakm kanlar edinme ve bu kanlarn aa
vurma, insanlarla iliki kurma gibi konularda ortaya
kan inhibition'lar ok iyi bilinen olaylardr.
Inhibition'larn ne derece eitli
biimlerde ortaya
kan ve ne kadar sk rastlanan bir olay olduunu gs
terebilmek amacyla, yalnzca inhibitionlar ard arda s
ralamak iin de olsa, birok sayfa ayrmakta yarar var
dr. Ne var ki, bu konuda kendi gzlemlerini yeniden
gzden geirmesini okuyucuya brakabileceimi dn
yorum; nk inhibitionlar bugn ok iyi bilinen bir olay
drlar ve tam olarak gelimi olduklar zaman kolayca
fark edilebilirler. Bununla birlikte, nhibitionlarn varln
fark edebilmek iin gereken n-artlar ksaca gzden
geirmek iyi olacaktr.
ilk olarak, herhangi bir eyi yapamama gszl
nn bilincine varabilmek iin, o eyi yapmay istemi
olduumuzu bilinli olarak bilmemiz gerekir. nce birta-

64| amzn Tedirgin nsan

kim hrslarmz olduunu bilmeliyiz k, bu konudaki inhibition'larmz kavrayabilelim. En azndan, ne istediimizi

her zaman biliyor muyuz? Kesinlikle hayr! Bir insann
bir bildiriyi dinlediini ve bu konuda eletirici dnce
leri olduunu varsayalm. Pek az bir inhibition, bu d
ncelerini aa vurmaktan ekinmesine yol aacaktr.
Daha iddetli bir inhibition, o insan, dncelerini dze
ne sokmaktan alkoyacak ve bunun sonucu olarak da
bu dnceler ancak tartma bittikten sonra ya da er
tesi sabah aklna gelecektir. Ama inhibition o derece
iddetli olabilir ki. eletirici dncelerin ortaya kma
sna hi imkn vermeyebilir; bu durumda (gerekten bir
eletiri yapma ihtiyacnn sz konusu olduunu varsay
yorum) sylenmi olan eyleri kr krne kabul etme,
hatta onlara hayran olma gibi bir eilim gsterecekte
ve herhangi bir inhibitionu olduundan kesinlikle haber
siz olacaktr. Baka bir deyile syleyecek olursak, bir
inhibition, istekleri ya da itepiieri engelleyecek kadar
iddetli olduu zaman, insan byle bir inhibition'u oldu
unu fark edemez.
Inhibition'un varln bilinli olarak fark etmeyi en
gelleyen ikinci etken, bu inhibition'un bir insann haya
tnda son derece nemli bir fonksiyon grd durum
larda ortaya kar, dolaysyla o insan bunun kanlmaz
bir ey olduu noktas zerinde srar eder. Szgelii,
herhangi bir yarmal ile ilgili iddetli bir endienin var
olmas ve bu endienin her alma denemesinden son
ra byk bir yorgunlua yol amas halinde, o insan her
hangi bir i yapacak gte olmad noktas zerinde
srar edebilir; bu inan onu korumaktadr; oysa inhibitionun varln kabul etmi olsayd, almaya dnmek,
bylece kendisine dehet veren endie ile yz yze gel
mek zorunda kalacakt.
nc bir yol bizi yine kltrel etkenlere gtrmek
tedir. Kiisel inhibitionlar kltrel olarak onaylanan inhibition'larla ya da toplum ierisindeki ideolojilerle a
ktklar zaman, bunlar bilinli olarak fark etmek imkn

amzn Tedirgin nsan 165

szdr. Bir rnek verecek olursak, kadnlara yaklama

konusunda iddetli inhibition'lar olan bir hasta, bunun
farknda deildi, nk kendi davrann, kltrel olarak
benimsenmi olan kadnlarn kutsall dncesinin
altnda gryordu. Birinden baz eyler isteme konu
sundaki bir inhibition'un temelinde, ekingenliin bir er
dem olduu dogmasnn bulunduunu kolayca fark ede
biliriz. Politikada, dinde ya da herhangi bir zel ilgi ala
nnda geer olan dogmalarla ilgili eletirici bir dnceye
kar olan bir inhibition dikkati ekmeyebilir ve biz ce
zalandrlma, eletirilme ya da yalnz bana braklma
tehlikesi ile ilgili bir endienin varlndan bsbtn ha
bersiz olabiliriz. Bununla birlikte, byle bir durum ze
rinde herhangi bir yargda bulunabilmek iin, hi phe
siz bireysel etkenleri btn ayrntlar ile bilmek zorun
dayz. Eletirici dncenin bulunmay her zaman bir
inhibitionun varln gerektirmez; genel bir dnce tem
belliinden, budalalktan ya da geer olan dogmay ger
ekten benimsemi olmaktan da ileri gelmi olabilir.
Bu etkenden her biri, inhibition'larn varln fark
etme konusundaki yeteneksizlii ve hatta usta bir psika
nalistin bile bunlar fark etmede glk ekebilecei ger
eini aklayabilir. Ama hepsini fark edebileceimizi ka
bul etsek bile, inhibition'larn sklk derecesi konusunda
yapacamz tahminler yine de ok dk olacaktr. He
nz tam bir inhibition olmamakla birlikte, inhibition olma
a doru giden btn tepkileri hesaba katmak zorunda
kalacaz. Bu gibi durumlarda ilgili kimse baz eyleri
yine de yapabildii halde, bu konulardaki endie, yapt
eyler zerinde belli bir etkide bulunmaktadr.
lk olarak, endie duyulan bir faaliyete girimek bir
gerginlik, yorgunluk ya da tkenme duygusu yaratr. Bir
rnek verecek olursak, sokakta dolamak korkusundan
kurtulmu olmakla birlikte, bu konuda hi epeyce en
diesi olan bir hastamz, pazar gnleri bir gezinti yapt
zaman kendini tkenmi hissediyordu. Bu tkenme hali
nin bedensel bir zayflktan ileri gelmedii, bu hastam

66|amzn Tedirgin nsan

zn en ufak bir yorgunluk duymakszn en ar ev ileri

ni yapabilmi olmasndan aka belli oluyordu. Tken
me halini yaratan ey, sokaa kma konusundaki endiesiydi. Endie ona darda dolamak imknn vere
cek kadar azalmt, ama hl onu tketecek kadar id
detliydi. Genellikle ar almadan ileri geldii sanlan
birok glkler, gerekte iten deil, ile ya da i ar
kadalar ile ilgili endieden ileri gelmektedir.
ikinci olarak, belli bir faaliyetle ilgili endie, bu faali
yetin bozulmas gibi bir sonu douracaktr; Emir ver
mekle ilgili bir endie sz konusu olduu zaman, emir
ler sanki zr dilermi gibi ekingen ve gsz bir e
kilde verilecektir. Ata binme endiesi, hayvan ynetememe gibi bir gszle yol aacaktr. Bu durumun bi
lincine varma derecesi insandan insana deimektedir.
Bir insan duyduu endie yznden grevlerini iyi bir e
kilde yerine getiremediini fark etmi olabilir, ya da yal
nzca elinden hibir ey gelmedii gibi bir duyguya ka
plabilir.
nc olarak, bir faaliyetle ilgili endie, bu faaliyet
ten zevk duymamz engelleyecektir. Ne var ki, pek az
bir endie sz konusu olduu zaman bu doru deildir;
tersine, hafif bir endie bize fazladan bir zevk verebilir.
Lunaparkta, eimli raylar zerinden hzla kayan ak va
gonlara bir para rkerek binmek, onu daha heyecanl
bir hale getirecektir; iddetli bir endie ile binmek ise
bir ikence olacaktr. Cinsel ilikilerle ilgili iddetli bir
endie, hibir zevk duymama gibi bir sonu yaratacak
ve insan bu endieyi bilinli olarak fark etmeyecek olur
sa. cinsel ilikilerin hibir anlam olmad duygusuna
kaplacaktr.
Bu son nokta okuyucuya biraz kark gelebilir; n
k biraz nce, holanmama duygusunun endieden ka
ma arac olarak kullanlabileceini
sylemitim; imdi
ise, holanmama duygusunun endienin bir sonucu ola
bileceini sylyorum. Gerekte her iki ifade de doru

amzn Tedirgin tnsam|67

dur. Holanmama duygusu hem endienin sonucu olabi

lir, hem de endieden kama arac olarak rol oynayabi
lir. Bu nokta, ruhsal olaylar anlamada karmza kan
glklerin kk bir rneidir. Ruhsal olaylar karmak
trlar; i ie girmilerdir: ok sayda karlkl etkiden olu
mu karmak olaylar gz nnde bulundurmak zorun
da olduumuzu kabul etmedike, psikoloji alannda lerle
memiz mmkn deildir.
Kendimizi endieye kar nasl savunabileceimiz
noktas zerinde durmamzn amac, mmkn olan b
tn savunma mekanizmalarnn tam bir tablosunu ver
mek deildir. Gerekten de, endienin ortaya kmasn
nleyecek daha kkl yollarn neler olduunu biraz son
ra greceiz. imdilik btn amacm, bir insann farkn
da olduundan daha ok endiesi olabilecei ya da hi
fark etmedii halde endieli olabilecei gibi bir ifadenin
doruluunu gstermee almak ve ayn zamanda, arka
snda endienin gizlenmi olabilecei baz ortak nokta
lara dikkati ekmektir.
Bylece, ksaca sylemek gerekirse, endie kalp arpnls ve yorgunluk gibi bedensel rahatszlk duygular
nn arkasna saklanm olabilir; akla uygun ya da yerin
de imi gibi grnen birok korkularla gizlenmi olabi
lir; bizi iki imee ya da eitli elencelere dalmaa
gtren gizli bir g olarak rol oynayabilir. Baz eyleri
yapamama ya da baz eylerden zevk alamama gibi bir
yeteneksizliin nedeni olarak ou zaman endie ile kar
laacaz ve inhibition'larn arkasndaki itici g ola
rak da her zaman endie kacaktr karmza.
Daha sonra tartacamz nedenlerle, bizim kltr
mz. bu kltr ierisinde yaayan insanlarda epeyce bir
endie yaratmaktadr. Bu bakmdan, yukarda sz konu
su ettiim savunma mekanizmalarndan birine ya da b
rne hemen herkeste rastlanabilir. Bir insan ne derece
nevrotikse, kiilii de o derece bu gibi mekanizmalarla
kaplanm ve belirlenmitir; ayn zamanda gcne kuvve

68jammn Tedirgin usan

tine, dnme ve kavrama yeteneklerine ya da grm

olduu eitim derecesine gre pekla yapabilecei hal
de yapamad ya da yapmay gze alamad eylerin
says da o kadar oktur. Nevrozlar ne kadar iddetli
ise, hemen gze arpan ya da glkle fark edilen inhibition'lar da o kadar oktur5.

(5) H, Schultz-Hencke, Einfuehrung in die Psychoanalyse'de

Luecken dedii eylerin, yani nevrotiklerin kiiliklerin
de ve hayatlarnda karmza kan boluklarn (ya da
gediklerin) byk nemi zerinde zellikle durmutur.

IV. BLM

E N D E

VE D M A N L IK

Korku ile endie arasndaki farklar incelerken, ilk

nce, endienin daha ok sbjektif bir etkeni ie kar
tran bir korku olduunu grmtk. imdi bu sbjektif
etkenin ne olduunu aklamaa alalm.
Bir nsann endieli olduu zamanki yaantlar ile
ie balayalm. Karsnda kendini tam bir aresizlik ie
risinde grd gl ve kanlmaz bir tehlikenin var
olduunu hissetmektedir. Endienin grnleri ne olur
sa olsun - ister kuruntulu bir kanser korjcusu, isterse
yldrmla ilgili bir endie, yksek yerlere kma korkusu
ya da bunlara benzer bir korku olsun - bu iki etken her
zaman karmza kmaktadr: Son derece gl bir teh
likenin var olduu duygusu ile bu tehlike karsndaki
aresizlik. Bazen insann karsnda
kendini aresizlik
ierisinde grd tehlikeli gcn dtan geldii hisse
dilir: Yldrm, kanser, eitli kazalar, vb. Bazan tehlike
insann dizginleyemedii kendi
itepilerinden gelebilir:
Elinde olmayarak kendini yksek bir yerden atma ya da
birini baklama korkusu gibi. Bazan da tehlike bsb
tn belirsiz, ne olduu anlalamyan, kavranlamyan bir
ey olabilir: ou zaman bir endie nbetinde olduu
gibi.
Bununla birlikte, bu duygular yalnzca
endienin
ayrt edici nitelii deildirler; gerekten byk bir tehli
kenin ve bu tehlike karsndaki gerek bir aresizliin

70 amzn Tedirgin insan

sz konusu olduu durumlarda da bu gibi duygular o r

taya kabilir. Bir deprem srasnda orada bulunan in
sanlarn ya da birtakm zalim davranlarla karlaan
iki yanda bir ocuun yaantlar ile, imekli gkgrltl bir frtna srasnda endieye kaplan bir kimsenin
sbjektif yaants arasnda hibir fark olmadn d
nyorum. Korku sz konusu olduu zaman tehlike ger
ekten vardr, aresizlik duygusu da gerek bir temele
dayanmaktadr; endienin sz konusu olduu durumlarda
ise tehlike ruhsal hayatn ierisindeki etkenler tarafn
dan oluturulmakta ya da bytlmekte, aresizlik duy
gusu da insann kendi tavr ile belirlenmektedir.
Bylece, endiedeki sbjektif etkenle ilgili sorun da
ha belirgin bir aratrma konusu haline gelmitir: Hemen
ortaya kabilecek byk bir tehlikenin var olduu duy
gusunu ve bu tehlike karsndaki aresizlii yaratan ruh
sal artlar nelerdir? Bir psikoloun ortaya atmas gere
ken soru budur. Bedendeki baz kimyasal deiikliklerin
insanda bir haz duygusu ya da uyku hali yaratmas na
sl psikolojik bir sorun deilse, baka birtakm kimyasal
deiikliklerin endie duygusuna ve endie ile birlikte
giden fizik belirtilere yol amas da psikolojik bir sorun
deildir.
ou zaman baka sorunlarda olduu gibi, endie
sorununun zm konusunda da hangi ynde hareket
edeceimizi bize yine Freud gstermitir. Freud'un, en
diedeki sbjektif etkenin kendi igdsel itkilerimizde bu
lunduunu ortaya koyan temel buluu bu konuda bize
k tutmutur.; baka bir deyimle, endieyle beklenen teh
likeyi ve bu tehlike karsndaki aresizlik duygusunu
yaratan ey kendi itepilerimizin patlayc gcdr. Bu
blmn sonunda Freud'un grleri zerinde daha ay
rntl bir biimde duracam ve benim ulam olduum
sonularn Freud'unkilerden ne bakmdan ayrlm oldu
unu da gstermee alacam.
Herhangi bir itepi yeterince zorlu ve iddetli oldu
u ve bu itepinin ortaya kmas ya da gereklemesi

amzn Tedirgin tnsan|71

son derece nemli olan baka menfaatlere ve ihtiyala

ra zarar verdii zaman, genellikle her itepide endie
yaratma gc vardr. Sert ve kesin cinsel yasaklarn bu
lunduu alarda, szgelii Kralie Victoria'nn anda
cinsel itepilere kendini kapp koyuvermek ou zaman
gerek bir tehlike ile kar karya kalmak demekti. Ev
lenmemi bir gen kz bu ekilde davrand zaman vic
dan azab ekmek ya da herkese rezil olmak gibi ger
ek bir tehlike ile kar karya bulunuyordu. Kendi ken
dini tatmin gibi iddetli bir drtye kaplanlar ise, cinsel
organlarnn kesilmesi tehdidi iie ya da korkun beden
ve ruh hastalklarna yakalanacaklar eklindeki uyarma
larla karlatklar srece, gerek bir tehlike ile kar
karya idiler. Baz cinsel sapklklar iin bugn de
ayn ey sz konusudur: Cinsel organlarn herkese gs
terme itkileri ve ocuklara ynelmi cinsel itepiler gibi.
Ne var ki, amzda, normal cinsel itepiler sz konu
su olduu srece, tavrmz o derece yumuak bir hal al
mtr ki, onlar benimsememiz ve aa vurmamz pek
seyrek olarak ciddi bir tehlike yaratmaktadr; bunun iin
bugn bu konuda kayg ve endie duymak iin gerek
bir neden pek yoktur.
Cinsel itepilere kar taknlm olan kltrel tavrn
deimesi, deneylerime dayanarak syleyecek olursam,
bu itepiierin ancak ok zel durumlarda endienin ar
kasndaki dinamik g olmalarnda byk bir rol oynam
tr. Bu ifade insana abartlm gibi gelebilir, nk d
tan bakld zaman endienin cinsel isteklerle ilgiliymi
gibi grndne phe yoktur. Nevrotik kimseler, ou
zaman, cinsel ilikilerle ilgili bir endie duyarlar; ya da
endie duymalarnn sonucu olarak cinsel alanda inhibition'lar vardr. Bununla birlikte, daha derin bir analiz,
endienin temelinde genellikle cinsel itepiierin deil,
onlarla birlikte giden dmanca itepiierin -cinsel iliki
srasnda, ilikide bulunduu kimseye ac vermek ya da
onu kk drmek isteme itepisinin- bulunduunu
gstermektedir.

72| amzn Tedirgin nsan

Gerekten de, eitli dmanlk itepileri nevrotik

endienin temet kaynan oluturmaktadrlar. Bu ifade
nin de yalnzca baz durumlar iin doru olabilecek bir
gerein yersiz bir genelletirilmesi olarak grlmesin
den korkuyorum. Ama bu sonuca yalnzca dmanlkla
endie arasnda dorudan doruya balant olan durum
lardan varm deilim. iddetli bir dmanlk itepisinin
.gerekletirilmesi benliin amalarna aykr dt za
man, byle bir itepinin dorudan doruya endieye yol
aabilecei ok iyi bilinmektedir. Burada bir rnek ver
mek yararl olacaktr. F. ok bal olduu Mary adnda
bir gen kzla dalarda yrye kmtr. Ama nasl ol
musa olmu kskanl uyand iin ona iddetle ve
kendini kaybedecek kadar fkelenmitir. Gen kzla bir
likte bir uurumun kenarndan geerken iddetli bir endi
e nbetine tutulmu, soluu daralm, kalbi hzl hz
atmaa balamtr; nk bilinli olarak gen kz uu
ruma itme itepisini duyduunu hissetmitir. Bu gibi en
dielerin yaps cinsel kaynaklardan gelen endielerin ya
psnn ayndr: Kendimizi kapp koyuverecek olursak ben
lik iin bir felaket olacak zorlu bir itepi...
Bununla birlikte, insanlarn byk
ounluunda
dmanlkla nevrotik endie arasnda dorudan doruya
bir neden-sonu ilikisi aka grlmemektedir. Bu ba
kmdan, amzdaki nevrozlarda dmanca itepilerin
endie yaratan temel psikolojik etken olduunu niin ne
srdm aklayabilmek
iin, imdi bu dmanln
bask altna alnmasndan* doan psikolojik sonular
zerinde biraz ayrntl bir biimde durmamz gerekiyor.
(*) Bask altna alma deyimini, birey ya da toplumca ka
bul edilmi kurallarla uzlaamayan birtakm isteklerin,
itepilerin, duygularn, vb. psikolojik olaylarn bilin y
zeyine kmasn engelleyen ya da onlar bilindna
iten otomatik bir ruhsal sre olan repression kelim e
sinin karl olarak kullandm. Bireyin bu sreten bi
linli olarak haberi yoktur; ama bilindmda kalan bu

amzn Tedirgin nsanj73'

Dmanln bask altna alnmas, sanki her ey yo

lunda imi gibi bir durumun ortaya kmas ve bylece
mcadele etmek zorunda olduumuz ya da hi deilse
mcadele etmek istediimiz bir srada mcadeleden ka
mamz demektir. Bu bakmdan, byle bir basknn ilk ka
nlmaz sonucu, bir aresizlik duygusu yaratmas, ya da
daha doru bir deyimle, nceden var olan aresizlik duy
gusunu glendirmesidir. Bir insann menfaatleri gerek
ten inendii zaman dmanlk bask altna alnacak
olursa, baka insanlar onu istedikleri gibi kullanabile
ceklerdir.
Kimyager Cnin bana gelenler her gn karmza
kan byle bir durumu dile getirmektedir. C'nin, ar
almasnn sonucu olarak bir sinir yorgunluu geirdi
i sanlyordu. Son derece yetenekli ve haris bir insand
C., ama haris olduunun farknda deildi. Burada zerin
de durmayacamz baz nedenlerle harislik abalarn
bask altna almt, dolaysyla alakgnll bir tavr ta
knmt. Byk bir kimya firmasnn laboratuvarna gir
dii zaman ayn firmada alan baka biri, C'den yaa
daha byk ve mevkice daha yksek olan G. onu kana
d altna almt ve ona her trl dostluu gstermiti.
C ise bakalarnn sevgisine baml olmas, teden- beri
eletirici bir gzlem yapamayacak kadar ekingen olma
s, kendi harisliini fark etmeme, dolaysyla bakalar
nn harisliini de grememe gibi birtakm kiisel etken
lerle bu dostluu seve seve kabul etmi ve aslnda G'nin
kendi mevkiini ve mesleini dnmekten baka bir ey
yapmadn grememitir. Bir seferinde, ama belli belir
siz olarak u nokta dikkatini ekmitir: Gerekleebile
cek bir bulula ilgili olarak G., sanki kendi fikriym i gi
bi, gerekte C.nin olan bir fikri -C.'nin arkadaa bir
konuma srasnda daha nce ona am olduu bir fik
ri- ne srmtr. C. bir an iin belli belirsiz bir gven
psikolojik olaylar kiilii etkileyen dinam ik gler ola
rak rol oynamakladrlar. (evirenin notu.)

74|am zn Tedirgin nsan

sizlik duymu, ama kendi harislii kendi ierisinde b

yk bir dmanlk duygusunu harekete getirdii iin yal
nzca bu dmanl hemen bask altna almakla kalma
m, ayn zamanda hakl olarak duyduu gvensizlii ve
eletiri duygusunu da bask altna almtr. Bu yzden
G.nin kendisinin en iyi dostu olduuna inanmakta de
vam etmitir. Bunun sonucu olarak G. onu baz aratr
malarn srdrmekten vazgeirdii zaman, o G.nin ver
dii tlerin gerek anlamn fark edememitir. G., ger
ekte C.'nin yapm olabilecei bir buluu gerekletir
dii zaman da, yalnzca G.nin kendisinden daha yete
nekli ve akll olduunu dnmtr ve bu derece par
lak bir dostu olduu iin kendini mutlu hissetmitir. By
lece, gvensizliini ve fkesini bask altna almakla C.
temel konularda G.'nin kendisinin dostu deil dman
olduunu grememitir. G.'nin kendisini sevdii yanlg
sna saplanp kald iin, kendi menfaatlerini savunmak
tan ve bu uurda mcadele etmekten vazgemitir. Ken
disi iin ok nemli olan bir menfaatinin inenmi oldu
unu bile fark edememi, bunun sonucu olarak da hak
kn korumak iin mcadele edecek yerde, G.nin kendi
zayflndan yararlanmasna frsat vermitir.
Bask altna alnarak yenilebilen korkular, ayn za
manda, dmanlk duygusunu bilinli bir denetim altnda
tutmakla da yenilebilir. Ama dmanlk duygularnn de
netim altnda m tutulaca yoksa bask altna m alna
ca bir seme konusu deildir; nk bask, tepkiye
benzeyen bir sretir. Herhangi bir zel durumda insann
dmanca duygular beslediini fark etmesi katlanlmaz
olduu zaman ortaya kar. Byle bir durumda hi p
hesiz bilinli bir denetim sz konusu deildir. Dmanca
duygularn bilincine varmann katlanlmaz bir ey olma
snn temel nedenleri, bir insann dmanlk duygusu bes
ledii kimseye ayn zamanda sevgi ve ihtiya da duya
bilmesi; haset, bakasna sahip olma ya da sahip kma
gibi dmanlk yaratan nedenleri grmek istememesi; ya
da insann bir bakasna kar duyduu dmanl kabul

amzn Tedirgin insan 17

etmesinin rktc bir ey olabilmesidir. Bu gibi durum

larda arabuk gvenlik salayacak en ksa yol bask
dr. Bask sayesinde insan rkten dmanlk duygular
.bilin alanndan kmakta ya da bilin alanna gireme
mektedir. Bu cmleyi baka bir deyimle bir kere daha
tekrar etmek istiyorum, nk o kadar basit olduu hal
de seyrek olarak anlalan psikanalitik ifadelerden biri
dir bu: Dmanlk duygusu bask altna alnd zaman,
o kimsenin dmanca duygular besledii konusunda en
ufak bir fikri bile yoktur.
u var ki, gvenlie ulamann en ksa yolu her za
man en salam, en gvenilir olan deildir. Bask sreci
ile, dmanlk duygusu -ya da dinamik niteliini belirt
mek iin burada fke terimini kullanmamz daha iyi
olacak- bilin alanndan itilmi, ama yok edilmemitir.
Kiilik btnnden ayrld ve bu yzden denetlenemez
hale geldii iin fkrmak iin frsat kollayan son dere
ce paliayc bir duyguya dnmtr ve boalmak iste
mektedir. Bask altna alnm bir duygunun patlayc ni
telii son derece gldr. nk kiilik btnnden ay
rlm olmas yznden daha byk, ou zaman akla
hayale smayacak kadar byk boyutlara ulamtr.
Bir insan dmanca duygular beslediini fark ettii
srece dmanln gelimesi ynden snrlandrlm
olur. lk olarak, belli bir d urumun gz nnde bulundurul
mas, o insana, bir dmana ya da dman sanlan biri
ne kar ne yapabileceini ve ne yapamyacan gste
rir. kincisi, eer bu insann duyduu fke ayn zamanda
hayran olduu, sevdii ya da ihtiya duyduu birine kar
otaya kyorsa, bu fke erge o insann duygularnn
tm ile birleecek, yani btnleecektir. Son olarak, bir
insann yaplmas gereken eylerle yaplmamas gereken
eyler konusundaki duygusu belli bir aamaya ulam
olduu zaman, kiilii ne olursa olsun, bu do o insann
dmanlk itepilerini snrlayacaktr.
fke bask altna alnacak olursa, dmanl bu e
kilde snrlamak imkn ortadan kalkm demektir; bunun

76| amzm Tedirgin nsan

sonucu olarak da dmanlk duygular iten ve dtan

konulmu olan snrlar -yalnzca hayal dnyasnda da
olsa- amaktadrlar. Yukarda szn ettiim kimyager,
itepilerine gre davranm olsayd, bakalarna G.'nin
onun arkadaln nasl ktye kullandn sylemek is
teyecek, ya da stlerine G.'nin kendi fikrini aldn ya
da kendisini bu fikri gelitirmekten alakoyduunu ak
lamaa alacakt. Oysa duyduu fkeyi bask altna
ald iin, bu fke, byk bir olaslkla ryalarnda dile
geldii ekilde, C.'nin kiilik btnnden ayrlm ve yay
gnlamtr. Byk bir olaslkla ryalarnda u ya da bu
gibi bir sembolik cinayet ileme eilimini gsterecek, ya
da bakalar utan verici bir yenilgiye urarken kendisi
herkesin hayran olduu bir dhi olacaktr.
Bask altna alnm olan dmanlk duygusu, kiilik
btnnden tmyle ayrlm olduu iin, d kaynaklar
dan beslenerek zamanla daha da glenecektir. Szge
lii, eer yksek dereceden bir memur, kendisiyle konu
up danmakszn birtakm ilere girimi olan efine
kar fke duyup da hibir ikyette bulunmakszn bu
fkeyi bask altna alacak olursa, efi hi phesiz onun
fikrini almadan hareket etmee devam edecek, bu yz
den hi durmadan yeni yeni fkeler ortaya kacaktr1.
Dmanln bask altna alnmasnn baka bir sonu
cu. bir insann kendi ierisinde patlamaa son derece
hazr, ama denetim altna alamad bir duygunun var ol
duunu sezmi olmasdr. Bunun sonular zerinde
tartmaa girmeden nce, akla gelen bir soruyu dikkate
almamz gerekiyor. Bir duygunun ya da bir itepinin bas

t) F. Kuenke), Einfuchrung in die Charakterkunde adl

almasnda, nevrotik tavrn evrede bir tepki yaratt
na, buna karlk bu tepkinin de nevrotik tavr artr
dna, dolaysyla ilgili kimsenin kendini gitgide daha
ok tutsak hissettiine ve kurtulmasnn gitgide daha
gletiine dikkati ekmitir. Kuenkel, bu olaya Teufelskreis (byl ember ya da ksr-dng) adm ver
mektedir.

amzn Tedirgin insan |77

k altna alnmas, tanm gereince, insann bu duygu ve

itepinin varln arlk fark etmemesi gibi bir sonu ya
ratmaktadr; yle ki, insan bakasna kar dmanca
duygular beslediini bilineli olarak bilmemektedir. O hal
de nasl oluyor da, biraz nce belirtmi olduum gibi,
kendi ierisinde bask altna alnm bir duygunun var o l
duunu sezdiini syleyebiliyorum? Bu sorunun ceva
b, bilin alan ile biiind alan arasnda kesin bir ay
rm yaplamamasnda, H. S. Sullivan'n bir konferansnda
belirtmi olduu gibi, eitli bilin dzeylerinin var olma
snda aranmaldr. Bask altna alnm olan itepi hi
etkili olmakla kalmaz -Freud'un temel bulularndan biri
de budur- ayn zamanda, bilincin daha derin katlarnda
insan onun varln fark eder. Mmkn olduu kadar
basit deyimlerle syleyecek olursak, kendimizi bsbtn
aldatanlayz; gerekte, kendimizi sandmzdan ok da
ha iyi gzleyebiliriz; tpk bakalarn da genellikle san
dmzdan ok daha iyi gzleyebildiimiz gibi; bir insan
hakknda edindiimiz ilk izlenimin doruluu bunu gs
terir. Ne var ki. gzlemlerimizi fark etmemek iin nemli
nedenlerimiz olabilir. Tekrar tekrar birtakm aklamalara
girimemek iin, iimizde oiup bitenleri, tam bir bilinci
ne varmakszn fark ettiimizi kastettiim zaman sez
mek deyimini kullanacam.
Dmanlk duygusunun bask altna alnmasndan ile
ri gelen bu sonular -dmanln ve bunun baka birta
km menfaatler iin ortaya karabilecei tehlikelerin bir
hayli ok olmas halinde- endie yaratabilirler. Belirsiz
endie halleri bu ekilde ortaya kabilir. Bununla birlik
te, ou zaman bu sre bu noktada durmaz; nk in
san kendi iinden gelen ve kendi menfaatini ve gvenli
ini tehdit eden tehlikeli bir duygudan
kurtulmak iin
zorlu bir ihtiya duyar. Tepkiye benzeyen ikinci bir s
re ie karr: nsan, dmanlk itepilerini d dnya
ya yanstr. Dmanlk duygusunun bask altna aln
d sans ikinci bir sanya yol aar: nsan, ykc i
tepilerin kendisinden deil, dardaki birinden ya da bir

78amzn Tedirgin nsan

eyden geldiini sanr. Mantksal olarak, kendi d

manca itepilerini, bu itepilerin ynelmi olduu kimse
ye yanstr. Bunun sonucu olarak da o kimse insann g
znde korkun boyutlara ular: bu bir bakma ilgili kii
nin bask altna alm olduu itepilerindeki acmasz
nitelii o kimseye de yanstm olmasndan, bir bakma
da herhangi bir tehlike karsndaki gllk derecesinin
yalnzca gerek artlara deil, ayn zamanda o artlar
karsnda taknlan tavra da bal olmasndan ileri gelir.
nsan ne kadar zayf ve aresizse, tehlike de o derece
byk grnr5.
Yanstma mekanizmas, ikinci derecede fonksiyonu
ile. ayn zamanda kendini hakl gstermek ihtiyacn da
karlar. Aldatmak, almak, smrmek, kk drmek
isteyen o deildir; tersine, bakalar ona bu ekilde dav
ranmak istemektedir. Kocasn mahvetmek iin duyduu
kendi itepilerini bilinli olarak fark etmeyen ve sbjek
tif ynden kendini son derece sadk bir e olarak gren
bir kadn, bu mekanizmadan tr, kocasn kendine ezi
yet etmek isteyen bir zalim olarak grebilir.
Yanstma sreci ayn amaca hizmet eden baka bir
srele desteklenebilir ya da desteklenmeyebilir: Bir mi
silleme korkusu, bask altna alnm ictepiyle birlikte gi
debilir. Bu durumda bakalarn incitmek, aldatmok, kan
drmak isteyen bir insan, bakalarnn da kendisine ayn
ekilde davranacaklarndan korkabilir. Misilleme korkusu
ne derece insan tabiatna kk salm genel bir ayrt edi
ci niteliktir? lkel su ve ceza yaantlarna ne derece
baldr? Ne derece kiisel bir alma itkisine dayan
(2) Erich Fromm, M illetleraras Sosyal Aratrma Enstit
snden Max Horkheimer in derledii Auloritaet und Fam ilie adl eserde, bi tehlike karsnda tepki olarak gs
terdiimiz endienin, bu tehlikenin gerek byklne
zorunlu olarak bal olmadn aka belirtmitir. Biaresizlik ve pasiflik tavr gelitirm i olan bir insan, ol
duka kk bir tehlike karsnda bile endie ile tepki
de bulunacaktr.

amzn Tedirgin nsan'79

maktadr? Bu sorular tmyle bir yana brakyorum. Yal

nz u noktay kesinlikle belirtmek isterim ki, bu korku
nevrotik kimselerin ruhunda byk bir rol oynamaktadr.
Dmanlk duygularnn bask altna alnmasndan ile
ri gelen bu sreler endie duygusuna yol aarlar. Ger
ekten de, bask tp tpna endienin ayrt edici nitelii
olan bir durum yaratr: Dtan geldii hissedilen gl
bir tehlike karsndaki aresizlik ya da eli kolu bal ol
ma duygusu.
Endienin gelime safhalar genellikle basit olmaklabirlikte, uygulamada, endieye yol aan artlar anlamak
ou zaman gtr. Sorunu daha karmak bir hale ge
tiren etkenlerden biri, bask altna alnm dmanlk itepilerinin ou zaman ilgili kimseye deil de baka bir
objeye yanstlm olmasdr. Bir rnek verecek olursak.
Freudun vaka analizlerinden birinde.
kk Hans'ta,
ana-baba ile ilgili olacak yerde beyaz atlarla ilgili bir en
dienin ortaya ktn gryoruz3. Baka konularda
ok akl banda olan bir kadn hastamz, kocasna kar
duyduu dmanl bask altna aldktan sonra birden
bire beton yzme havuzunda srngen hayvanlarn bu
lunduundan endie eder hale gelmitir. yie grnyor
ki, endie, mikroplardan tutun da yldrma varncaya ka
dar her eye ynelebilmektedir. Endieyi bu ekilde ilgili
kimseden koparma eiliminin nedenleri olduka aktr.
Endie gerekten ana ya da babayla, kocayla, dostlardan
biriyle ya da buna benzer bir yakn ilikinin sz konusu
olduu bir kimseyle ilgili olduu zaman, dmanlk duy
gusunun kabul edilmesi otoriteye, sevgiye, deer verme
ye dayanan bir ballkla uzlaamayacaktr. Bu gibi du
rumlarda dmanlk duygusu bsbtn inkr edilmekte
dir. nsan kendi iindeki dmanlk duygusunu bask al
tna almakla, herhangi bir dmanca duygu beslemi ol
duunu inkr etmekte ve bask altna ald bu dman
lk duygusunu yldrma yanstmakla, teki kiinin besie(3) Sigmund Freud, Collected Papers, Cilt 3.

Sjamzm Tedirgin nsan

dii dmanlk duygusunu da inkr etmi olmaktadr.

Mutlu bir evlilik izlenimini uyandran yanlglarn ou bu
eit bir kendini aldatmadan baka bir ey deildir.
Dmanlk duygusunun bask altna alnmasnn ka
nlmaz olarak endieye yol amas, bu endienin her
zaman aka ortaya km olmas anlamna gelmez.
Daha nce tartma konusu ettiimiz ya da daha ileride
zerinde duracamz baz mekanizmalarla endie o an
iin bir yana itilebilir. Bu durumda bulunan bir kimse, a
r bir uyku ihtiyac duymak ya da iki imek gibi yollar
la kendini endieden koruyabilir.
Dmanlk duygusunun bask
altna alnmasndan
doan endie ok eitli biimlerde ortaya kabilir. B
tn bunlar daha iyi anlayabilmek iin eitli imknlar
bir ema halinde gstermek istiyorum.
A: Tehlikenin insann kendi itepilerinden geldii
hissedilmektedir.
B: Tehlikenin dardan geldii hissedilmektedir.
Dmanlk duygusunun bask altna alnmasnn so
nular bakmndan A grubu dorudan doruya bask
mekanizmasnn sonucu olduu halde, B grubu bir yan
stma mekanizmasn gerektirmektedir. Gerek A gerek
se B gruplarn iki alt-gruba ayrmak mmkndr.
I: Tehlikenin insann kendisine ynelmi olduu his
sedilmektedir.
il: Tehlikenin bakalarna ynelmi olduu hissedil
mektedir.
Demek ki belli bal drt grup endie ile karlayo
ruz:
A.
i: Tehlikenin insann kendi itepilerinden geldii
ve kendisine ynelmi olduu hissedilmektedir. Bu grup
ta dmanlk duygusu, ikinci dereceden bir sre olmak
zere, insann kendi benliine ynelmitir; bu sre ze
rinde daha sonra duracaz.
rnek: Elinde olmayarak kendini yksek yerlerden
atma korkusu.

amzn Tedirgin nsan 81

A. II: Tehlikenin insann kendi itepilerinden geldii

ve bakalarna ynelmi olduu hissedilmektedir.
rnek: Elinde olmayarak bakalarn bakla yarala
ma korkusu.
B. I: Tehlikenin dardan geldii ve insann kendisi
ni ilgilendirdii hissedilmektedir.
rnek: Yldrm korkusu.
B.
II: Tehlikenin dardan geldii ve bakalarn ilgi
lendirdii hissedilmektedir. Bu grupta dmanlk duygu
su d dnyaya yanstlmtr ve gerek dmanlk objesi
olduu gibi kalmtr.
rnek: Ar derecede kaygl bir annenin, ocuklar
n tehdit eden tehlikelerle ilgili endiesi.
Byle bir snflamann deerinin snrl olduunu sy
lemee gerek yok. Bu snflama, sorunu hemen ele alma
bakmndan yararl olabilir; ama btn olaslklar kapsayamaz. Szgelii, A tipinden bir endie ierisinde bu
lunan kimselerin bask altna alm olduklar dmanlk
duygularn hibir zaman baka bir insana ya da objeye
yanstmam olduklar gibi bir sonu karmamaldr; ol
sa olsa byle bir zel endiede yanstma olaynn bulun
mad sonucu karlabilir.
Dmanlk duygusu ile endie arasndaki iliki yal
nzca dmanln endieye yol amas ile kalmaz. Ayn
sre tersine de evrilebilir: nsann bir tehlike ile kar
karya bulunduu duygusundan ileri geldii zaman en
die de kolayca bir dmanlk duygusu yaratabilir. Bu
durumda, dmanlk duygusu bir savunma mekanizmas
ve tehlikeye kar gsterilen bir tepki olarak rol oynar.
Bu adan grld zaman endienin, ayn ekilde sal
drgan davranlara yol aan korkudan hibir fark yok
tur. Tehlikeye kar gsterilen bir tepki olarak ortaya
kan dmanlk duygusu da, bask altna alnd zaman,
endie yaratabilir ve bylece srekli bir dn ortaya
kar. Dmanlk duygusu ile endie arasndaki bu kar
lkl etki -birinin hi durmadan tekini yaratmas ve g
lendirmesi- nevrozlarda niin bu derece amansz bir d

82|amzn Tedirgin nsan

manlk duygusuna rastlandn anlamamz mmkn k

lar4. Bu karlkl etki, ayn zamanda, iddetli nevrozla
rn, katlanlmas gc olan birtakm d artlar olmad
halde ou zaman niin gittike ktletiinin temel ne
denidir. Endienin mi yoksa dmanlk duygusunun mu
temel etken olduunun nemi yoktur; bir nevrozun dina
miini anlamak iin son derece nemli olan nokta endie
ite dmanlk duygusunun zlmez bir biimde birbirine
bal olmas ya da i ie gemi bulunmasdr.
Freud, endie ile ilgili olarak birbiri arkasndan iki
gr ne srmtr. Birincisi, ksaca syleyecek olur
sak, endienin itepiierin bask altna alnmasndan ileri
geldiidir. Burada itepi deyince yalnzca cinsel itepi
anlalm ve yalnzca fizyolojik bir yorumlama yaplm
tr; nk bu gr, cinsel enerjinin boalmasnn engel
lenmesi halinde, bedende endieye dnen fizik bir ger
ginlik olaca inancna dayanmaktadr. kinci gre g
re ise, endie -ya da Freudun deyimi ile nevrotik endiefarkna varlmas ya da gerekletirilmesi bir d tehlike
yaratacak itepilerden
korkmaktan ileri gelmektedir5.
Psikolojik olan bu ikinci yorumlama, yalnzca cinsel itepileri deil, saldrganlk itepisini de kapsamaktadr. Bu
ikinci yorumlamada Freud, itepiierin bask altna aln
mas ve alnmamas ile deil de, yalnzca, gereklemele
ri halinde bir d tehlike yaratabilecek itepiierin yol a
t korku ile ilgilenmektedir.
Benim grm, endienin tam olarak anlalabilme
si iin Freud'un bu iki grnn bir btn haline geti
rilecek biimde birletirilmesi gerektii inancna dayan
maktadr. Bylece, birinci endie kavramn salt fizyolo
jik anlamndan syrarak onu ikinci kavramla birletirdim.
(4) Dmanlk duygusunun endie ile daha da iddetlendii
durumlarda, Freud'un lm igds ile ilgili kuramn
da yapm olduu gibi, ykc itkiler iin zel bir biyo
lojik kaynak aramak gerekmiyecektir.
(5) Freud, New Introductory Lectures, Anxiety and Instinc
tual Life, s. 120.

amzn Tedirgin Insaru|83

Endie genellikle ictepilerimizden duyulan korkudan ok.

bask altna alnm olan ictepilerimizden duyulan korku
dan ileri gelir. Bana yle geliyor ki, Freud'un ilk kavra
mndan -her ne kadar b kavram ince bir psikolojik gz
leme dayanyorsa da- gerektii ekilde yararlanmam ol
masnn nedeni, herhangi bir itepisini bask altna alm
olan bir kimsede ruhsal bakmdan ne gibi deiiklikler ol
duu gibi psikolojik bir soru ortaya atacak yerde, bu
kavram fizyolojik olrak yorumlam olmasdr.
Fred'la olan ikinci uyumazlm kuramsal ynden
pek nemli olmamakla birlikte, uygulama bakmndan ok
nemlidir. Gereklemesi bir d tehlikenin ortaya kma
sna yol ococak her itepinin endie yaratabilecei konu
sunda Freudun grn tmyle kabul ediyorum. Hic
phesiz bu eit itepiler arasnda cinsel itepiler de
bulunabilir; ama ancak cinsel igdlere konulmu olan
sk bir bireysel ya da toplumsal yasan onlar tehlikeli
bir hale getirmesi halinde4. Sorun byle bir gr a
sndan grld zaman, cinsel itepilerin yaratt endi
enin sklk derecesi, geni lde, cinsellik karsnda
taknlm olan kltrel tavra bal olacaktr. Yalnz ba
na ele alnd zaman cinselliin zel bir endie kay
na olduunu sanmyorum. Ama dmanlk duygusunun
ya da daha yerinde bir deyimle bask altna alnm olan
dmanca itepilerin zel bir endie kayna olduuna
inanyorum. Bu dncemi basit ve gnlk deyimlerle u
ekilde belirtmek isterim: Endie ya da endienin belir
tileri nerede karmza karsa, aklma hemen u soru
lar gelir: Hangi duyarl noktaya dokunulmutur da bunun
sonucu olarak dmanlk duygusu ortaya kmtr ve bu
dmanlk duygusunun bask altna alnmasn gerektiren
artlar nelerdir? Deneylerim bana, bu ynde yaplacak
(6) Belki de Samuel Butler'n Erewhon'da anlatt gibi,
her trl bedensel rahatszln iddetle cezalandrld
bir toplumda, hasta olmaya ynelik bir itepi endie ya
ratabilirdi.

84famzn Tedirgin nsan

bir aratrmann endie konusunda ou zaman yeterli

bir fikir verdiini gstermitir.
Freudla uyuamadm nc nokta, Freudun en
dienin yalnzca ocuklukta olutuu ile ilgili varsaym
dr: Freud'a gre endie doumla birlikte balamakta ve
cinsel organn kesilmesi korkusuna dnmektedir; da
ha sonraki yalarda ortaya kan endie ise ocukiuk
safhasnda
kalm olan tepkilerden ileri gelmektedir.
Nevrotik olarak nitelediimiz kimselerin tehlike kar
snda takndklar tavrlar bakmndan ocukluk safhasn-,
da kaldklarna ve endie yaratan eski durumlardan ken
dilerini kurtaramadklarna hi phe yoktur7.
Bu yorumlamann kapsad unsurlar teker teker ele
alalm. Freud, ocukken endie ile tepkide bulunmaa
zellikle yatkn olduumuzu ne srmektedir. Tartma
konusu edilemiyecek bir gerektir bu ve bu olay akla
yabilecek salam ve anlalabilir nedenler vardr: ocuk,
kendisine sknt ya da znt veren olaylar karsnda
aresiz ve gsz bir durumdadr. Gerekten de, karak
ter nevrozlarnda endienin
her zaman ilk ocuklukta
olutuu grlmektedir, ya da hi deilse benim temel
endie dediim eyin kkleri bu dnemde olumaktadr.
Bununla birlikte, Freud, ayrca, yetikinlerdeki nevrozlar
da karmza kan endienin, balangta endie yarat
m olan o ilk durumlara bal olduuna inanmaktadr.
Bu demektir ki, szgelii, yetikin bir erkek, deiik bir
biimde de olsa, cinsel organnn kesilmesinden o c u k luk anda duyduu ayn korkuyu duyacaktr. ocuka
bir endie tepkisinin, gereken artlarn var olmas hafin
de. daha sonraki hayatta eski ekliyle ortaya kabildii
seyrek vakolann bulunduuna phe yoktur8. Ama ge
(7) Freud, New Introductory Lectures, Anxiety, and Ins
tinctual Life, s. 123.
(8) J. H. Schultz, Neurose, Lebensnot, Aerztliche adl ese
rinde bu eit bir vakadan sz etmektedir. Bir memur
sk sk i deitirmektedir, nk ba 2i stler onda en -

amzn Tedirgin nsami85

nellikle karmza kan ey ayn olgunun tekrar deil

gelimesidir. Analiz srecinin bize, bir nevrozun nasl ge
litii konusunda olduka tam bir bilgi verdii durumlar
da, ilk endieden balayarak yetikinlerdeki zelliklere ka
dar giden srekli bir tepki zinciri ile karlaabiliriz. Bu
bakmdan, daha sonraki endiede, baka unsurlarn ya
nnda, ocuklukta var olan zel atmalarla belirlenmi
unsurlar da bulunabilir. Ama btnyle ele alnd za
man, endie, ocukluktaki tepkinin ayn deildir. Onu
byle grmek ayr iki eyi birbirine kartrmak, yalnzca
ocuklukta balam olan bir tavr ocuka bir tavr san
mak gibi bir yanlgya dmek demektir. ocuktaki endi
eyi yetikinlere zg bir tavrn vaktinden nce ortaya
kmas olarak grmek nasl doru deilse, yetikinler
deki endieyi ocuka bir tepki olarak grmek de ayn
ekilde doru deildir.

die uyandrmaktadr. Psikanaliz sreci, yalnzca bir e

it sakal olan stlerin onu fkelendirdiini gstermi
tir. Bu vakada, hastann gsterdii tepkinin, kendisi
nin yalarnda bulunduu srada babasnn fkeyle
annesinin zerine yrm olduu zaman gstermi ol
duu tepkinin ayn olduu grlmtr.

V. BLM

N E V R O Z L A R IN T E M E L Y A P ISI
Bir endie o gn iin var olan atmal bir durumla
tam olarak aklanabilir. Bununla birlikte, bir karakter
nevrozunda endie yaratan bir durumla karlatmz
zaman, bu zel durumda dmanlk duygusunun niin or
taya ktn ve niin bask altna alndn aklayabil
mek iin, hep daha nceden var olan endieleri gz nn
de bulundurmak, zorundayz. O zaman bu ilk endienin
de daha nceden var olan bir dmanlk duygusunun
sonucu olduunu grrz ve bu byle srp gider. B
tn bunlarn nasl balam olduunu anlayabilmek iin
ocukluk gnlerine dnmemiz gerekir'.
Bu nokta, ocukluk yaantlar zerinde durduum
seyrek durumlardan biri olacaktr.
ocukluk gnlerine
psikanattik literatrde allagelenden daha az bavur
mu olmam, ocukluk yaantlarna psikanaliz alannda
alan teki yazarlardan daha az nem vermi olmak
tan deil, bu kitapta nevrotik bir kiilie yol acan birey
sel yaantlardan ok, nevrotik kiiliin bugnk yaps
zerinde durmu olmamdan ileri gelmektedir.
ok sayda nevrotik kiinin ocukluk hikyelerini in
celediim zaman, hepsinde, eitli
bileimlerde ortaya
(1) Burada ocukluk gnlerine kadar inmenin tedavi iin
ne derece gerekli olduu noktas zerinde durmaya
cam.

amzn Tedirgin tnsan.j87

kabilen u ayrt edici niteliklerle belirlenmi bir evre

ile karlatm:
En byk ktlk, her zaman iin, gerek bir sev
ginin bulunmam olmasdr. ocuk, sevildiini ve isten
diini ta iinden hissettii srece, birdenbire memeden
kesme, ara sra dvme, ya da cinsel yaantlar gibi ou
zaman traumatic (ocukta heyecan oku yaratan bir
durum) olarak grlen olaylara olduka dayanabilmekte
dir. Bir ocuun, kendisine gerek bir sevgi gsterilip
gsterilmediini ta derinden hissettiini ve sahte gste
rilerle aldatlamyacan sylemee gerek yok. ocuun
yeterince sevgi grmemesinin temel nedeni, ana-babaiarn, kendi nevrozlar yznden sevgi gsterme yetene
inden yoksun olmalardr. Deneylerimde ou zaman
gerek bir sevgi yokluunun baka bir eyin maskesi al
tnda gizlendiini ve ana-babalarn ocuun menfaatin
den baka bir ey dnmediklerini iddia ettiklerini gr
dm. Eitim alannda yaygn olan eitli grler, ideal
bir annenin her eyini ocuuna feda eden bir tavr ta
knm olmas ya da onun zerine titremesi, ocuun da
ha sonraki hayatnda byk bir gvensizlik duymasna
yol aan temellerin atlmasna elverili bir ortam yarat
mada birinci derecede rol oynayan temel etkenlerdir.
Ayrca, ana-babalarda, ocukta dmanlk duygusu
uyandrmaktan baka bir ie yaramayan eitli tavrlar
ve hareketlerle de karlayoruz: teki ocuklarn ter
cih etme, haksz yere azarlama, ar martmakla ocu
u hor grerek bir yana itme arasnda bocalama gibi
nceden kestirilemeyen davranlarda bulunma; verilen
szleri tutmama; ve btn bunlardan daha az nemli ol
mayan bir etken olarak ana-babann ocuun ihtiyalar
karsnda taknm olduklar tavr: ocuun ihtiyalarn
zaman zaman gz nnde bulundurmamaktan tutun da.
en hakl isteklerini hi durmadan engellemee -kurduu
arkadalklar bozmaa, kiisel grleriyle alay etmee,
sanata, spora ya da mekanie duyduu ilgileri krma
a- kadar giden, ksaca, istemeksizin de olsa ocuun

88|amzm Tedirgin nsan

iradesini krma gibi bir sonu yaratan bir tavr takipmi

olmak.
Psikanalitik literatrde ocukta dmanca duygular
uyandran etkenler arasnda en ok ocuun isteklerinin
engellenmesi, zellikle cinsel isteklerinin engellenmesi ve
kskanlk zerinde durulmutur. ocuktaki
dmanlk
duygular, bir dereceye kadar, genellikle zevklere, zel
likle ocuun cinsel hayatna -cinsellik konusunda duydu
u tecessse, ocuun kendi kendini tatmin etmesine ya
da baka ocuklarla cinsel oyunlar oynamasna- kar ta
knlm olan yasaklayc bir kltrel tavrdan ileri gelmi
olabilir. Ama engelleme hi phesiz bakaldrma ile be
lirlenmi dmanca bir tavrn tek kayna deildir. Gz
lemler, ocuklarn da tpk yetikinler gibi, birtakm ya
saklarn hakl, yerinde, zorunlu ya da yararl olduunu
hissettikleri srece birok eyden yoksun kalmaa raz
olduklarn su gtrmez bir ekilde ortaya koymutur.
Szgelii, temizlik eitimi konusunda ana-babalar gerek
siz bir srar gstermedikleri ve cocuun bu konudaki
yanl davranlarn hemen gze arpmayan ya da apak
bir zalimlikle dzeltmedikleri srece, ocuk bu eitimi
bir bask olarak hissetmez. Ayn ekilde, bir ocuk ge
nellikle sevildiini hissettii ve cezay hakkettiini, ken
disini yalnzca incitmek ya da kk drmek iin ceza
landrmadklarn hissettii srece, ara sra cezalandrl
maa da pek aldr etmez. Engellemenin kendi bana
bir dmanlk duygusu yaratp
yaratmyacana karar
vermek gtr; nk ocuu birok eylerden yoksun
brakacak yasaklar koyan bir evrede, genellikle, d
manlk duygusuna yol aan baka etkenlere de bol bol
rastlanmaktadr. Gerekte, nemli olan ey, engelleme
lerden ok, bu engellemelerin nasl konulmu olduu
dur.
Bu nokta zerinde srarla durmamn nedeni, engelle
melerin tehlikesine bu derece nem vermek yznden
birok ona-babalarn Freud'dan daha ileri giderek, ocu

amzn Tedirgin Insan!89

a zarar verebilir endiesiyle her trl mdahaleden ka

nm olmalardr.
Kskanla gelince, yetikinlerde olduu gibi ocuk
larda da korkun bir kine yol aabildiine phe yoktur.
Kardeler arasndaki kskanln2 ya da ana-babadan
birini kskanmann nevrotik ocuklarda oynad rolden
ve bu tavrn daha sonraki hayatta da srp gidebilecek
etkisinden phe edilemez. Bununla birlikte, bu kskan
l yaratan artlar tartma konusu edilebilir. Kardeleraras yarmada ve Oedipus kompleksinde* karmza
kan kskanlk tepkilerine zorunlu olarak her ocukta
rastlanr m, yoksa bu tepkilerin ortaya kmas belirli
artlara m baldr?
Freud'un Oedipus kompleksi ile ilgili gzlemleri nev
rotik kimseler zerinde olmutur. Freud, bu gzlemlerine
dayanarak, ana ya da baba iie ilgili ar kskanlk tep
kilerinin korku duygusu yaratacak kadar ykc bir etki
de bulunduu; karakter gelimesi ve kiisel ilikiler ze
rinde de srekli ve bozucu bir etkide bulunabilecei so
nucunu karmtr. amzn nevrotik kiilerinde sk sk
bu olayla karlat iin, bunu evrensel bir olay olarak
grmtr. Freud, yalnzca nevrozlarn ekirdeinde Oedi
pus kompleksinin bulunduunu kabul etmekle kalmam,
(2) David Levy, Hostility Patterns in Sibling Rivalry Ex
periments, American Journal of Orthopsychiatry, Cilt
6 (1936).
(*) Oedipus kompleksi bir erkek ocuun annesine duydu
u sevgi, ballk ve sahip kma istei ile, bu yzden
babasna kar duyduu nefret ve kskanlk duygula
rndan oluan, bunun sonucu olarak da ocukta su
luluk duygusuna ve heyecan atm asna yol aan ve b
yk lde bilind olan bir kompleksdir. Oedipus
kompleksinin kz ocuklarda
rastlanan ekli, babaya
kar duyulan ballk yznden anneden duyulan nef
retten olum akta ve psikanalitik literatrde seyrek ola
rak Elektra kompleksi deyimi ile tanmlanmaktadr.
(evirenin notu.)

901amzn Tedirgin nsan

ayn zamanda baka kltrlerdeki karmak olaylar da

bu temele dayanarak aklamaa almtr3. pheli
olan, ite bu genelletirmedir. Bizim kltrmz ierisin
de kardeler-aras ilikilerde olduu kadar ana-babalarla
ocuklar arasndaki ilikilerde de baz kskanlk tepki
leri kolayca ortaya kabilir; insanlarn birbiriyle ok sk
fk olduu her grupta bu gibi tepkilere rastlanabilir. Ama
ykc ve srekli kskanlk tepkilerinin -kardeler-aras
yarma ve Oedipus kompleksi deyince anladmz ey
budur- baka kltrler bir yana, bizim kltrmzde bile
Freud'un sand kadar yaygn olduu tartma konusu
edilebilir. Kskanlk tepkileri genellikle insanlarn gster
mi olduu tepkilerdir, ama bir ocuun yetimi olduu
ortam ierisinde suni olarak yaratlmlardr.
Hangi etkenlerin kskanla yol at sorununu, da
ha ileride nevrotik kskanln genel sonular zerinde
durduumuz zaman ayrntl olarak ele alacaz. Burada
yalnzca sevgi yokluu ile yarmann kskanlk yaratan
etkenler olduunu belirtmekle yetineceiz. Ayrca, daha
nce sz konusu etmi olduumuz trden bir ortam ya
ratan ana-babalarn genellikle
kendi
hayatlarndan
honut olmadklarn, duygusal ve cinsel ilikilerinin tat
min edici olmadn, bu yzden ocuklarn kendi sevgi
lerinin objesi haline getirme eilimini gsterdiklerini de
gz nnde bulundurmak zorundayz. Bu gibi ana-babalar sevgi ihtiyalarn ocuklarnda tatmin ederler. Gs
termi olduklar sevginin her zaman cinsel bir renge b
rnm olmas gerekmez; ama ne olursa olsun heyecani
unsurlarla doludur. ocuun ana-babas ile olan ilikile
rindeki gizli cinsel unsurlarn ileride iddetli bir bozukluk
yaratacak kadar gl olduklarn sanmyorum. En azn
dan unu syleyebilirim: Grdm btn vakalarda, kor
ku ya da sevgi ile ocuu bu tutkulu ballklara zorla
iten, bunun sonucu olarak da Freud'un sz konusu etti-

(3) Freud, Totem and Taboo.

amzn Tedirgin nsanjSl

i sahip kma* ve kskanlk gibi olaylara yol aan

ana-babalar hep nevrotik ana-babalardri.
Aileye ya da ailedeki baz kimselere kar taknlan
dmanca bir tavrn bir ocuun gelimesi iin zararl
olduuna
inanmzdr. ocuk nevrotik ana-babalarn
davranlarna kar sava amak zorunda kald sre
ce, byle bir tavr hi phesiz zararldr. Bununla bir
likte, kar koymak iin akla uygun nedenler olduu za
man, ocuun karakter gelimesi bakmndan ortaya
kan tehlike, kar koyma gereini duymak ya da aka
kar koymak deil, kar koyma isteini bask altna a l
maktan ileri gelir. Eletirilerin, kar koyma isteklerinin,
sulamalarn bask altna alnmasndan doan birok teh
likeler vardr ve bu tehlikelerden biri, ocuun btn su
u kendi zerine alma eilimini gstermesi ve kendini se
vilmeye lyk grmemesidir. Bu durumun yaratt sonu
lar zerinde daha sonra duracaz. Bizi burada ilgilendi
ren tehlike, bask altna alnm olan dmanlk duygu
(?) Sahip kma deyimini, bir eyi ya da bir kimseyi ba
kas ile paylam ak istememeyi, ona kesin olarak sahip
olmay ya da ona sz geirmeyi dile getiren possessiveness kelim esinin karl olarak kullandm. (evire
nin notu.)
(4) Freud'un Oedipus kompleksi kavram ile uyumayan ge
nel bir gr asna dayanan bu dnceler, Oedipus
kompleksinin biyolojik bir olay deil, kltrel olarak
artlandrlm bir olay olarak grlmesini gerektirir.
Bu gr noktas, birok yazarlar tarafndan -M alinows
ki, Boehm, Fromm, Reich- tartld iin, ben burada
yalnzca kendi kltrmz ierisinde Oedipus komplek
sini yaratabilecek olan etkenlere dikkati ekm ekle yeti
neceim: Cinsler-aras atmal ilikiler yznden evli
liin ahenkli olmamas; ana-babalarm snrsz bir oto
riter gce sahip olmalar: bir ocuk iin her trl cin
sel boalmann yasaklanmas; bir ocuu hep ocuk ola
rak grme ve duygusal ynden ana-babaya baml kl
ma ya da onu yalnz bana brakma eilimleri.

92|ami7.n Tedirgin nsan

sunun endie yaratabilecei ve daha nce zerinde dur

mu olduumuz gelimeye yol aabileceidir.
Byle bir ortam ierisinde byyen bir ocuun, d
manlk duygusunu niin bask altna almas gerektiini
aklayan ve eitli bileimler ve derecelerde etkili olan
birok nedenler vardr: aresizlik duygusu, korku, sevgi,
ve sululuk duygusu gibi.
Bir ocuun aresizlii ve gszl ou zaman
yalnzca biyolojik bir olgu olarak grlmtr. ocuk
-fizik ynden yetikinlerden daha zayf ve daha deney
siz olmas yznden- uzun yllar boyunca ihtiyalarnn
gereklemesi iin gerekten evresine baml olmakla
birlikte, sorunun biyolojik grnne yine de gerektiin
den ok nem verilmitir. Hayatn ilk iki- ylndan son
ra daha ok biyolojik olan bir bamllktan, ocuun ru
hunu, dncesini ve manevi hayatn kuatan bir bam
lla doru belirli bir deiiklik olmaktadr. Bu bamllk,
ocuk ilk yetikinlik yllarna varncaya kadar ve kendi
hayatn kendisi ynetebilecek bir olgunlua eriinceye
kadar srmektedir. Bununla birlikte, ocuklarn ana-babalarna baml olma dereceleri arasnda byk birey
sel farklar vardr. Her ey ana-babalarn ocuklarnn ei
timinde gtm olduklar amaca baldr: ocuklarnn
gl, cesur, bamsz olmasn ve her eit durumun al
tndan kalkabilecek ekilde yetimesini mi istemektedir
ler? Yoksa onu korumak, itaatli bir hale getirmek, haya
t anlamasna frsat vermemek, ksaca yirmi yana ka
dar, hatta daha ileri yalara kadar onu bir ocuk olarak
grmek eilimini mi gstermektedirler? Elverili olmayan
artlar altnda yetien ocuklardaki aresizlik ve gsz
lk duygusu korkutma, bebekmi gibi davranma, ocuk
ta duygusal bir bamllk yaratma ya da onu byle bir
bamllk ierisinde tutma gibi yollara bavurularak o
u zaman sun'i olarak glendirilmektedir. Bir ocuk ne
derece aresiz ve gsz bir hale getirilecek olursa, her
hangi bir kar koyma ihtiyac duymaa ya da kar koy
ma davran gstermee o derece az cesaret edecektir;

amzn Tedirgin insan93

byle bir kar koyma tavrnn ortaya k da o derece

gecikecektir. Bu durumda temel duygu -ya da temel il
ke- udur: Size ihtiyacm olduu iin dmanlk duygumu
bask altna almak zorundaym.
Korku ise tehditler, yasaklar ve cezalar ya da ocu
un tank olduu kavgalar, fke nbetleri, vb. sahnelerle
dorudan doruya yaratlm olabilir; ya da ocuu ha
yatn byk tehlikeleri ile -mikroplar, otomobiller, yaban
c kimseler, terbiyesiz ocuklar, aaca trmanmak, vb.
eyierle- korkutarak dolayl bir ekilde yaratlabilir. Bir
ocuk ne kadar rkek bir hale getirilmise, dmanlk
duygusunu aa vurmaa, hatta hissetmee o derece
az cesaret edecektir. Burada da temel ilke udur: Siz
den korktuum iin dmanlk duygumu bask altna al
mak zorundaym.
Sevgi de dmanlk duygusunun bask altna alnma
sn gerektiren baka bir nedendir. Gerek bir sevginin
bulunmad durumlarda, genellikle ana-babalarn ocuk
larn ne kadar sevdikleri ve kanlarnn son damlasna
varncaya kadar onun iin her eyi feda edebilecekleri
gibi szlere bol bol yer verilmektedir. zellikle daha n
ce rktlm ya da sindirilmi olan bir ocuk, gerek
sevginin yerini alan bu szlere saplanp kalabilir ve sz
dinlemekle kazanaca
mkfat yitirmek korkusu ile
bakaldrmaktan korkabilir. Bu gibi durumlarda temel il
ke udur: Bana kar gsterilen sevgiyi yitirmekten kork
tuum iin dmanlk duygumu bask altna almak zo
rundaym.
Buraya kadar, ocuun, dmanlk duygusunu u ya
da bu ekilde aa vuracak olursa ana-babas ile olan
ilikilerinin bozulmasndan
korktuu iin onlara kar
duyduu dmanl bask altna ald durumlar zerin
de durduk. ocuk, dev gibi grd bu gl kiilerin
kendisini yzst brakacaklar, gvenliini salayan iyi
davranlarndan vazgeecekleri ya da kendisine kar
cephe alacaklar gibi apak bir korku ile hareket etmek
tedir. Ayrca, bizim kltrmz ierisinde, bir ocuk ge

94jamzn Tedirgin insan

nellikle herhangi bir kar koyma ve dmanlk duygusu

besleyecek ya da bu duygusunu aa vuracak olursa
kendini sulu
hissedecek ekilde yetimektedir; yani
ana-babasna fkelenecek ve bu duygusunu aa vura
cak olursa, ya da onlarn koyduu kurallar bozacak olur
sa kendini aalk ve deersiz bir varlk olarak grme
eilimini gsterecek ekilde yetimektedir. Sululuk duy
gularna yol aan bu iki neden arasnda sk bir ba var
dr. Bir ocuk yasak blgeyi getii iin kendini sulu
grecek ekilde yetitii lde, ana-babasna fkelen
mek ya da onlar sulamak gibi bir tavr taknmaa ce
saret edemiyecektir.
Bizim kltrmzde cinsellik sululuk duygularna en
elverili alan olarak grnmektedir. Yasaklar ister anlam
l bir susma, isterse ackca tehdit etme ve cezalandrma
yolu ile konulmu olsun, bir ocuk genellikle yalnzca
cinsel tecesss ve faaliyetlerin yasaklanm olduunu
hissetmekle kalmaz, ayn zamanda, bu gibi tecesss ve
faaliyetlere kaplacak olursa, kendini pis ve aalk bir
yaratk olarak grr. Ana-babadan biri ile ilgili cinsel
hayaller ve istekler de. genellikle cinsel konulara kar ta
knlan yasaklayc tavrn sonucu olarak aa vurulma
m olsalar bile, bir ocuun kendini sulu grmesine
yol aabilirler. Bu durumda temel ilke udur: Dmanlk
duygumu bask altna almam gerek, nk byle bir duy
guya kendimi kaptracak olursam kt bir ocuk olurum.
Sz konusu edilen etkenlerden her biri, eitli bile
imlere girerek, bir ocuu dmanlk duygusunu bask
altna almaa gtrebilir ve bunun sonucu olarak da en
dieye yol aabilir.
Ama ocuklukta duyulan her endie sonunda mut
laka bir nevroza yol aar m acaba? Bilgimiz bu soru
ya tam bir cevap verecek kadar yeterli deildir. Bence
ocukluktaki endie, bir nevrozun geimesi iin zorunlu
bir etken olmakla birlikte yeterli deildir. Erken yata
bir evre deiiklii ya da endienin etkisini giderebile
cek birtakm kart etkiler gibi elverili durumlar, belirli

amzn Tedirgin nsan]95

bir nevrotik gelimeyi nleyebilir. Bununla birlikte, ou

zaman rastland gibi, hayat artlar endieyi azaltacak
cinsten olmad zaman endie yalnzca srp gitmekle
kalmaz, daha sonra greceimiz gibi, zorunlu olarak de
rece derece artmaa ve bir nevrozu oluturan btn s
releri harekete getirmee doru gider.
ocukluktaki endienin daha sonraki gelimesini be
lirleyen etkenler konusunda zellikle zerinde durmak is
tediim bir nokta var: ocuun gstermi olduu d
manlk ve endie tepkileri, yalnzca, ocuu byle bir
tavr taknmak zorunda brakan evresi ile mi snrlan
mtr? Yoksa btn insanlara kar duyulan bir d
manlk ve endieye mi dnmtr? Bu ayrm gz
nnde bulundurmak ok nemlidir.
Szgelii, bir ocuk efkatli bir bykanneye, anla
yl bir retmene, baz iyi arkadalara sahip olacak ka
dar ansl ise, bu gibi kimselerle olan yaantlar onun
herkesten ktlk beklemek gibi bir tavr taknmasn n
leyebilir. Ama bir ocuun aile ierisindeki yaantlar
ne derece gse, o ocuun yalnzca ana-babasna ve
teki ocuklara kar kin duyma eilimi deil, ayn zaman
da herkese kar bir gvensizlik ve nefret duyma eili
mi de o derece iddetli olacaktr. Bir ocuk d dnya
dan ne derece ayrlmsa ve kendi bana edinebilecei
deneylerden ne derece alkonulmusa, byle bir eili
min gelimesi de o derece kolaylaacaktr. Son olarak,
bir ocuk kendi ailesine kar duyduu hnc ne derece
bask altna almsa, szgelii, ana babasnn tavrlarna
ayak uydurmusa, endiesini d dnyaya yanstma, by
lece dnyann genellikle tehlikeli ve rktc olduu gibi
bir kan edinme eilimini gstermee de o derece yatkn
olacaktr.
Dnya karsnda duyulan bu genel endie de yava
yava artabilir ya da geliebilir. Sz konusu ortam ieri
sinde bym olan bir ocuk, bakalar ile ilikilerinde
onlar kadar girgin ve mcadeleci olmaa cesaret edemIyecektir. stenen bir kimse olduu konusundaki o mutlu

96|amzu Tedirgin nsan

gvenlii yitirecek ve zararsz bir taklmay bile zalimce

bir yana itilme ya da istenmeme olarak yorumlayacak
tr. Bakalarndan daha kolay incinecek ve krlacak, ken
dini savunma gc de bakalarnnkinden daha az ola
caktr.
Sz konusu ettiim etkenler ve bunlara benzer ba
ka etkenler, dman bir dnya ierisinde yalnz ve are
siz bir durumda olduunu hissetmekten ileri gelen ve
sinsi sinsi artan yaygn bir duygunun ortaya kmasna
yol amaktadr, insan iddetle etkileyen eitli uyarm
lara kar gsterilen iddetli bireysel tepkiler, karakteri
belirleyen bir tavra dnmektedir. Byle bir tavr kendi
bana bir nevroza yol amamakla birlikte, belli bir nev
rozun u ya da bu gibi bir zamanda ortaya kabilecei
elverili bir ortam yaratmaktadr. Bu tavr, nevrozlarda
temel bir rol oynad iin onu zel bir deyimle belirt
mek istiyorum: Temel endie. Bu temel endie d
manlk duygusuna sk skya baldr.
Psikanaliz alannda, birbirinden farkl olan birtakm
zel endielerle karlatmz iin, yava yava, baka
insanlarla olan her trl ilikinin temelinde bu temel en
dienin bulunduunu anlyoruz. ze! endieler o gn iin
var olan nedenlerle ortaya kt halde, temel endie o
gnk durumda herhangi bir zel uyarm olmad za
man bile srp gitmektedir. Eer bir nevrozun tm gr
n bir milletin politik huzursuzluklar ierisinde bulun
duu bir duruma benzetilecek olursa, temel endie ile
temel dmanln rejime kar gsterilen temei honut
suzluklara ve protestolara benzedii grlecektir. Her iki
durumda da hibir d belirti bulunmayabilir ya da belir
tiler deiik ekillerde ortaya kabilir; szgelii, bir dev
lette kargaalklar, grevler, toplantlar, gsteri yry
leri gibi birtakm belirtilere rastlanabilir; psikolojik alan
da da eitli endieler eitli belirtiler halinde ortaya
kabilir. Endie yaratan zel durum ne olursa olsun en
dienin btn grnleri tek bir ortak temelden ileri gel
mektedir.

amzn Tedirgin nsan|97

Basit durum nevrozlar nda temel endieye rastlan

maz. Bu gibi nevrozlar kiisel ilikileri bozulmam olan
insanlarn o gn ierisinde bulunduklar atmal durum
lar karsnda gsterdikleri nevrotik tepkilerden olumu
lardr. Aada vereceimiz rnek, psikoterapide sk sk
karmza kan vakalardan biridir.
Krk be yalarnda bir kadn geceleri ok terlediin
den, kalp arpntlarndan ve endie hallerinden ikyet
etmitir. Herhangi bir organik bozukluk grlmemi ve
her ey bu kadnn salnn yerinde olduunu gster
mitir. yi kalpli, drst bir kadn olduu izlenimini uyan
drmaktadr. Yirmi yl kadar nce, kendisiyle ilgili olmak
tan ok, ierisinde bulunduu artlardan ileri gelen ne
denler yznden kendisinden yirmi be ya byk bir
adamla evlenmitir. Onunla ok mutlu yaamtr, cinsel
ynden tatmin olmutur, son derece iyi yetimi o
cuu vardr. Ev ilerinde becerikli ve alkandr. Son
be-alt yl ierisinde kocas biraz huysuzlan ve cin
sel gc azalmtr; ama o bu duruma herhangi bir nev
rotik tepki gstermeden katlanabilmitir. Bozukluk yedi
ay nce, kendi yanda ho ve ekici bir adamn ona
kur yapmas ile balamtr. O zaman yal kocasna kar
fke ve hn duymutur; ama yetime eklinden, ruh
sal ve sosyal alkanlklarndan ve evlilik ilikilerinin bir
ok bakmdan tatmin edici olmasndan ileri gelen ok
gl nedenlerden tr bu duygusunu tmyle bask al
tna almtr. Birka grme srasnda kendisine yap
lan bir parack yardmla bu atmal duruma aka
kar durabilmi ve bylece endiesinden kurtulabil
mitir.
Temel endienin ne derece nemli bir rol oynadn
gsterebilmek iin yaplacak en iyi ey, karakter nev
rozlarndaki zel tepkileri, yukarda sz konusu edilen
basit durum nevrozlarndaki tepkilerle karlatrmaktr.
Basit durum nevrozlar, anlalabilir nedenlerden tr,
atmal bir durumu bilinli olarak zmeyi baarama
yan, yani bir atmann varlna ve yaratm olduu

98jamzn Tedirgin insan

zel duruma katlanamayan, dolaysyla kesin bir karar

veremeyen salkl insanlarda karmza kmaktadr, ki
tip nevroz arasndaki temel fark, durum nevrozlarnda
tedavinin kolayca gerekleebiimesidir. Karakter nevroz
larnda ise tedavi byk glklerle yrtlmekte ve bu
nun sonucu olarak da uzun bir zaman almaktadr. Bazan hastann iyilemeyi beklemee daha fazla katlanamyaca kadar uzun srmektedir. Durum nevrozlar, te
kilerden ok daha kolay bir ekilde giderilebilirler. Du
rumun anlalmasn salayabilecek bir tartma ou za
man yalnzca hastaln belirtilerini gidermekle kalmaz,
ayn zamanda nedenlere kadar inen bir tedavi imkn da
salar. Baz durumlarda byle bir tedavi, bir evre de
iiklii ile salanabilir5.
Bylece, durum nevrozlarnda atmal durumla nev
rotik tepki arasnda dengeli bir iliki olduu izlenimini
edindiimiz halde, karakter nevrozlarnda byle bir ili
kiye rastlyamyoruz. Temel endienin var olmas yzn
den en kk bir harekete getirici olay, daha sonra ay
rntl olarak greceimiz gibi, en iddetli tepkilere yol
aabilmektedir.
Endie ve endieye kar bavurulan savunma me
kanizmalar ok eitli olduu ve insandan insana de
itii halde, temel endie, yalnzca yaygnlk ve iddet
derecesi bakmndan deimekle birlikte, hepsinde az
ok ayndr. Bu temel endie kabataslak yle tanm
lanabilir: Kendisini ktye kullanmak, aldatmak, kk
drmek iin frsat kollayan, stne saldrmaa, ihanet
etmee, haset etmee hazr olan bir evre ierisinde
kendi kkln, nemsizliini, aresizliini, yalnzl
n ve tehlikelerle kuatlm olduunu
hissetmekten
ileri gelen bir duygu. Hastalarmdan biri o anda iinden
gelerek izdii bir resimde bu duygusunu u ekilde be
lirtmee almtr: Kendisi zayf, gsz,
plak bir
(5) Bu gibi durumlarda psikanalize ihtiya olmad gibi,
tavsiye edilm esi de uygun olmayacaktr.

amzn Tedirgin tnsan|99

bebek olarak resmin ortasnda yer almaktadr; evresi

ise insan ya da hayvan biiminde, her an kendisine sal
drmaa hazr olan birtakm tehlikeli canavarlarla dolu
dur.
Psikozlarda hasta ou zaman bu tip bir endienin
varln olduka bilinli bir ekilde fark eder. Parano
yak hastalarda bu endie yalnzca bir-iki kiiyle ilgilidir.
izofrenik hastalar ise kendilerini kuatan dnyada her
an ortaya kabilecek bir dmanln iddetle farknda
drlar; yle ki bu gibi hastalar kendilerine kar gsteri
len dosta bir davrann bile dmanlk tohumlan ta
dn sanma eilimini gsterirler.
Nevrozlarda ise temel endienin ve temel dman
lk duygularnn seyrek olarak farkna varlmaktadr; hi
deilse endienin hayatn tm iin olan anlam ve ne
mi fark edilememektedir. Hastalarmdan
biri kendisini
ryasnda, zerine basmasnlar diye bir delie snmak
zorunda kalan bir fare gibi grd -ve byiece gerek
hayatta ne ekilde hareket etmi olduunu tam olarak a
a vurduu- halde, gerekten herkesten korktuu konu
sunda en ufak bir fikri bile yoktu ve bana endienin ne
olduunu bilmediini sylemiti. Herkese kar gsteri
len temel gvensizlik, insanlarn genellikle ho olduu gi
bi yzeyde kalan bir dnce ile gizlenebilir ve baka
insanlarla rastgele kurulmu iyi ilikilerle birlikte gide
bilir; herkese kar duyulan derin bir nefret, hayran ol
maya hazr olma gibi bir tavrla gizlenebilir.
Temel endie baka insanlarla ilgili olmakla birlikte,
bu kiisel niteliinden bsbtn syrlabilir ve yldrm
dan, politik olaylardan, mikroplardan, kazalardan, kon
serve yiyeceklerden korkma ya da kt bir alnyazs ol
duunu sanma gibi bir duyguya dnebilir. Usta bir gz
lemci iin bu tavrlarn temelinde bulunan eyi grmek
g deildir; ama nevrotik bir kimsenin, bu endiesinin
gerekte mikroplar, vb. ile ilgili olmayp insanlarla ilgili
olduunu ve insanlara kar duymu olduu fkenin de
endie yaratabilecek baz gerek durumlara kar gste

lOOjamzn Tedirgin insan

rilen hakl ve yerinde bir tepki olmayp -ya da yalnzca

byle bir tepki olmayp- baka insanlara kar gsterilen
temel bir dmanlk ve gvensizlikten ileri geldiini anla
yabilmesi iin her zaman uzun bir psikanalitik alma
ya ihtiya duyulmaktadr.
Temel endienin nevrozlarda ne gibi olaylara yol a
t konusu zerinde durmadan nce, belki de birok oku
yucunun aklna gelebilecek bir soru zerinde tartmamz
gerekecek: nsanlar karsnda gsterilen ve nevrozlarn
nemli bir unsuru olan bu temel endie ve dmanlk
tavr, belki de daha az iddetli olmakla birlikte, hepimiz
de gizli gizli var olan normal bir tavr deil midir? Bu
soruya cevap aramak, iki gr noktasn birbirinden
ayrmay gerektirir.
Eer normal kelimesi insann genel bir tavr anla
mnda kullanlyorsa, bu durumda temel endienin gerek
ten de Alman dilinde felsefi ve dini bir terim olarak kul
lanlan Angst der Kreatur (Yaratn Endiesi) deyiminin
normal bir karl olduu sylenebilir. Bu deyimin anla
m, hepimizin lm, hastalk, yallk, tabii afetler, poli
tik olaylar, kazalar gibi bizden daha gl olan kuvvet
ler karsnda gerekten gsz ve aresiz bir durumda
bulunduumuzdur. Bunu ilk olarak ocukluumuzun g
szl ierisinde fark ederiz, ama bu bilgi hayatmz
boyunca srp gider. Kreatur'un (Yaratn) bu endiesin
de daha byk gler karsnda duyulan aresizlik ve
gszlk duygusu temel endiedekinin ayndr; u var
ki bu glere kar dmanlk duymay gerektirmez.
Normal kelimesi yalnzca kendi kltrmz iin
normal olan eyi belirtecek ekilde kullanld zaman
unlar syleyebiliriz: Bizim kltrmz ierisinde yaa
yan bir insan, hayat ar bir gvenlik ierisinde gemediyse eer, olgunluk safhasna eritike genellikle insan
lar karsnda daha ihtiyatl olmay, onlara pek gvenmemeyi, insanlarn hareketlerinin drst ve ak olacak yer
de ou zaman korkaklk ve kiisel karlarla belirlendi
ini deneyleriyle renmi olacaktr. Drst bir insansa,

amzn Tedirgin insanllOl

kendini de bu ekilde grecektir,- yoksa btn bu nitelik

leri bakalarnda ok daha belirgin bir ekilde grme ei
limini gsterecektir. Ksaca, temel endieye ok benze
yen bir tavr taknacaktr. Bununla birlikte, arada baz
farklar vardr: Sal yerinde olan olgun bir insan, bu
insani zayflklar karsnda kendini gsz ve aresiz
bir durumda hissetmiyecektir; temel nevrotik tavrda kar
mza kan, hibir ayrm yapmakszn herkese kar ay
n tavr taknma gibi bir zellie de burada rastlanmyacaktr. Byle bir insan baz kimselere gerek bir dostluk
gsterme ve onlara gvenme yeteneini olduka koru
yabilecektir. Belki de aradaki farklar u gerekle ak
lanabilir: Sal yerinde olan bir insan ac deneylerini,
onlar br btn ierisinde yerli yerine yerletirebilecek
bir yata edinmi olduu halde, nevrotik insan bu gibi
deneylerini onlara egemen olamyacak bir ada edinmi
tir ve gszlnn ve aresizliinin sonucu olarak da
onlar karsnda endie ile tepkide bulunmutur.
Temel endie, bir insann kendine ve bakalarna
kar taknm olduu tavr belirli bir ekilde etkilemek
tedir. Kendi zayfln anlamaktan ileri gelen bir duygu
ile birlikte gittii iin katlanlmas
daha da g olan
manevi bir yalnzla yol amaktadr. Bir insann kendine
olan gvenini ta derinden sarsmaktadr. Bakalarna g
venme istei iJe, onlara kar duyulan derin bir gvensiz
lik ve dmanlktan tr bu istei gerekletirme im
knszl arasnda ortaya kabilecek bir atmann to
humlarn tamaktadr. Bir insann kendi zayfl yzn
den her trl sorumluluu bakalarna ykleme isteini,
bakalar tarafndan baklmak ve korunmak isteini ifade
etmekle birlikte, temel dmanlk duygusundan tr bu
istei gerekletirme imknn vermeyen byk, ok b
yk bir gvensizlii dile getirmektedir. Ve bunun dei
mez sonucu da, o insann en byk gcn gvenlie
ulamak iin harcamak zorunda kalmasdr.
Endie ne derece katlanlmaz bir hal alnsa, bu en
dieye kar bavurulan savunma mekanizmolar da is

102;amzn Tedirgin insan

ter istemez o derece tam ve ayrntl bir ekil almtr. Bi

zim kltrmzde, bir insann kendini endieden koruma
a almak iin bavurduu belli bal drt yol vardr:
Kendini sevdirmee almak; itaat etmek ya da boyun
emek; gl olmak; dnyadan elini eteini ekmek.
ilk olarak, bakalar tarafndan sevilmek, endieye
kar gl bir savunma arac olarak rol oynamaktadr.
Burada temel ilke udur: Beni severseniz, bana ktlk
etmezsiniz.
kincisi, itaat etmek ya da boyun emek, belirli kim
seler ya da kurumlarla ilgili olmak bakmndan iki ana
blme ayrlabilir: Kalplam geleneksel grlere, her
hangi bir dinin kurallarna ya da gl bir kiinin istek
lerine boyun emek gibi. Bu kurallara boyun emek ve
bu istekleri yerine getirmek her trl davran belirle
yen itici bir g olarak rol oynayacaktr. Byle bir tavr
iyi bir insan olmak zorunu duymak eklinde ortaya
kabilir, ama iyi kelimesinden ne anlald kurallara
ya da isteklere gre deiir.
Boyun eme tavr herhangi bir kii ya da kurumla il
gili olmad zaman daha genel bir ekil alabilir: Herke
sin mmkn oian her tri isteini yerine getirmee a
lmak, fke ve honutsuzluk uyandrabilecek her trl
eyden kanmak. Bu gibi durumlarda insan kendi istek
lerinin hepsini bask altna almakta, bakalarn eletir
me yeteneini de bask altna almaktadr; hibir ekilde
kendini savunmakszn bakalarnn kendini ktye kul
lanmasna frsat vermekte ve hibir ayrm gzetmeksi
zin herkese yardm etmee hazr olmaktadr. Bazan in
sanlar kendi hareketlerinin temelinde bulunan endieyi
fark etmekle birlikte, genellikle bundan bsbtn haber
sizdirler ve yalnzca bakalarn dnmek ve kendini
bakalarna feda etmek gibi, kendi isteklerinden tmy
le vazgemee kadar varan bir ideale bal kaldklar iin
bu ekilde hareket ettiklerine kesinlikle inanmaktadrlar.
Boyun eme davrannn zel ve genel ekillerinin hep

amzn Tedirgin nsan|103

sinde var olan temel ilke udur: Boyun eersem, kimse

bana bir ktlk edemez.
Boyun eme tavr ayn zamanda bakalar tarafndan
sevilme yolu ile gvenlie ulama amacna da hizmet
edebilir. Bir insann hayattaki gvenlik duygusu yalnzca
bakalar tarafndan sevilmee bal olacak kadar nem
li bir hal ald zaman, o insan her ne pahasna olursa
olsun sevilmek ister ve bu da genellikle bakalarnn is
teklerini yerine getirmek anlamna gelir. Ne var ki, byle
bir insan ou zaman u ya da bu ekilde sevildiine
inanma gcn gsteremez; bu durumda boyun eme
tavr bakalarnn sevgisini kazanmaa deil de, korunma
ya, himaye edilmee doru ynelir. Ancak mutlak ekilde
itaat ettikleri ve boyun edikleri zaman gvenlik duygusu
na ulaabilen insanlar vardr. Bu gibi kimselerde endie
o derece iddetli, sevildiine inanmama duygusu ise o
kadar gddr ki, sevgi yolu bsbtn kapanmtr.
Temel endieden korunmak iin bavurulan nc
yol gl olmaya almaktr: Gerek bir g ya da ba
ar kazanmak, mal-mlk sahibi olmak ya da zengin ol
mak, hayranlk uyandrmak, entelektel bir stnlk ka
zanmak gibi... Bu durumda temel ilke udur: Gl olur
sam, kimse bana bir ktlk edemez.
Drdnc korunma yolu her eyden elini eteini ek
mektir. Bundan nce belirtilmi olan korunma mekaniz
malarnn zellii dnya ile ekimek, d dnya ile u
ya da bu ekilde baa kmaa almak isteidir. Ama
insan dnyadan elini eteini ekmekle de kendini koru
yabilir. Bu ise bir le ya da tam bir inzivaya ekilmek
anlamna gelmez; bir insann maddi ve manevi ihtiyala
rn etkileyen baka insanlardan bsbtn ayr ve bam
sz olmas demektir. Maddi ihtiyalarla ilgili bamszla,
mal-mlk ve para sahibi olmakla ulalabilir. Bu eit
bir zengin olma itkisi, insan yalnzca gl olmak ve
bakalarn etkilemek amac ile zengin olmaa gtren
itici gten bsbtn farkldr; mal-mlk ve parann sa
lam olduu yarar da her iki durumda ayn ekilde bir

KMjamzm Tedirgin nsan

birinden farkldr. Mal-mlk ve parann yalnzca bamsz

lk amac ile toplanm olduu durumlarda, endie, genel
likle biriktirilm i olan eylerden zevk almay engelleye
cek kadar iddetlidir ve biricik ama her tri kt ola
sla kar gvenlik ierisinde bulunmak olduu iin bi
riktirilen her ey cimrice saklanmaktadr. Ayn amaca
(maddi ihtiyalar bakmndan bakalarndan bamsz o l
ma amacna) hizmet eden baka bir ara da kendi ihti
yalarn en alt dzeye indirmektir.
Manevi ihtiyalarla ilgili bamszlk, incinmemek ve
hayal krklna uramamak iin duygusal ynden insan
lardan kopmaa almak eklinde ortaya kabilir. Bu
ise insann duygusal ihtiyalarnn nne set ekmesi
demektir. Byle bir kopmay dile getiren davranlardan
biri, genellikle aydn evrelerde rastlanan, hibir eyi
ciddiye almama, hatta kendini de ciddiye almama tavr
dr. Kendini ciddiye almbmak, kendine nem vermemek
le kartrlmamaldr. Gerekte bu iki tavr birbiriyle e
limektedir.
Her eyden elini eteini ekme mekanizmas ile bo
yun eme ve itaat etme tavr arasnda bir benzerlik var
dr; Her ikisi de insann kendi isteklerinden vazgemesi
demektir. Ama ikinci durumda bu vazgeme kendini g
venlik ierisinde hissedebilmek iin bakalarnn istekle
rine boyun eme ve iyi bir insan olma gibi bir ama
gtt halde, birinci grupta iyi bir insan olmak dn
cesi hibir rol oynamamaktadr ve vazgemenin amac
yalnzca bakalarndan bamsz olmaktr. Burada temel
ilke udur: Her eyden elimi eteimi ekersem, kimse
bana bir ktlk edemez.
Temel endieden kurtulmak iin gsterilen bu eit
li abalarn nevrozlarda oynad roln nemini kavraya
bilmek iin, bu gibi mekanizmalarn potansiyel iddetini
anlamak gerekir. Zevk duymak ve mutlu olmak isteini
gerekletirmek iin deil de, gvenlik ihtiyacn karla
mak iin harekete geirilmi
mekanizmalardr bunlar.
Ama bu, bu gibi abalarn igdlere bal itkilerden hi

amzn Tedirgin nsam |l05

de daha az gl ve daha az iddetli olduklar anlamna

gelmez. Deneylerimiz bize, szgelii, haris olma aba
snn etkisinin cinsel bir itepi kadar, hatta ondan da
gl olabileceini gstermitir.
Bu drt mekanizmadan her bii, yalnzca ve daha
ok ona bavurulduu zaman -byle bir tek ynl dav
ran genellikle bir btn olarak kiiliin zayflamas ile
sonulanm olsa bile- ulamak istenen gvenlii sala
mada etkili olabilir; yeter ki insann ierisinde bulunduu
hayat artlar, atmalara yo! amakszn bu mekaniz
maya bavurma imknn verebilsin. Szgelii, kadnlar
dan aileye ya da kocaya itaat etmeyi ve geleneksel ka
lplara uymay isteyen bir kltr ierisinde boyun eme
davrann benimsemi olan bir kadn huzura kavuabi
lir ve ikinci dereceden baz tatm inler duyabilir. Gl ol
mak, malm-mlkn ve servetini artrmak iin srekli
bir aba gsteren bir kral da, ayn ekilde gvenlie ve
baarl bir hayata ulaabilir. Ne var ki. iin dorusu, ke
sinlikle tek bir amacn peinden koulduu zaman genel
likle istenilen amaca ulamak mmkn
olamyacaktr,
nk ne srlen istekler o derece ar ve o derece
bakalarn hesaba katmayacak ekildedir ki, ister iste
mez evre ile birtakm atmalar yaratacaktr. Cou za
man, iddetli bir temel endieden kurtulabilmek iin tek
bir yola deil de, birok yollara birden bavurulmaktadr.
Ama bu yollar da birbiriyle uzlaamamaktadr. Bylece
nevrotik bir insan, ayn zamanda hem herkese sz ge
irmek, hem de herkes tarafndan sevilmek iin zorlu bir
istek duyabilir; hem bakalarna boyun emek, hem de
kendi iradesini onlara kabul ettirmek isteyebilir; hem in
sanlardan uzaklamak, hem de onlardan sevgi grmek
iin iddetli bir istek duyabilir, ite zlmesi hibir e
kilde mmkn olmayan bu atmalar ou zaman nev
rozlarn dinamik ekirdeini oluturmaktadrlar.
Birbiriyle en fazla atan iki aba, kendini sevdirme
abas ile gl olma abasdr. Bunun iin bundan son

lOeJamzm Tedirgin tnsam

raki blmlerde bu abalar zerinde ayrntl bir ekilde

duracam.
Belirtmi olduum ekli le nevrozlarn yaps, nevroz
lar genellikle igdlere bal itkilerle sosyal istekler ya
da bu isteklerin sper ego daki yanklar arasndaki
bir atmann sonucu olarak gren Freud'un kuramna
genellikle kart deildir. Ama ben bireysel abalarla top
lumsal bask arasndaki atmann, her nevrozun zorun
lu bir art olduunu kabul etmekle birlikte, yeterli oldu
unu sanmyorum. Bireysel isteklerle toplumsal gerekler
arasndaki atma her zaman nevrozlara yol amaz; ha
yattaki gerek snrlamalara, yani isteklerin gerekten
frenlenmesine ve engellenmesine, daha genel bir deyim
le syleyecek olursak, gerek aclara da yol aabilir. Bir
nevroz ancak byle bir atma endie yaratt zaman
ve bu endieyi yattrma denemeleri de, ayn derecede
zorunlu olmakla birlikte birbiriyle uzlaamayan savunma
eilimlerine yol at zaman ortaya kar.

VI. BLM

S E V L M E K N D U Y U L A N
N E V R O T K H T Y A
Bizim kltrmzde endieden kurtulmak iin bavu
rulan bu drt yolun birok insann hayatnda nemli bir
rol oynadna phe yoktur: En byk abalarn sevil
mek ve beenilmek iin harcayan ve bu isteklerini ger
ekletirebilmek iin her areye bavuranlar; boyun e
mek, raz olmak ve kendilerini gsterebilecek hibir dav
ranta bulunmamak gibi bir eilim gsterenler; baar
kazanmak, gl olmak, mal-mlk ve para edinmek iin
aba harcayanlar; insanlardan kopmak, onlardan uzak
lamak ve bamsz olmak eilimini gsterenler... Bunun
la birlikte, bu abalarn temel endieye kar bir korunma
arac olduklarn ne srmekte hakl olup olmadm so
rulabilir. Btn bunlar normal insan davranlarnn sn
rn amayan birtakm itkilerin belirtisi deil midirler? By
le bir itirazda bulunmann hatal olan yan, soruyu bir iki
lem eklinde ortaya atm olmaktr. Gerekte bu iki g
r noktas ne birbirleriyle elimektedirler, ne de biri
tekini imknsz klmaktadr. Sevilmek istei, boyun e
me eilimi, g ve baar kazanma abas ve her ey
den elini eteini ekme eilimi eitli bileimlerde hepi
mizde vardr ve hibir ekilde bir nevroz belirtisi olmaya
bilir.
Ayrca, bu eilimlerden biri ya da teki baz kltr
lerde daha belirgin bir tavr olabilir; bu ise bt eilimle-

lOSjCagimizm Tedirgin nsan

rin btn insanlar iin normal olarak grlebilecek bir

takm imknlar olduu izlenimini uyandrabilir. Sevgi ile
iigiii tavrlar, annelerin ocuklarna gsterdikleri ilgi ve
bakm, bakalarnn isteklerine boyun eme gibi eilimler,
Margaret Meadin gstermi olduu gibi, Arapesh klt
rnn belirgin zelliidir. Olduka iddetli bir ekilde or
taya kan saygnlk (prestij) kazanma cabas, Ruth Benedict'in gstermi olduu gibi, Kwakiutl'larda
yaygn
olan bir davran biimidir. Dnyadan elini eteini ek
me eilimi ise Buda dininin en belirli zelliidir.
Bu itkilerin normal karakterini inkr etmek istemiyo
rum; ama hepsinin belli bir endieye kar gvenlie ula
abilmek iin bir ara olarak kullanlabileceklerini; ayr
ca. byle bir koruyucu fonksiyon kazanmakla nitel bir de
iiklie uradklarn, bambaka
bir ekle girdiklerini
sylemek istiyorum. Bu ayrm, en iyi ekilde, bir ben
zetme yaparak anlatabilirim. Kendi gcmz ve ustal
mz denemek ve ta tepesinden manzaray seyretmek
iin bir aaca trmanabiliriz; ya da o aaca vahi bir
hayvan bizi kovalad iin km olabiliriz. Her iki du
rumda da aaca trmanm oluyoruz; ama bizi o aaca
kmaa gtren itici gler farkldr.
Birinci durumda
zevk iin aaca km olduumuz halde, ikinci durumda
korku ile harekete geiyoruz ve gvenlie ulamak iin
aaca kmak zorunda kalyoruz. Birinci durumda aaca
kp kmamakta serbestiz; tekinde ise iddetli bir zo
runluluk bizi aaca trmanmak zorunda brakyor. Birinci
durumda amacmza en uygun gelen aac arayabiliriz;
ikinci durumda ise seme imknmz yoktur, karmza
kan ilk aaca trmanmak zorundayzdr; hatta bunun bir
aa bile olmas art deildir; bir direk ya da bir ev ola
bilir, yeter ki bizi vahi hayvandan korumaa elverili
olsun.
itici gler arasndaki fark, duygu ve dncelerde
de kendini gsterir. Dorudan doruya belli bir tatmine
ulamak istei ile hareket ettiimiz zaman, tavrmz bir
itenlik ve seme davran ile belirlenmi olacaktr. En

amzn Tedirgin nsanil09

die ile hareket ettiimiz zaman ise, duygularmz ve ha

reketlerimiz zorunlulukla belirlenecek ve herhangi bir se
me yapma imknmz olmayacaktr. phesiz bu iki u
arasnda kalan dereceler vardr. Alk ve cinsellik gibi
genellikle birtakm iddetli ihtiyalardan leri gelen fizyo
lojik gerginliklerle belirlenmi
igdsel itkilerde fizik
gerginlik o dereceye varabilir ki, gerekte endie ile be
lirlenmi itkilerin ayrt edici nitelii olan bir zelli k bu
rada da karmza kar: Herhangi bir seme yapmaks
zn ve iten gelen bir zorlama ile tatmine ulamaa a
lmak.
Ayrca, ulalan tatmin bakmndan bir fark da vardr:
Genel bir deyimle syleyecek olursak, zevkle gvenlik
orasndaki fa rktr bu \ Bununla birlikte, bu fark ilk ba
kta sanld kadar keskin deildir. Alk ve cinsellik gi
bi igdsel itkileri tatmin etmek zevktir; ama fizik ger
ginlik ar derecede bask altnda tutulmu olduu za
man ulalan tatmin, endieden kurtulmu olmann verdi
i tatmine ok benzer. Her iki durumda da katianlamyan bir gerginlikten kurtulma sz konusudur. Zevk ve
gvenlik iddet bakmndan ayn derecede gl olabilir.
Cinsel bir tatmin, baka trl de olsa, birdenbire iddetli
bir endieden kurtulmu olan bir insann duyduu duy
gular kadar gl olabilir; genel bir deyimle syleyecek
olursak gvenlie ulamak iin gsterilen abalar yal
nzca igdsel itkiier kadar gl olmakla kalmazlar,
oyn zamanda ayn derecede iddetli bir tatmine de ula
trabilirler.
Daha nceki blmde belirtmi olduumuz gibi, g
venlie ulamak iin gsterilen abalar ayn zamanda
(1) H. S. Sullivan A Note on the Implications of Psychiatry,
The Study of Interpersonal Relations, for Investigation
in the Social Sciences, (American Journal of Sociology,
Cilt 43, 1937) adl yazsnda, tatmin olm ak ve gvenli
ulam ak iin gsterilen abalarn hayata dzen veren
tem el bir ilke olduuna dikkati ekmitir.

110|amzn Tedirgin insan

ikinci dereceden tatmin imknlar da salarlar. Szge

lii, sevildiini, kendisine deer verildiini hissetme, ya
da baar ve g kazanma gvenlie ulam olmann
verdiinden ayr olarak byk bir tatmin duyma imknm
verebilir. Ayrca, hemen greceimiz gibi, gvenlie ula
mak iin bavurulan eitli yollar, ar derecede bask
altna alnm dmanlk duygusunun boalmasn da sa
layabilirler, bylece bir eit gerginlikten kurtulma yolu
olarak da rol oynayabilirler.
Endienin baz itkilerin arkasnda bulunan harekete
getirici bir g olabileceini grdk ve bu ekilde oluan
en nemli itkileri gzden geirdik. imdi, nevrozlarda ger
ekten de en byk rol oynayan iki itki zerinde daha
ayrntl bir ekilde durmak istiyorum: Sevilmek iin du
yulan iddetli istek ile, gl olmak ve bakalarn y
netmek iin duyulan iddetli istek.
Sevilmek iin duyulan iddetli istek nevrozlarda o
derece sk karmza kmakta ve usta bir gzlemci tara
fndan o kadar kolay fark edilebilmektedir ki, var olan
bir endienin ve bu endienin yaklak iddetinin en g
venilir gstergelerinden biri olarak grlebilir. Gerekten
de eer insan her zaman iin kendisine dman olan ve
varln tehdit eden bir dnya karsnda bsbtn g
sz ve aresiz bir durumda bulunduunu hissediyorsa,
bu durumda sevilmek ihtiyac her eit iyi davranla kar
lamann, bakalarndan
yardm grmenin, bakalar
tarafndan beenilmenin en akla uygun ve en kestirme
yolu olarak grnmektedir.
Eer nevrotik kiinin ruhsal artlar
ou zaman
kendisinin sand gibi olsayd, arad sevgiye ulamas
kolay olurdu. Nevrotik bir insann ou zaman yalnzca
belli belirsiz bir ekilde hissettii eyleri szle ifade ede
cek olursak, izlenimlerinin aa yukar yle olduunu
syleyebiliriz: O kadar az ey istemektedir ki! Yalnzca
insanlarn kendisine iyi davranmalar ve yol gstermeleri
gerektiini; zavall, kimseye zarar dokunmayan, yapayal
nz, herkesi honut etmee alan, kimseyi incitmemeye.

amzn Tedi-gin in sa n ;li

dikkat eden bir insan olduunu anlamalar gerektiini is

temektedir. Grd ve hissettii eyler budur. Kendi
ar duyarlnn, gizli dmanlk duygularnn, titizlikle
yerine getirilmesini istedii eylerin baka insanlarla olan
ilikilerini ne kadar bozduunu kavrayamamaktadr; ba
kalarnda uyandrd izlenimi ve bakalarnn kendisine
kar gstermi olduu tepkiyi de deerlendirememektedir. Bunun sonucu olarak da arkadalklarnn, evliliinin,
ak ve i hayatndaki ilikilerinin ou zaman niin tat
min edici olmadn anlayamamaktadr. Bakalarnn ha
tal olduunu, kendisine saygszca davrandklarn, ba
llk gstermediklerini, kendisini ktye kullandklarn
sanmakta, ya da anlalmaz bir nedenle kendisinin se
vilmeyen insanlar kategorisine girdiini dnmektedir.
Bylece, bir hayaletin peinden koarcasna sevginin pe
inden koup durmaktadr.
Eer okuyucu, endienin nasl bask altna alnm
bir dmanlk duygusundan olutuu ve nasl yeniden
bir dmanlk duygusuna yol at, baka bir deyimle
endie ile dmanlk duygusunun nasl i ie girmi ol
duu konusundaki tartmamz hatrlayacak olursa, nev
rotik bir insann kendini nasl aldattn ve baarszlklannn nereden ileri geldiini anlayabilecektir. Nevrotik
bir insan, farknda olmakszn, sevme yeteneksizlii ile
bakalarnn sevgisine byk bir ihtiya duyma gibi bir
ikilem ierisindedir. Burada, ilk bakta son derece ba
sitmi gibi grnen, ama cevaplandrlmas son derece
g olan bir soru kar karmza: Sevgi nedir ya da bi
zim kltrmz ierisinde sevgi deyince ne anlyoruz?
Sevginin bazan bakalarna sevgi gsterme ve bakala
rnn gsterdii sevgiyi alabilme yetenei olarak gelii
gzel bir ekilde tanmlandn duyuyoruz. Bu tanmla
mada bir para gerek pay vardr; ama byle bir tanm
lama burada karmza kan glkleri aydnlatma ko
nusunda bize yardmc olamyacak kadar genitir. ou
muz zaman zaman bakalarna sevgi gsterebiliriz, ama
bu tam bir sevme yeteneksizlii ile birlikte giden bir zel-

112j amzn Todirgin nsan

:ik olabilir. nemli olan nokta, sevginin nasl bir tavr

dan ileri gelmi olduudur: Sevgi, bakalarna kar ta
knlan temel bir olumlu tavrn ifadesi midir? Yoksa ba
kasn yitirme korkusundan ya da bakasna sz geirme
isteinden mi ileri gelmektedir? Baka bir deyimle syle
yecek olursak, grnteki tavrlar kriter olarak kabul
edemeyiz.
Sevginin ne olduunu sylemek ok g olmakla
birlikte, ne olmadn ya da hangi unsurlarn sevgiye ya
banc olduunu kesinlikle syleyebiliriz. Bir insan bir ba
kasndan adamakll holanabilir, yine de ona zaman za
man kzabilir, onun baz isteklerini yerine getirmek iste
meyebilir, ya da yalnz bana kalmak isteyebilir. Ama
byle bir yalnz bana kalmak isteme ya da fkelenme
gibi snrl tepkilerle, bakalarna kar hep tetikte duran,
nc bir kimseye gsterilen herhangi bir ilgiyi kendi
sinin bir yana itilmi olmas olarak gren, kendisinden
istenilen her eyi ona zorla kabul ettirilmek istenen bir
ey olarak, yaplan her eletiriyi bir kk dme olarak
yorumlayan nevrotik bir insann tavr arasnda bir fark
vardr. Byle bir tavrn sevgi ile ilgisi yoktur. Mmkn ol
duu lde baz zellikleri ve tavrlar dzeltmek iin
yaplan yapc eletiriler sevgiyle uzlamaz deildir. Ama
nevrotik bir insann ou zaman yapt ekilde, kar
sndakinin kusursuz, yetkin bir insan olmasn istemek
gibi hogrsz bir istein, kusursuz bir insan deilse
niz vay halinize der gibi dmanca bir tavr ie kar
tran bir istein de sevgiyle ilgisi yoktur.
Bir insan baka birini yalnzca belli bir ama iin bir
ara olarak kulland, yani yalnzca ya da daha ok ba
z ihtiyalarn karlayan bir ara olarak grd zaman
da byle bir tavrn bizim sevgi anlaymz ile uzlaamtyacam dnyoruz. Bakasnn yalnzca bir cinsel ta t
min arac olarak grld ya da onunla yalnzca belli
bir saygnla ulamak iin evlenildii durumlarda bu ak
a grlmektedir. Ama bu gibi durumlarda da, zellikle
sz konusu ihtiyalar daha ok psikolojik olduu zaman,

amzn Tedirgin In sa n |ll3

sorun kolayca kark bir hal almaktadr. Szgelii, bir

insan bir bakasna yalnzca kendisine kr krne bir
hayranlk gsterdii iin ihtiya duyduu halde, onu sev
diini sanarak kendini aldatabilir. Bununla birlikte, bu
gibi durumlarda bu kimse eletirici bir tavr taknmaa
balad, bu yzden sevilmesinin gerek
nedeni olan
hayranlk gsterme fonksiyonunu artk yerine getiremedi
i zaman, ondan birdenbire vazgeildii, hatta ona cep
he alnd da grlmektedir.
Sevgi ile sevgi olmayan ey zerinde dururken, te
ki uca gitmek gibi bir yanlgya dmemeye dikkat etme
liyiz. Sevgi her ne kadar sevilen kimsenin belli bir zevk
ve tatmin arac olarak kullanlmas ile badaamazsa da,
yalnzca bakalarn dnmek ve kendini yalnzca ba
kalarna adamak da deildir. Kendisi iin hibir ey iste
meyen bir insann hissettii duyguya da sevgi denilemez.
Bu ekilde dnen kimseler, gerekte sevme konusun
daki kendi isteksizliklerini aa vurmaktadrlar. Hi p
hesiz, holandmz kimseden bir eyler bekleriz: Zevk
ya da tatmin, ballk, yardm, vb. Gerekli olduu zaman
ondan bir fedakrlk da bekleriz. Bu gibi isteklerde bulu
nabilmek, hatta bu istekler iin mcadele etmek genellik
le ruh salnn belirtisidir. Sevgi ile. sevilmek iin du
yulan nevrotik ihtiya arasndaki fark udur: Sevgide,
sevgi duygusu birinci derecede rol oynad halde, sevil
mek iin duyulan nevrotik ihtiyata birinci derecede roi
oynayan etken gvenlik ihtiyacdr; sevgi yanlgs ise yal
nzca ikinci derecede rol oynamaktadr. phesiz bu iki
u arasnda ara-durumlar vardr.
Bir insan bir bakasnn sevgisine yalnzca endie
den kurtulup gvenlie ulamak iin ihtiya duyuyorsa,
ou zaman bunu bilinli bir ekilde fark etmeyecektir;
nk genellikle kendisinin endie ile dolu olduunu bil
memekte. bu yzden bu sevgiye yalnzca gvenlie ula
mak iin umutsuzca sarldn fark etmemektedir. Btn
hissettii ey, urada sevdii ve gvendii ya da k
olduu bir insann var oluudur. Ama iten bir sevgi ola

114|amzm Tedirgin insan

rak hissettii ey, kendisine yaplan bir iyilie kar gs

terdii minnet duygusundan, ya da belli bir insann ve
ya durumun yaratt bir sevgi ve umut duygusundan
baka bir ey olmayabilir. Aka ya da st kapal bir
ekilde onda bu eit umutlar yaratan bir insan, kendili
inden nemli bir kii haline gelmekte ve bu duygu sev
gi yanlgs eklinde ortaya kmaktadr. Bu gibi umutlar
gl ya da herkese saylan, beenilen bir kimsenin,
ya da yalnzca daha dengeli bir insan olarak grnen
bir kimsenin kendisine iyi davranm olmas gibi basit bir
olgudan ileri gelmi olabilir. Gerek sevgi ile hibir iliii
olmayan cinsel bir ilgiden, bir kur yapmadan domu
olabilir. st kapal bir ekilde yardm ya da manevi des
tek vaat eden herhangi bir ban glenmesinden mey
dana gelebilir: Aile balar, arkadalklar, doktorla olan
ilikiler gibi. Bu tr ilikilerin ou sevgi maskesi altnda
ortaya kmaktadr; yani sevgi gerekte ilgili kiinin ba
kalarna kendi ihtiyalarn tatmin etmek iin smsk sa
rlmasndan baka bir ey olmad halde, sbjektif bir
ballk olarak grlmektedir. Bunun gerek bir sevgi duy
gusu olmadn anlayabilmek iin, herhangi bir istein
yerine getirilmemesi halinde hemen iddetli bir tepkinin
ortaya ktn grmek yeter. Bizim sevgi anlaymzn
temel etkenlerinden biri -duygunun salaml ve gve
nirlii- bu gibi durumlarda yoktur.
Sevme yeteneksizliinin daha nce st kapal bir
ekiide belirtilmi olmakla birlikte, burada zellikle ze
rinde durmak istediim son bir ayrt edici nitelii daha
vardr: Bakasnn kiiliini, zelliklerini, zayf taraflarn,
ihtiyalarn, isteklerini, gelimesini hesaba katmamak.
Byle bir tavr, bir bakma, nevrotik kiiyi baka birine
smsk sarlmaa gtren endieden ileri gelmektedir:
Boulmak zere olan ve bir yzcnn boynuna sarlan
bir insan ou zaman tekinin kendisini kurtarmak iste
yip istemediini ya da buna gc yetip yetmediini d
nmez. Bir bakma da, insanlara kar taknlan temel
bir dmanln ifadesidir ve bu temel dmanlk en sk

amzn Tedirgin insan] 115

rastlanan ekli ile nefret ve haset duygusu olarak gr

nr. Bu dmanlk bakalarn dikkate almak, hatta feda
krlkta bulunmak iin gsterilen umutsuz abalarla giz
lenmi olabilir, ama genellikle bu abalar baz allma
m tepkilerin ortaya kmasn nleyemezler. Szgelii,
bir kadn sbjektif olarak kocasna ok bal olduunu
sand halde, kocas vaktini iine, arkadalarna ya da
ilgi duyduu eylere ayrd zaman kzabilir, szlanabilir
ve kendini ruha km hissedebilir. ocuunun st
ne titreyen bir anne her eyi onun mutluluu iin yapt
n sand halde, ocuun bamsz olarak gelimek iin
duyduu ihtiyac hibir ekilde dikkate almayabilir.
Bakalar tarafndan sevilmek iin birtakm korunma
mekanizmalarna bavuran nevrotik bir insan, bakalar
n sevme yeteneksizliinin hemen hi farknda deildir. Bu
gibi insanlarn ou bakalarna duyduklar ihtiyac, tek
tek insanlara ya da genellikle btn insanla duyulan
bir sevgi eilimi olarak yorumlama gibi bir yanlgya d
erler. Byle bir yanlgy srdrmek ve savunmak iin
zorunlu bir neden vardr. Bu yanlgdan vazgemek, in
sann hem baka insanlara kar temel bir dmanlk duy
duu, hem de onlarn sevgisine ihtiya gsterdii gibi bir
ikilemi kefetmesi demektir. Bir insann baka birini k
k grmesi, ona gvenememesi, onun mutluluunu ve
bamszln yok etmek istemesi, ayn zamanda onun
sevgisini, yardmn ve desteini kazanmak iin duyduu
iddetli istek ile badaamaz. Birbiriyle hibir ekilde uzlaamayan bu iki gayeye de ulaabilmek iin, bir insann,
bakalarna kar duyduu dmanca eilimlerinin bilin
yzeyine kmasn kesinlikle nlemesi gerekir. Baka bir
deyimle, sevgi yanlgs, gerek bir holanma ile ihtiya
arasndaki anlalabilir bir karkln sonucu olmakla
birlikte, sevgiye ulama abasn mmkn klma gibi be
lirli bir fonksiyonda da bulunmaktadr.
Sevilmek iin duyduu al gidermede nevrotik bir
insann karlat baka bir temel glk daha vardr.

116jamzm Tedirgin nsam

stemi olduu sevgiyi hi deilse geici olarak elde et

meyi baarabilse bile, kendisine gsterilen bu sevgiyi ala
bilme yeteneine sahip deildir. Sanrsnz ki, susam
bir insan suya doru nasl bir istekle atlrsa, nevrotik bir
insan da kendisine gsterilen herhangi bir sevgiye byle
atlacak, Gerekte byle olmaktadr, ama yalnz geici
olarak. Nevrotik bir insana gsterilen yaknlk ve ilginin
sonucunu her doktor bilir. Hastaya gereken tbbi ilgi ve
bakm gstermekten ve onu tam bir muayeneden geir
mekten baka bir ey yaplmad halde, btn ruh ve
beden skntlar birdenbire ortadan kaybolabilir. Bir du
rum nevrozu iddetli bir nevroz olsa bile, insan sevildiini
hissettii zaman tmyle ortadan kalkabilir.
Elizabeth
Barrett Browning bunun herkese bilinen bir rneidir.
Karakter nevrozlarnda bile ister sevgi ve ilgi, isterse tb
bi bir bakm sz konusu olsun, byle bir dikkat gster
mek hastann endiesini azaltmaya ve durumu dzeltme
ye yeterli olabilir.
Her eit sevgi ona yzeyde kalan bir gvenlik, hatta
bir mutluluk duygusu verebilir; ama daha derinlerde by
le bir sevgi ya inanszlkla karlar, ya da gvensizlik
ve korku uyandrr. Nevrotik bir insan kendisine gsteri
len sevgiye inanamaz; nk hi kimsenin kendisini sevemiyeceine kesinlikle inanmtr. Byle bir sevilmeyen
insan o|ma duygusu ou zaman bilinli bir kan eklinde
ortaya kar ve bu kany aksini kantlayacak hibir gerek
deney ile sarsmak mmkn deildir. O derece su gtr
mez bir gerekmi gibi kabul edilir ki, ilgili kimse bundan
bilinli olarak rahatsz olmaz; ama belirli szlerle dile
getirilmemi de olsa, sanki teden beri bilincine varlm
sarslmaz bir kan olarak grnr. Ayn zamanda bu kan
bir Aldrma, bo ver! tavr ile, de gizlenebilir; byle bir
tavr ou zaman gururdan ileri gelir ve bu yzden fark
edilmesi genellikle g olur. Sevilmeyen bir insan olma
kans, sevme yeteneksizlii ile yakndan ilgilidir; gerek
te bu yeteneksizliin bilinli bir yanksdr. Bakalarndan
gerekten holanan bir insan, bakalarnn da kendisin

amzn Tedirgin In sa n |ll7

den holanabileceinden
hibir zaman phe etmeye
cektir.
Endie gerekten derin olduu zaman, gsterilen her
hangi bir sevgi belirtisi gvensizlikle karlanmakta ve
hemen birtakm gizli amalarla bu ekilde davranld ka
nsna varlmaktadr. Szgelii, psikanaliz srasnda bu
gibi hastalar psikanalistin kendilerine yalnzca kendi ha
risliini tatmin etmek iin yardm etmek istediini ve eer
kendilerine bir deer veriyorsa ve cesaret verici szler
sylyorsa bunu yalnzca tedavi amac ile yaptn sa
nrlar. Hastalarmdan biri onu hafta sonu tatilinde bir
heyecan sarsnts geirdii srada grmek istememi, ger
ek bir hor grlme, kk drlme olarak yorumla
mtr. Aa vurulan bir sevgi belirtisi, hemen bir haka
ret, bir hor grlme olarak yorumlanmaktadr. ekici bir
gen kz nevrotik bir erkee aka sevgi gsterdii za
man, o bunu kendisini rahatsz etmek, hatta fkelendir
mek iin yaplm bir hareket olarak
grebilmektedir,
nk gen kzn kendisinden gerekten holanm ola
bileceini aklna bile getirmemektedir.
Byle bir insana gsterilen sevgi yalnzca gvensiz
lik uyandrmakla kalmaz, ayn zamanda gerek bir endi
e de yaratabilir. Birisinin sevgisine kendini brakmak
sanki bir rmcein ana dmek demekmi, birinin gs
terdii sevgiye inanmak sanki yamyamlar arasnda yaar
ken gafil avlanmak demekmi gibi. Nevrotik bir insan
kendisine gerek bir sevgi gsterilmekte olduunu anla
maa balar balamaz panie kaplabilmektedir.
Son olarak, u ya da bu gibi bir sevgi gsterisi bir
bamllk korkusu da yaratabilir. Ksaca greceimiz gi
bi, duygusal ynden bakalarna baml olma, bakala
rnn sevgisi olmakszn yaayamayan bir insan iin ger
ek bir tehlikedir ve bir para olsun bamllk yaratabi
lecek ya da bamlla benzeyen her ey umutsuz bir
mcadeleye yol aabilir. Byle bir insan her ne paha
sna olursa olsun olumlu bir duygusal tepki gstermek
ten kanmak zorundadr, nk byle bir tepki hemen

118jamzn Tedirgin nsan

bir bamllk tehlikesi yaratmaktadr. Bundan kanabil

mek iin, bakalarnn kendisine sevgi gsterdiklerini ve
yardm ettiklerini grmek istememek zorundadr; her t r
l sevgi belirtisini bir yana itecek ekilde hareket etmek
te ve bakalarnn kendisine iyi davranmadklarna, ken
disiyle ilgilenmediklerine, hatta kt niyetli olduklarna
inanmakta srar etmektedir. Bu ekilde yaratlan durum
alktan lecek hale geldii halde zehirli olduu korkusu
ile hibir yiyecee el srmee cesaret edemeyen bir in
sann haline benzemektedir.
Ksaca, temel endie ile hareket eden bir insan iin,
dolaysyla yalnzca endieden kurtulmak amac ile sevil
mek isteyen bir insan iin, bu derece istenilen sevgiye
ulama ans pek azdr. htiyac yaratan artlar, bu ihti
yacn giderilmesini engellemektedir.

VII. BLM

S E V L M E K N D U YU LAN N E V R O T K
H T Y A C IN B A K A A Y I R T E D C
N T E LK L E R
Hepimiz sevilmek isteriz, sevildiimizi hissettiimiz
zaman minnetle kark bir sevin duyarz; sevilmedii
miz zaman da kendimizi incinmi hissederiz. Bir ocuk
iin istendiini, beenildiini hissetmek, daha nce de
belirtmi olduumuz gibi, ocuun uyumlu bir ekilde ge
liebilmesi iin son derece nemlidir. Ama sevilmek iin
duyulan nevrotik ihtiyacn zellikleri nelerdir?
Bence byle bir ihtiyac, geliigzel bir ekilde, o
cuka bir ihtiya olarak tanmlamakla yalnzca ocuklara
hakszlk etmekle kalmayz, ayn zamanda sevilmek iin
duyulan nevrotik ihtiyac belirleyen temel etkenin ocuk
luk safhasnda kalmakla hibir ilgisi olmadn da gz
den karm oluruz. ocuun ve nevrotik insann ihti
yalarnn tek bir ortak zellii vardr: aresizlik ve g
szlk duygusu. u var ki, bu duygunun temelinde bulu
nan etkenin her iki durumda birbirinden farkl olduu
unutulmamaldr. Ayrca, nevrotik ihtiyacn gelimesi ol
duka deiik n-artlar da gerektirmektedir. Bu artlar,
tekrar syleyelim, unlardr: Endie, sevilmeyen bir in
san olduunu hissetme, sevildiine inanamama ve insan
larn hepsine kar dmanca duygular besleme.
Bu bakmdan nevrotik sevgi ihtiyacnda gzmze
arpan ilk zellik, bu ihtiyacn zorunlu bir nitelik tama-

120|amzn Tedirgin nsan

sidir. Bir insan iddetli bir endie ile hareket ettii za

man, ister istemez itenliini ve esnekliini yitirmekte
dir. Daha basit bir deyimle syleyecek olursak, nevrotik
bir insan iin sevilmek bir lks ya da fazladan bir zevk
ve g kayna deil, ok byk bir nem tayan bir
ihtiyatr. Sevilmek istiyorum ve sevilmekten holanyo
rum cmlesi ile Her ne pahasna olursa olsun sevilme
liyim cmlesi arasndaki farktr bu; ya da itah olduu
iin yemek yiyen, yemein tadna varan ve yiyecei ye
mei seen bir insanla, alktan lecek hale gelmi, kar
sna kan her trl yiyecei yemek ve her ne pahas
na olursa olsun yemek zorunda olan bir insan arasnda
ki farktr.
Byle bir tavr ister istemez sevilmenin gerek anla
mn bytmee yol aar. Gerekte btn insanlarn bizi
sevmesi bu derece nemli deildir. nemli olan ey yal
nzca baz kimselerin -holandmz, birlikte yaadmz,
birlikte altmz ya da menfaatimiz gereince zerle
rinde iyi bir izlenim uyandrmak istediimiz kimselerin- bi
zi sevmi olmasdr. Bu gibi kimseler bir yana braklacak
olursa, sevilip sevilmediimizin pek bir nemi y o k tu r'.
Oysa nevrotik kimseler sanki hayatlar, mutluluklar ve
gvenlikleri sevilmi olmaya bal imi gibi dnrler
ve hareket ederler.
Onlarn bu zellikleri herhangi bir ayrm gzetmeksi
zin herkese ynelebilir: Berberden ya da bir toplantda
karlatklar yabanc bir kimseden tutun da meslek ar
kadalarna, dostlarna ya da btn kadnlara ve erkek
lere varncaya kadar. Bylece bir selamlamann, bir te
lefon konumasnn, bir davetin candan olup olmamas
ruh hallerini ve btn dnya grlerini
deitirebilir.
(1) Byle bir ifade Amerika'da kabul edilmeyebilir. Burada
kltrel bir etken ie karmaktadr, nk herkese be
enilip sevilm i olmak Amerikan toplumunun yarmal
amalarndan biridir ve bu bakmdan baka lkelerde
rastlamadmz bir nem kazanmtr.

aanzn Tedirgin nsan|121

Burada bir noktaya dikkati ekmek isterini: Yalnz bana

kalomama, yalnz kald zamanlar hafif bir tedirginlik ve
huzursuzluk duymaktan tutun da belirli bir yalnzlk kor
kusuna varncaya kadar eitli derecelerde ortaya kan
bir yalnz kalma yeteneksizlii. Hemen her zaman dur
gun olan ve yalnz kaldklar zaman canlar sklan insan
lardan deil, zeki, becerikli ve yalnz balarna pek ok
eyden zevk alabilecek kimselerden sz ediyorum. Sz
gelii. ancak evrelerinde birisi bulunduu zaman ala
bilen ve yalnz balarna almak zorundg kaldklar za
man kendilerini rahatsz ve mutsuz hisseden kimseler sk
sk kar karmza. Yannda birisinin bulunmas iin du
yulan bu ihtiyala ilgili baka etkenler de ie karm
olabilir; ama genellikle gze arpan zellikler belirsiz bir
endie, sevilme ihtiyac, ya da daha yerinde bir deyimle
herhangi bir insanla birlikte olmak iin duyulan ihtiyatr.
Bu gibi kimseler dnyada yapayalnz olduklar duygusu
na kaplmlardr ve herhangi bir insann yaknl onlar
iin bir destektir. Yalnz kalma yeteneksizliklerinin nasl
endienin artmas ile birlikte gittiini bazan bir deney s
rasnda grebiliriz. Baz hastalar kendi etraflarnda r
m olduklar duvarlarn arkasna sndklarm hissettik
leri srece yalnz balarna kalabilirler. Ama bu koruyucu
duvarlar analiz sonucunda tmyle ykld ve bylece
bir para endie yaratld zaman kendilerini birdenbire
yalnz kaiamyacak durumda hissederler. Analiz srecin
de, bir hastann durumunun geici olarak bozulduu ka
nlmaz bir safhadr bu.
Nevrotik sevgi ihtiyac tek bir kii zerinde -koca,
kar, doktor, arkada, vb.- toplanabilir. Durum byle oldu
u zaman bu kimsenin ball, ilgisi, dostluu ve varl
olaanst bir nem kazanacaktr. Ne var ki bu nem
eliken bir nitelik tamaktadr. Nevrotik bir insan bir
yandan belli bir kiinin ilgisine ve varlna ihtiya duy
makta, onun kendisini sevmemesinden korkmakta ve o
kimse yannda olmad zamanlar kendini ihmal edilmi
olarak grmektedir; br yandan tapt bu kimse ile bir

122 amzn Tedirgin nsan

likte olduu zaman hi de mutlu,deildir. Bu elimenin

bilincine varacak olursa genellikle armaktadr. Ama
daha nce sylemi olduum eyleri hatrlayacak olur
sak, belli bir kimsenin varl iin duyulan istein gerek
bir sevgi ve holanma ile ilgili olmayp, yalnzca o kim
senin kendi yannda bulunmasnn salad gvenlik iin
duyulan ihtiyac dile getirdii apak bir ekilde ortaya
kacaktr. (phesiz gerek bir sevgi ve holanma ile
gvenlik salayan bir sevgi iin duyulan ihtiya bir arada
bulunabilir, an]g byle olmas zorunlu deildir.)
Sevilmek iin duyulan ar istek belli gruptan insan
lara, politik ve dinsel gruplar gibi insann ortak menfaat
lerle bal bulunduu gruplardan olan kimselere ynele
bilir; yalnzca kendi cinsinden ya da teki cinsten olan
kimselere ynelebilir. Gvenlik iin duyulan ihtiya yal
nzca kar cinse yneliyorsa, durum dtan bakld za
man normal olarak grlebilir ve ilgili kimse tarafn
dan da genellikle normal olduu ne srlebilir. evre
lerinde erkek olmad zaman kendilerini mutsuz ve en
dieli hisseden kadnlar vardr; bir ie balarlar, ksa bir
sre sonra brakrlar, tekrar kendilerini endieli ve mut
suz hissederler, baka bir ie balarlar ve bu byle s
rp gider. Erkeklerle olan ilikilerinin atmal oluu ve
tatmin edici olmamas, byle bir tavrn, erkeklerle iliki
kurmay gerekten istemi olmakla ilgili olmadn aa
vurmaktadr. Daha dorusu, bu gibi kadnlar hibir ayrm
yapmakszn herhangi bir erkei seebilirler; kim olursa
olsun, yeter ki yanlarnda bir erkek olsun. Aslnda hibir
erkekten holanmazlar; genellikle herhangi bir bedensel
tatmin de duymazlar. phesiz btn bu olup bitenler
gerekte ok daha karmaktr. Ben yalnzca endienin
ve sevilmek ihtiyacnn bu konuda oynad rol zerinde
durmak istedim J.
(2) Karen H om ey, The Overvaluation of Love, A Study of
a Common Present Day Fem inine Type, Psychoanalytic
Quarterly, Cilt 3 (1934), s. 605-608.

amzn Tedirgin Insam|123

Buna benzer bir davran kalbn erkeklerde de g

rebiliyoruz; bu gibi erkekler karlarna kan herhangi
bir kadn tarafndan sevilmek zorunu duyacaklar ve ba
ka erkeklerin yannda kendilerini rahatsz hissedecekler
dir.
Sevgi ihtiyac ayn cinse doru yneldii zaman, bu
durum gizli ya da ak bir ecinsellikte (homosexuality)
belirleyici etkenlerden biri olabilir. teki cinse ynelen
sevgi ihtiyac ok fazla bir endie ile engellenecek olursa,
ayn cinsten olan kiilere doru ynelebilir. Bu endienin
aka ortaya kmasnn zorunlu olmadn, kar cinsle
ilgili bir tiksinme, nefret ya da kaytszlk duygusu altnda
gizlenebilecein! sylemee gerek yok.
Bakalar tarafndan sevilmek ok byk bir nem
tad iin, nevrotik bir insan her ne pahasna olursa
olsun bu amaca ulamak istemektedir; ama ou zaman
bu ekilde hareket ettiinin farknda deildir. Sevilebilmek iin demi olduu bedel genellikle bir boyun eme,
uyma ve duygusal bamllk tavrdr. Byle bir tavr ba
ml olduu kiiyi eletirme ya da onun fikirlerine kar
kma cesaretini gsterememe; ona yalnzca ballk, hay
ranlk ve uysallk gsterme eklinde ortaya kabilir. Bu
gibi kimseler eletirici bir tavr takndklar ya da ba
kalarn kk drc uyarmalarda
bulunduklar za
man, bu uyarmalar zararsz da olsa, endieye kaplrlar.
Bu uyma ve boyun eme tavr o dereceye varabilir ki,
nevrotik kii yalnzca saldrgan itepilerini bask altna
almakla kalmaz, ayn zamanda her trl kendini gster
me ve kendini bakalarna kabul ettirme eilimini de bas
k altna alr; bakalarnn kendisini ktye kullanmalar
na frsat verir; kendisi iin ne kadar zararl olursa olsun
hibir fedakrlktan kanmaz. yle bir kendinden vaz
geme davran gsterebilir ki, szgelii, eker hastas
olmay isteyebilir, nk sevgisini kazanmak istedii kim
se eker hastal zerinde aratrmalar
yapmaktadr;
bylece eker hastalna tutulacak olursa onun ilgisini
ekebileceini ummaktadr.

1241amzn Tedirgin nsan

Bakalarna uyma ve boyun eme tavr ile yakndan

ilgili olan ve onunla i ie gemi bulunan baka bir ta
vr duygusal bamllktr; byle bir tavr nevrotik kiinin
kendisini koruyabilecek bir insana smsk balanmak ih
tiyacndan doar. Bu bamllk yalnzca bitip tkenmek
bilmeyen aclara yol amakla kalmaz; ayn zaman da bs
btn ykc bir ekil de alabilir. Bir insann aresiz bir
ekilde baka birine baml olduu yle durumlar vardr
ki, o kimse bu ilikinin katlanlmaz bir ey olduunu iyi
ce fark etmekle birlikte, yine de ondan vazgeemez. Ba
l olduu kimseden tatl bir sz iitmezse ya da kendisi
ne glmsediini grmezse dnya bana yklacak sa
nr; ondan bir telefon bekledii zaman bir endie nbeti
ne tutulabilir ve teki onu grmek imknn bulamad
zaman kendini son derece yalnz ve perian hisseder.
Bu duygusal bamlln yaps ou zaman daha
karmaktr. Bir insann tekine baml olduu bir du
rumda her zaman olduka fazla bir fke ve ierleme duy
gusu ie karmaktadr. Baml olan kii kle haline gel
mi olduuna ierlemektedir; ama tekini yitirmek kor
kusu ile bu ekilde hareket etmee devam etmektedir.
Bu duruma kendi endiesinin yol atn bilmedii iin,
kendi bamllnn, tekinin ona kendini zorla kabul et
tirmesinden ileri geldiini sanmaktadr. Byle bir temele
dayanan bir fke ve ierleme duygusunun bask altna
alnmas gerekir, nk brnn sevgisine iddetle ihti
ya vardr; oysa bu bask da yeni bir endie yaratmakta,
bunun ardndan yeni bir gvenlik ihtiyac gelmekte ve bu
yzden teki kiiye smsk sarlma itepisi glenmektedir. Bylece, baz nevrotik kimselerde duygusal baml
lk ok gerek ve hatta hakl bir korkuya -hayatlarnn
mahvolup gidecei korkusuna- yol amaktadr. Bu korku
ok fazla olduu zaman, nevrotik kimseler hi kimseye
balanmamakla kendilerini byle bir bamllktan kurtar
maa alabilirler.
Bamlla kar taknlm olan bu tavr, bazan ayn
kimsede deiiklie uramaktadr. Bu eit bir ya da bir

amzn Tedirgin nsam |l25

ka ac deneyden getikten sonra, en ufak bir ekilde

bamlla benzeyen her eye kar kr krne sava
alabilir: Bandan birok ak servenleri geen ve her
seferinde karsndaki erkee umutsuzca baml olan
bir gen kz, btn erkekler karsnda kaytsz bir tavr
taknm, kendi duygularn ie kartrmakszn yalnzca
erkeklere sz geirmekten holanr olmutur.
Ayn sreleri analiz edilen bir hastann tavrnda da
grebiliriz. Analiz saatinden durumu aydnlatacak ekil
de yararlanmak kendi menfaati gerei olduu halde, o
u zaman psikanalistin houna gitmee, onun ilgisini
ekmee ve kendini ona beendirmee alarak kendi
menfaatini unutacaktr. Analizin hzla ilerlemesini isteme
si iin akla uygun nedenler olduu halde (nk ac ek
mektedir, analiz olabilmek iin birtakm fedakrlklar yap
maktadr, ya da analize ayrabilecek zaman snrldr, vb.)
bazan btn bu etkenleri hibir ekilde hesaba katma
maktadr. Hasta, psikanalistten kendisini beendiini ve
onayladn belli edecek bir tepki grnceye kadar saat
lerce uzun uzun hikyeler anlatacak, ya da geen her
saatin psikanalist iin ilgi ekici olmasn salamaa a
lacak, ona hoa vakit geirtmek isteyecek, ya da hay
ranlk gsterecektir. Byle bir tavr o dereceye varabilir
ki hastann armlar, hatta ryalar psikanalistin ilgi
sini ekme istei ile belirlenebilir. Ya da psikanaliste k
olabilir, onun sevgisini kazanmaktan baka hibir eyin
kendisi iin nemli olmadna inanabilir ve psikanalisti
duygularnn itenlii ile etkilemee alabilir. Her psika
nalistin insani deerlerin kusursuz bir rnei olduunu
ya da her hastann kiisel emellerine tpatp uyduunu ka
bul edemiyeceimize gre, burada da yine ayrm gzet
meme, hibir seme yapmakszn rastgeie bir kimseye
balanma gibi bir etkenin aka ortaya ktn gryo
ruz. phesiz psikanalist hastann gerekten k olabile
cei bir kimse olabilir; ama bu biie psikanalistin hasta
iin bu derece bir duygusal nem tamasn aklayamaz.

126|amzn Tedirgin nsan

Genellikle aktarma (transference) * olayndan sz

edildii zaman anlalan ey budur. Bununla birlikte, bu
terimin kullanlmas pek de uygun deildir; nk aktar
ma yalnzca duygusal bamll deil, hastann psika
nalistin karsnda gsterdii her eit akld tepkiyi
dile getirmi olmaldr. Buradaki sorun, bu bamlln
niin analiz srasnda ortaya kt deildir; nk ba
kalar tarafndan korunmaya bu derece ihtiya duyan kim
seler herhangi bir doktora, sosyal hizmet grevlisine, bir
dosta ya da arkadaa, kendi ailelerinden olan birine de
balanabileceklerdir; temel sorun, psikanalistin karsn
daki bu bamlln niin bu derece iddetli olduu ve ni
in bu derece sk karmza ktdr. Bunun cevab o l
duka basittir: Psikanalist, baka birtakm eylerin ya
nnda unu da ifade etmektedir: Analiz sreci, endieye
kar savunma arac olarak kurulmu olan duvarlar yk
makta, bu yzden bu koruyucu duvarlarn arkasnda giz
lenmi olan endieyi harekete getirmektedir, ite bu endi
enin artm olmasdr ki hastann u ya da bu ekilde
psikanaliste balanmasna yol amaktadr.
Burada da yine ocuun sevgi ihtiyac ile nevrotik
bir insann sevgi ihtiyac arasnda bir fark gryoruz: Go
cuk, yetikin bir insandan daha fazla sevgiye ve yard
ma ihtiya gsterir, nk ondan daha gsz, daha a
resiz durumdadr; u var ki, ocuun bu tavrnda zorlu
ya da zorlayc nitelikte olan unsurlar yoktur. Yalnzca
daha nceden rkek bir hale gelmi olan bir ocuk an
nesinin dizinin dibinden ayrlmak istemeyecektir.
Sevilmek iin duyulan nevrotik
ihtiyacn ocuunduyduu ihtiyatan bsbtn farkl olan ikinci ayrt edici
(*) Genel anlamda transference, olumlu ya da olumsuz
bir duygunun bir nesneden ya da bir kimseden baka
bir nesneye ya da kimseye aktarlmas; zel anlamda ise,
psikanaliz srasnda, hastann baka biri iin duyduu
sevgi ya da nefret duygusunu psikanaliste aktarm o l
mas demek olduu iin, bu terimi aktarma kelimesi
ile karlamay uygun buldum. (evirenin notu.)

aanzn Tedirgin nsan|l27

nitelii, bu ihtiyacn kanmak bilmezliidir. Hi phesiz

bir ocuk da szlanabilir, ar bir dikkat ve ilgi grmek
isteyebilir, sevildiini gsterecek saysz kantlara ihtiya
duyabilir; ama bu durumda o da nevrotik bir ocuktur.
Sevgi ve gven havas ierisinde bymekte olan salk
l bir ocuk, istendiinden, sevildiinden phe etmez,
hi durmadan bunu kantlayacak eylere ihtiya gster
mez ve yardma ihtiyac olduu zaman kendisine yardm
edilmesine sevinir.
Nevrotik bir insann kanmak bilmezlii, genel bir ka
rakter zellii olarak, yemek yeme, satn alna, vitrinlere
bakma, sabrszlk gibi konularda karmza kan bir a
gzllk olabilir. Bu agzllk ou zaman bask altna
alnabilir ve birdenbire patlak verebilir: Elbise satn a l
ma konusunda genellikle arla kamayan bir kimsenin
bir endie hali ierisindeyken drt yeni takm birden sa
tn almas gibi. Daha yumuak ekliyle otlaklk (ba
kasnn kesesinden yeme, vb.) ya da daha saldrgan ek
liyle ahtapot gibi drt bir yana kol atma eklinde orta
ya kabilir.
Agzllk tavr, btn eitleriyle ve ardndan ge
len inhibition'larla birlikte, oral davran 3 olarak nite
lenmi ve psikanalitik literatrde iyice belirlenmi, tanm
lanmtr. Bu terminolojinin temelinde bulunan kuramsal
kavramlar, imdiye kadar birbirinden ayr olarak ele aln
m eilimleri belirtiler (raz) halinde btnletirme im
knn vermek bakmndan deerli olmakla birlikte, b
tn bu eilimlerin oral duyular ve isteklerden ileri gel
dii gibi bir n-fikir tartma konusu edilebilir. Bu n-fikir, geer olarak kabul edilebilecek bir gzleme dayan
maktadr: Agzllk, ou zaman yiyeceklere kar du
yulan istekler ve yemek yeme biimlerinde kendini gs
termektedir; ayn ekilde ryalarda da -yamyamlkla ilgi(3) Karl Abraham, Entwicklungsgeschichte der Libido,
N eue Arbeiten zur aerztlichen Psychoanalyse, Cilt 2
(1934).

128jamzm Tedirgin insan

!i ryalarda olduu gibi- daha ilkel bir biimde ayn ei

limler ortaya kabilmektedir. Ne var ki bu olaylar, bura
da sz konusu edilen sorunun kaynanda daha ok oral
isteklerle karlam olduumuzu kantlayacak nitelikte
deildir. Genellikle, yemek yemenin, hangi kaynaktan gel
mi olursa olsun agzllk duygusunu giderebilecek en
kolay yol olduunu, ryalarda da yemek yemenin kan
mak bilmez istekleri dile getiren en somut ve ilkel sem
bol olarak grndn kabul etmek akla daha uygun
gelmektedir.
Oral istekler ve tavrlarn libido ile ilgili olduu var
saymnn da kantlanmas gerekir. Agzllk tavrnn
cinsel alanda ortaya kabileceine, gerek bir cinsel kan
mazlk eklinde, ya da cinsel ilikiyi, yutmak ve srmak
la birletiren ryalar eklinde grnebileceine phe
yoktur. Agzllk tavr, ayn zamanda, para ve elbise
tutkusu ya da haris emeller peinde koma, saygnlk ka
zanma abas eklinde de ortaya kabilir. Libido ile ilgili
varsaymn lehinde sylenebilecek tek ey, agzlln
tutkulu iddetinin cinsel itkilerin tutkulu iddetine benze
diidir. Bununla birlikte, her tutkulu itkinin libido ile ilgili
olduu kabul edilmedike, agzlln cinsel -pregenital- bir itki olduu yine de kantlanmas gereken bir id
diadr.
Agzllk karmak bir problemdir ve hl zl
memitir. zorlamalar gibi o da kesinlikle endie tara
fndan harekete getirilmitir. Agzlln temelinde en
dienin bulunduu, ar bir masturbation ya da ar ye
mek yeme gibi sk sk karmza kan durumlarda olduk
a ak bir ekilde grlebilir. Agzllkle endie ara
sndaki ilikiyi grebilmemizi salayan bir olgu daha var
dr: lgili kimse belli bir gvenlie ulatn hisseder et
mez -sevildiini hissetme, herhangi bir baar kazanma,
yaratc bir i yapma gibi- agzllk azalmakta ya da
ortadan kalkmaktadr. Szgelii, sevildiini hissetme gi
bi bir duygu, zorlu bir satn alma isteinin iddetini bir
denbire azaltabilir. Her yemei apak bir oburlukla bek

amzn Tedirgin nsan[129

lemekte olan bir gen kz, ok zevk ald bir ie -model

izmee- balar balamaz aln da, yemek zamann
da unutur olmutur. br yandan dmanlk duygusu ve
endie iddetlenir iddetlenmez agzllk yeniden orta
ya kabilir ya da artabilir; bir insan kendisine rknt
veren bir ie girimeden nce al-verie kmak zorunu
duyabilir, ya da kendisini bir yana itilmi hissettii bir
yaantdan sonra byk bir agzllkle yemek yeme zo
runu duyabilir.
u var ki birok insanlar endieli olmakla birlikte, a
gzllk gibi bir zellik gstermeyebilirler;
bu durum
baka etkenlerin ie kartn gsterir. Bu etkenler ko
nusunda bir dereceye kadar kesinlikle
sylenebilecek
tek ey, agzllk gibi bir zellik gsteren insanlarn
kendi balarna bir ey yaratma gcne sahip oldukla
rna gvenememeleri, bu yzden ihtiyalarnn karlan
mas iin d dnyaya gvenmi olmalardr; ama bir yan
dan da hi kimsenin onlara bir ey vermek istemediine
inanmaktadrlar. Kanmak bilmez bir sevgi ihtiyac duyan
nevrotikler genellikle maddi eylerde de ayn kanmazl
gsterirler: Zaman ve para bakmndan yaplacak feda
krlklar, belirli durumlarda verilecek yerinde tler,
g zamanlarda yaplacak gerek yardmlar, armaanlar,
haberler, bilgiler, cinsel tatm inler gibi. Baz durumlarda
bu gibi istekler sevildiinin kantlarn grme isteinin
ok belirli bir ekilde aa vurulmu olmasn dile geti
rirler; baz durumlarda ise byle bir aklama yetersiz kal
maktadr. Bu gibi durumlarda insan nevrotik bir kimse
nin ister sevgi, isterse baka bir ey olsun yalnzca bir
eyler elde etmee altn ve sevilmek iin duyulan
iddetli istein -byle bir istek varsa eer- birtakm mad
di menfaatler ve yararlar salamak iin kullanlan bir
maskeden baka bir ey olmadn sanr.
Bu gzlemler aklmza yle bir soru getirmektedir:
Genellikle maddi eyler iin gsterilen agzllk esas
gaye, sevilmek iin duyulan ihtiya ise bu gayeye ulat
racak bir yol mudur acaba? Bir eyler elde etmek iin

130!armzm Tedirgin nsan

duyulan iddetli istek, daha sonra greceimiz gibi, en

dieye kar bavurulan temel savunma mekanizmalarn
dan biridir. u var ki deneyler, baz durumlarda, sevilmek
iin duyulan ihtiyacn, yaygn bir savunma mekanizmas
olmakla birlikte, bilin yzeyine kma imknn bulamyacak kadar iddetli bir bask altnda tutulduunu da gs
termektedir. Maddi eyler iin gsterilen agzllk, bu
durumda, srekli ya da geici olarak sevgi ihtiyacnn ye
rini alabilmektedir.
Nevrozlarda sevginin oynad rol bakmndan tip
nevrotik insan kabataslak ekilde birbirinden ayrabiliriz.
Birinci grupta her ne olursa olsun sevilmek iin iddetli
bir istek duyan, ne eit bir sevgi olursa olsun ve bu sev
giye hangi yollarla ulamak mmkn olursa olsun, ke
sinlikle sevilmek isteyen insanlarla karlatmza p
he yoktur.
ikinci grupta bulunanlar da sevilmek isterler, ama
herhangi bir kimseyle olan ilikilerinde aradklar sevgiyi
bulamyacak olurlarsa -ve genellikle bulamamaa mah
kmdurlar- hemen baka birini arayacak yerde insanlarn
tmnden el ekerler. Baz kimselere balanmaa al
acak yerde, bir i zorlama ile birtakm nesnelere bala
nrlar; yemek yemek, satn almak, okumak, ya da genel
bir deyimle syleyecek olursak bir eyler elde etmek zo
runu duyarlar. Byle bir deiiklik bazan ok tuhaf ekil
ler alabilir; Baz kimseler bir ak serveninde hayal k
rklna uradktan sonra yle bir i zorlama ile yemek
yemee balarlar ki, ksa zamanda on-onbe kilo aldk
lar olur; yeni bir bk servenine giritikleri zaman aldk
lar kiloyu yeniden verirler; bu da hayal krkl ile sonu
lanacak olursa yeniden kilo alrlar. Ayn davran bazan
hastalarda da grebiliriz: Psikanalistle olan ilikilerinde
iddetli bir hayal krklna uradktan sonra yle zorlu
bir ekilde yemek yemee balarlar ve o kadar iman
larlar k onlar tanmak gleir; ama psikanalistle iliki
leri dzelir dzelmez yeniden zayflarlar. Yiyeceklere kar
gsterilen bu oburluk da bask altna alnabilir ve bu

amzn Tedirgin nsanrl31

durumda itahszlk ya da herhangi bir fonksiyonel mide

bozukluu eklinde ortaya kabilir. Bu ikinci grupta bu
lunan nevrotiklerde kiisel ilikiler birinci gruptakilerden
ok daha derin bir ekilde bozulmutur. Hl sevilmek
istemelerine ve hl sevgiye ulamaa alma cesareti
ni gsterebilmelerine ramen, herhangi bir hayal krkl
onlar baka insanlara balayan balar koparabilmekte
dir.
nc grupta bulunanlar ise o kadar erken yata
ve o derece iddetli aclar ekmilerdir ki, her trl sev
giye kesin olarak inanmama gibi bilinli bir tavr taknm
lardr. Duyduklar endie o kadar derindir ki, Kimse ba
na bir ktlk yapmasn da, yeter diye dnrler. Sev
giye kar alayc, kmseyen bir tavr taknrlar ve mad
di yardmlar, tler, cinsel tatminler gibi maddi istekle
rini gerekletirmeyi tercih ederler. Ancak endielerinin
nemli bir blm giderildii zaman sevilmeyi isteme ve
deerlendirme yeteneine sahip olabilirler.
Bu grupta bulunan kimselerin birbirinden farkl
olan tavrlar u ekilde zetlenebilir: Kanmak bilmez bir
sevilme ihtiyac; genel bir agzllkle yer deitirebilen
bir sevilme ihtiyac; grnte bir sevilme ihtiyacnn de
il yalnzca genel bir agzlln bulunmas. Her grup
ta gittike artan bir endie ve dmanlk duygusu gze
arpmaktadr.
Tartmamzn ana noktasna geri dnecek olursak,
imdi, sevilmek iin duyulan susuzluun hangi zel yol
larla ortaya kt sorunu zerinde durmamz gerekecek.
Bu htiyacn belli bal grnleri kskanlk ve kaytsz
artsz sevilme steidir.
Nevrotik kskanlk belli bir kimsenin sevgisini yitir
me tehlikesine kar gsterilen uygun bir tepki olarak g
rlebilen normal bir insann kskanlndan farkl olarak,
karlalan tehlike ile orantl olmayan, lsz bir ks
kanlktr. O kimseyi ya da o kimsenin sevgisini yitirme
endiesinden ileri gelen srekli bir korku ile belirlenmi
tir; bunun sonucu olarak da o kimsenin baka birine gs

I32jamzn Tedirgin nsan

terebilecei herhangi bir ilgi, bir tehlike olarak grlmek

tedir. Bu eit bir kskanlk her trl insanlar-aras ili
kilerde karmza kabilir: Ana-babalarn evlenmek iste
yen ya da arkadalk kurmak isteyen ocuklarna kar;
ocuklarn ana-babalarna kar; evli iftlerin birbirlerine
kar; sevgililerin birbirlerine kar gstermi olduklar
kskanlklar gibi. Psikanalistle olan ilikiler de bunun d
nda deildir. Psikanalist baka bir hastay grd ya
da yalnzca ondan sz ettii zaman ar bir duyarlk gs
terilmektedir. Temel ilke udur: Yalnzca beni sevmeli
siniz. Hasta yle diyebilir: Bana iyi davrandnz ka
bul ediyorum; ama nerhalde bakalarna da iyi davran
dnza gre, bana iyi davranm olmanzn hibir nemi
yok. Baka insanlarla ya da ilgilerle paylalmas gere
ken bir sevgi hemen btn deerini yitirmektedir.
lsz bir kskanln temelinde, ou zaman, o
cukken ana-babaya ya da kardelere kar duyulan ks
kanln bulunduu dnlmektedir. Salkl ocuklar
arasnda ortaya kan kardeler-aras yarma -yeni do
an bir bebeyi kskanma gibi- ocuk o zamana kadar
grd sevgiyi ve ilgiyi yitirmeyeceine emin olur ol
maz herhangi bir iz brakmakszn ortadan kalkmaktadr.
Deneylerimden edinmi olduum bilgilere gre unu sy
leyebilirim: ocuklukta ortaya kan ve hibir zaman dizginlenemeyen ar bir kskanlk, yukarda belirtildii ze
re, yetikinler iin sz konusu olan nevrotik artlara ben
zeyen artlarn ocuklar iin de sz konusu olmasndan
ileri gelmektedir. Bu gibi durumlarda, ocukta temel bir
endieden domu olan kanmaz bir sevgi ihtiyacnn da
ha nceden var olduunu gryoruz. Psikanalitik litera
trde ocuklarda ve yetikinlerde karmza kan ks
kanlk tepkileri arasndaki iliki ou zaman belirsiz bir
ekilde tanmlanm, yetikinlerdeki kskanlk ocukluktakinin bir tekrar olarak grlmtr. Buna gre, ye
tikin bir kadnn kocasn kskanmas, o kadnn ocuk
ken annesini kskanm olmas ile aklanmak isteniyorsa,
byle bir aklamay kabul edemeyiz. Bir ocuun ana-ba-

amzn Tedirgin nsanjl33

bas ve kardeleriyle ilikilerinde karmza kan iddetli

kskanlk, daha sonraki kskanln nedeni deildir; ama
her ikisi de ayn kaynaktan ileri gelmektedir.
Kanmak bilmez bir sevgi ihtiyacnn belki de kskan
lktan daha iddetli bir ekli, kaytsz artsz sevilmek
iin duyulan istektir. Bu istein bilin alanndaki ifadesi
udur: yle ya da byle hareket ettiim iin deil, ol
duum gibi sevilmek istiyorum. Yalnzca bu istei gz
nnde bulundurduumuz srece, btn bunlarda olaan
st bir ey grmeyiz. phesiz yalnzca kendimiz iin
sevilmek istei hibirimize yabanc deildir. Bununla bir
likte, nevrotik kimselerde rastladmz kaytsz artsz se
vilme istei, normal olandan ok daha iddetlidir ve bu
ar haliyle tatmin edilmesi mmkn deildir. Kelimenin
tam anlam ile kaytsz artsz sevilmek iin duyulan ih
tiyac dile getirmektedir.
Byle bir ihtiya her eyden nce her trl kkrt
c ya da fkelendirici davrana ramen sevilmek iste
inin belirtisidir. Bu istek bir gvenlik unsuru olarak zo
runludur, nk nevrotik bir insan kendisinin dmanlk
duygular ve ar isteklerle dolu olduu gereini gizli
den gizliye hissetmektedir, bu yzden teki kiinin ken
disinden uzaklaabileceinden ya da bu dmanlk duy
gusu ortaya kacak olursa kendisine fkelenebilecein
den ve alma duygularna kaplabileceinden hakl ola
rak korkmaktadr; bunda anlalmayacak bir ey de yok
tur. Bu tip bir hasta, sevimli bir insan sevmenin ok ko
lay olduunu ve bunun hibir ey ifade etmediini, sev
ginin her eit ters ve huysuz davrana katlanacak ka
dar gl olduunu kantlamas gerektiini ne srebile
cektir. ilgili kimsenin yapt herhangi bir eletiri, artk
onun tarafndan sevilmediinin belirtisi olarak hissedil
mektedir. Psikanaliz srasnda, hasta, kendi kiiliinde
birtakm deiiklikler yapmak zorunda kalabileceini se
zer sezmez, byle bir deiiklik analizin amac olsa bile,
hemen fkelenmektedir; nk bu durumu sevilmek iin
duyduu ihtiyacn engellenmesi oGrak yorumlamaktadr.

134jamzn Tedirgin nsan

Nevrotik kimselerde rastladmz kaytsz artsz se

vilmek ihtiyac, ikinci olarak, herhangi bir karlk gs
termeksizin sevilmek isteini de kapsamaktadr. Byle
bir istein ortaya kmas zorunludur, nk nevrotik bir
insan herhangi bir sevgi gsterme yeteneine sahip ol
madn, ayrca bunu yapmak da istemediini hisset
mektedir.
nc olarak, sevilmek iin duyulan nevrotik ihti
ya, teki kiinin hibir ekilde yararlanmasna imkn ta
nmakszn sevilmek isteini dile getirmektedir. Byle bir
istein ortaya kmas da kanlmaz bir eydir, nk te
kinin bu durumdan salam olduu herhangi bir yarar
ve tatmin, nevrotik bir insanda hemen o kimsenin kendi
sini yalnzca bu yzden sevdii gibi bir phe uyandr
maktadr. Bu tip kimseler cinsel ilikilerde teki kiinin
tatmin duymasn istememe eilimini gstereceklerdir,
nk yalnzca bu tatminden tr sevilmi olduklarn
dneceklerdir. Psikanaliz srasnda da bu gibi hastalar
psikanalistin onlara yardm etmi olmaktan zevk duyma
sn da istememektedirler. Ya psikanalistin kendilerine
yapt yardm kmseyecekler, ya da byle bir yard
m akllar ile kabul etmi olsalar da herhangi bir minnet
duymayacaklardr. Ya da durumlarndaki herhangi bir d
zelme ve iyileme belirtisinin baka bir nedenden -alnan
bir iltan, bir arkadan yapt bir uyarmadan vb.- ileri
geldiini dneceklerdir. phesiz, demek zorunda bu
lunduklar creti vermek de istemeyeceklerdir. Bu cre
tin psikanalistin harcam olduu zamann, enerjinin ve
bilginin bir karl olduunu akllar ile kabul etmi ol
salar bile, duygusal bakmdan bunu psikanalistin gerek
te kendileri ile ilgilenmemi olduunun bir kant olarak
greceklerdir. Bu tip insanlar bakalarna bir armaan
vermekten de kanmaktadrlar, nk bu gibi bir durum
da gerekten sevilmi olduklarndan kukulanmaktadr
lar.
Kaytsz artsz sevilmek ihtiyac, son olarak, birtakm
fedakrlklarla sevilmek isteini de kapsamaktadr. Nev-

amzn Tedirgin nsan|l35

rotik bir insan, ancak teki kii kendisi iin her eyini fe
da ettii zaman sevildiine gerekten emin olabilmekte
dir. Bu fedakrlklar para ya da zamanla ilgili olabilir;
ama ayn zamanda dncelerden ve kiisel btnlkten
yaplan fedakrlklar eklinde de olabilir. Byle bir istek,
tekinin en korkun fedakrlklar pahasna da olsa nev
rotik kiiye yardm etmesi gerektiini beklemek eklinde
ortaya kabilir. ocuklarnn kendilerine
kr krne
bal kalmasn ve her eit fedakrlkta bulunmasn is
temek hakkna sahip olduklarna safa inanan anneler
vardr, nk onlar aclar ierisinde dnyaya getirmi
lerdir. Baz anneler de kaytsz artsz sevilmek iin
duyduklar istei bask altna almlardr, bylece ocuk
larna gerekten epeyce yardm edebilmekte, destek ola
bilmektedirler; ama bu tip bir anne ocuklar ile olan ili
kilerinden herhangi bir tatmin duymamaktadr, nk da
ha nce verilmi olan rneklerde olduu gibi, ocuklarnn
kendisini yalnzca onlar iin bu kadar ey yapm olma
sndan tr sevdiini sanmakta, bylece onlar iin bir
eyler yaparken gizli bir honutsuzluk, bir isteksizlik duy
maktadr.
Kaytsz artsz sevilme ihtiyac bakalarn amansz
ca, acmaszca hie saymak gibi bir tavr gerektirmi
olmas bakmndan, nevrotik sevgi ihtiyacnda gizlenmi
olan dmanlk duygusunu daha ak bir ekilde ortaya
koymaktadr.
Bakalarn alabildiine smrmee bilinli bir ekil
de karar vermi olan normal vampir tipinin tersine ola
rak, nevrotik bir insan, bakalarndan ne kadar ok ey
istediinden genellikle habersizdir. nemli taktik neden
lerle bu gibi isteklerini bilinli bir ekilde fark etmemek
zorundadr. Hi kimse aka yle syleyemez: Karl
nda hibir ey almakszn kendinizi bana feda etmeni
zi istiyorum. steklerini hakl bir temele dayandrmak
zorunu duymaktadr. Hastadr, bunun iin her eit fe
dakrla ihtiyac vardr. Bu gibi isteklerin bilinli olarak
kabul edilmemesinin baka bir gl nedeni, bir kere yer

136|amzn Tedirgin nsan

lemi olan bu isteklerden vazgemenin g oluudur;

oysa bu isteklerin akl-d olduunu anlamak, onlardan
vazgemenin ilk admn atmak demektir. Bu gibi istekle
rin kkleri, daha nce sz konusu edilmi olan temeller
bir yana braklacak olursa, uradadr: Nevrotik bir in
san kendi imknlarna dayanarak yaayamyacana, ihti
ya duyduu her eyin kendisine bakalar tarafndan
verilmesi gerektiine, hayatndan kendisinin deil baka
larnn sorumlu olduuna kesinlikle inanmaktadr. Bu ba
kmdan, kaytsz artsz sevilme konusundaki isteklerin
den vazgemesi, hayata kar taknm olduu btn tav
rnn deimesini gerektirmektedir.
Sevilmek iin duyulan nevrotik ihtiyacn btn ayrt
edici niteliklerinin ortak zellii, nevrotik insann eli
ken eilimlerinin, ihtiya duyduu sevgiye ulamasn en
gellemi olmasdr. Bu durumda nevrotik bir insann is
teklerinin bir dereceye kadar gereklemesine ya da t
myle geri evrilmesine kar gsterecei tepkiler ne ola
caktr?

VIII. BLM

S E V L M E K N B A V U R U L A N
Y O L L A R VE S T E N M E M E Y E K A R I
G ST E R L E N D U Y A R L IK
Nevrotik insanlarn sevgiye ne derece ihtiya duyduk
larn, ama kendilerine sunulan sevgiyi almalarnn ne ka
dar g olduunu gz nnde bulundurduumuz zaman,
bu tip insanlar iin en elverili ortamn lml bir duygu
sal ortam olduu dnlebilir. Ama burada da baka
bir sorun kar ortaya: Nevrotik insanlar, en ufak bir e
kilde de olsa, istenmemeye ve geri evrilmeye kar ar
bir duyarlk gsterirler ve bu yzden ac ekerler. Ilml
bir ortam ise bir bakma gvenlik verici olmakla birlikte,
bir bakma da istenmemi olma gibi bir duyguya yol aar.
Nevrotik insanlarn istenmemeye ve geri evrilmeye
kar ne derece duyarlk gsterdiklerini anlatmak gtr.
Bir i deiiklii, birini beklemek zorunda kalmak, bekle
dii cevab hemen alamamak,
kendi fikirlerinin kabul
edilmemesi, isteklerinin u ya da bu ekilde yerine geti
rilmemesi, ksaca istedii eylerin herhangi bir nedenle
gereklememi olmas, istenmeme ve geri evrilme ola
rak grlmektedir. Byle bir istenmeme duygusu yalnz
ca temel endielerini uyandrmakla kalmaz, ayn zaman
da bir kk drlme olarak da yorumlanr. Nevrotik
kimselerin, bu gibi durumlar niin bir kk drlme
olarak grdklerini daha sonra aklayacam. stenme
mi ya da geri evrilmi olma duygusu byle bir kk

138,amzn Tedirgin nsan

drlme duygusu ile birlikte gittii iin iddetli bir f

ke yaratr ve bu fke bazan aia da vurulabilir. Sz
gelii, bir kz kendisini okatmak istemeyen kedisine ok
fkelenmi ve onu duvara frlatm tr. Bu tip kimseler bi
risini beklemek zorunda kaldklar zaman o kimsenin ken
dilerine nem vermedii iin bu ekilde
davrandn
-yani kendisi gibi birine kar dakik olmak zorunu duy
madn- dnrler; bu durum dmanlk duygularnn
patlak vermesine yol aabilir ya da her trl duygudan
el ekmelerine, bylece daha birka dakika nce o kim
seyle bulumay iddetle istemi olduklar halde souk
ve kaytsz bir tavr taknmalarna neden olabilir.
stenmemi olma duygusu ile fke duygusu arasnda
ki balant ou zaman bilind alanda kalr. stenme
me duygusu o derece hafif olabilir ki bu yzden bilin
alanna girmeyebilir. Bylece bir insan, nedenini en
ufak bir ekilde fark etmeksizin fkelenebilir, hn duya
bilir, alma duygusuna kaplabilir, kendini yorgun ya da
ruha km hissedebilir; ba aryabilir. Ayrca, d
manlk duygusu yalnzca istenmeme ya da istenmediini
sanma gibi bir durum karsnda deil, byle bir durumla
karlaabileceini hissettii zaman da ortaya kabilir:
Bir kimse geri evrileceini sand bir istekte bulunur
ken fkelenebilir; sevdii kza iek gndermekten vaz
geebilir, nk kzn bu armaann altnda baka ama
larn bulunduunu dndn sanr. Ayn nedenle her
hangi bir olumlu duygusunu aa vurmaktan -birisinden
holandn, ona deer verdiini, ona kar minnet duy
duunu belli etmekten- son derece rkebilir, bu yzden
kendisi de, bakalar da onu olduundan daha souk, da
ha sert bir kimse sanabilirler. Ya da kadnlar kk gre
bilir, bylece onlar tarafndan istenmeyeceini sezmi ol
mann cn almak isteyebilir.
istenmeme korkusu iddetli bir hal ald zaman, bir
insan herhangi bir geri evrilme olaslnn ortaya ka
bilecei her trl durumdan kama eilimini gsterir. Bu

amzn Tedirgin nam j139

kama sigara satn alrken kibrit isteyememekten tutun

da, herhangi bir ie girme isteinde bulunamamaya ka
dar varr. Olumsuz bir cevap ile karlaabileceklerinden
rken kimseler, geri evrilmeyeceklerinden kesinlikle emin olmadka, holandklar bir kadna ya da erkee
herhangi bir neride bulunma cesaretini gsteremezler.
Bu tipten olan erkekler genellikle bir gen kz dansa
kaldrmaa ekinirler, nk gen kzn yalnzca nezaket
kurallar gereince dansa kalkmay kabul etmi olabile
ceinden korkarlar. Bu konuda kadnlarn daha elverili
bir durumda olduunu, nk nerinin onlar tarafndan
yaplmas gerekmediini dnrler.
Baka bir deyile, istenmeme korkusu sklganlk ka
tegorisine giren birtakm iddetli inhibition'lara yol aa
bilir. Sklganlk, bir insan geri evrilme tehlikesiyle kar
lamaktan koruyan bir savunma mekanizmas olarak
rol oynamaktadr. Sevilmeyen bir insan olduu kans da
ayn cinsten bir savunma arac olarak kullanlmaktadr.
Bu gibi insanlar kendi kendilerine sanki yle der gibi
dirler: insanlar naslsa beni sevmediklerine gre, bir k
eye ekilmem ve herhangi bir geri evrilme tehlikesine
kar kendimi korumam daha iyi olur. Bylece, istenme
me korkusu sevilme isteine byk bir engeldir, nk
bir insann ilgi ve dikkat grme isteinin bakalar tara
fndan hissedilmesine ve bilinmesine engel olacak ekil
de davranmasna yol aar. Ayrca, istenmeme duygusu
nun yaratt dmanlk duygusu, endieyi her n hare
kete gemee hazr bir halde tutma, hatta artrma ko
nusunda byk bir rol oynar. Dmanlk duygusu, iinden
klmas g olan bir ksr-dng yaratmada nemli
bir etkendir.
Sevilmek iin duyulan nevrotik ihtiyacn sonucu ola
rak ortaya kan bu ksr-dng, ana izgileri le u e
kilde zetlenebilir: Endie; yalnzca kendisinin sevilmesi
ve kaytsz artsz sevilmesi konusundaki
istekleri de
kapsayan ar bir sevgi ihtiyac; bu isteklerin yerine ge-

140!amzm Tedirgin nsan

tiritmemesi halinde ortaya kan bir istenmeme duygusu;

istenmemeye ya da geri evrilmeye kar gsterilen bir
tepki olarak iddetli bir dmanlk duygusu; sevgiyi yi
tirme korkusu yznden dmanlk duygusunu bask al
tna alma ihtiyac; yaygn bir fkeden ileri gelen gergin
lik; endienin artmas; gvenlik ihtiyacnn artmas. By
lece, endieden korunmak iin bavurulan yollar, yeni
dmanlk duygularna ve yeni bir endieye yol amak
tadr.
Bir ksr-dngnn ortaya kmas yalnzca burada
tarttmz sorun iin tipik olan bir olay deildir; genel
likle nevrozlarda karmza kan en nemli srelerden
biridir. Herhangi bir savunma mekanizmas, bir yandan
gvenlik salamakla birlikte, bir yandan da yeni bir en
die yaratabilmektedir. Bir insan endiesini gidermek iin
iki iebilir, sonra da ikinin kendisi iin zararl olabile
ceinden korkabilir. Endiesini giderebilmek iin cinsel
ynden kendi kendini tatmine bavurabilir, sonra da bu
nun kendisini hasta edebileceinden korkabilir. Endie
sinden kurtulabilmek iin herhangi bir tedaviye giriebi
lir, ama ok gemeden bu tedavinin kendisine bir zarar
olacak diye kayglanmaa balayabilir. Ksr-dnglerin
ortaya kmas, d artlarda herhangi bir deiiklik o l
masa bile iddetli nevrozlarn niin ktye doru gitme
e mahkm olduunu aklayabilecek temel nedendir. Ksr-dngleri, yol atklar btn sonularla birlikte a
karmak psikanalizin nemli grevlerinden biridir. Nev
rotik kiinin kendisi bu ksr-dnglerin farknda deildir;
o ancak umutsuz bir durum ierisine kstrlm olduunu
fark edebilmektedir. Bu kstrlm olma duygusu, iinden
kamyaca karklklara kar gstermi
olduu bir
tepkidir ve kendisini bu durumdan kurtarabilecekmi gi
bi grnen her yol onu yeni tehlikelere doru itmektedir.
imdi yle bir soru ortaya kmaktadr: Her trl i
engele ve gle ramen, nevrotik bir insann her ne
pahasna olursa olsun elde etmek istedii sevgiye ula
masn salayacak yollar nelerdir? Gerekte, zlmesi

amzn Tedirgin lnsam jl41

gereken iki sorun vardr; Birincisi, iddetle ihtiya duyu

lan sevgiye nasl ulamal? kincisi, byle bir sevgiye
ulama isteini gerek kendine, gerekse bakalarna nasl
hakl gstermeli? Sevgiye ulaabilmek iin mmkn olan
yollar u ekilde sralayabiliriz; Rvet vermeye benzetilebiecek bir sevgi gsterme; kendine acndrma; hak ve
adalet duygusuna bavurma; ve son olarak da tehdit et
me. Byle bir snflama, hi phesiz, psikolojik etkenlerin
bu ekilde ard arda sraland baka snflamalarda ol
duu gibi, kesin bir ayrma deil, yalnzca genel eilim
lere iaret etmektedir. Bu eitli yollardan birinin teki
ni dta brakmas da gerekmez. Duruma, karakter yap
sna ve dmanlk duygusunun derecesine gre birou
ayn zamanda kullanlabilir ya da srasyla nce birine,
sonra tekine bavurulabilir. Gerekte, sevgiye ulamak
iin bavurulan bu drt yolun ard arda geli sras, d
manlk duygusunun art derecesi ile belirlenmitir.
Nevrotik bir insan rvet vermeye benzeyen bir sev
gi gstererek kendini sevdirmee alt zaman dayan
d temel ilke ud ur Sizi ok seviyorum; buna kar
lk sizin de beni sevmeniz ve her eyi benim sevgim iin
feda etmeniz gerekir. Bizim kltrmzde bu yola er
keklerden ok kadnlarn bavurmu olmas, kadnlarn
ierisinde yaadklar artlarn sonucudur. Yzyllar bo
yunca sevgi yalnzca kadnlarn hayat sahas olmakla
kalmam, ayn zamanda istemi olduklar eyiere ulaa
bilmelerini salayacak biricik ya da balca yol olarak
rol oynamtr. Erkekler, bir ey olmak istiyorlarsa eer,
hayatta baar kazanmak zorunda olduklar gibi bir kan
ile yetitikleri halde, kadnlar sevgi ile, yalnzca sevgi ile
mutlulua, gvenlie ve saygnla ulaabileceklerini an
lamlardr. Kltrel durumlardaki bu fark, erkein ve ka
dnn ruhsal gelimesi zerinde nemli bir etkide bulun
mutur. Burada bu etki zerinde tartmak yersiz olacak
tr; u var ki, nevrotik durumlarda kadnlarn ulamak is
tedikleri gayeye gtrecek bir yol olarak sevgiye erkek
lerden daha sk bavurmalar bunun sonularndan biri

142 amzn Tedirgin nsan

dir. Burada ayn zamanda kendisinin teki kiiyi sevdii

ne emin oima gibi sbjektif bir kan da, birtakm istek
lerde bulunmay hakl gsterecek bir etken olarak roi
oynamaktadr.
Bu tipten olan kimseler sevgi ilikilerinde ac veren
bir bamlla dme tehlikesi ile zellikle kar karyadrlar. Szgelii, nevrotik bir sevgi ihtiyac duyan bir ka
dnn, ayn tipten olmakla birlikte, ona yaklar yakla
maz hemen kendini eken bir erkee balandn d
nelim. Kadn byle bir istenmeme ve geri evrilmeye kar
iddetli bir dmanlk duygusu ile tepkide bulunacak,
ama erkei yitirmekten korktuu iin bu duygusunu bas
k altna alacaktr. Kadn kendisini geri ekmee kalka
cak olursa, erkek yeniden onun sevgisini kazanmaa a
lacaktr. Bu durumda kadn yalnzca dmanlk duygu
sunu bask altna almakla kalmayacak, ayn zamanda bu
duyguyu byk bir ballk maskesi altnda gizleyecektir.
Ama tekrar geri evrilecek ve eninde sonunda tekrar da
ha fazla bir sevgi ile tepkide bulunacaktr. Bylece, ya
va yava, dizginlenmesi mmkn olmayan bir byk
ak a tutulduuna inanacaktr.
Bir eit rvet olarak grlebilecek baka bir yol,
bir insana anlay gstermek, manevi ya da mesleki ge
limesine yardm etmek, karlat glklerin iinden
kabilmesine yardmc olmak, vb. yollarla kendini sevdir
mee almaktr. Bu hem kadnlarn, hem de erkeklerin
bavurduu bir yoldur.
Sevgiye ulamann ikinci yolu kendine acndrmak tr. Nevrotik bir insan bakalarnn dikkatini kendi acla
rna ve aresizliine ekmee almaktadr. Buradaki
temel ilke de udur: Ac ektiim ve aresiz bir durum
da bulunduum iin beni sevmek zorundasnz. Ac ek
mek, ayn zamanda, ar isteklerde bulunmay hakl gs
terecek bir ara olarak da kullanlmaktadr.
Byle bir istek bazan olduka ak bir ekilde dile
getirilebilir. Bir hasta, kendisinin herkesten daha hasta
olduunu syleyerek, psikanalistin ona teki hastalarn

amzn Tedirgin Insan|143

dan daha ok ilgi ve dikkat gstermesi gerektiini ne

srebilir. Sal daha iyi imi gibi grnen teki hasta
lar kmseyebilir. Ayn yola bavurmada kendisinden
daha baarl olan kimselere ise fena halde ierleyebilir.
Kendine acndrmada az ok bir dmanlk duygusu
ie karm olabilir. Nevrotik bir insan yalnzca iyi kalp
liliimize bavurabilir, ya da kendini iler acs bir duru
ma drmek gibi daha kkl yollarla bizi ona yardm et
mek zorunda brakabilir. Sosyal ve tbbi hizmet alanla
rnda nevrotiklerle uramak zorunda kalan herkes bu
stratejinin nemini bilir. Ruh halini objektif olarak ak
layan bir nevrotikle, ikyetlerini dramatik bir biimde
aa vurarak kendine acndrmaa alan bir nevrotik
arasnda byk bir fark vardr. Ayn eilimleri, ayn ekil
de, her yatan ocuklarda da grebiliriz: ocuk ya baz
ikyetlerinden tr avutulmasn isteyebilir, ya da bilind olarak kendini i edememe, yemek yiyememe gi
bi ana-babay fena halde rkten bir duruma sokarak
ilgi ve dikkati zorla kendi zerine ekmee alabilir.
Kendine acndrmak gibi bir yola bavurmak, istenen
sevgiye baka trl ulalamyacana kesinlikle inanm
olmay gerektirir. Byle bir inan, genellikle sevgiye inan
mama eklinde rasyonelletirilebilir: ya da herhangi bir
zel durumda istenen sevgiye baka trl tlalamyacana inanma eklini alabilir.
Sevgiye ulamann nc yolunda -hak ve adalet
duygusuna bavurmada- ise temel ilke udur: Ben sizin
iin unu unu yaptm; siz benim iin ne yapacaksnz?
Bizim kltrmzdeki anneler, ou zaman, ocuklar iin
varn younu feda ettiklerini ne srerek byk bir ba
lla hak kazandklarn kantlamaa alrlar. Ak ili
kilerinde tekinin isteklerine boyun emek, birtakm hak
lar iddia etmek iin temel bir neden olarak grlr. Bu tip
ten olan kimseler ou zaman bakalar iin bir eyler
yapmaa ok fazla hazrdrlar; nk bunun karln
da istemi olduklar her eye ulaabileceklerini gizli gizli
umut etmekte ve bakalar ayn ekilde kendileri iin bir

144|amzn Tedirgin insan

eyler yapmaa istekli olmad zaman byk bir hayal

krklna uramaktadrlar. Burada, bilinli olarak hesap
l hareket eden kimseleri deil, bakalarndan birtakm
eyler beklediklerini hibir ekilde fark etmeyen insan
lar kastediyorum. Bakalarna bir eyler vermek zorunu
duymalarn, daha yerinde bir deyimle her kapy aan
sihirli bir ilem olarak nitelemek mmkndr. Bakala
rnn kendilerine ne ekilde davranmasn istiyorlarsa,
kendileri de onlara ayn ekilde davranmaktadrlar. Yap
tklar eylerin karlnda gerekten bir eyler beklemi
olduklarn gsteren ey, son derece ac bir hayal krk
lna uramalardr. Bazan kafalarnda tpk bir muhase
beci gibi hesap tutarlar; btn bir gece uykusuz kaimak
gibi ou zaman hibir yarar olmayan fedakrlklarda
bulunduklar iin kendilerine byk bir kredi atklar
halde, bakalarnn onlar iin yapm olduklar eyleri
kmsemek, hatta hi fark etmemek eilimini gsterir
ler; bylece gerek durumu o derece deitirirler ki, zel
bir ilgi ve dikkat grmek istemekte hakl olduklarn sa
nrlar. Byle bir tavrn nevrotik kiinin kendisi zerinde
de baz etkileri olmaktadr; nk birtakm ykmllk
ler altna girmekten son derece rkm olabilir, igds
ile bakalarn hep kendisiyle karlatrarak deerlendir
dii iin, onlardan gelecek herhangi bir yardm kabul
edecek olursa, bakalarnn kendisini
smreceinden
korkmaktadr.
Hak ve adalet duygusuna bavurma, Eer frsat k
m olsayd, bakalar iin neler yapardm! gibi bir d
nceden de ileri gelmi olabilir. tekinin yerinde olsay
d nasl sevebileceini ve kendini nasl feda edebilecei
ni kantlamaa alacak ve bakalarndan kendi yapabi
leceinden fazlasn istemediine inand iin isteklerin
de hakl olduunu dnecektir. Gerekte, kendini bu e
kilde hakl grmenin psikolojisi nevrotik kiinin sandn
dan ok daha karmaktr. Kendi niteliklerinden izdii
bu tablo, genellikle, bakalarndan beklemi olduu dav
ranlar bilind. olarak kendi davranlar
imi gibi

amzn Tedirgin lnsanjl45

grm olmasn ifade eder. Bununla birlikte, buna tam

anlam ile bir yanlg da denemez; nk kendini gster
mekten yoksun olmas, kendini gsz ve zavall bir ya
ratk olarak grmesi ve nasl bakalarnn kendisini ho
grmesini istiyorsa ayn ekilde kendisinin de bakalar
na hogr ile davranmas gibi kaynaklardan ileri gelen
baz fedakrlk eilimlerine gerekten sahiptir.
Hak ve adalet duygusuna bavurmada ie karabilen
dmanlk duygusu, nevrotik kiinin, kendisine yapld
n iddia ettii bir hakaretin onarlmas iin bulunduu
isteklerde ok ak bir ekilde grlmektedir. Burada da
yanlan temel ilke udur: Bana ac ektirdiniz, beni in
cittiniz: bu yzden bana yardm etmek, ilgi ve dikkat gs
termek, destek olmak zorundasnz. Bu strateji trauma
tic nevrozlarda * kullanlan sratejiye
benzemektedir.
Traumatic nevrozlar konusunda
herhangi bir deneyim
yok; ama traumatic bir nevroz geirmekte olan kimseler
acaba bu kategoriye girmezler mi ve kendi skntl du
rumlarn her frsatta ne srebilecekleri isteklerini hak
l gsterecek bir temel olarak kullanmazlar m, gibi bir
soru geliyor aklma.
Nevrotik bir insann kendi isteklerini hakl gsterebil
mek iin bakalarnda nasl bir sululuk ve ykmllk
duygusu uyandrabileceini birka rnekle gstermek is
tiyorum. Bir kadn, kocasnn sadakatsizliine tepki ola
rak hastalanmtr. Kocasna herhangi bir sulamada bu
lunmam, belki de kocasn suladn bilinli olarak
fark etmemitir; ama hastal st kapal bir ekilde
yaplan iddetli bir sulamadan baka bir ey deildir;
kocasnda sululuk duygular uyandrmak ve kocasnn

(*) Trauma, organizma zerinde ya da ruhsal fonksiyon

lar zerinde nem li bir zararl etkide bulunan herhan
gi bir bedensel ya da ruhsal oktur. Byle bir oktan
ileri gelen nevrozlara ise traumatic nevrozlar denilir.
(evirenin notu.)

146amzn Tedirgin nsan

btn dikkatini kendi zerine ekmek amacn gtmek

tedir.
Ayn tipten olan baka bir nevrotik kadn -saplant
ve histeri belirtileri gsteren bir kadn- bazan ev ilerin
de kz kardelerine yardm etmek iin srar ediyordu.
Bir-lki gn sonra, kz kardelerinin bu yardm kabul et
mi olmalarna bilind olarak fena halde ierliyor ve
gittike artan birtakm iddetli belirtiler gstererek yataa
dyordu; bylece kz kardelerini kendisinden yardm
istemeksizin evi ekip evirmek zorunda brakmakla kal
myor, ayn zamanda onlara, kendisine daha ok ilgi ve
dikkat gstermek gibi fazladan bir yk de yklemi olu
yordu. Bu kadnn salnn bozulmas da, yine baka
larn sulamay dile getirmektedir ve bakalarnn bu du
rumu gidermelerini isteme gibi bir tavra yol amaktadr.
Ayn kadn, kz kardelerinden biri bir gn kendisinin bir
kusurunu syledii zaman dp baylm, bu ekilde bu
na ne kadar ierlemi olduunu aa vurmu ve ister
istemez kendisine iyi davranlmasn salamtr.
Hastalarmdan biri, psikanalizin belli bir safhasnda
gittike ktlemee balam ve kendini yle bir tu
haf dnceye kaptrmt: Psikanaliz sreci onu sonun
da bir enkaz yn haline getirecek, varn younu tke
tecek, bylece ben de gelecekte onun her trl bakmn
ve sorumluluunu yklenmek zorunda kalacam. Bu gibi
tepkiler her eit tbbi tedavide sk sk karmza km ak
ta ve ou zaman doktora aktan aa yaplan teh
ditlerle birlikte gitmektedir. Daha hafif vakalarda, u gi
bi durumlara sk sk rastlanmaktadr: Psikanalist tatile
kt zaman hastann durumu gze arpacak ekilde
ktlemektedir; kendi durumunun ktye gitmesinden
aka ya da st kapal bir ekilde psikanalisti sorumlu
tutmakta, bu yzden onun kendisine dikkat ve ilgi gs
termek zorunda olduunu ne srmektedir. Bu gibi r
nekler hayattaki yaantlarmzda da sk sk karmza
kar.
Bu rneklerden anlalaca zere, bu eit nevrotik

amzn Tedirgin nsan|l47

kimseler, ekmi olduklar acnn -hatta iddetli bir ac

nn- bedelini demee istekli olabilirler; nk bylece,
farknda olmakszn, bakalarn sulayabilmekte, baka
larndan bir eyler isteyebilmekte ve kendilerinin hakl ol
duu duygusunu srdrebilmektedirler.
Bir insan istemi olduu sevgiye tehdit yolu ile ula
maa alt zaman ya kendine ya da karsndaki kim
seye herhangi bir zarar verecei yollu bir tehdit savura
bilir. lgnca bir tehditte bulunabilir: nl bir kiiyi mah
vetmek, kendine ya da birine kar iddet kullanmak gi
bi... intihar tehdidi, hatta intihar giriimi bunun sk sk
rastlanan bir rneidir. Hastalarmdan biri her iki koca
sn da birbiri ardnca byle bir tehditle elde etmitir. Bi
rincisinin kendisinden el ekmek zere bulunduunu an
lar anlomaz, ehrin kalabalk ve gze arpan bir yerin
de kendisini rmaa atmtr; ikinci erkek de kendisiyle
evlenmee istekli grnmedii zaman, birisinin gelip ken
disini kurtaracana emin olduu bir srada havagazn
amtr. Niyeti, o olmadan
yaayarnyacan kantla
makt.
Nevrotik bir insan, tehditleri sayesinde isteklerine
ulaabilmeyi umut ettii iin, byle bir amaca erime
umudu devam ettii srece tehditlerini yerine getirmeye
cektir. Umudunu yitirdii zaman ise, umutsuzluun ve
alma duygularnn yaratt gerginlik ierisinde, tehditle
rini gerekletirmesi mmkndr.

IX. BLM

S E V L M E K N D U Y U L A N N E V R O T K
H T Y A T A C N SE L L N ROLU
Sevilmek iin duyulan nevrotik ihtiya, ou zaman
lgnca bir cinsel ak ya da cinsel tatmin iin duyulan
doymak bilmez bir alk eklini alabilir. Durum byle olun
ca, btn bu nevrotik sevgi ihtiyacnn cinsel hayattaki
tatminsizlikten mi ileri geldii; sevilmek iin, bakalar ile
iliki kurmak iin, beenilmek ve destek grmek iin du
yulan bu iddetli istein, gvenlik iin duyulan ihtiyatan
ok, libido'nun tatminsizliine mi balanabilecei gibi bir
soru ortaya atmak gerekecektir.
Freud, konuyu bu ekilde ele almtr. Birok nevro
tik kimselerin bakalarna balanma kaygs duyduklar
n ve onlara smsk sarlma eilimini gsterdiklerini gr
mtr; ve bu tavr tatmin edilmemi bir libido'nun sonu
cu olarak nitelemitir. Ne var ki byle bir anlay baz n
cllere dayanmaktadr. Aslnda cinsel olmayan btn bu
grnlerin -kendisine yol gsterilmesini istemek; ba
kalar tarafndan beenilmek ve destek grmek istei gi
bi- incelmi ve yceltilmi (sublimated) cinsel ihtiyalar
dile getirdiini nceden kabul etmeyi gerektirmektedir.
Ayrca sevgi dediimiz eyin de durdurulmu (inhibited)
ve yceltilmi cinse! itkilerden baka bir ey olmadn
da kabul etmi olmay gerektirmektedir.
Bu gibi varsaymlarn doru olduu kantlanmamtr.
Sevgi duygusu ile cinsellik arasndaki balantlar bazan

amzn Tedirgin nsanjl49

sandmz kadar sk deildir. Antropologlar ve tarihiler

bize bireysel ak n kltrel gelimenin rn olduunu
sylemektedirler. Briffault', cinselliin efkatten ok za
limlie yakn olduunu ne srmektedir; ne var ki onun
sylemi olduu eyler de pek ikna edici deildir. Bunun
la birlikte, bizim kltrmz ierisindeki gzlemlerden,
cinselliin sevgi ve efkat olmakszn da var olabilecei
ni, sevgi ve efkatin ise, ayn ekilde, cinsel duygulardan
ayr olarak karmza kabileceini renmi bulunuyo
ruz. Szgelii, anne ile ocuk arasndaki sevginin cinsel
bir nitelik tad konusunda herhangi bir kant yoktur.
Grdmz ey, yalnzca cinsel unsurlarn da ie ka
rm olabileceidir (ve bu da Freud'un buluudur). Sev
gi ile cinsellik arasnda birok balantlar olduunu gz
leyebiliriz: Sevgi, cinsel duygularn habercisi olabilir; bir
insan yalnzca sevgi duyduunu fark ettii halde cinsel
isteklere de sahip olabilir; cinsel istekler, sevgi duygula
rn glendirebilir ya da sevgiye dnebilir. Sevgi ile
cinsellik arasndaki bu gidi-geliler ve dnmler, her
ikisi arasnda sk bir iliki olduunu gstermekle birlikte,
daha ihtiyatl olmak ve i ie geebilen, birbirine dne
bilen ve birbirinin yerini alabilen iki ayr duygunun var
olduunu fcabul etmek daha doru olacaktr.
Ayrca, eer Freudun tatmin edilmemi bir libido'nun
sevgi ihtiyacn harekete geiren bir g olarak rol oyna
d eklindeki varsaymn kabul edecek olursak, cinsel
hayat fizik ynden adamakll tatmin edici olan kimse
lerde, yukarda sz konusu edilmi olan btn karmak
sonular ile birlikte -sahip kma ya da kimseyle payla
mak istememe, kaytsz artsz sevilme,
istenmediini
hissetme, vb.- nasl olup da ayn iddetli sevgi ihtiyac
ile karlatmz anlamak gtr. Bununla birlikte, bu
gibi durumlarn varlndan phe edemiyeceimize gre,
bu durumlarda tatmin edilmemi bir libidonun olay aklayamyacan, dolaysyla byle bir olaya yol aan ne
ti) Robert Briffault, The Mothers (London-New York: 1927).

1501amzn Tedirgin insan

derilerin cinsel alann dnda kaldn kabul etmek ka

nlmaz bir sonu olarak grnm ektedir2.
Son olarak, sevilmek iin duyulan nevrotik ihtiya,
cinsel bir olaydan baka bir ey olmasayd, sevdii insa
n kimseyle paylamak istememe, kaytsz artsz sevil
mek isteme, istenmediini ya da bir yana itildiini his
setme gibi eitli sorunlar anlayamazdk. Bu eitli so
runlarn kabul edildii ve ayrntl bir ekilde tanmland
.dorudur: Kskanlk, kardeier-aras iddetli yarma
ya ve Oedipus kompleksine balanmaktadr; kaytsz art
sz sevgi oral eroticism ile, sahip kma ve sevdii in
san kimseyle paylamak istememe ise anal eroticism
ile aklanmaktadr \ Ama gerekte, daha nceki blm
lerde sz konusu edilmi olan btn tavrlarn ve tepkile
rin birbiriyle ilikili olduklar, daha dorusu btn bir ya
py oluturan paralardan baka bir ey olmadklar gz
den kamtr. Endienin, sevilmek iin duyulan ihtiyacn
arkasndaki dinamik g olduunu kabul etmedike, bu
ihtiyac artran ya da azaltan artlarn ne olduunu kavryamayz.
Freud'un ustaca bir buluu olan serbest arm
yntemi ile. analiz srasnda, endie ile sevgi ihtiyac ara
sndaki ilikiyi -zellikle hastann sevgi ihtiyacndaki al
allara ve ykselilere dikkat ederek- tam olarak gz
leyebiliriz. ibirliine dayanan yaratc bir alma dne(2) Belirli duygusal bozukluklarn tam bir cinsel tatm ine
ulama yetenei ile birlikte var olduu bu gibi durum
lar baz psikanalistleri hep artmtr: ama bu gibi du
rumlarn libido kuramna uymamalar, var olmalarna
engel deildir.
(*) Oral eroticism, psikanalizde, meme emmenin cinsel
gelim edeki ilk pregenital safha olduunu belirtmek
iin kullanlan bir deyimdir. Anal eroticism deyim i ise,
cinsel ilginin anal blgede toplanmasnn cinsel gelim e
nin pregenital safhalarndan biri olduunu fade etm ek
tedir. (evirenin notu.)

amzn Tedirgin Insan|151

minderi sonra hasta birdenbire davrann deitirebilir

ve psikanalistin kendisine daha ok zaman ayrmasn is
teyebilir; kendisine dostluk gstermesini iddetle isteye
bilir, ona kr krne hayranlk duyabilir; ar bir ks
kanlk gsterebilir, onu kimse ile paylamak istemeye
bilir, onun iin yalnzca bir hasta dan baka bir ey
olmadna ziflebilir. Btn bunlarla birlikte endiesinde
de bir artma olur ve bu art ya ryalarndan izlenebilir,
ya da bir yana itildiini hissetmi olmasndan; ya da is
hal olma, sk sk i etme gibi fizik belirtilerden anlala
bilir. Hasta endieli olduunu ve psikanaliste smsk ba
lanmasnn temelinde endiesinin bulunduunu fark et
mez. Eer psikanalist, aradaki balanty grrse ve bu
nu hastaya da gsterirse, her ikisi de birdenbire ortaya
kan bu lgnca sevgiden nce hastann endiesini ha
rekete getiren baz sorunlara dokunulmu olduunu g
receklerdir: Hasta, psikanalistin yapt bir yorumlamay
baksz bir sulama ya da kk grlme olarak hisset
mitir, vb.
Tepkiler u ekilde birbirini izler: Bir sorun ortaya
kar, bu sorun zerindeki tartm alar psikanaliste kar
iddetli bir dmanlk duygusu yaratr; hasta, psikanaliste
kin duymaa balar, onun lmn hayal eder; bu d
manlk duygularn arabuk bask altna alr, rkm bir
hale gelir ve gvenlik ihtiyac ile psikanaliste iddetle
balanr; bu tepkiler a karld zaman, dmanlk
duygusu, endie ve bunlarla birlikte artm olan sevgi ih
tiyac da geri plana ekilir. Sevilmek iin duyulan ihtiya
cn artm olmas her zaman endienin sonucu olarak
ortaya kt iin, bu artan ihtiyac belli bir endienin
yzeye kmasnn ve gvenlie ulama ihtiyacnn a
maz bir tehlike an olarak grebiliriz. Btn bu syle
nenler yalnzca psikanaliz srasnda karmza km de
ildir. Ayn tepkilere ayn ekilde kiisel likilerde de
rastlanabilir: Evlilik likilerinde, bir erkek bir i zorla
ma ile karsna iddetle balanabilir, onu kskanabilir,
kimse ile paylamak istemeyebilir, idealletirebilir ve ona

152|amran Tedirgin nsan

hayran olabilir, ama ayn zamanda ta iinden ondan nef

ret edebilir ve korkabilir.
Ar bir balln ar bir telafi mekanizmas ola
rak gizli bir nefrete dayand sylenebilir: Ancak bu te
rimin yalnzca kabataslak bir fikir verdiini ve srecin d i
namik niteliini aklamadm gzden karmamak ge
rekir.
Yukarda sz konusu edilen btn bu nedenlerden
tr, sevilmek iin duyulan ihtiyacn cinsel etkenlerle
aklanmasn kabul etmediimize gre, yle bir soru
ortaya kmaktadr: Nevrotik sevgi ihtiyacnn bazan cin
sel isteklerle birlikte gitmesi ya da tmyle cinsel bir is
tek olarak grnmesi rastgele bir olaydan baka bir ey
deil midir? Yoksa sevgi ihtiyacnn cinsel bir ihtiya ola
rak duyulmasna ve aa vurulmasna yol aan belirli
artlar m vardr?
Sevilmek ihtiyacnn cinsel bir grne brnmesi,
bir dereceye kadar, d artlarn buna elverili olup ol
mamasna baldr. Bir dereceye kadar da kltr, canllk
ve cinsel eilimlerdeki farklara baldr. Son olarak, ilgili
kimsenin cinsel hayatnn tatmin edici olup olmamasna
da baldr: nk cinsel hayat tatmin edici olmayan bir
insann cinsel bir tepki gstermesi olasl, cinsel ynden
tatmin olan bir insana gre daha oktur.
Btn bu etkenler, apak olmalarna ve ilgili kimse
nin tepkileri zerinde belirli bir etkide bulunmalarna ra
men, yine de bireyler arasndaki temel farklar yeterince
aklayamazlar. Nevrotik bir sevgi ihtiyac duyan birok
kimselerde bu tepkiler insandan insana deiir. Bylece,
bir yanda bakalar ile olan ilikileri hemen, sanki iten
gelen bir zorlama ile, az ok iddetli bir cinsel renge b
rnen insanlar vardr; br yanda cinsel ynden uyarl
ma yetenekleri ya da cinsel faaliyetleri normal bir duygu
ve davrann snrlarn amayan birtakm insanlarla kar
larz.
Birinci grupta bulunan erkekler ve kadnlar, bir cinsel

amzn Tedirgin nsan'153

ilikiden bir bakasna atlayp dururlar. Bu tip insanlarn

tepkilerinin daha yakndan incelenmesi, bu gibi kimsele
rin kendilerini gvensiz, aresiz ve savunmasz bir du
rumda hissettiklerini ve byle bir ilikiden yoksun olduk
lar zaman ya da en ksa zamanda byle bir iliki kur
mak frsatn bulamadklar zaman ne yapacaklarn bile
mediklerini gstermektedir. Daha ok inhibitionlar olmak
la birlikte yine ayn gruba giren birtakm erkekler ve ka
dnlar da, gerekte bakalar ile pek az iliki kurmu ol
duklar halde, zel bir ilgi duyduklar kimseler sz konu
su olsun ya da olmasn, hep kendileriyle bakalar ara
snda bir cinsel ak havas yaratrlar. Son olarak, yine
cinsel ynden daha ok inhibitionlar olmakla birlikte, bu
kategoriye giren nc bir grupta bulunan insanlar cin
sel ynden abucak uyarlrlar ve karlarna kan her
kadna ya da erkee cinsel bir iliki kurabilecekleri bir
e gz ile bakarlar. Bu sonuncu alt grupta cinsel yn
den zorlu bir kendi kendini tatmin cinsel ilikilerin yerini
alabilir, ama her zaman byle olmas a t deildir.
Ulalan fizik tatminin derecesi bakmndan bu grup
ierisinde eitli farkllklar kar karmza. Grubun or
tak zellii, cinsel ihtiyalarn zorlayc nitelii bir yana
braklacak olursa, e semede hibir ayrm yaplmam
olmasdr. Bu grup da, daha nce genellikle zerinde dur
duumuz nevrotik sevgi ihtiyac duyan grupta karmza
kan ayn ayrt edici niteliklerle belirlenmitir. Ayrca, bir
yandan gerek ya da hayal rn cinsel ilikilere hazr
olduklar halde, te yandan bakalar ile olan duygusal
ilikilerinin adamakll bozuk olmas gibi bir zellikleri da
ha vardr; bu bozukluk temel bir endie ile harekete ge
en ortalama bir insannkinden daha derindir. Bu gibi
kimseler yalnzca sevgiye inanmamakla kalmazlar, biri
kp da kendilerine sevgisini sunduu zaman gerekten
tedirgin olurlar, ya da -erkekseler eer- cinsel ynden
gsz bir hale gelirler. Byle bir tavrn kendilerini sa
vunmak iin bavurduklar bir mekanizma olduunu fark
etmi olabilirler ya da elerini sulama eilimini gstere

154|amzm Tedirgin nsan

bilirler. Bu sonuncu durumda, sevebilecekleri bir kza ya

da erkee hibir zaman rastlamadklarna inanrlar.
Cinsel ilikiler onlar iin yalnzca zel cinsel gergin
liklerini giderebilecekleri bir ara deil, aym zamanda in
sanlarla iliki kurmay salayacak biricik yoldur. Bir in
san herhangi bir ekilde sevilmesinin gerekten imkn
sz olduu eklinde kesin bir kan edinmise, bedensel
yaknlk duygusal ilikilerin yerini tutacak bir ara olarak
rol oynayabilir. Bu durumda cinsel ilikiler bakalar ile
iliki kurmay salayan biricik kpr deilse bile temel
kprdr; bu yzden ar bir nem tamaktadr.
Baz insanlarda e semede ayrm yapmama, cinsel
iliki kurabilecekleri kimselerin cinsini hesaba katmama
eklinde ortaya kar; bu gibi kimseler her iki cinsten
olan insanlarla da etkin (aktif) bir iliki kurmaa ala
caklar, ya da ister kendi cinslerinden olsun, isterse kar
cinsten olsun herhangi bir kimsenin cinsel isteklerine
edilgen (pasif) bir ekilde boyun eeceklerdir. Birinci tip
ten olanlar bizi burada ilgilendirmemektedir; nk on
larda da cinsel ilikiler baka insanlarla iliki kurma gibi
glkle ulaabilecekleri bir amaca gtrecek bir ara
olarak rol oynamakla birlikte, temel etken sevgi ihtiyac
olmaktan ok, bakalarna sz geirme, daha dorusu
onlar kendine baml klma abasdr. Bu aba o dere
ce zorlayc bir nitelik alabilir ki, cins ayrm bir dereceye
kadar nemsiz olabilir. Bir erkei ya da kadn cinsel yn
den ya da baka bir ynden kendine baml klmak zo
runlu olmaktadr. Ama ikinci grupta bulunanlar, yani her
iki cinsten gelen cinsel isteklere boyun emee hazr
olanlar, sonsuz bir sevgi ihtiyac ile, zellikle bakasn
dan gelen cinsel istei geri evirmek, kendisinden iste
nen hakl ya da haksz bir eye kar kendini savunmaa
kalkmak yznden tekini -yani iliki kurabilecei kiiyielden karmak korkusu ile hareket ederler. teki kiiyi
yitirmek istemezler, nk onunla iliki kurmaa iddet
le ihtiyalar vardr.

amzn Tedirgin nsanjld

Her iki cinsten olan kimselerle herhangi bir ayrm

gzetmeksizin iliki kurma olayn bir iki-cinseliik (bi
sexuality) ' ile aklamak bence hataldr. Bu gibi durum
larda, ayn cinsten olan kimseye gerek bir eilim gs
terildii konusunda herhangi bir belirti yoktur. Endienin
yerini, kendini gsterme ve bakalarna kabul ettirme
gibi salam bir davran ald zaman e-cinsellik (ho
mosexuality) eilimleri hemen ortadan kalkmakta, ayn
zamanda cinsler arasnda hibir ayrm gzetmeme gibi
bir durum da silinip gitmektedir.
Her iki cinsten olan kimselerle iliki kurma ile ilgili
tavrlar hakknda sylenmi olan eyler, e-cinsellik so
rununa da k tutabilir. Gerekte, yukarda sz konusu
edilen her iki cinsle de iliki kurmak isteyen tiple ke
sin olarak e-cinsel olan tip arasnda birok ara-basamaklar vardr. E-cinsel tipin hayat hikyesinde, kar
cinsten olan birinin cinsel bir e olarak bir yana itilmi
olmasn aklayan belirli etkenler ie karmaktadr. Hi
phesiz e-cinsellik sorunu tek bir gr asndan akiahamyacak kadar karmaktr. Burada bu konu ile ilgili
olarak yalnzca unu sylemeyi yeterli buluyorum: Her
iki cinsle cinsel iliki kurmak isteyen grupta sz konu
su edilmi olan etkenlerin de ie karmad bir e-cinsele rastlam deilim.
Son birka yl ierisinde birok psikanalitik yazarlar,
cinsel uyarm ve tatminlerin endieyi ve birikmi olan
ruhsal gerginlikleri giderme imknn verecek bir boal
ma arac olarak rol oynamas nedeniyle, cinsel isteklerin
artm olabileceine dikkati ekmilerdir. Bu mekanist
aklama geerli olabilir. Bununla birlikte, ben, endienin
harekete getirdii baz ruhsal srelerin cinsel ihtiyala
rn artmasna yol atna ve bu ruhsal sreleri a i
ti) Bisexuality deyimi, her iki cinsin ayrt edici nitelik
lerine sahip olm ak ya da her iki cinsten kim selere ayn
ekilde cinsel ilgi duym ak anlamna gelmektedir. (evi
renin notu.)

156jam:zm Tedirgin nsan

karabileceimize inanyorum.
Bu inancm, psikanalitik
gzlemlere olduu kadar, bu gibi hastalarn cinsel alann
dnda kalan karakter zelliklerini belirten hayat hik
yelerinin incelenmesine de dayanmaktadr.
Bu tipten olan hastalar, balangta psikanaliste l
gnca tutulabilirler ve aklarna
karlk gsterilmesini
iddetle isteyebilirler. Ya da analiz srasnda byk bir
ekingenlik gsterebilirler ve psikanaliste kar duyduk
lar cinsel istei baka birine aktarabilirler; o kimse
nin psikanaliste benzeyen biri olmas ya da ryalarnda
psikanalistle o kimsenin birbiriyle zdelemesi, onu psi
kanalistin yerine koymu olduklarn gstermektedir. Son
olarak, bu gibi hastalarn psikanalistle cinsel ilikide
bulunma ihtiyalar, yalnz ryalarda ortaya kabilir ya
da karlkl konuma srasnda cinsel bir heyecan duy
ma eklinde grlebilir. Hastalar ou zaman cinsel is
tein bu kesin belirtilerine son derece amaktadrlar,
nk ne psikanaliste bir yaknlk duymakta, ne de on
dan halanmaktadrlar. Gerekte, psikanalistin cinsel e
kicilii bu konuda pek rol oynamamaktadr; br yandan,
bu gibi hastalarn cinsel tabiatlar tekileinkinden daha
ateli ve kontrolsuz olmad gibi, endieleri de teki hastalarnkinden daha ok ya da daha az deildir. Ayrt edici
nitelikleri, her trl gerek sevgiye hibir ekilde inan
mam olmalardr. Psikanalistin, birtakm ard dnce
lerle kendileriyle ilgilendiini (eer ilgileniyorsa) sanmak
tadrlar. Gizliden gizliye onlar hor grdne, kendileri
ne yarardan ok, zarar dokunacana inanmaktadrlar.
Nevrotik kimselerin ar derecede duyarl
olmas
yznden kin, fke, kuku gibi tepkilere her psikanaliz
srecinde rastlanr; ama cinsel ihtiyalar zellikle id
detli olan bu gibi hastalarda bu tepkiler srekli ve kesin
bir tavr olarak grnr. Bu tepkiler, psikanalistle has
ta arasnda sanki gizli bir almaz duvar varm gibi bir
durum yaratr. Kendileriyle ilgili g bir sorunla karla
tklar zaman ilk tepkileri psikanalizden vazgemek ve il

amzn Tedirgin nsamjl57

giyi kesmektir. Psikanaliz srasndaki tavrlar, hayatlar

boyunca yapm olduklar eyin ayndr. Aradaki fark yal
nzca udur: Psikanalizden nce kiisel ilikilerinin ne de
rece karmak ve kaypak olduunu fark etmekten kanabilmektedirler; kolayca cinsel bir ilgi duyabilmeieri du
rumu kartrmakta, cinsel ilikiler kurmaya hazr olma
larn. insanlarla olan ilikilerinin genellikle iyi olduu ek
linde yorumlamalarna yol amaktadr.
Sz konusu ettiim tavrlar hemen her zaman bir
arada bulunduklar iin, bir hasta, psikanalizin ba
langcnda psikanalistle ilgili cinsel istekler ve hayaller
besledii ya da ryalar grd zaman, kiisel ilikile
rinde ok derin bozukluklarla karlamay beklerim. B
tn gzlemler, bu konuda, psikanalistin erkek ya da ka
dn oluunun bir dereceye kadar nemsiz bir rol oyna
dn ortaya koymutur. Birbiri ardnca bir erkek ve bir
kadn psikanalist tarafndan tedavi edilen hastalar, her
ikisine de ayn tepkiyi gsterebilirler. Bu bakmdan, bu
gibi durumlarda, ryalar ya da baka ekiller altnda or
taya kan e-cinsel isteklerle karlatmz zaman, g
rne aldanmak byk bir hata olacaktr.
Bylece, nasl parlayan her ey altn deilse, cin
sel bir zellik tarm gibi grnen her ey de cinsel
deildir. Cinselmi gibi grnen ey, byk lde, cin
sellikle ilgili olacak yerde, gvenlik isteinin belirtisidir.
Bu nokta gzden karlacak olursa, cinselliin oynad
role ister istemez ar bir nem verilecektir.
Fark edilmeyen bir endienin yaratm olduu ger
ginlik yznden cinsel ihtiyalar artm olan bir insan,
cinsel ihtiyalarnn iddetini yaradlna ya da alla
gelmi yasaklardan kurtulmu olmasna balama eili
mini gstermektedir. Bu ekilde hareket etmekle, ger
ekte bask altna alnm eitli heyecanlar yznden
ar bir uyku ihtiyac duyduklar halde yaradllar ge
reince on saat ya da daha fazla uykuya ihtiya gster
diklerini sanarak uyku ihtiyalarn abartan kimselerin
dt hataya dmektedir; bu gibi kimseler iin uyku,

158armzn Tedirgin insan

her trl atmadan kama arac olarak rol oynamak

tadr. Ayn ey zorlu bir itepi ile kendilerini yemee ya
da imee veren insanlar iin de sylenebilir. Yemek, i
mek, uyumak, cinsellik, btn bunlar hayati ihtiyalardr;
iddetleri yalnzca nsann yapsna gre deil, ayn za
manda iklim, baka trl tatminlerin var olup olmamas,
d uyarmlarn var olup olmamas, yaplan iin ne de
rece yorucu olduu, fizik artlar gibi birok etkenlere
gre deimektedir. Ama btn bu ihtiyalar, ayn za
manda. bilind etkenierin etkisiyle de artm olabilir
ler.
Cinsellik ile sevgi ihtiyac arasndaki balant, cin
sel ilikide bulunmama sorununa da k tutar. Cinsel ili
kide bulunmamaya ne kadar bir zaman iin dayanlabilecei, insandan ihsana ve kltrden kltre deiir. Tek
tek insanlar sz konusu olduu zaman, eitli ruhsal ve
bedensel etkenler ie karabilir. Bununla birlikte, cin
sellie, endieyi azaltacak bir boalma arac olarak ih
tiya duyan bir insann ksa bir sre iin de olsa cinsel
ilikide bulunmamas mmkn deildir.
Bu noktalar cinselliin kltrmz ierisinde oyna
d rolle ilgili baz dnceler akla getirmektedir. Cin
sellik konusunda serbest bir tavr taknmamzdan tr
gurur duyma eilimindeyizdir. Hi phesiz Victoria a
ndan bu yana bu konuda iyiye doru bir deime ol
mutur. Cinsel ilikilerde daha ok serbestlie ve daha
ok tatmin imknlarna sahip bulunuyoruz. Bu son nokta
zellikle kadnlar iin dorudur; cinsel soukluk artk ka
dnlar iin normal bir durum olarak grlmemekte, ge
nellikle bir eksiklik ve yetersizlik olarak nitelenmektedir.
Ama btn bu deiikliklere ramen, bu iyiye doru g i
di sandmz kadar derin deildir; nk bugn iin cin
sel faaliyetlerin byk bir blm gerek bir cinsel itk i
den ok, ruhsal gerginliklerin boalma arac olarak g
rnmektedir; bu yzden de gerek bir cinsel zevk ve
tatminden ok, yattrc bir l!a olarak grlmelidir.

amzn Tedirgin nsan[159

Psikanalitik kavramlar ayn zamanda kltrel duru

mu da yanstmaktadr. Cinsellie gereken nemi verme
konusunda bu derece byk bir katkda bulunmu ol
mas Freud'un byk baarlarndan biridir. Bununla bir
likte. ayrntlara inildii zaman, cinsel olarak grlen olay
larn birounun gerekte karmak nevrotik artlarn be
lirtisi olduu -zellikle nevrotik sevgi ihtiyacn dile getir
dii- grlmektedir. Szgelii, psikanalistle ilgi cinsel
istekler, genellikle babaya ya da anneye cinsel ynden
saplanp kalmann (sexual fixation) bir tekrar olarak yo
rumlanmaktadr; oysa bunlar ou zaman gerek cinsel
istekler deil, endieyi giderebilecek gven verici bir ili
ki kurmak iin gsterilen abalardr. Hasta, hi phesiz,
ana ya da baba ile ilgili duygularnn baka birine akta
rlm olmasn dile getiren birtakm armlardan ve
ryalardan sz etmektedir (annenin gsnde olmak ya
da ana karnna dnmek isteinin belirtisi olan arm
lar ve ryalar gibi). Bununla birlikte, bu gze arpan ak
tarma olay, yalnzca sevilmek ve korunmak isteinin
belirtisi olabilir.
Psikanalistle ilgili istekler anaya ya da babaya kar
duyulan isteklerin bir tekrarndan baka bir ey olmasa
bile, bu durum, ocuklarn ana-babaya olan ballnn
gerek bir cinsel ba olduunun kant olarak grlemez.
Yetikin kimselerdeki nevrozlarda Freud'un Oedipus
kompleksi olarak niteledii zellikler eklinde grnen
her trl sevgi ve kskanlk tavrlar ocukluktan beri
var olabilirler; ama bu. Freud'un sandndan ok daha
az rastlanan bir olaydr. Daha nce sylemi olduum
gibi, Oedipus kompleksinin, birinci dereceden bir sre
olacak yerde birbirinden ayr trden oian eitli sre
lerin rn olduuna inanyorum. Ana-babalarn biraz ol
sun cinsel bir renge brnm olan sevip okamalar, o
cuun cinsel sahnelerle karlamas, ana-babadan biri
nin ocua kr krne bir ballk gstermesi gibi et
kenler, ocuun byle bir basit tepki gstermesine yol
aabilir. br yandan, ok daha karmak bir srecin

160|amzn Tedirgin nsan

rn de olabilir. Daha nce sylemi olduum gibi, Oe

dipus kompleksinin gelimesi iin elverili bir ortam olan
ailelerde, genellikle, ocukta olduka fazla bir korku ve
dmanlk duygusu uyanmakta ve bu duygularn bask
altna alnmas da endie yaratmaktadr. Bana yle geli
yor ki, bu gibi durumlarda Oedipus kompleksi, ocuun
gvenlie ulaabilmek iin ana ya da babadan birine
smsk balanmasndan ileri gelmektedir. Gerekte,
Freudun belirttii ekilde tam olarak gelimi bir Oedipus
kompleksi, nevrotik sevgi ihtiyacnn ayrt edici nitelii
olan btn eilimleri -kaytsz artsz sevilmek iin ar
bir istek gsterme, kskanlk, sevdii kimseyi baka bi
riyle paylamak istememe, bir yana itilmi olmaktan ileri
gelen kin duygusu, vb.- kapsamaktadr. Bu gibi durum
larda Oedipus kompleksi nevrozlarn kayna deil, bal
bana bir nevrotik olaydr.

X. BLM

GL OLM A, S A Y G IN L IK K A ZA N M A ,
M A L -M L K E D N M E A B A S I
Sevilmek iin gsterilen aba, bizim kltrmzde,
endieden kurtulabilmek iin sk sk bavurulan bir yol
dur. Gl olma, saygnlk kazanma, mal-mlk edinme
ya da zengin olma abas da baka bir yol olarak g
rnmektedir.
Gl olma, saygnlk kazanma, mal-mlk edinme
abasn niin tek bir sorunun grnleri olarak ele ald
m aklamam belki de iyi olacak. Konuya ayrntl bir
ekilde bakld zaman, bir kiilikte bu amalardan bi
rinin ya da tekinin belirgin bir eilim olmas hi p
hesiz byk bir fark karacaktr ortaya. Gvenlie ula
mak iin gsterilen nevrotik abada hangi amacn bi
rinci derecede, rol oynad, d artlara olduu kadar
bireysel yaradl ve ruhsal yap farklarna da baldr.
Bu abay birlikte ele alm olmamn nedeni, hepsin
de ortak olan bir zelliin bu abalar sevilmek iin du
yulan ihtiyatan ayrm olmasdr. Sevgi ya da efkat
grme abas, bakalar ile sk bir iliki kurarak gven
lie ulamay dile getirdii halde, gl olma, saygnlk
kazanma, mal-mlk edinme abas bakalarndan uzak
laarak ve kendi durumunu glendirerek gvenlie ulajnak demektir.
Sevilmek istei yalnz bana ele alnd zaman na-

162 jamzn Tedirgin nsan

sil nevrotik bir eilim deilse, gl olmak, saygnlk ka

zanmak, zengin olmak istei de ayn ekilde yalnz ba
na ele alnd zaman hi phesiz nevrotik bir ei
lim deildir. Byle bir nevrotik abann ayrt edici nite
liklerini anlayabilmek iin, onu ayn amaca ynelmi nor
mal bir aba ile karlatrmak gerekecektir. Gl ol
ma duygusu normal bir insanda ister beden gc ya da
bedenle ilgili bir yetenek olsun, isterse dnce yetenek
leri, olgunluk ve bilgelik sz konusu olsun, kendi stn
gcn fark etmi olmaktan ileri gelmi olabilir. Ya da
gl olmak iin gsterilen aba, zel bir nedenle ilgili
olabilir: Aileyle, politik grupla, meslek grubu ile, anayurtla,
dinsel ya da bilimsel bir dnceyle ilgili olabilir. Buna
karlk, gl olmak iin gsterilen nevrotik aba, en
dieden, kinden ve aalk duygularndan ileri gelir. Ke
sin bir ayrm yapmak gerekirse, gl olmak iin gs
terilen normal abann kuvvetten, nevrotik abann ise
zayflktan doduunu syleyebiliriz.
Kltrel bir etken de ie karmaktadr. Bireysel bir
g ve saygnlk kazanma, mal-mlk edinme ve zengin
olma abas her kltrde belli bir rol oynamaz. Szge
lii, Pueblo Kzlderililerinde saygnlk kazanma abas
na kesin olarak set ekilmektedir; insanlarn sahip ol
duu mal-mlk arasnda da pek az bir fark vardr; by
lece mal-mlk edinme abasnn da Pueblo'lar iin pek
cz bir nemi vardr. Pueblo kltrnde gvenlie ulat
racak bir ara olarak u ya da bu ekilde stn olma
gibi bir abann da anlam yoktur. Bizim kltrmz ie
risinde yaayan nevrotik kimselerin byle bir yolu se
mi olmalar, bizim sosyal yapmz ierisinde g, say
gnlk ve zenginliin daha fazla bir gvenlik duygusu
verebilmi olmasndan ileri gelmektedir.
Bu amalara ulama abasn yaratan artlan ara
trma konusu ettiimiz zaman, byle bir abann, genel
likle, ancak temel endienin sevgi yolu ile giderilmesi
nin imknsz olduu durumlarda ortaya ktn grece
iz. Sevgi ihtiyacnn engellenmesi halinde byle bir g-

amzn Tedirgin insan i 163

i olma abasnn harislik eklinde nasi ortaya k

tn gsterecek bir rnek vermek istiyorum.
Bir kz, kendisinden drt ya byk olan erkek kar
deine iddetle balanmt. Aralarnda az ok cinsel
bir renge brnm olan bir sevgi vard; ama kz sekiz
yana gelince erkek kardei birdenbire ondan uzaklat;
nk artk birbirieriyle oynayamyacak kadar bym
olduklarn sylyordu. Bu olaydan biraz sonra kz o
cuk okulda birdenbire iddetli bir harislie kendini kap
trd. Bu harislik hi phesiz sevgi ihtiyacnn hayal k
rklna uramasnn sonucuydu ve bu ocuun ba
lanacak pek fazla kimsesi olmad iin bu ona ok ac
gelmiti. Babalar ocuklar ile ilgisizdi; anneleri ise ak
a olunu tercih ediyordu. u var ki, bu kk kz yal
nzca hayal krklna uramakla kalmamt; gururu da
korkun bir darbe yemiti. Aabeyinin tavrndaki deiik
liin onun ergenlik ana yaklam olmasndan ileri
geldiini anlyamyordu. Kendine olan gveni zaten pek
zayf olduu iin, bu yzden kendini alalm ve kl
m bir durumda hissediyordu, ilk olarak, annesi onu
istememiti; stelik herkesin hayran olduu gzel bir ka
dn olan annesinin yannda kendini silik bir kz olarak
gryordu. Btn bunlardan baka, aabeyi de yalnz
ca annesi tarafndan tercih edilmekle kalmyor, ayn za
manda ona dert orta da oluyordu. Ana-babalannn ev
lilikleri mutsuz bir evlilikti ve anne btn dertlerini o
luna anlatyordu. Bylece kzcaz kendini bsbtn terk
edilmi bir durumda hissetmitir, ihtiya duyduu sevgiyi
kazanabilmek iin bir giriimde daha bulunmutur: Aa
beyi ile aras aldktan hemen sonra yapm olduu bir
gezide tant bir olana balanm ve bu ocukla il
gili parlak hayaller kurmaa balamtr. O da ondan el
ektii zaman bu yeni hayal krkl kz ruhsal bir
kntye gtrmtr.
Bu eit durumlarda sk sk rastland gibi, ana-baba
ve aile doktoru kzn bu durumunu okulda yama gre
daha yksek bir snfa gitmi olmasyla aklamlardr.

164[amzn Tedirgin nsan

Onu okuldan almlar ve elenebilecei, dinlenebilecei

bir yazla gndermilerdir; daha sonra da nce gittii
snftan bir aa snfa yazdrmlardr. Tam bu sralar
da, dokuz yanda olan bu ocukta lgnca bir harislik
ortaya kmtr. Snfta her zaman birinci olmak iste
mee balamtr. Ayn zamanda daha nce iyi gein
dii kz arkadalar ile de aras gze arpacak derecede
bozulmutur.
Bu rnek, nevrotik bir harisliin ortaya kmasnda
rol oynayan tipik etkenleri ok yi bir ekilde gstermek
tedir: Balangtan beri istenmediini hissettii iin ken
dini gvensiz bir durum ierisinde bulmutur; bu yzden
byk bir atmal durum ortaya km, ama aile ie
risinde stn durumda bulunan annenin herkesin ken
disine kr krne hayran olmasn istemesi yznden
bu atmal durum aa vurulamamtr; bask altna
alnm olan nefret duygusu byk bir endie yaratm
tr; ocuun kendisine deer vermesini salayacak bir
frsat hibir zaman ortaya kmam, birok vesilelerle
kk drlm ve aabeyi ile olan ilikilerinin bozul
mas yznden kendini fena halde incinmi, kk d
m hissetmitir; gvenlie ulamak iin bir ara ola
rak bavurduu sevilme abalar bylece baarszlkla
sonulanmtr.
G, saygnlk, mal-mlk ve para kazanmak iin gs
terilen nevrotik abalar yalnzca endieye kar bir ko
runma arac olmakla kalmazlar, ayn zamanda bask al
tna alnm olan dmanlk duygusunun boalabilecei
bir kanal olarak da rol oynariar. nce bu abalardan
her birinin endieden kurtulmak iin bavurulan zel bir
ara olarak nasl bir rol oynadn, daha sonra da d
manlk duygusundan kurtarabilecek bir yol olarak sa
lam olduu imknlar gstermee alacam.
Gl olmak iin gsterilen aba, ilk olarak, daha
nce grm olduumuz gibi, endienin temel unsurla
rndan biri olan aresizlik ve gszlk duygusuna kar
bir korunma arac olarak rol oynar. Nevrotik bir insan,

amzn Tedirgin nsan! 165

kendisindeki en ufak bir gszlk ve zayflk belirti

sine kar o derece bir duyarlk gsterir ki, normal bir
insann tmyle olaan kabul edecei baz durumlardan
-kendisine u ya da bu ekilde yol gsterilmesi, t
verilmesi, yardm edilmesi, baka insanlara ya da birta
km artlara herhangi bir ekilde baml olma, baka
larnn isteine boyun eme ve dediklerini kabul etme
vb.- kanmaa alr. Gszle kar gsterilen bu
protesto, birdenbire ve btn iddetiyle ortaya kmaz;
derece derece artacak ekilde geliir. Nevrotik bir in
san inhibition'lar yznden kendini ne derece engel
lenmi hissederse, kendini gsterme ve bakalarna ka
bul ettirme yeteneinden de o derece yoksun olacaktr.
Ne derece zayf bir hale gelirse, en ufak bir zayflk be
lirtisi olarak grlebilen her eyden o derece kamak
zorunda kalacaktr.
ikinci olarak, gl olmak iin gsterilen nevrotik
aba, kendini nemsiz bir kimse olarak grme ya da
bakalar tarafndan nemsiz bir kimse olarak grlme
tehlikesine kar bir korunma mekanizmas olarak rol
oynar. Nevrotik bir insan, ne kadar g olursa olsun
herhangi bir durumun hemen iinden kmas gerektii
ne inanmasn salayan kat (rigid) ve akld bir g
llk ideali yaratr. Byle bir ideal gurur ile bir araya ge
lince, nevrotik bir insann, zayfln yalnzca bir tehlike
olarak deil, ayn zamanda utanlacak bir durum olarak
grmesi gibi bir sonu kar ortaya. nsanlar gtler
ve zayflar olarak ikiye ayrr, birincilere hayran olur,
kincileri ise aa grr. Zayflk olarak grd ey
lerde de arla der. Kendi isteklerini ve dediklerini
kabul eden; birtakm inhibition'lar olan, ya da kendi he
yecanlarn iyice denetleyemeyen, bu yzden her zaman
sakin bir yzle grnmeyi beceremeyen kimseleri az ya
da ok aa grr. Bu gibi nitelikleri kendisinde de
aa grr, Bir endiesi ve inhibition'u olduunu kabul
etmek zorunda kalacak olursa kendini klm hisse
der; nevrotik bir insan olduu iin kendini kk grr

166]ammn Tedirgin nsan

ve bunu bir sr olarak saklamaa alr. Sorunlarn yal

nz bana zemedii iin de kendini kk grr.
Gl olmak iin gsterilen byle bir abann nasl
bir ekil alaca, ilgili kimsenin en ok ne eit bir g
szlkten korktuuna ve ne eit bir gszl aa
grdne baldr. Byle bir abann zellikle sk sk
karmza kan birka ekli zerinde durmak istiyorum.
lk olarak, nevrotik bir insan kendi kendini denet
lemek istedii gibi bakalarn da denetlemek ister. Ken
di giriimine bal olmayan ve kendisinin onaylamad
hibir eyin yaplmasn ve gereklemesini istemez. Bu
denetleme istei teki kiiye bile bile tam bir serbest
lik verme, ama onun yapt her eyi bilmek isteme ve
herhangi bir ey kendisinden gizlendii zaman fkelen
me gibi daha yumuak bir ekil alabilir. Denetleme ei
limleri o derece bask altna alnm olabilir ki, yalnzca
kendisi deil, evresindekiler bile onun bu kiiye ser
bestlik tanmada byk bir cmertlik gstermi olduu
nu sanabilirler. Eer bir insan denetleme isteini t
myle bask altna alacak olursa, teki kii arkadalar
ile bulutuu ya da eve beklenmedik bir ekilde ge
geldii zamanlar, iddetli ba arlarndan, mide bozuk
luklarndan rahatsz olabilir ya da tam bir ruh' knts
ne urayabilir. Bu rahatszlklarn nedenini bilmedii iin
anlarn hava artlarndan, midesine dokunacak bir ey
yemi olmasndan ya da temel sorunla ilgili olmayan bu
gibi bir durumdan ileri geldiini dnebilir. Tecesss ola
rak grlen ey, genellikle, durumu denetim altna a l
mak iin duyulan gizli bir istekten ileri gelmektedir.
Bu gibi kimseler, ayn zamanda, her zaman hakl
kmak isterler ve nemsiz bir konuda da olsa haksz
olduklar ya da yanldklar kendilerine kantlanacak olur
sa fkeye kaplrlar. Her eyi herkesten daha iyi bilmek
zorunu duyarlar; bu tavr bazan insan artacak kadar
gze batar. Baka durumlarda ciddi ve gvenilir olan
baz insanlar, cevabn bilmedikleri bir soru ile karla
tklar zaman, bu zel konuyu bilmemeleri saygnlkla

amzn Tedirgin insanjl67

rndan hibir ey eksiltmemi de olsa, sanki biliyormu

gibi bir tavr taknabilirler ya da bir eyler uydurabilirler. Bu tavr bazan olacak eyleri nceden bilmek, her
eyi nceden kestirmek ve tahmin etmek ihtiyac ek
linde ortaya kabilir. Byle bir tavr, kendisi tarafndan
denetlenemeyen etkenleri ie kartran her trl durum
dan holanmama ile birlikte gidebilir. Hibir riske giriilmemelidir. Kendi kendini denetlemeye arlk verilmi
olmas, duygularn babo brakmaktan nefret etmee
yol aar. Nevrotik bir kadn bir erkee k olduunu
hisseder etmez ilgisi nefrete dnr. Bu tip hastalar
kendilerini serbest arma brakmaktan kanrlar, n
k bu onlar iin denetimi elden karmak ve bilinmeyen
bir alana srklenmek demektir.
Nevrotik bir insann gl olma abasnda belirle
yici bir rol oynayan baka bir tavr da kendi dediini
yaptrmak isteidir. Bakalar onun dediklerini, dedii an
da ve tam olarak yerine getirmeyecek olurlarsa, bu onun
iin srekli ve iddetli bir fke kayna olabilir. Sabr
szlk, gl olma abasnn bu grn ile yakndan
ilgilidir. Herhangi bir gecikme, herhangi bir zoraki bek
leyi -yalnzca trafik klar yznden bile olsa- bir fke
kayno olmaktadr. Nevrotik bir insan ou zaman bu
otoriter tavrn, hi deilse bu tavrnn iddet derecesini
fark etmez. Bu tavrn fark etmemek ve deitirmemek
kesinlikle kendi yararnadr, nk byle bir tavrn nem
li koruyucu fonksiyonlar vardr. Bakalar da bu tavr
fark etmemelidir, nk fark edecek olurlarsa onlarn sev
gisini yitirme tehlikesi ile karlaacaktr.
Bu fark etmeme durumu ak ilikilerinde nemli so
nular yaratr. Eer bir sevgili ya da bir koca, tp tpna
nevrotik kiinin istedii ekilde yaamyorsa, szgelii,
ge kalyorsa, telefon etmiyorsa, yolculua kyorsa, nev
rotik bir kadn onun kendisini sevmediini dnecektir.
Gerekte, ou zaman iyice belirtilmemi olan kendi is
teklerinin yerine getirilmemesi yznden fkelendiini
kabul edecek yerde, durumu, istenilmeyen bir kimse ol

168|amzn Tedirgin nsan

duu eklinde yorumlayacaktr. Byle bir yanlma, ger

ekten de, bizim kltrmz ierisinde sk sk kar
mza kmaktadr ve nevrozlarda kesin bir etken olarak
ie karan istenmemi olma
duygusunun gelimesin
de byk bir rol oynamaktadr. Bu tavr genellikle ana-babalardan renilmektedir. Bakalarna sz geirmek is
teyen bir anne, ocuunun itaatsizliinden tr fke
lendii zaman, ocuunun onu sevmediine inanacak ve
bunu aka syleyecektir. Bu yzden ou zaman tu
haf bir elime ortaya kacak ve bu elime herhangi
bir sevgi ilikisini geni lde engelleyebilecektir. Nev
rotik gen kzlar zayf bir erkei sevemezler, nk
her trl zayflktan nefret ederler; ama gl bir er
kekle de yapamazlar, nk elerinin her zaman ken
dilerine boyun emesini isterler. Dolaysyla gizliden giz
liye aradklar erkek, bir kahramandr, son derece g
l biridir; ama ayn zamanda her trl isteklerini du
raksamadan yerine getirecek kadar da zayf olmaldr.
Gl olma abasnda ortaya kan baka bir tavr
hibir zaman boyun ememektir. Bir fikri kabul etmek,
bir t dinlemek, doru ve yerinde olduu dnl
m olsa bile, bir zayflk belirtisi olarak grlmekte ve
bu t ya da fikri kabul etmeyi dnmek bile isyan
duygusuna yol amaktadr. Byle bir tavr benimsemi
olan kimseler hep -kar tarafta yer almak gibi bir eilim
gsterirler ve boyun eme korkusu ile kart fikri sa
vunmak zorunu duyarlar. Bu tavrn en genel ifadesi u
dur: Nevrotik bir insan dnyaya ayak uyduracak yerde,
dnyann kendisine ayak uydurmas konusunda gizliden
gizliye srar eder, Psikanalitik tedavide en byk glk
lerden biri buradan ileri gelir. Bir hastann analiz edil
mesinin temel nedeni, o hastann sorunlar ile ilgili bir
bilgi ve anlaya ulamak deil, bu anlay hastann
tavrlarn deitirmek iin kullanmaktr. Bu tipten bir
nevrotik, bu deiikliin kendi yararna olacan kabul
etmekle birlikte, byle bir deiiklikten nefret eder; nk
deimek tam bir boyun eme davrann gerektirir. Bu

amzn Tedirgin nsam!l69

konudaki yeteneksizlikleri ayn zamanda sevgi ilikileri

ni de etkiler. Sevgi, hangi anlamda olursa olsun, her za
man bir eylerden vazgemeyi, kendi duygularna oldu
u kadar sevgiliye de boyun emeyi gerektirir. Erkek o l
sun, kadn olsun bir insan byle bir boyun eme yete
neinden ne derece yoksunsa, sevgi ilikileri de tatmin
edici olmaktan o derece uzaktr. Bu etken ayn zaman
da cinsel soukluun aklanmasnda da bir dereceye
kadar rol oynayabilir, nk cinsel zevkin doruuna ula
mak (orgasm) iin byle bir kendini brakma gereklidir.
Gl olma abasnn sevgi ilikileri zerindeki bu
etkisi, nevrotik sevgi ihtiyacnn birok sonularn da
ha iyi anlamamz salamaktadr. Gl olma abasnn
oynad rol hesaba katmakszn, sevilmek iin gste
rilen aba ile ilgili birok tavrlar tam olarak anlaya
mayz.
Gl olmaa almak, daha nce grm olduu
muz gibi, nemsizlik ve aresizlik duygusuna kar bir
korunma arac olarak da rol oynamaktadr. Gl olma
abasnn bu sonuncu fonksiyonu, saygnlk kazanmak
iin gsterilen aba ile birlikte gitmektedir.
Bu gruptan olan nevrotik kimseler bakalar zerin
de iyi bir etki brakmak, hayranlk ve sayg uyandrmak
iin iddetli bir ihtiya duyarlar. Gzellii ile, zeks ile,
ya da herhangi bir nemli baar ile bakalarn etkile
diini hayal edecektir; bol bol ve gze arpacak ekil
de para harcayacaktr; son kan kitaplardan, en son
piyeslerden konumak ve nemli kiilerle tanmak zo
runu duyacaktr. Kendisine hayran olmayan bir arka
da, bir e ya da bir memura katlanamayacaktr. Ken
dine verdii deer tmyle
bakalarnn hayranlna
baldr ve bakalarnda hayranlk uyandrmad zaman
sfra inmektedir. Ar duyarl ve kendini hep kk
dm hissetmesi yznden yaamak onun iin srekli
bir snavdr. ou zaman kklk duygusunun farkn
da deildir, nk byle bir duyguyu fark etmek ona ok
ac gelecektir; ama ister farkna varsn, isterse varma

170|amzn Tedirgin insan

sn, bu duyguya, hissettii ac ile orantl olan bir fke

ile tepkide bulunmaktadr. Dolaysyla, taknm olduu
bu tavr, hi durmadan yeni dmanlk duygularna ve
yeni endielere yol amaktadr.
Byle bir kimseyi belirleyebilmek iin kendine hay
ran ya da kendine k (narcissistic) deyimini kulla
nabiliriz. u var ki. onu dinamik ynden ele aldmz za
man bu deyimi kullanmak yanl olacaktr, nk bu tip
bir kimse hi durmadan kendi benliini iirmee al
t halde, bu davran gerekte kendisine olan sevgi
sinden deil, bir nemsizlik ve kk grlme duygusun
dan kurtulmaa almak, daha dorusu incinmi olan
gururunun ve kendisine verdii deerin bsbtn yk
lp gitmesini nlemek isteinden ileri gelmektedir.
Bakalar ile kendisi arasndaki mesafe ne kadar
fazlaysa, saygnlk kazanmak iin gsterdii aba da o
derece kendine mal edilmi olur (internalized). Bu du
rumda kendini yanlmaz ve kusursuz bir insan olarak
grme ihtiyacn duyar. Her trl yetersizlik ve kusur,
ister olduu gibi kabul edilsin, isterse belirsiz bir e
kilde hissedilsin, bir kk dme olarak grlr.
Bizim kltrmzde zenginlik insana hem g, hem
de saygnlk kazandrd iin, gszlk, nemsizlik ve
kendini kk grme duygusundan mal-mlk edinme ve
zengin olma abas ile de kurtulmak mmkndr. Klt
rmz ierisinde mal-mlk edinmek ve zengin olmak iin
gsterilen akld aba o derece yaygndr ki, ancak
baka kltrlerle kendi kltrmz karlatrdmz za
man bu abann -ister bir eyler elde etme igds ek
linde olsun, isterse biyolojik itkilerin yceltilmesi ek
linde ortaya ksn- genel bir insani igd olmadn
anlayabiliriz. Bizim kltrmzde bile bu abay belirle
yen endieler azald ya da bsbtn ortadan kalkt
zaman, zengin olmak iin gsterilen zorlu abann da
ortadan kalktn gryoruz.
Bir korunma arac olarak mal-mlk edinme ya da

amzn Tedirgin lnsam ]l71

zengin oima abasnn

temelinde bulunan zel korku,
yoksullama, sefalete dme ve bakalarna muhta ol
ma korkusudur. Yoksullama korkusu, bir insan hi dur
madan almaya ve para getirebilecek hibir frsat ka
rmamaya zorlayan bir krba olarak rol oynamakta
dr. Bu abann bir savunma arac olarak kullanlm
olduu, kazanlan parann daha zevkli bir hayat yaa
mak iin harcanmamasndan anlalmaktadr. Bir eyler
elde etmek iin gsterilen aba, yalnzca para ve mad
di eyler kazanmaa deil, ayn zamanda baka insan
lar elde etmee de ynelebilir ve bakalarnn sevgisi
ni yitirmemek iin bavurulan bir korunma arac olabi
lir. Bu konuda rnek vermek istemiyorum, nk bu olay
ok iyi bilinmektedir -zellikle yasalarn bu gibi istekler
iin yasol bir temel salad evlilik ilikilerinde ortaya
kt ekliyle herkese bilinmektedir; ayrca, burada
karmza kan zellikler, gl olma abasndan sz
ederken zerinde durduumuz ayrt edici niteliklerin ay
n olmas nedeniyle, bu konuda rnek verme gereini de
duymuyorum.
Sz konusu ettiim bu aba, daha nce belirt
mi olduum gibi, insan yalnzca endieden korumakla
kalmaz, ayn zamanda dmanlk duygusunu giderecek
bir ara olarak da rol oynar. stn durumda bulunan
abaya gre, bu dmanlk duygusu, bakalarna sz
geirme (tahakkm etme) eilimi, bakalarn kk d
rme eilimi ya da baz eylerden yoksun brakma ei
limi eklinde ortaya kabilir.
Bakalarna sz geirme eilimi eklinde ortaya
kan bir gl olma abas, mutlaka bakalarna kar
ak bir dmanca tavr taknm olmay gerektirmez.
Sosyal ya da insani bir deer tayan ekiller altnda
gizlenebilir: Bakalarna t vermek, bakalarnn iini
dzenlemek istemek, bakalarnn yerine harekete ge
mek ya da onlara nderlik etmek gibi ekiller alabilir.
Ama eer bu gibi tavrlarn altnda gizli bir dmanlk

172jamzn Tedirgin insan

duygusu varsa, teki kiiler -ocuklar, eler, memurlar,

vb.- bunu hissedecekler ve bu durumda ya boyun eme,
ya da kar koyma davran ile tepkide bulunacaklardr.
Nevrotik kiinin kendisi genellikle dmanlk duygusu
nun farknda deildir. ler istedii gibi yrmedii za
man son derece fkelenmi olsa bile, yine de kendisi
nin iyi huylu bir insan olduuna, yalnzca baka insanla
rn kendisine kar koyacak kadar dnesiz olm alar
na cannn skldna inanmaktadr.
Bununla birlikte,
iin dorusu udur: Nevrotik kiinin dmanlk duygusu
uygarlam kalplar ierisine skmtr ve dediini yap
tramad anda patlak vermektedir. Bakalarnn bir kar
tlk ya da bir kar koyma olarak grmeyecei, yalnz
ca bir fikir ayrlnn sz konusu olduu ya da verilen
tlerin tutulmad durumlarda bile fkelenebilmektedir; bu gibi nemsiz eyler yznden iddetli bir fkeye
kaplabilmektedir. Bakalarna bu ekilde sz geirmek,
istemesini, dmanlk duygusunun bir blmnn ykc
olmayan bir yoldan boalabilecei bir gvenlik-kapat
olarak grebiliriz. Dmanlk duygusunun daha az id
detli bir belirtisi olduu iin, byle bir tavr, bsbtn
ykc olan birtakm itepilere set ekecek bir ara ola
rak da rol oynamaktadr.
Kendisine kar konulmu olmasndan ileri gelen f
ke bask altna alnabilir ve daha nce grm olduu
muz gibi, bask altna alnm dmanlk duygusu bu du
rumda yeni bir endieye yol aabilir. Bu endie bir ruh
knts ve yorgunluk eklinde ortaya
kabilir. Bu
tepkilere yol aan vesileler son derece nemsiz olduu
iin gzden kamaktadr ve nevrotik kii de kendi tep
kilerinin farkna varmad iin, bu gibi ruh kntleri
nin ya da endie hallerinin bir d nedeni olmad sanlabilir. Ancak dikkatli bir gzlem ile bu harekete getirici
olaylarla, bunlara kar gsterilen
tepkiler arasndaki
iliki yava yava a kabilir.

Bakalarna sz geirm ek iin duyulan zorlu itepiden ileri gelen baka bir zellik, ilgili kimsenin baka in

amzn Tedirgin insan 173

sanlarla eitlie dayanan bir iliki kuramamasdr. Ya ba

kalarn kendisine boyun edirmek
zorunu duymakta,
ya da kendini yklm, gsz, aresiz, bakalarna ba
ml bir insan olarak grmektedir. O derece otoriter
dir ki, bakalarna mutlak ekilde sz geiremedii du
rumlar bir bamllk olarak yorumlamaktadr. fkesini
bask altna alacak olursa, bu bask ruh kntsne,
cesaretini yitirmesine ve yorgunluk duymasna yol aa
bilir. Bununla birlikte, gszlk duygusu olarak hisse
dilen ey. gerekte bakalarna sz geirmek ya da n
derlik etmek amacna ulaamamaktan ileri gelen d
manlk duygusunu dile getirmek iin bavurulan dolam
bal bir yoldan baka bir ey olmayabilir. Bir rnek ve
recek olursak, bir kadn yabanc bir ehirde kocas ile
gezmee kmtr. ehrin plann belli bir yere kadar
nceden incelemi ve o yere gelinceye kadar geziyi o
ynetmitir. Ama plan zerinde daha nceden iaretle
medii yollara ve meydanlara sra gelince, bunun sonu
cu olarak da kendini gvensiz bir durumda hissedince
gezintinin ynetimini kocasna
brakmtr. O zamana
gelinceye kadar neeli ve canl olduu halde, birdenbire
stne bir yorgunluk km ve bir adm bile atacak
hali kalmamtr. Eler, kardeler, arkadalar arasnda
nevrotik kiinin bir kle-ba gibi hareket ettii, gsz
ln karsndakine dediini kabul ettirmek iin bir
krba olarak kulland, bu ekilde onu kendisine s
rekli bir ilgi ve dikkat gstermek ve yardm etmek zo
runda brakt ilikileri hepimiz biliriz. Bu gibi durum
larda dikkati eken ey, nevrotik kiinin, kendisi iin
gsterilen abalardan hibir zaman yararianamad, her
zaman yeni istekler ve ikyetlerle tepkide bulunduu,
daha kts, ihmal edildii ya da
ktye kullanld
gibi sulamalarda bulunduudur.
Ayn davrana psikanaliz srasnda da rastlanmaktadr. Bu eit hastalar kendilerine yardmc olunmas
iin umutsuz arlarda bulunabilirler, bununla birlikte
yalnzca kendilerine sylenen szleri dinlememekle kal

174[amzn Tedirgin insan

mazlar, ayn zamanda yardm

grmedikleri iin fke
lendiklerini de aa vururlar. Psikanalistin yardm ile
herhangi bir konuda belli bir anlaya ulaacak olsalar,
hemen eski sinirli hallerine dnerler ve sanki hibir ey
olmam gibi, psikanalistin byk emekleri pahasna ula
lm olan bu anlay yok etmee alrlar. Daha son
ra hasta, psikanalisti yeni abalar harcamak zorunda
brakr, ama bu abalar da eninde sonunda baarszlk
la sonulanacaktr.
Hasta, byle bir durumdan iki eit tatmin duyabi
lir: Kendisini gsz ve aresiz bir durumda gstermek
le psikanalisti kendi hizmetinde bir kle gibi almak
zorunda brakt iin bir eit zafer duygusu duyabilir.
Byle bir strateji, ayn zamanda, psikanalistte bir are
sizlik duygusu uyandrmakta; bylece kendi sorunlar y
znden ona yapc bir ekilde sz geiremedii iin, y
kc bir ekilde sz geirmek imknn bulmaktadr. By
le bir tatmin duygusunun kesinlikle bilind olduunu
sylemee gerek yok; tpk bu tatmin duygusuna ula
abilmek iin bavurulan tekniin bilind bir ekilde
uygulanm olmas gibi. Hastann bilinli olarak fark et
tii ey yalnzca udur: Yardma iddetle ihtiyac vordr,
ama kendisine yardm edilememektedir. Bu yzden has
ta, bu ekilde hareket etmekle
kendini tmyle hakl
grmekle kalmaz, ayn zamanda psikanaliste fkelen
mekte de hakl olduunu sanr. Ayrca, sinsi bir oyun oy
namakta olduunu da sezmektedir; bunun sonucu ola
rak da oyunu kefedilecek ve bir misilleme ile karla
acak diye korkmaktadr. Bu nedenle, bir savunma me
kanizmas olarak kendi durumunu glendirmeyi zorun
lu grmekte ve bunu da rolleri tersine evirerek yapmak
tadr: Gizliden gizliye ykc bir saldrgan davranta bu
lunan kendisi deildir; psikanalist onu ihmal etmekte,
aldatmakta ve ktye kullanmaktadr. Bununla birlikte,
byle bir tavr ancak hasta kendisine gerekten kt
davranldn sand zaman kabul edilebilir ve benimsenebilir. Bu durumda bulunan bir kimsenin kendisine

amzn Tedirgin insan [175

hi de kt davranamadn kabul etmesi, ona hibir

yarar salamaz; bu kany srdrp gitmesi ise, tersine,
byk bir yarar salar. Kendisine kt davranlm ol
duu noktas zerinde srarla durmas, ou zaman, k
t davranlarla karlamak istedii izlenimini uyandr
maktadr. Gerekte, hepimiz gibi o da bunu istemez,
ama ona kt davranlm olduu konusundaki inanc,
kolay kolay vazgeilemiyecek kadar nemli bir fonksi
yon kazanmtr.
Bakalarna sz geirme konusunda o derece bir
dmanlk duygusu var olabilir ki, bu durum yeni bir en
dieye yol aabilir. Bu ise emir verememek, kararl bir
ekilde davranamamak,
belirli bir dncesini aka
syleyememek gibi inhibition'larn ortaya kmasna ne
den olabilir ve bunun sonucu olarak da nevrotik bir in
san gerektiinden ok daha fazla bir uysallk ve boyun
eme davran gsterebilir. Bu da nevrotik kiinin, bu
inhibitionlarn doutan gelen bir yumuak-baiik san
masna yol aabilir.
Saygnlk kazanma isteinin daha gl olduu kim
selerde dmanlk duygusu genellikle bakalarn kk
drme istei eklini alabilir. Herhangi bir ekilde k
k drldkleri ya da aa grldkleri iin kendi
lerine vermi olduklar deeri yitirmi, bu yzden ken
dilerini alma duygusuna kaptrm olan kimselerde
bu istek son derece nemlidir. Bu gibi kimselerin, o
u zaman, daha ocukken birok kk drc yaan
tlar olmutur. Bu yaantlar gelime alarndaki sos
yal durumlar ile ilgili olabilir: Bir aznlk grubundan ol
ma; kendisi yoksul olduu halde zengin akrabalar ol
ma gibi. Ya da kendi bireysel durumlarndan ileri gele
bilir: Baka ocuklarn uruna kendilerinin feda edilmi
olmas, kk grlme, ana-baba tarafndan nemsen
meme, bazan martlma, bazan kk
drlme ve
azarlanma gibi. Bu gibi yaantlar insana ac verdii iin
ou zaman unutulur; ama kk dme durumu ile il
gili sorunlar a karlacak olursa tekrar bilin yze

176jamzm Tedirgin in san

yine karlar. Bununla birlikte, yetikin nevrotiklerde o

cukluktaki bu gibi durumlarn
hibir zaman dorudan
doruya sonular deil, ancak dolayl sonular gzle
nebilmektedir. Bir ksr-dng den geerek glenmi
olan sonulardr bunlar: Bir kk dme duygusu: ba
kalarn kk drme istei; bir misilleme korkusu y
znden kk drlmeye kar gsterilen ar duyar
lk; bakalarn kk drmek iin duyulan ve gittike
artan bir istek.
Bakalarn kk drme eilimleri adamakll bas
k altna alnmtr, nk nevrotik bir insan, genellikle,
kk drld zaman ne kadar ac ektiini ve ken
dini nasl bir alma duygusuna kaptrdn kendi ya
antlar ile bilmektedir ve bu yzden bakalarnda bu
gibi tepkiler uyandrmaktan igdsel bir ekilde kork
maktadr. Ne var ki, bu gibi eilimlerin bazlar ilgili kim
se farkna varmakszn ortaya kabilir: Bilmeyerek, fa r
knda olmayarak bakalarn hesaba katmama, szge
lii, onlar bekletme, farknda olmaks.zn onlar zor du
rumda brakma, baml durumda olduklarn hissettirme
gibi. Nevrotik bir insan bakalarn kk drme iste
ini ya da kk drdn hibir ekilde fark et
memi olsa bile, onlarla olan ilikilerinde, srekli bir
aa grlme ya da kk drlme korkusu ile belir
lenmi yaygn bir endie vardr. Daha ileride baarsz
lk korkusundan sz ederken bu gibi korkular zerinde
tekrar duracam. Kk drlmeye kar gsterilen
ar duyarlktan ileri gelen inhibition'lar, bakalarn k
k drebilecek her eyden kama ihtiyac eklinde
ortaya kmaktadr. Bu tip bir nevrotik, bakalarn ele
tirme, herhangi bir neriyi geri evirme, bir memurun
iine son verme gcne sahip olmayabilir, bunun sonu
cu olarak da ar derecede nazik ve terbiyeli bir kimse
imi gibi grnebilir.
Son olarak, bakalarn kk drme eilimi bir
hayran olma eiliminin arkasna da gizlenmi olabilir.
Kk drme ve hayranlk gsterme eilimleri birbiri-

amzn Tedirgin Insan[l77

ne kart olduu iin, hayranlk gsterme, kk dr

me eilimlerini gizlemek ya da yok etmek iin en iyi yol
dur. Ayn kimsede bu iki ar uca sk sk rastlanm ol
masnn nedeni de budur. Her iki tavrn farkl bir da
lm gsterdii eitli bileimier vardr; byle bir dal
mn nedenleri bireye baldr. Hayatn farkl dnemlerin
de ayr ayr ortaya kabilirler: nsanlara kar duyulan
genel bir nefret dneminin, kahramanlara, byk adam
lara kar duyulan bir hayranlk dneminin ardndan gel
mesi; erkeklere hayran olma, kadnlardan nefret etme
ya da bunun tersi; bir-iki kiiye kr krne hayranlk
duyma, geri kalan herkesten kr krne nefret etme
gibi. Ancak psikanaliz srasnda bu iki tavrn gerekte
birlikte var olduklar gzlenebilir. Bir hasta, psikanalis
te hem kr krne hayran olabilir, hem de ondan nef
ret edebilir; bazan bu duygulardan birini ya da tekini
bask altna alabilir, ya da ikisi arasnda bocalayabilir.
Bir eyler elde etme abasnda dmanlk duygu
su genellikle bakalarn bir eylerden yoksun etme ei
limi eklini almaktadr. Bakalarn aldatmak, bakala
rndan bir eyler almak, bakalarn smrmek, engel
lemek istei, tek bana ele alnd zaman, nevrotik de
ildir. Kltrel bir davran kalb olabilir, o gnk du
rumun gerektirdii bir davran olabilir, ya da belli bir
amaca ulatrabilecek bir are olarak normal grlebi
lir. Nevrotik bir insanda ise bu eilimler byk lde
duygusal bir nitelik tarlar. Bu gibi eilimler sayesinde
salam olduu gerek menfaatler ok az ya da nem
siz olsa bile, baarya ulaacak olursa, kendini zafer
kazanm hissedecek ve gururlanacaktr; bir frsattan
yararlanabilmek iin, elde ettii eyle kyaslanamyacak
kadar zaman ve aba harcayabilecektir. Baardan duy
duu tatminin iki kayna vardr: Bakalarn kafese koy
duu duygusu ve bakalarna zarar verdii duygusu.
Bakalarn bir eylerden yoksun etme eilimi e
itli ekiller alabilir. Nevrotik bir insan, kendisini para
sz tedavi etmek istemeyen ya da deyebileceinden da

178|amz Tedirgin nsan

ha az bir para karlnda tedavi etmeyen bir doktora

fena halde ierleyecektlr. Parasz fazla alma yapmak
istemeyen memurlarna fkelenecektir.E-dostla ya da
ocuklarla olan ilikilerinde, bakalarn smrme eili
mi, ou zaman, onlarn kendisine kar birtakm ykm
llkleri olduunu ne srecek ekilde hakl gsterilmek
istenmektedir. Ana-babalar byle bir temelden hareket
ederek birtakm fedakrlklar istemekle ocuklarnn ha
yatn gerekten mahvedebilirler; hatta bu eilim bu gibi
ykc ekillerde ortaya kmam olsa bile, ocuunun
yalnzca kendisini tatmin etmek iin var olduu inanc
ile hareket eden bir anne, duygusal ynden ocuunu
ister istemez smrm olacaktr. Bu eit bir nevro
tik kimse ayn zamanda bakalarndan birtakm eyleri
esirgemek eilimini de gsterecektir; demek zorunda
olduu paray demek istemeyecek, verebilecei bilgile
ri vermeyecek, karsndaki kiiye umut verdii halde cin
sel ynden tatmin etmek istemeyecektir. Bakalarndan
bir eyler alma eilimlerinin varl tekrar tekrar gr
len hrszlk ryalar ile aa km olabilir; ya da al
mak iin bilinli bir tepi duyabilir, ama bunu durdura
bilir; zaman zaman gerek bir kleptoman olabilir.
Bu genel tipten olan kimseler, ou zaman baka
larn bir eylerden yoksun brakmak istediklerini fark et
meyebilirler. Bu ekilde hareket etme istekleri ile ilgili
olan endie, biri kendilerinden bir eyler bekledii za
man hemen bir inhibitionla sonulanabilir: Kendilerinden
beklenen bir doum gn armaann almay unuturlar,
ya da bir kadn kendilerine teslim olma isteini gster
dii zaman cinsel ynden gsz bir hale gelirler. Bu
nunla birlikte, bu endie her zaman gerek bir inhibi
tio n ^ yol amayabilir; bakalarn smrm olduklar
ya da bir eylerden yoksun braktklar eklinde gizli bir
korku olarak ortaya kabilir. u var ki, bu durumu bi
lin alannda iddetle reddetmekle birlikte, bakalarn
gerekten smrmekte ve bir eylerden yoksun brak
maktadrlar. Hatta yle bir durum da olabilir: Nevrotik

Camzn Tedirgin nsan|l79

bir insan bu gibi eilimlerin sz konusu olmad baz

faaliyetlerde byle bir korkuya kaplabilir de, baka ko
nularda bakalarn smrm olduunu ya da bir ey
lerden yoksun braktn fark etmeyebilir.
Bakalarn bir eylerden yoksun brakma eilimleri,
bakalarna her eyi ok gren, bakalarndan her eyi
esirgeyen bir hasetle birlikte gitmektedir. oumuz, ula
mak istediimiz baz elverili durumlar elde etmi olan
kimselere biraz olsun haset ederiz. Bununla birlikte, nor
mal bir insan sz konusu olduu zaman, arlk noktas
o insann bu elverili durumlar elde etmeyi istemi ol
masdr. Nevrotik bir insan ise hi de istemedii eyler
sz konusu olsa bile, yine de bakalarndan bu gibi ey
leri esirgemekte, ok grmektedir. Bu tipten olan anne
ler ou zaman ocuklarnn neesini ok grrler ve
onlara bugn glen, yarn alar gibi szler sylerler.
Nevrotik bir insan, bakalarna her eyi ok gren
bu tavrnn iliini hakl ve yerinde bir haset duygu
suna dayandrarak gizlemee alacaktr. Bakalarnn
sahip olduu eyler ister bir bebek, ister bir gen kz,
isterse bir elence, bir i olsun, o derece parlak ve is
tenilen bir ey olarak grlr ki, insan haset etmekte
tmyle hakl olduunu sanr.
Byle bir kendini hakl
grme, ancak farkna varmakszn gerekleri bozmakla
mmkn olabilir: insan kendi mal olan, kendisiyle ilgi
li olan eylerin deerini kltr ve bakalarnn sahip
olduu eylerin gerekten istenmee deer eyler oldu
u gibi bir yanlgya kaplr. Bu konuda kendini o dere
ce aldatabilir ki, baka birinin kendisinden stn oldu
u tek bir elverili durum yznden kendini gerekten
sefil, zavall bir halde grebilir; ama bunun dnda ka
lan btn teki eylerde hi de onun yerinde olmak is
temeyeceini unutabilir. Gerei bu ekilde bozduu iin
demek zorunda kald bedel, elinde bulunan mutluluk
imknlarn deerlendirme ve bu imknlardan zevk duy
ma yeteneksizliidir. Bununla birlikte, bu yeteneksizlik

]80[amzn Tedirgin insan

onu, o derece korktuu bakalarnn hasetinden koru

maktadr. Kendilerini baz kimselerin hasetinden koruya
bilmek iin yeterince nedenleri olan, bunun iin gerek
durumlarn baka trl gsteren birok normal kimse
ler gibi, elinde bulunan eylerden bile bile yararlanmak
istemiyor deildir; bu ite yle ileri gitmektedir ki, ger
ekten de kendini her trl zevkten yoksun brakmakta
dr. Bylece kendi amalarn bozmaktadr: Her eyi el
de etmek istemekte, ama ykc itkilerinin ve endieleri
nin sonucu olarak sonunda elleri bo kalmaktadr.
zerinde tarttm z btn dmanca eilimler gi
bi bakalarn smrme ya da bir eylerden yoksun b
rakma eiliminin de, yalnzca bozuk sosyal ilikilerden
ileri gelmekle kalmayp, ayn zamanda bu ilikileri daha
da bozduu apaktr. zellikle bu eilim, ou zaman
olduu gibi, az ok bilind bir ekilde ortaya kacak
olursa, ilgili kiiyi bakalarnn
yannda ister istemez
utanga ve ekingen bir duruma sokacaktr: Kendilerin
den hibir ey beklemedii insanlarn yannda tabii ola
bildii, kendini rahat ve serbest
hissedebildii halde
herhangi bir kimseden bir eyler almak, bir eyler ko
parmak imkn ortaya kar kmaz utanga bir hal ala
caktr. Karsndaki kimseden herhangi bir konuda akl
danma ya da bilgi edinme gibi belirli bir ey isteye
bilir; ya da gelecekte herhangi bir yarar salayabilece
ini umut etme gibi belli belirsiz eyler bekleyebilir. Ak
ilikileri iin olduu kadar btn teki ilikiler iin de
dorudur bu. Bu tip bir nevrotik kadn, ilgilenmedii er
keklerle birlikte olduu zamanlar tabii ve serbest bir
ekilde davranabilir; ama kendini sevdirmek istedii bir
erkein yannda tutuk ve sklgandr, nk onun iin
o erkein sevgisini kazanmak demek, ondan bir eyler
koparmak demektir.
Bu tip kimseler olaanst bir para kazanma yete
neine sahip olabilirler; bylece itepilerini yararl ka
nallara sevk edebilirler. ou zaman para kazanma ko-

amzn Tedirgin nsamjl.81

nusunda birtakm inhibition'lar gelitirecekler, bylece,

szgelii, cretlerini istemee ekinecekler ya da emek
lerinin gereken karln almadan alacaklar, bu e
kilde kendilerini olduklarndan daha cmert gsterecek
lerdir. Bu durumda, emeklerinin karlnda gereken pa
ray almadklar iin honutsuzluk duyabilirler; ama ou
zaman bu honutsuzluklarnn nedenini bilmezler. Byle
bir nevrotik insann inhibition'lar btn kiiliini kapla
yacak ekilde dallanp budaklanacak olursa, bamsz
bir hayat srmesi imknsz hale gelecek ve bakalar ta
rafndan desteklenmesi, yardm
grmesi gerekecektir.
Bu durumda, asalak bir hayat yaayacak ve bylece
smrc eilimlerini tatmin edecektir. Bu asalak tavr,
mutlaka, herkes bana bakmak, benim geimimi sala
mak zorundadr gibi kaba bir ekilde ortaya kmaz;
bakalarnn ona yardm etmesini, kendisinin yerine ha
rekete gemesini, i konusunda fikir vermesini istemek,
ksaca kendi hayatnn sorumluluunu bakalarnn yk
lenmesini beklemek gibi daha incelmi ekiller alabilir.
Bunun sonucu olarak genellikle hayata kar taknlan
tuhaf bir tavr ortaya kmaktadr: Hayatnn kendisine
ait olduunu, bu hayat baarl bir ekilde yrtmenin
ya da ziyan edip gitmenin kendisine
bal olduunu
ak bir ekilde kavrayamamakta, sanki btn olup bi
tenlerin kendisi ile hibir ilikisi yokmu gibi davran
maktadr; iyilik ve ktln dardan geldii ne, buna
kar elinden hibir ey gelmeyeceine, btn iyilikleri
bakalarndan beklemek, btn ktlkler
iinse yine
onlar sulamak hakkna sahip olduuna inanmaktadr.
Bu artlar altnda genellikle iyi eylerden ok, kt ey
lerle karlaaca iin, dnyaya kar gittike artan ac
bir duygunun uyanmas kanlmaz olacaktr. Sevilmek
iin duyulan nevrotik ihtiyata da ayn asalak tavr gr
mek mmkndr; zellikle sevgi ihtiyac maddi karlar
salama istei eklinde ortaya kt zaman...
Nevrotik bir insann bakalarn smrme ya da bir
eylerden yoksun brakma eiliminin sk sk rastlanan

182jamzn Tedirgin nsam

bir sonucu da, bakalarnn kendisini aldataca ya da

smrecei endiesidir. Her zaman, birinin kendisinden
bir eyler alaca, parasn ya da
fikirlerini alaca
korkusu ierisinde yaamaktadr ve karsna kan her
insann kendisinden bir eyler isteyebileceinden kork
maktadr. Gerekten aldatlacak
olursa, szgelii, bir
taksi ofr yolu uzatrsa, ya da bir garson iirilmi
bir hesap pusulas getirirse ar bir fkeye kaplmakta
dr. Bakalarn ktye kullanmay amalayan kendi ei
limlerini baka insanlara yanstmasnn
ruhsal deeri
apaktr, insann kendisine ait bir sorunla karlamak
tansa bakalarna hakl olarak kzdn hissetmesi daha
iyidir. Ayrca, histerik kimseler, baka birini sulamay
ou zaman onun gzn
korkutacak ya da kendini
sulamasna yol aacak, bylece ktye kullanlmasna
imkn verecek bir ara olarak kullanrlar. Sinclair Lewis,
Mrs. Dodsworth'un karakterinde bu eit bir stratejiyi
ok parlak bir ekilde dile getirmitir.
Nevrotik kiinin gl olmak, saygnlk kazanmak,
mal-mlk edinmek ya da zengin olmak iin gsterdii
abann amalar ve fonksiyonlar ok kaba bir ekilde
yle bir ema halinde gsterilebilir:
Amalar

N eye kar D m anlk, duygusunun ne

ekilde ortaya kt
gvenlik
salad

Gl olma

aresizlik- Bakalarna sz
gszlk geirme eilim i

Saygnlk kazanma

Kendini
kk
grme

Bakalarn kk
drme eilim i

M al-m lk-para
sahibi olma

Yoksulluk,
sefalet

Bakalarn bir eylerden

yoksun etme eilimi

Bu abalarn nemini, nevrotik olaylardaki roln

ve hangi klklar altnda
gizlenerek ortaya ktklarn
grmek ve bu noktalar zerinde nemle durmak erefi
Alfred Adlerindir. Bununla birlikte, Adler, bu abalarn

amzn Tedirgin nsan|l83

insan tabiatnn bata gelen eilimleri olduunu kabul

etmekte ve herhangi bir aklamaya ihtiya gsterdik
lerini sanm am aktadr'. Bu eilimlerin nevrotik kimseler
de karmza kan iddetli ekillerini ise aalk duy
gularna ve bedenle ilgili kusurlara
ve yetersizliklere
balamaktadr.
Freud da bu abalarn birok karmak sonularn
grm, ama bunlar bir btn olarak ele almamtr.
Saygnlk kazanmak iin gsterilen abay kendine hay
ran oima ya da kendine k olma eilimlerinin belirtisi
olarak grmtr. Gl olmak, mal-mlk ve para sahi
bi olmak iin gsterilen abalar ve bu abalarn kapsa
m olduu dmanlk duygularn ise nceleri anal-sadistic safhann sonular olarak grmtr.
Bununla
birlikte, daha sonra, bu eit dmanlk
duygularnn
cinsel bir temele dayanlarak aklanamyacan kabul
etmi ve lm igdsnn
belirtileri olduklarn ne
srmtr; bylece biyolojik yneliine bal kalmtr.
Adler de, Freud da bu gibi itkilerin oluumunda endie
nin oynad roi gremedikleri gibi, bu itkilerin ortaya
kma ekilleri ierisindeki kltrel unsurlar da gzden
karmlardn

(1) Gl olma isteinin ayn ekilde tek ynl bir deer

lendirilm esine N ietzschede rastlanmaktadr; Der Wille
zur Macbt.

XI. BLM

N E V R O T K

Y A R IM A

Gl olma, saygnlk kazanma,

mal-mlk edinme
yollar kltrden kltre deiir. Btn bunlar miras yo
lu ile elde edilebilirler, ya da cesaret, beceriklilik, has
talar iyiletirme, tabiatst glerle iliki kurma yete
nei, ruhsal dengesizlik, vb. gibi insann ierisinde bu
lunduu kltrel grubun deer verdii baz nitelikler sa
yesinde kazanlm olabilirler. Belirli niteliklerin ve elve
rili artlarn yardm ile gerekletirilmi olaanst ve
baarl faaliyetler sayesinde de elde edilebilirler. Bizim
kltrmzde
zenginliin ve
insann toplum ierisin
deki yerinin miras yolu ile gemesi bu konuda phesiz
belirii bir rol oynamaktadr. Bununla birlikte, g, say
gnlk ve zenginlie bireysel abalarla ulamak gerekti
i zaman, bakalar ile yarmal bir mcadeleye girmek
zorunlu olacaktr. Bu yarma ekonomik bir merkezden
btn teki alanlara doru yaylmakta, sevgiye, sosyal
ilikilere ve oyun gibi faaliyetlere de el atmaktadr. Bu
bakmdan bizim kltrmz ierisinde yaayan herkes
iin yarma bir sorundur ve bu sorunun nevrotik at
malarn ekirdei olarak her zaman karmza kmas
na amamak gerekir.
Bizim kltrmz ierisinde nevrotik bir yarma ile
normal bir yarma arasnda fark vardr, ilk olarak,
nevrotik bir insan hi de gerekli olmayan durumlarda
bile hep kendini bakalar ile lp durmaktadr. Ba-

amzn Tedirgin raanjl85

kalorini geme abas btn yarmal

durumlar iin
zorunlu olmakla birlikte, nevrotik bir insan, kendisine
hibir ekilde rakip olma olasl bulunmayan ve ken
disiyle ortak bir amac olmayan kimselerle bile boy l
meye kalkmaktadr. Kimin daha zeki, daha ekici,
daha ho olduu sorusu hibir ayrm gzetilmeksizin
herkes iin sz konusudur. Hayata kar taknd tavr,
at yarlarna katlan bir binicinin tavrna benzetilebilir;
onun iin bir tek eyin nemi vardr: Bakalarn geip
gemedii. Byle bir tavr, ister istemez, u ya da bu
gibi bir davaya gerek bir ilgi duymay engellemekte ya
da zedelemektedir.
nemli olan, yaplan eyin ierii
deil, bu eyin ne derece bir baarya yol aaca, ba
kalarn ne derece etkileyecei ya da ne kadar bir say
gnlk salayacadr. Nevrotik bir insan kendini hep ba
kalar ile ltnn farknda olabilir, ya da farknda
olmakszn, otom atik olarak bu ekilde hareket edebilir.
Ama byle bir yarmal durumun kendi hayatnda ne
derece rol oynadn
tam olarak fark etmesi seyrek
olarak mmkn olabilmektedir.
Nevrotik bir yarma ile normal bir yarma arasn
daki ikinci fark, nevrotik bir insann harisliinin yalnz
ca bakalarndan daha fazla bir eyler ortaya koymak
ya da daha fazla baar kazanmak isteini deil, tek
ve biricik olma isteini de kapsam olmasdr. Baka
larndan daha stn olup olmadn dnm olabilir,
u var ki amac her zaman en stn olmaktr. Amansz
bir harislikle harekete gemi olduunu tam olarak fark
etmi olabilir, ama daha ok harisliini ya tam olarak
bask altna almtr, ya da bir dereceye kadar rtbas
etmitir. Bu sonuncu durumda kendisi iin nemli olan
eyin baar kazanmak deil, yalnzca belli bir davaya
hizmet etmek olduuna inanabilir; amacnn n plana ge
ip herkesin dikkatini ekmek deil, yalnzca sahne ar
kasndan ipleri oynatmak olduuna inanabilir; ya da bir
zamanlar, hayatnn belli bir dneminde haris olduunu
kabul edebilir: Kk bir olanken ikinci bir Napoiyon,

1861amzn Tedirgin nsan

ikinci bir sa olmak, dnyay savatan kurtarmak gibi

hayaller kurduunu; kk bir kzken Wales Prensi ile
evlenmeyi hayal ettiini itiraf edebilir; ama o zamandan
beri geen sre ierisinde harisliinin tmyle silinip
gittiini ne srebilir. Hatta her eyden elini eteini
ekmi olduundan ikyet edebilir ve eski harisliini
bir para olsun canlandrmann iyi olacan syleyebilir.
Harisliini bsbtn bask altna alacak olursa, hibir
zaman harislik nedir bilmediine
kesinlikle inanabilir.
Bu durumda ancak psikanalist, hastann savunma me
kanizmalarndan birkan
gevetebilirse, bir zamanlar
byk bir adam olma hayalleri kurmu olduunu hatr
layacak, kendi sahasnda birinci olduunu, grlmemi
derecede akll ya da yakkl bir insan olduunu akln
dan geirdiini, kendisi dururken bir kadnn baka bir
erkee k olmasna hayret ettiini, hatta daha sonra
bu gibi durumlara fena halde ierlediini hatrlayacaktr.
Bununla birlikte, birok durumlarda, gstermi olduu
tepkilerde harisliinin ne derece rol oynadn bilmedi
i iin bu gibi dncelere pek nem vermemektedir.
Byle bir harislik bazan belirli bir amaca ynelecek
tir: Akll ya da ekici bir insan olmak, u ya da bu gi
bi bir baar kazanmak, ahlaki ynden stn olmak gibi.
Bazan da harislik belli bir amaca ynelecek yerde, ilgili
kiinin btn faaliyetlerini kapsayacak ekilde yaygmlaabilecektir: El atm olduu
her alanda en iyi, en
stn olmak zorunu duymak gibi. Hem byk bir yara
tc, hem nl bir fiziki, hem de esiz bir mzisyen ol
mak isteyebilir. Kadnsa eer, yalnzca kendi meslein
de birinci olmak istemekle kalmaz; ayn zamanda ku
sursuz bir ev kadn ve en iyi giyinen kadn da olmak
isteyebilir. Bu tipten olan yeni yetien genler bir mes
lek semekte ve o meslei srdrmekte glk eker
ler, nk bir meslei semek tekinden vazgemek,
hi deilse sevdii ilerin ve ilgi duyduu eylerin bir b
lmnden vazgemek demektir. Birok insanlar iin mi
marl, operatrl ve keman almay birlikte yrt

amzn Tedirgin nsam|187

mek zor bir itir. Bu tip yeni yetien genler gerekle

mesi mmkn olmayan ar umutlarla ie balayabilir
ler; Rembrandt gibi resim yapmak, Shakespeare'inkiler
gibi piyesler yazmak, laboratuvarda
almaa balar
balamaz doru bir kan saym yapmay baarabilmek
gibi... Ar derecede hais olmalar yznden kendilerin
den pek ok ey bekledikleri iin baarya ulaamazlar,
bylece arabuk cesaretlerini yitirirler, hayal krkl
na urarlar ve ok gemeden giritikleri iten vazgee
rek baka bir ie balarlar. Birok yetenekli insanlar ha
yatlar boyunca enerjilerini bu ekilde harcar dururlar.
Gerekten de, eitli alanlarda bir eyler baarabilmek
iin byk imknlar vardr; ama her eyle ilgilenmek
ve hemen her konuda ayn^ derecede haris olmak y
znden belli bir amac gerekletirmek iin gereken se
bat gsteremezler; sonunda
hibir ey baaramazlar
ve o gzelim yetenekleri ziyan olup gider.
nsan kendi harisliinin farkna varsn ya da varma
sn, bu harisliin engellenmesine kar her zaman ar
bir duyarlk gsterilmektedir. Kazanlan bir baar bile
bir hayal krkl uyandrabilir, nk beslenmi olan b
yk umutlarla boy lecek dzeyde deildir. Szgeli
i, bilimsel bir yaz ya da kitap yaynlayarak kazanlan
bir baar bir hayal krklna yol aabilir, nk gaze
telerde byk yanklar uyandracak yerde yalnzca snr
l bir ilgi uyandrabilmitir. Bu tip bir insan g bir s
navdan getikten sonra, ayn snavdan bakalarnn da
getiini syleyerek baarsn kmseyecektir. Bu e
kilde hep hayal krklna urama eilimi, bu tip insan
larn baarnn tadna niin varamadklarn
aklayan
nedenlerden biridir. teki nedenler zerinde daha son
ra duracam. Bu gibi insanlar hi phesiz her trl
eletiriye kar da ar bir duyarlk gsterirler. Birok
lar ilk kitaplarndan ya da ilk resimlerinden sonra hi
bir ey koyamamlardr ortaya, nk en yumuak, en
hafif eletirilerden bile btn cesaretlerini yitirmilerdir.
Birok gizli nevroz halleri ilk olarak bir iist'n (mirin)

188|amzn Tedirgin nsan

yapt bir eletiri ya da bir baarszlk yznden o rta

ya km tr -bu eletiri ve baarszlk nemsiz olsa bile
ya da hi deilse bu derece bir ruhsal bozukluk yarata
cak kadar nemli olmasa bile.
Normal bir yarma ile nevrotik bir yarma arasn
daki nc fark, nevrotik bir insann harisliinin hi
kimse benim kadar gzel, benim kadar yetenekli, benim
kadar baarl olmayacak cmlesi ile dile getirilebile
cek dmanca bir tavr kapsam olmasdr. Her iddet
li yarmada dmanca bir tavr vardr, nk yarma
clardan birinin zaferi tekinin yenilgisi demektir. Ger
ekten de, bireysellie dayanan bir kltrde o derece
iddetli bir yarma vardr ki,
tek bana ele alnd
zaman bunu nevrotik bir zellik olarak niteleyip niteleyemiyeceimize karar vermek gtr. Hemen her zaman
kltrel bir davran kalb ie karmaktadr. Bununla
birlikte, nevrotik bir insanda byle bir tavrn ykc olan
grn, yapc olan grnnden daha ar basar:
Bakalarnn baarszln grmek, kendi baarsndan
daha nemlidir. Daha yerinde bir deyimle, nevrotik bir
harislik gsteren bir insan, bakalarn baarszla u
ratmak sanki kendi baarsndan daha nemliymi gibi
davranmaktadr. Gerekte, kendi baars onun iin son
derece nemlidir; ama daha sonra greceimiz gibi, ba
ar kazanmasn engelleyen iddetli inhibition'lar oldu
u iin, yapabilecei tek ey bakalarndan stn olmak,
hi deilse kendini bakalarndan stn grmektir: Ba
kalarn ezmek, kendi dzeyine indirmek, daha dorusu
kendinden daha aa bir dzeye indirmektir.
Kltrmzn yarmal mcadeleleri ierisinde, bir
insann kendi durumunu glendirmek, kendi nn-ann artrmak, ya da kendisine rakip olabilecek birinin
ykselmesine frsat vermemek iin, kendisiyle yarma
durumunda olan birine zarar vermee almas ou za
man uygun grlmektedir. u var ki, nevrotik bir insan,
bakalarn kltmek
iin kr krne, hibir ayrm

amzn Tedirgin nsam |l89

yapmakszn ve iten gelen bir zorlama ile hareket et

mektedir. Bakalarnn kendisine gerekten zarar verme
yeceini bilmi olsa bile, hatta onlarn baarszlnn
kendi menfaatlerine aykr olduunu ok ak ve seik
oiarak bilmi olsa bile yine bu ekilde davranmaktadr.
Kesinlikle hissettii ey udur: Ancak tek bir kii baa
rl olabilir. Bu ise hi kimse deil, yalnz ben baarl
olacam demenin baka trlsdr. Bakalarna zarar
verme itepisinin arkasnda iddetli bir heyecan gizlen
mi olabilir. Bir rnek verecek olursak, piyes yazmakta
olan bir adam bir arkadann da piyes yazdn duyun
ca iddetli bir fkeye kaplmtr.
Bu ekilde bakalarnn gsterdii abalar engelle
mek ya da baarszla uratmak itepisi birok iliki
lerde ortaya kabilir. Ar derecede haris olan bir o
cuk, ana-babasnn kendisini yetitirmek iin gsterdii
her trl abay engellemek iin zorlu bir istek duyabi
lir. Eer ana-babas onun tavr ve hareketlerinin iyi ol
mas ve sosyal bir baar kazanmas iin urayorlarsa,
ocuk sosyal ynden skandal yaratacak bir davran ka
lb gelitirecektir. Entelektel gelimesi iin aba gs
teriyorlarsa, renmee kar o derece iddetli Inhibitionlar gelitirecektir ki zayf akll olduu izlenimi uya
nacaktr. Zayf akll olduklar phesi ile bana getirilen
iki gen hasta vard; oysa daha sonra bu gen kzla
rn ok yetenekli ve zeki olduklar ortaya kt. Psikana
liste kar da ayn ekilde davranmalar, ana-babalarn
hayal krklna uratmak iin duyduklar
istei a
kartmt. Bu gen kzlardan biri, bir sre benim syle
diklerimi sanki anlamyormu gibi davranm, bu yzden
onun zeks konusunda verdiim
yargda yanldm
sanmama yol amt; bu durum bu gen kzn bana da
tpk ana-babasna ve retmenlerine davrand ekilde
davrandn, bana da ayn oyunu oynadn anlaynca
ya kadar srd. Her iki gen kz da son derece haristi
ler, ama tedavinin balad sralarda bu harislik tmy
le ykc itepilerie karm durumdayd.

190|amzn Tedirgin insan

Derslere ya da herhangi bir tedavi ekline kar da

ayn tavr taknlabilir. Dersler ve tedavi ekilleri sz ko
nusu olduu zaman ilgili kiinin menfaati onlardan ya
rarlanmay gerektirir. Bununla
birlikte, bu tipten olan
bir insan iin, daha dorusu byle bir insann hep ba
kalar ile yarmaya kalkan yan iin, retmenin ve dok
torun baarsn engellemek ve bozmak daha nemlidir.
Bu amaca yalnzca bakalarnn kendisi zerinde hibir
baar kazanamadn
kantlayarak ulaacak olursa,
hasta ya da cahil kalmaa bile razdr; bylece bakala
rnn hibir ie yaramadklarn onlara kantlam olacak
tr. Btn bu olup bitenlerin bilind alanda getiini
sylemee gerek yok. Byle bir insann bilin alannda,
retmenin ya da doktorun gerekten yeteneksiz olduk
lar, ya da kendisi iin gereken kimseler olmadklar ek
linde kesin bir kan ile karlayoruz.
Bu tip bir hasta, psikanalistin kendisini baarl bir
ekilde tedavi etmesinden fena halde rkecektir. Psika
nalistin gsterdii abalar baarszla uratmak iin
elinden geleni yapacak, bu ekilde davranmakla kendi
amalarm bozduu apak olsa bile ayn ekilde hare
ket edecektir. Psikanalisti yanl yola sevk etmek ya da
nemli bilgileri aklamamakla kalmayacak, ayn zaman
da hasta olarak kalmakta ya da elinden geldii kadar
ktlemekte devam edecektir. Durumda iyiye doru bir
gidi olduu zaman bunu psikanaliste sylemeyecek ya
da istemeye istemeye, szlana szlana syleyecek; psi
kanaliz sonucunda herhangi bir noktann aydnla ka
vumasn ya da iyiye doru gidii baka etkenlere -s
deiikliklerine, aspirin alm olmasna, okuduu bir ya
zya, vb.- balayacaktr. Psikanalistin
hibir dediini
yapmayacak, bylece onun kesinlikle yanlm olduunu
gstermee alacaktr. Ya da daha nce psikanalistin
ne srd, kendisinin ise iddetle reddettii bir fikri
kendi buluu imi gibi ortaya atacaktr.
Bu sonuncu
davran gnlk hayatmzn sradan ilerinde sk sk kar
mza kabilir; bilind bir ekilde bakalarnn fikirle

amzn Tedirgin Insan:191

rini kendine mal etme mekanizmasn harekete getiren

g olarak rol oynamaktadr ve bir fikri ncelikle kimin
ortaya att konusundaki mcadelelerin ounun byle
bir psikolojik temeli vardr. Bu tip bir insan kendisinden
baka hi kimsenin yeni bir fikri olabilecei dncesi
ne katianamyacaktr. Kendisinin olmayan her trl fik
ri kesinlikle kmseyecektir. Szgelii, o sralarda ken
disiyle yarma durumunda bulunan birinin tavsiye et
tii bir kitab okumak, bir filmi grmek istemeyecek ya
da onlardan holanmayacaktr.
Btn bu tepkiier analiz srasnda gittike a k
t zaman, yaplan iyi bir yorumlamadan sonra nevrotik
bir insan fke nbetleri gsterebilecektir: Bir eyler k
rp dkmek ya da psikanaliste hakaretler savurmak gibi.
Ya da baz sorunlar aydnlandktan hemen sonra, zl
memi bir halde duran daha bir sr sorunun var oldu
una dikkati ekecektir. Gze arpacak kadar iyilemi
ve akl ile bu gerei kabul etmi olsa bile, her trl
minnet duygusuna kar sava aacaktr. Nankrlk duy
gusunda phesiz baka etkenler de ie karmaktadr.
Birtakm ykmllkler altnda kalma korkusu gibi; ama
nankrln nemli bir unsuru, ou zaman, nevrotik
kiinin herhangi bir kimseye u ya da bu gibi bir ey
iin deer vermek yznden hissettii kklk duygu
sudur.
Bakalarn yenilgiye uratma itepileri ayn zaman
da epeyce endie de yaratmaktadr; nk nevrotik bir
insan, otomatik olarak, bakalarnn da tpk kendisi gi
bi bir yenilgiye uradktan
sonra kendilerini incinmi
hissedeceklerini ve alma duygularna kaplacaklarn
dnmektedir.
Bu bakmdan bakalarn incitmekten
rkmektedir ve baka insanlar
baarszla uratma
eilimlerinin gerekten hakl olduunu sanarak ve bu
nokta zerinde srarla durarak bu eilimlerin bilinlen
mesine frsat vermemektedir.
Nevrotik bir insan bakalarn kltmek iin iddet
li bir eilim duyduu zaman, olumlu bir kan edinmek.

192jamzn Tedirgin nsam

olumlu bir tavr taknmak ya da olumlu bir karar vermek

konusunda birtakm glklerle karlamaktadr. Bir in
san ya da bir konu zerinde edinmi olduu olumlu bir
kan, herhangi bir kimsenin yapt en ufak bir eletiri
ye bile dayanamayp sarslmakta ve kmektedir; nk
nevrotik bir insann bakalarn kltme ya da kk
grme itepileri en nemsiz bir eyle bile harekete ge
ebilmektedir.
Nevrotik bir insann gl olmak, saygnlk kazan
mak, mal-mlk-para edinmek iin gsterdii abadan ile
ri gelen btn bu ykc itepiler yarmal bir mcadele
ye yol amaktadr. Kltrmz ierisindeki genel yar
mal mcadelede normal nsanlarn da bu gibi eilimle
ri olabilir; u farkla ki, nevrotik bir insanda bu itepiler,
yol aabilecekleri herhangi bir elverisiz durumdan ve
acdan ayr olarak bal bana bir nem tarlar. Ba
ka insanlar kk drme, smrme ve aldatma ei
limi, nevrotik bir insan iin, btn bunlar baarabildii
zaman kendi stnln gsteren bir zaferi, baarama
d zaman ise bir yenilgiyi ifade eder. Bakalarndan ya
rarlanmak, onlardan bir eyler almak imknn bulama
yan nevrotik bir insann gsterdii fke, genellikle by
le bir yenilgi duygusundan ileri gelmektedir.
Herhangi bir toplumda bireyler-aras bir yarma ha
vas egemen olduu zaman -erkeklerin ve kadnlarn ha
yat sahasnn kesinlikle birbirinden
ayrlmam olduu
durumlarda- bu yarma eninde sonunda iki cins arasn
daki ilikileri bozacaktr. u var ki nevrotik bir yarma,
ykc niteliinden tr normal
bir yarmadan daha
fazla ykntya yol amaktadr.
Kadnla erkek arasndaki sevgi ilikilerinde nevrotik
kiinin, eini kk drmek, kendisine boyun edir
mek ve yenmek eilimleri byk bir rol oynamaktadr.
Cinsel ilikiler ya eini kk drmek ye kendisine
boyun edirmek iin, ya da onun tarafndan yenilmek ve
kk drlmek iin bir ara olarak kullanlmaktadr;

amzn Tedirgin insan j193

cinsel ilikilerin byle bir amala kullanlmas hi p

hesiz onlarn temel
niteliine aykrdr.
ou zaman
Freud'un erkeklerin sevgi ilikilerinde bir blnme ola
rak niteledii bir durum ortaya kmaktadr; Erkek ancak
kendinden daha aa dzeyde olan kadnlara cinsel bir
ilgi duyabilmekte, sevdii ve hayran olduu kadnlar
sz konusu olduu zaman ise ne cinsel istek duymakta,
ne de cinsel gce sahip olabilmektedir. Byle bir kimse
iin cinse! iliki, kk grme ya da kk drme ei
limlerine ok sk bir ekilde baldr; bylece sevdii ya
da sevebilecei bir kimsenin yannda hemen cinsel is
teklerini bask altna almaktadr. Bu tavr genellikle o er
kein ocukken annesine kar taknm olduu tavra
balanabilir: Annesinin kendisini kk grdn his
setmi, buna karlk o da onu kk grmek, kk
drmek istemitir; ama korktuu iin bu itepisini a
r bir ballk duygusu iie gizlemitir -bu durum genellik
le ilk ocukluk safhasna
saplanp kalma (fixation)
olarak nitelenmektedir. Daha sonraki hayatnda kadnla
r iki gruba ayrmak gibi bir zm yolu bulmutur; sev
dii kadnlara kar ierisinde kalm
olan dmanlk
duygusu, onlar gerekten engellemek eklini almtr.
Bu tip bir erkek mevki ya da kiilik bakmndan ken
disi ile eit durumda ya da kendinden stn bir kadn
la iliki kuracak olursa, onunla iftihar edecek yerde o
u zaman gizli bir utan duyacaktr. Byle bir tepki gs
terdii iin de son derece aracaktr; nk bir kadn
la cinsel iliki kurmann o kadnn deerini kltmeye
ceini bilinli olarak bilmektedir. Bilmedii, fark etmedi
i ey ise udur: Cinsel iliki yolu ile bir kadn klt
me itepileri o kadar kuvvetlidir ki. duygusal ynden o
kadn onun iin aalk bir yaratk halini almaktadr.
Bu bakmdan ondan utanmas akla-manta uygun bir
tepkidir. Bir kadn da, ayn ekilde, sevdii bir erkekten
akld bir utan duyabilir; bu duygusunu onunla birlik
te gzkmek istememek, ya da onun iyi niteliklerini gr
mek istememek, bylece ona hak etmi olduundan da

194jamzm Tedirgin nam

ha az deer vermekle aa vurabilir. Psikanaliz, byle

bir kadnn da ayn ekilde eini kltme eilimleri ol
duunu. ama bu eilimlerin bilind alanda kaldn
gsterm ektedir'. Genellikle kadnlara kar da bu gibi
eilimleri olabilmektedir, ama bu eilimler, birtakm zel
nedenlerle, erkeklerle olan ilikilerinde daha ok gze
arpmaktadr. Bu zel
nedenler eit eit olabilirler:
Kendisinden daha elverili bir durumda bulunan bir erkek
kardee duyulan kin; zayf bir babaya duyulan nefret;
ekici bir kadn olmadn dnmek, bu yzden erkek
lerin kendisine yz vermeyeceklerini beklemek, vb. Ayn
zamanda kadnlardan ok rkm olduu iin de onlar
kltme eilimlerinin ortaya kmasna frsat vermeye
bilir.
Kadnlar da, tpk erkekler gibi, kar cinsten olanla
r kltmek ve kendilerine boyun edirmek eilimlerinin
tam olarak farknda olabilirler. Bir gen kz, yalnzca bir
erkei parmann ucunda oynatabilmek gibi ak bir
amala onunla bir sevgi ilikisi kurabilir. Ya da erkekle
ri kendine doru ekebilir, ama kendisine balandklar
n hisseder etmez silkip atabilir. Ne var ki bu kk d
rme istei genellikle bilinli deildir; bu gibi durum
larda dolayl ekillerde ortaya kabilir: Bir erkein ne
risini tutulamyan bir kahkaha ile karlamak gibi. Ya da
cinsel soukluk eklini alabilir; bu ekilde o erkee ken
disini tatmin edemiyeceini gstermek isteyebilir; byle
ce -zellikle o erkekte kadnlar tarafndan kk grl(1) Dorian Feigenbaum, Psychoanalytic Quarlerly'de Mor
bid Shame ad ile yaynlanacak olan bir yazsnda bu
eit bir vaka zerinde durmaktadr. Bununla birlikte,
Feigenbaum'un yapt yorumlama benimkinden farkl
dr; nk o, utan duygusunu eninde sonunda kz o
cuklarn erkek ocuklarn penisine duyduu hasete ba
lamaktadr. Psikanalitik almalarda kadnlarn castrative* eilim leri olarak grlen ve penise duyulan ha
sete balanan eilim lerin ou bence erkekleri klt
me, kk drme isteinin sonucudur.

amzn Tedirgin nsan|195

me gibi nevrotik bir korku olduu zaman- onu kk d

rmeyi baarabilir. Bunun tam tersi olan ve ou za
man ayn insanda grlen bir durum da vardr: Cinsel
ilikiler yznden incindiini, kldn, aa grl
dn hissetmek. Kralie Victoria'nn
zamannda bir
kadnn, cinsel ilikileri kltc bir ey olarak grme
si kltrel bir davran kalb idi; cinsel ilikiler yasal bir
temele dayand ve kibar bir hanma yakacak ekil
de souk bir hal ald zaman bu duygu zayflyordu.
Son otuz yldan beri bu kltrel etki gittike zayflam
olmakla birlikte, bugn hl olduka kuvvetlidir ve er
keklerden ok kadnlarn, cinsel ilikileri kltc bir
ey olarak grmeleri bununla aklanabilir. Bu da cinsel
souklua, ya da erkeklerle iliki kurma istei var oldu
u halde onlardan bsbtn uzak durmaa yol aabilir.
Byle bir tavr taknm olan bir kadn, masochistic bir
takm hayaller ya da sapklklarla ikinci dereceden bir
tatmine ulaabilir, ama cinsel ilikilerin kendisini kl
teceini bekledii iin erkeklere kar iddetli bir d
manlk duyabilir.
Kendi erkekliine hibir ekilde gvenemeyen bir er
kek de, bir kadnn kendisinden holand apak olsa
bile, onun yalnzca cinsel bir tatmin
duyabilmek iin
kendisiyle iliki kurmaa raz olduundan kukulanabilir
ve kendisinin ktye kullanldn sand
iin kadna
kar fke ve nefret duyabilir. Ya da kadnn cinsel bir
tatmin duymamasn, katlanlamyacak bir kk grl
me olarak yorumlayabilir; dolaysyla kadnn da cinsel
bir zevk duymas konusunda ar bir kayg gsterebilir.
Kendisi bu ar kaygy bakasnn duygularn dikkate
alma ve bakasna sayg gsterme eklinde yorumla
m olabilir. Ama gerekte kaba ve saygsz bir erkek
olmas mmkndr; bu durumda, kadnn cinsel tatmin
duymas konusundaki kayglar, yalnzca kk grlme
ye kar bavurduu bir savunma mekanizmasdr.
Bakalarn kltme ve baarszla uratma itkile
rini gizleyecek iki ana yol vardr: Bu etkileri bir hayranlk

lejamzu Tedirgin insan

maskesi altnda gizlemek, ya da phecilie bavurarak

akla uygun bir ekle sokmak. phecilik, gerekten var
olan birtakm akla uygun anlamazlklarn ifadesi olabi
lir. Ancak, gerek bir temele dayanan bu gibi pheler
kesin olarak bir yana itildii zaman baz gizli itkiler ara
mak gerekecektir. Bu gibi itkiler bilin yzeyine o dere
ce yaklam olabilirler ki, yalnzca bu phelerin gerek
ten sz konusu olup olmadn sormak bile bir endie
nbeti yaratabilir. Hastalarmdan biri, farknda olmaks
zn, her mlakatta kaba bir tavr taknarak beni kk
drmee almt. Daha sonra, baz bakmlardan be
nim iyi bir doktor olup olmadm konusunda gerekten
phe duyup duymadn sorduum zaman, bu soruya
iddetli bir endie nbeti iie tepki gstermiti.
Bakalarn kltme ve baarszla uratma itkile
ri hayranlk maskesi altnda gizlendii zaman iler daha
karmak bir hal alr. Gizliden gizliye kadnlar incitmek
ve onlara hakaret etmek isteini duyan erkekler, bilinli
olarak onlara byk bir deer verirler. Bilind olarak
hep erkekleri kltmee ve baarszla uratmaa a
lan kadnlar ise, erkekleri bir kahraman olarak grr
ler ve onlara taparlar. Nevrotik bir insann bir bakas
n kahraman olarak grp ona tapmasnda, normal bir
kimsede olduu gibi, o kiinin bykl ve deeri kar
snda duyulan gerek bir hayranlk sz konusu olabilir;
ama nevrotik bir insann ayrt edici nitelii, iki eilimi
birletirmi ve uzlatrm olmasdr: (1) Deeri ne olur
sa olsun herhangi bir baarya kr krne hayran ol
mak -nk kendisi de baarya ulamak istemektedir;
(2) baar kazanm bir insana kar duyduu ykc is
teklerini gizlemek.
Evlilik ilikilerinde karmza kan baz tipik at
malar bu temel noktalardan hareket ederek anlamak ge
rekir. Bizim kltrmzde, atmalar ou zaman ka
dnlarla ilgili olacaktr, nk baarya
ulatrabilecek
d uyarmlar ve baarya ulama imknlar erkekler iin

amzn Tedirgin nsan[197

daha oktur. Kahraman olarak grd bir erkee tapa

cak kadar hayran olan bir kadnn, o erkek yalnzca ger
ekten baarl olduu iin ya da ileride baar kazana
can dnerek evlendiini varsayalm. Bizim kltr
mzde, bir kadn, bir dereceye kadar kocasnn baars
na katlabiidii iin, kocas baarl olduu srece biraz
olsun tatmin duyabilir. u var ki, kendisi atnal bir
durum ierisindedir: Kocasn baarl olduu iin sev
mekte, ayn zamanda yine bu yzden ondan nefret et
mektedir; kocasnn baarsn ykmak istemektedir; ama
bir yandan da bu baarya katlarak baarnn tadna
varmak istedii iin bu ykc isteklerine set ekmekte
dir. Byle bir kadn, kocasnn baarsn ykmak istei
ni, gereksiz yere bol bol para harcayarak kocasnn ma
li gvenliini tehlikeye sokmak, gcn ve cesaretini y i
tirmesine yol aacak kavgalarla rahatn huzurunu kar
mak, onu kmsediini belli edecek sinsi bir tavr ta
knarak kendine olan gvenini sarsmak gibi davranlar
la aa vurabilir. Ya da bu ykc isteklerini, kocasn
durup dinlenmeksizin daha ok baar kazanmaa zorla
mak, buna karlk kocasnn rahatn ve mutluluunu hi
dnmemek eklinde de aa vurmu olabilir. Bu nef
ret duygusu, herhangi bir baarszlk belirtisi karsn
da daha ak ve seik bir hal almaktadr; kocas baar
l olduu srece her bakmdan kocasn seven bir kadn
tavr taknabildii halde, imdi ona yardm edecek ve
cesaret verecek yerde, ona kar cephe almaktadr; n
k kocasnn baarsna katld srece gizli kalabilen
alma eilimleri, baarszlk belirtileri ile birlikte he
men ortaya kmaktadr. Btn bu ykc eilimler sevgi
ve hayranlk perdesi arkasna gizlenmi olabilirler.
Sevginin nasl olup da harislikten ileri gelen ykc
eilimleri telafi edecek bir ara olarak kullanldn gs
terebilmek iin, sk sk karmza kan baka bir rnek
ten sz amak istiyorum. Kendine gvenen, yetenekli ve
baarl bir kadnn hikyesidir bu. Evlendikten sonra yal
nzca iinden kmakla kalmam, ayn zamanda (koca

198jamzm Tedirgin nsan

sna) baml bir tavr taknm ve her trl harisliinden

vazgemi gibi grnmtr -btn bunlar tam bir ka
dn olma eklinde tanmlanabilir. Kocas genellikle ha
yal krklna uramtr, nk kendine iyi bir arkada
bulduunu sand halde, kendisi ile ibirlii yapmayan
ve kendini kocasndan aa dzeye indiren bir kadn
la kar karya kalmtr. Bu derece deien bir kadn,
kendi imknlar ve yetenekleri konusunda birtakm nev
rotik kukular duyuyor demektir. Baarl bir erkekle ya
da hi deilse baarl olacan umduu bir erkekle ev
lenmekle kendi haris emellerine ulamasnn, hi deil
se gvenlie ulamasnn daha kolay,
daha tehlikesiz
olacan sezmitir. Buraya kadar bu durum herhangi
bir bozuklua yol aacak yerde, ie yaramtr. u var
ki. bu nevrotik kadn kendi haris emellerinden vazgeti
i iin gizliden gizliye isyan etmi, kocasna kar d
manca duygular beslemee balam ve nevrotik bir in
sann ya hep, ya hi ilkesine gre bir hilik duygusu
na kendini kaptrmtr; sonunda gerekten de bir hi
olmutur.
Daha nce sylemi olduum gibi, bu eit bir tep
kiye kadnlarda erkeklerden daha ok rastlanm olma
snn nedeni, kltrel durumla ilgilidir; nk kltrmz
baary erkeklerin hayat sahas olarak grmektedir. Bu
eit bir tepkinin kadnln ayrt edici niteliinden ileri
geien bir zellik olmadn gsteren bir olgu vardr: Du
rum tersine evrildii zaman, yani kadn daha gl, da
ha zeki, daha baarl olduu zaman erkekler de ayn
tepkiyi gstermektedirler. Sevgi alan dnda her eyde
erkein stnlne inanan bir kltr ierisinde yaad
mz iin, erkein taknd byle bir tavrn hayranlk
maskesi altnda gizlenmesine daha az rastlarz; bu tavr
genellikle olduka ak bir ekilde, dorudan doruya
kadnn menfaatlerini ve iini engelleme davran ola
rak ortaya kmaktadr.
Bu yarma havas yalnzca erkeklerle kadnlar ara-1
srdaki ilikileri etkilemekle kalmaz, ayn zamanda e

amzn Tedirgin inam 199

seme konusunda da
glkler yaratr. Bu bakmdan
nevrozlarda karmza kan sorunlar, yarmal bir kl
tr ierisinde ou zaman normal olarak grlen zel
liklerin daha ar bir grnnden baka bir ey de
ildir. Normal olarak e seme ou zaman saygnlk ka
zanmak, mal-mik ve para edinmek iin gsterilen aba
larla. yani ak alannn dnda kalan itkilerle belirlen
mitir. Nevrotik bir insanda ise her ey bu itkilerle be
lirlenmitir; nk bir yandan bakalarna sz geirmek,
saygnlk kazanmak, bakalarndan destek grmek iin
gsterdii abalar normal bir insannkinden daha zorlu
ve daha kuvvetlidir; br yandan k ar cinsten olan kim
seleri de kapsayacak ekilde bakalar ile olan btn
ilikileri uygun bir e semeyi imknsz klacak ekilde
bozulmutur.
Ykc bir yarma e-cinsel eilimleri iki bakmdan
glendirebilir; ilk olarak, kendisine eit olan kimselerle
cinsel bir yarmaya girmekten kanmak iin kar cins
ten olanlardan bsbtn el ekmeyi gerektiren bir itepinin ortaya kmasna yol aar; ikinci olarak da, yarat
m olduu endie bir gvenlik ihtiyacn gerektirir; daha
nce gsterilmi olduu gibi, gvenlik salayan bir sev
giye duyulan ihtiya ou zaman ayn cinsten olan bi
rine saplanp kalma gibi bir sonu yaratr. Ykc bir ya
rna ile e-cinsel itkiler arasndaki bu iliki, hasta ve
psikanalist ayn cinsten olduu zaman, psikanaliz sra
snda ounlukla karmza kabilmektedir.
Byle bir
hasta kendi baarlarn vd, psikanalisti ise km
sedii bir dnemden geebilir. Balangta bunu o dere
ce klk deitirmi bir biimde yapar ki, bu ekilde
hareket etmi olduunu hi fark etmeyebilir. Daha sonra
psikanaliste kar taknd tavr fark eder, ama hl
kendi duygularn kavrayamaz ve ne kadar iddetli bir
heyecann byle bir tavra yol atn bilemez. Daha son
ra kendi dmanca tavrnn psikanalist zerindeki etki
sini yava yava hissetmee baladka, ayn zamanda
gittike kendini daha rahatsz, daha tedirgin hissettike

200'amzm Tedirgin insan

-endieli ryalar, arpntlar, huzursuzluklar, vb.- birden

bire ryasnda psikanalistin kendisini ptn grr ve
psikanalistle yakn bir iliki kurmak iin duyduu istek
leri, kurduu hayalleri fark eder; bylece endiesini ha
fifletmek ihtiyacn aa vurmu olur. Hasta, ierisinde
bulunduu yarmal durumun yaratm olduu sorunlar
la yz yze gelmee hazr olduunu anlayncaya kadar
bu gibi tepkiler tekrar tekrar ortaya kabilir.
Byiece, ksaca sylemek gerekirse,
hayranlk ve
sevgi bakalarn baarszla uratma itkilerini u. e
kilde giderebilir: Ykc itepileri bilindnda tutmakla;
kendisiyle rakibi arasnda almaz bir mesafe yaratarak
yarmay bsbtn ortadan kaldrmakla; bakasnn ba
arsna katlmak ve bakasnn baarsndan dolayl bir
zevk duyabilmekle; rakibinin houna gidecek ekilde ha
reket etmek, bylece ondan gelebilecek bir alma teh
likesini ortadan kaldrmakla.
Nevrotik bir yarmann cinsel ilikiler zerindeki et
kileri konusunda imdiye kadar sylenmi olan eyler,
tam olmamakla birlikte, byle bir yarmann cinsler-aras ilikileri nasl bozduunu gstermee yetecektir. Bu
nokta ok nemlidir, nk kltrmz ierisinde cins
ler arasnda iyi ilikiler kurma imknn ortadan kaldran
bu yarma, ayn zamanda bir endie kaynadr, dolay
syla iyi ilikiler kurmay daha ok istenilen bir ey ha
line getirmektedir.

XII. BLM

Y A R I M A D A N E L E K M E K
Nevrotik yarma, ykc niteliinden tr byk bir
endieye yol amakta, bunun sonucu olarak da yarma
dan kamaya neden olmaktadr. imdi u soruyu sorma
mz gerekiyor: Bu endie nereden ileri gelmektedir?
Bu endieyi yaratan kaynaklardan birinin u olduu
nu anlamak g deildir: Amansz bir ekilde kendi ha
risliini gidermee alan bir insann, baka birinden
gelebilecek bir misilleme davranndan korkmas. Kar
sna kan herkesi ineyip geen, baarl olduklar ya
da baar kazanmak istedikleri zaman onlar kltmek
ve ezmek isteyen bir kimsenin, bakalarnn da kendisi
ni ayn ekilde baarszla uratmak
isteyeceinden
korkmu olmas gerekir. Ama byle bir misilleme korku
su, bakalarnn zarar pahasna baar kazanan herkes
te var olmakla birlikte, nevrotik bir insann ar endie
sinin ve bunun sonucu olarak da yarma karsndaki
inhibition'unun hemen hibir zaman tek nedeni deildir.
Deneylerimiz bize bu misilleme korkusunun tek ba
na her zaman inhibition'lara gtrmediini gstermek
tedir. Tersine, yalnzca bakalarnda gerekten var olan
ya da var olduu sanlan bir haset duygusunu, yarma
y ve ktl soukkanl bir ekilde
hesaba katma;
ya da herhangi bir baarszlktan
kanabilmek iin
kendi gcn artrmaa alma gibi bir tavra da yo!
aabilir. Belli bir tipten olan baarl insanlarn hayatta

202jamzn Tedirgin nsan

yalnz bir tek amalar vardr: Gl ve zengin olmak.

Ama bu gibi insanlarn kiilik yaps, kesinlikle nevrotik
olan kimselerin kiilik yaps ile karlatrld zaman,
arada byk bir fark olduu grlecektir. Amansz bir
ekilde baar peinde koan bir insan, bakalarnn ken
disini sevip sevmediine aldr etmez.
Bakalarndan
hibir ey istemedii ve beklemedii gibi, kendisine yar
dm edilmesini ya da herhangi bir ekilde cmert davranlmasn da istemez ve beklemez, istemi olduu eye
yalnzca kendi gc ve abas ile ulaabileceini bilmek
tedir. Hi phesiz bakalarndan yararlanacaktr; ama
onlarn kendisi hakknda iyi bir kan edinmi olmalarna
ancak kendi amacna ulamak bakmndan yararl oldu
u srece nem verecektir. Bal bana bir ama ola
rak sevgi onun iin hibir ey ifade etmez.- stekleri ve
savunma mekanizmalar tek bir izgi zerinde gelimek
tedir: Gl olmak, saygnlk kazanmak, zengin olmak.
atmalar yznden bu eit bir davran benimse
mi olan bir insan bile, kendi ierisinde kendi abalarn
engelleyen bir ey yoksa eer, allagelmi nevrotik zel
likleri gelitirmeyecektir. Korku onu yalnzca daha baa
rl ve daha gl bir insan olabilmek iin gittike daha
ok aba gstermee sevk edecektir.
Nevrotik bir insan ise birbiriyle uzlaamyan iki yol
izlemektedir: Yalnzca ben... cmlesi ile ifade edilebi
lecek bir stnle ulaabilmek iin gsterilen saldrgan
bir aba; ayn zamanda herkes tarafndan sevilmek iin
duyulan ar bir istek. Harislikle sevgi arasnda skp
kalmay dile getiren bu durum, nevrozlardaki temel at
malardan biridir. Nevrotik bir insann kendi hrslarndan
ve isteklerinden korkmasnn, hatta bu gibi istekleri ka
bul etmek istememesinin ve frenlemee
almasnn,
ya da onlardan bsbtn vazgemesinin gerek nedeni
bakalarnn sevgisini yitirme korkusudur. Baka bir de
yile, nevrotik bir insann herhangi bir yarmaya girmek
ten kanmas, ok fazla bir saldrganl nleyen super-ego isteklerinin zellikle iddetli olmasndan deil,

amzn Tedirgin nsan|203

nevrotik kiinin ayn derecede zorunlu olan iki ihtiya

arasnda bocalayp durmu olmasndan .ileri gelmektedir:
Harislii ve sevilmek iin duyduu ihtiya.
Byle bir ikilemi zmek imknszdr.
Bir insann
hem bakalarn ineyip gemesi, hem de onlar tarafn
dan sevilmesi mmkn deildir. Bununla birlikte, nevro
tik bir insanda bask o derece kuvvetlidir ki, yine de bu
ikilemi zmee almaktadr. Genellikle iki zm yo
luna bavurmaktadr: Bakalarndan stn oima isteini
ve bu stnle ulaamamaktan duyduu znty hak
l gstermee almak; harisliine gem vurmak. Saldr
gan isteklerini hakl gstermek iin harcam olduu a
balar zerinde pek fazla durmamza gerek yok; nk
bunlar kendini sevdirmek iin bavurulan yollar ve bu
yollarn hakl gsterilmesi konusunda daha nce zerin
de durmu olduumuz ayn ayrt edici niteliklerle belirlen
mitir. Orada olduu gibi burada da byle bir hakl gs
termenin stratejik bir nemi vardr: isteklerini su gtr
mez bir ey olarak gstermee almak, bylece bu is
teklerin bakalar tarafndan
sevilmeyi engellemesine
meydan vermemek. Bu tip bir insan bakalarn kk
drmek amac ile onlar klten ya da kk grd
n belli eden birtakm davranlarda bulunduu za
man, ya da yarmal bir mcadele ierisinde onlar i
neyip getii zaman, kendisinin tam olarak objektif ol
duuna kesinlikle inanacaktr. Bakalarn smrmek is
tedii zaman, anlarn yardmna iddetle ihtiya duydu
una inanacak ve onlar da buna inandrmaa ala
caktr.
Bu ekilde kendini hakl gsterme ihtiyac, ilgili kim
se adamakll drst bir kimse olsa bile, kolay kolay fark
edilmeyen gizli bir samimiyetsizlik unsurunun btn ki
ilii kaplayacak ekilde gelimesinde baka her ey
den fazla rol oynamaktadr. Nevrotik kimselerde sk sk
karmza kan her zaman kendini bakasndan daha iyi
bir insan olarak grmek gibi bir karakter zellii de bu
nunla aklanabilir. Bu karakter zellii bazan aka g-

204|amzn Tedirgin nsan

rlebilr, bazan da bakalarna

uyma, hatta kendini
sulama gibi bir tavrn arkasna gizlenmi olabilir. Bu e
kilde, kendini herkesten daha iyi bir insan olarak grme
eilimi, ou zaman kendine k olma gibi bir tavr
ile karmaktadr. Gerekte bunun u ya da bu ekilde
kendini sevme ile hibir ilgisi yoktur; hatta herhangi
bir kendini beenme ve kendinden honut olma unsuru
da ie karm deildir; nk grnte olanlarn ter
sine olarak, byle bir insan kendisinin hakl olduuna
hibir zaman gerekten inanmamaktadr; yalnzca hakl
grnebilmek iin srekli ve iddetli bir ihtiya duymak
tadr. Baka bir deyile syleyecek olursak, eninde so
nunda, endienin yaratm olduu baz sorunlar zme
gibi iddetli bir itkinin gerektirdii bir savunma meka
nizmasndan baka bir ey deildir bu davran.
Nevrotik bir insann, ykc itkilerinden ileri gelen bir
tepki olarak, super-egonun amansz isteklerine boyun
emi olduu fikrini Freud'un aklna getiren etkenlerden
biri belki de bu kendini hakl gsterme ihtiyacn gzle
mi olmasdr. Kendini hakl gsterme htiyacnn byle
bir yorumlamaya zellikle uygun gelen baka bir grn
daha vardr. Bakalarna kor kullanlan gerekli bir
stratejik ara olmas bir yana, kendini hakl gsterme
ihtiyac, ayn zamanda, birok nevrotik insanda kendini
kusursuz bir insan olarak grme ihtiyacn giderecek bir
ara olarak da rol oynamaktadr. Nevrozlarda sululuk
duygularnn oynad rol zerinde durduum zaman bu
konuya tekrar dneceim.
Nevrotik yarmada karmza kan endie, doru
dan doruya bir baarszlk korkusuna ve bir baar kor
kusuna yol amaktadr. Baarszlk korkusu bir bakma
kk dme korkusunun belirtisidir. Her trl baarsz
lk bir felaket halini almaktadr. Okulda kendisine soru
lan bir eyi bilmeyen bir kz ocuk, yalnzca olaanst
bir utan duymakla kalmam, ayn zamanda snftaki
teki kzlarn kendisini kk greceklerini ve ona kar
cephe alacaklarn da dnmtr. ou zaman baa

amzn Tedirgin lnsan|205

rszlkla hibir ilgisi olmayan ya da yalnzca ufak tefek

baarszlklar olan birtakm olaylar -okulda iyi notlar
alamamak, bir snavn bir blmnde baar kazanama
mak, olaanst baarl olmayan bir davet yapmak, bir
konuma srasnda kendini gsterecek ekilde parlayamamak, ksaca ar birtakm umutlarn gereklemesine
imkn vermeyen her ey- bir baarszlk, bir yenilgi ola
rak grld iin, byle bir tepki daha fazla nem ka
zanmaktadr. Daha nce grm olduumuz gibi, nevro
tik bir insann iddetli bir dmanlk duygusu ile tepkide
bulunduu her eit istenmeme ve geri evrilme ayn e
kilde bir baarszlk olarak grlmekte, dolaysyla bir
kk dme olarak nitelenmektedir.
Nevrotik bir insann bu korkusu, bakalar onun ba
arszlna sevinecekler diye duyduu kayg ile daha da
artabilir; nk kendisinin ne kadar haris olduunu fark
ettiklerini hissetmektedir. Baarszlktan ok, bir bakas
ile yarmaya girdiini u ya da bu ekilde aa vur
duktan, bylece baar kazanmay gerekten istediini
ve baarya ulamak iin aba gsterdiini belli ettikten
sonra baar kazanamamaktan
korkmaktadr. Yalnzca
bir baarszln ho grlebileceini, hatta dmanlk
tan ok sempati uyandrabileceini hissetmektedir; ama
bir kere baar kazanmak
istediini aa vurdu mu,
drt yannn kendisine eziyet etmek isteyen bir sr d
manla evrildiini ve herhangi bir zayflk ya da baar
szlk belirtisi gsterdii anda onu ezmek iin pusuya
yattklarn sanmaktadr.
Buradan ileri gelen tavrlar, korkunun ieriine gre
deimektedir. Bu tip bir kimse yalnzca baarszlk ze
rinde duruyorsa, yani yalnzca baar kazanamamaktan
korkuyorsa iki misii alacak, hatta baarszla ura
mamak iin olaanst bir aba gsterecektir. Snavlar
ya da halkn nne kma gibi gcn ve yeteneini s
nayacak etin durumiardan nce iddetli bir endie du
yabilecektir. Daha ok bakalarnn kendi harisliini fark
etmelerine nem verdii ve bundan korktuu zaman ise

206|ammn Tedirgin nsan

yukardakinin tersi olan bir grnle

karlaacaz.
Duymu olduu endie, sanki konu ile hi ilgilenmiyorm gibi grnmesine yol aacak ve cn her trl aba
dan alkoyacaktr. Bu iki grn arasndaki kartlk
zerinde durmak nemlidir, nk bu kartlk ne de ol
sa birbirine yakn olan iki tip korkunun nasl olup da
birbirinden bu kadar farkl olan birtakm ayrt edici nite
liklere yol aabildiini gstermektedir, ilk davran kal
bn benimsemi olan bir kimse, snavlara lgnca bir
aba ile hazrlanacak; ikinci davran kalbn benimse
mi olan bir kimse ise pek az alacak ve belki de her
kesin dikkatini ekecek ekilde sosyal
faaliyetlere ve
elencelere dalacak, bylece grevi olan eyle ne dere
ce ilgisiz olduunu herkese gstermi olacaktr.
Nevrotik bir insan genellikle
endiesinin farknda
deildir; yalnzca bu endienin sonularn fark etmekte
dir. Szgelii, dikkatini alt konu zerinde toplayamamaktadr; sal ile ilgili birtakm kuruntulara, korku
lara kaplmaktadr: Bedensel faaliyetten ileri gelebilecek
bir kalp krizi, ar bir almann yol aabilecei bir si
nir yorgunluu korkusu gibi. Ya da herhangi bir faaliyet
te bulunduktan sonra kendini tkenmi
hissedecektir
-herhangi bir faaliyet belli bir endie ile birlikte gittii
zaman, byle bir faaliyette bulunmak insann tkenmesi
ne yol aabilecektir- ve bu tkenme halini, aba gster
menin salna zararl olduunu, dolaysyla aba har
camamas gerektiini gsterecek bir kant olarak kulla
nabilecektir.
Nevrotik bir insan herhangi bir aba gstermekten
kand zaman, kendini eitli faaliyetlerle oyalamaa
alr. Tek bana oynanan iskambil oyunlarndan tutun
da davetler, ziyafetler vermek gibi. Ya da tembellik ve
geveklik gibi grnen bir tavr taknabilir. Nevrotik bir
kadn stne bana dikkat etmeyebilir, iyi giyinmee almaktansa sanki giyime kuama
nem vermiyormu
gibi bir tavr taknmay tercih edebilir; nk iyi giyin
mee almasnn kendisini gln bir duruma dr

amzn Tedirgin nsam|207

mekten baka bir ie yaramyacan

hissetmektedir.
Son derece ho ve sevimli olmasna ramen irkin oldu
una inanan bir gen kz bakalarnn yannda pudrasn
yenilemekten ekiniyordu, nk evresindeki insanlarn
Bu kadar irkin bir kzn kendini gzelletirmee al
mas da ne gln! diye dneceklerini sanyordu.
Bylece, nevrotik bir insan genellikle, yapmak iste
dii eyleri yapmamann daha doru olduunu dne
cektir. Dayand ilke udur: Bir keye ekil, alakg
nll ol ve her eyden ok da, gze arpmamaa bak.
Veblen'in gstermi olduu gibi, gze arpacak ekilde
hareket etmek -gze arpacak ekilde elenmek ve pa
ra harcamak- insanlar-aras yarmada nemli bir rol oy
namaktadr. Bu durumda, yarmadan el ekmek, tersine
bir hareketi, yani gze arpmaktan kanmay zorunlu
klmaktadr. Bu ise allm kurallara bal kalmay, ar
ka plana ekilmeyi, bakalarndan farkl olmamay ge
rektirmektedir.
Bu el ekme eilimi belirgin bir zellik halini ald
zaman, hibir giriimde bulunmama, hibir tehlikeyi gze
alamama gibi bir tavra yol aar. Byle bir tavrn hayat
son derece yoksullatracan, ksrlatracan ve insa
nn sahip olduu imknlar ve yetenekleri bozacan sy
lemee gerek yok. nk artlar alabildiine elverili
olmad srece, mutlulua eriebilmek ya da herhangi
bir baarya ulamak ancak tehlikeleri gze almak ve
aba gstermekle mmkn olabilir.
Buraya kadar hayatta karlalabilecek baarszlk
lardan duyulan korku zerinde durduk. Ama bu, nevro
tik bir yarmada karmza kan endienin yalnzca bir
grndr. Bu endie ayn zamanda baar korkusu
eklini de alabilir. Birok nevrotikler bakalarnn d
manca tavrlar ile karlama konusunda o derece endi
e duyarlar ki, baarya ulaacaklarndan emin olsalar
bile baar kazanmaktan rkerler. Baar korkusu ba
kalarnda haset uyandrmaktan, bu yzden onlarn sev
gisini yitirmekten duyulan korkudan ileri gelir.

208| amzn Tedirgin nsan

Bu bazan bilinli bir korku olabilir. Kadn hastala

rmdan biri yetenekli bir yazar olduu halde yaz yaz
maktan vazgemiti, nk annesi de yaz yazmaa ba
lam ve bu konuda baarl olmutu; aradan uzun bir
sre getikten sonra ok ekingen ve rkek bir ekilde
yeniden yazmaa balad zaman, kt yazmaktan de
il de iyi yazmaktan korkuyordu. Bu kadn uzun bir sre
hibir ey yapamaz hale gelmiti ve bunun temel nedeni
de bakalarnn her konuda kendisine haset edecekle
rinden fena halde rkm olmasyd; btn gcn kuv
vetini kendini bakalarna sevdirmek iin harcyordu. Ba
ar korkusu, ayn zamanda, bir insann herhangi bir ba
ar kazanacak olursa eini dostunu yitirecei gibi belir
siz bir rknt eklini de alabilir.
Bununla birlikte, genellikle baka korkularda olduu
gibi, byle bir korkuda da nevrotik bir insan ou zaman
korktuunu deil yalnzca bu korkunun yol at inhibition'lar fark eder. Szgelii, tenis oynarken tam oyunu
kazanaca srada bir eyin kendisine engel olduunu
ve oyunu kazanmasna frsat vermediini hissedebilir.
Gelecei iin son derece nemli bir randevuyu unutabi
lir. Bir tartma ya da konuma srasnda syleyebilece
i uygun bir ey olduu zaman o derece alak bir sesle
konuabilir ya da dncelerini o kadar ksa bir ekilde
aklayabilir ki herhangi bir etki uyandrmay baaramaz.
Ya da kendi baard bir iin eref payn bakasna
brakabilir. Baz kimselerle akllca konuabildii halde,
baka kimselerin yannda budalaca
konutuunu fark
edebilir. Baz kimselerle birlikte olduu zaman bir alg
y ok usta bir ekilde ald halde, baka kimselerle
birlikteyken alg almaa yeni balam bir kimse gibi
aldn fark edebilir. Btn bunlara amakla birlikte,
bu gibi durumlar deitirmek elinde deildir. Ancak ya
rmadan el ekme eilimini kavramaa balad za
man, kendisinden daha aklsz bir kimse ile konuurken
ondan daha da aklszm gibi davranmak zorunu duy
duunu; kt bir mzisyenle birlikte alarken ondan da

amzn Tedirgin Insantj209

kt aldn; ve btn bunlarn tekinden stn durum

da olursa onu incitecei ve kk drecei korkusun
dan ileri geldiini fark edebilecektir.
Son olarak, herhangi bir baar
kazanacak olsa,
yalnzca bu baarnn tadn karamamakla kalmayacak,
ayn zamanda bu baary kendi eseri olarak da gremiyecektir. Ya da rastgele birtakm artlarla, dtan gelen
nemsiz bir tevik ve yardmla aklayarak kendi baar
sn kcmseyecektir. Herhangi bir baar kazandktan
sonra kendini ruh kntsne kaptrabilecektir; bu, bir
dereceye k.adar baar
korkusundan ileri gelmektedir;
ama ayn zamanda gerek baarnn gizli gizli var olan
ar umutlardan ok daha aada olmasnn yaratt,
ama ilgili kimsenin fark etmedii bir hayal krklnn
da bu konuda etkisi olmaktadr.
Bylece, nevrotik bir insann ierisinde bulunduu
atmal durum, her zaman birinci olmak gibi lgnca ve
zorlu bir istekten ileri gelmi olabilecei gibi, ayn za
manda, bir ie iyi bir ekilde balad ya da o ite bir
para ilerledii zaman hemen kendini almaktan al
koymak iin yapt ayn derecede zorlu bir hareketten
de ileri gelebilir. Baar ile sonulandrd bir ite ikin
ci defa ayn baary gsterememektedir, iyi bir dersin
arkasndan kt bir ders gelmekte, tedavi srasndaki bir
iyilemeyi hastaln
nksetmesi izlemekte, insanlarn
zerinde iyi bir izlenim uyandrdktan hemen sonra kt
bir izlenim uyandrabilmektedir. Bu hep byle srp git
mekte ve ona birtakm amansz glere kar umutsuz
bir sava at duygusunu vermektedir. Btn gn rd
rgy her gece yeniden sken Peneiopeye benze
mektedir.
Bylece, baarya giden yolun her admnda birta
km inhibitionlarla karlaabiliriz;
Nevrotik bir insan
haris isteklerini o derece bask altna alm olabilir ki,
herhangi bir ie balayamaz hale gelebilir; bir eyler yap
maa alabilir, ama dikkatini o konu zerinde topla
may ya da o ii srdrmeyi baaramaz; kusursuz bir i

210[amzn Tedirgin nsan

yapm olabilir, ama herhangi bir baar kazanmaktan

(irkebilir, ekinebilir; son olarak, nemli bir baar kaza
nabilir, ama onu deerlendirmek, hatta hissetmek imk
nn bulamaz.
Bu ekilde yarmadan el ekmenin eitli yollan
arasnda belki de en nemlisi, nevrotik bir insann ger
ek ya da szde rakibi ile kendisi arasnda ok byk
bir mesafe olduunu dnm
olmasdr; bu yzden
herhangi bir yarma sama grlmekte ve bilindna
itilmektedir. Bu mesafe ya teki kiiyi eriilmez bir d
zeye ykseltmekle yaratlabilir; ya da kendini herkesten
aa grmek yznden her trl yarma dncesinin
ve giriiminin imknsz ve gln olduu gibi bir kan
dan ileri gelebilir. Bu sonuncu sreci kendini klt
me ad altnda aklamaa alacam.
Kendini kltme yalnzca belli bir amaca eri
mek iin bavurulan bir are olarak kullanlan bilineli bir
strateji olabilir. Byk bir ressamn ra iyi resim yap
t, ama bu yzden ustasnn kendisine haset edecein
den korktuu zaman, bu haset duygusunu yattrmak
iin kendi eserinin deerini kltebilir. Nevrotik bir
insan ise kendi deerini kltme eilimini ancak belir
siz bir ekilde fark edebilir. yi bir i yapt zaman, ba
kalarnn ayn ii ok daha iyi yapacaklarna, baarsnn
rastgeie bir ey olduuna ve belki de byle bir baarya
bir daha ulaamyacana ciddi olarak inanmaktadr. Ya
da baarsn birtakm kusurlarla glgelemee kalkacak,
szgelii, ok yava altn ne srecek ve bunu b
tn baarsnn deerini
kltmek iin kullanacaktr.
Bir bilim adam kendi sahasn ilgilendiren konularda
kendini cahil hissedebilecek, yle ki arkadalar ona bu
konuda yazm olduu yazlar hatrlatmak zorunda ka
lacaklardr. Kendisine sama sapan ya da cevaplandrl
mas mmkn olmayan bir soru sorulduu zaman, kendi
aklszlna, budalalna inanma eilimini gsterecek
tir; iindeki dnceleri pek benimseyemedii bir kitap
okuduu zaman, kritik dncesini iletecek yerde, ken-

amzn Tedirgin nsan j2.11

diini o kitab aniayamyacak kadar budala bir kimse

olarak grecektir. Belki de kendine kar kritik ve objek
tif bir tavr takndn sanacaktr.
Byle bir insan aalk duygularn yalnzca d g
rn ile deerlendirmekle kalmayacak, ayn zamanda
bu duygularn gerek bir temeli olduu noktas zerinde
srar edecektir. Aalk duygulan ile ilgili birtakm ik
yetlerde bulunmasna ve bu yzden ac ekmesine ra
men onlarn temelsiz olduunu gsterebilecek her trl
kant reddedecektir. Adamakll usta bir ii olarak g
rlyorsa, kendisine ar bir deer verildiini ya da ba
kalarna blf yaparak baar kazandn ne srebile
cektir. Daha nce sz konusu etmi olduum gibi, erkek
kardeinin yannda kendini kk grmee baladktan
sonra okulda olaanst bir harislik gsteren kz, hep
snf birincisi olmu ve herkes onu parlak bir renci
olarak grmtr; ama o hl kendini budala bir kz o la
rak grmekte devam etmitir. Aynaya yle bir gz a t
mak ya da erkeklerden ilgi grmek bir kadn ekici bir
kadn olduuna ikna etmee yeterse de, yukarda sz
konusu edilen tipten bir kadn beenilmeyen, ekici ol
mayan bir kadn olduuna kesinlikle inanabilecektir. Bir
erkek krk yana gelinceye kadar kendi grn orta
ya atmak ya da herhangi bir konuda nderlik etmek iin
kendini ok gen grd halde, krk yandan sonra da
bu gibi iler iin ok yal olduu duygusuna kaplabilecektir. ok tannm bir bilgin kendisine gsterilen sayg
ya her zaman arm ve kendini hep nemsiz, sradan
bir insan olarak grmtr. Bu gibi kimselere yaplan
iltifatlar bo pohpohlamalar olarak grlmekte ya da bir
takm ard dncelere balanmakta, hatta fke uyandrabilmektedir.
Bu eit saysz gzlemler belki de amzn en
yaygn belalarndan biri olan aalk duygularnn nem
li bir fonksiyonu olduunu ve bu yzden benimsendikleri
ni ve savunulduklarn gstermektedir. Bu gibi duygularn

212jamzm Tedirgin nsan

deeri, bir insann kendine vermi olduu deeri klt

mekle, dolaysyla onu baka insanlardan daha aa b ir
dzeye indirmek ve hrslarna gem vurmakla, yarma
dan doan endieyi yattrm olmalar ile ilg ilid ir1.
Bu arada, aalk duygularnn bir insann durumu
nu gerekten sarsabileceini, zayflatabileceini gzden
karmamalyz; nk kendini kltme eilimleri insa
nn kendine olan gvenini sarsmaktadr. Bir dereceye ka
dar kendine gvenme herhangi bir baarnn temel ar
tdr: ister salataya konulan bir sosu deitirmek sz
konusu olsun, isterse teberi satmak, bir gr savun
mak, yakn bir iliki kurulabilecek biri zerinde iyi bir et
ki uyandrmak sz konusu olsun, bir insann bir derece
ye kadar kendine gvenmesi gerekir.
Kendini kltme eilimleri kuvvetli olan bir kimse
ryasnda rakiplerinin kendisini getiini ya da kendisi
nin elverisiz bir durumda bulunduunu grebilir. Bilin
altnda, rakiplerini yenmei istemi olduundan phe
edilemiyeceine gre, bu gibi ryalar Freudun ryalar
isteklerin gereklemesi olarak kabul eden gr ile
elimeye der gibi grnmektedirler. Bununla birlikte,
Freud'un grn ok dar bir anlamda ele almamak ge
(1) D. H. Lawrence, The Rainbow adl eserinde (s. 254) bu
tepkiyi ok gzel bir ekilde anlatmtr. Hep tetikte
bekleyen ve onun stne atlm ak iin frsat kollayan bu
acayip zalim lik ve irkinlik duygusu, onun gibi olaan
st bir varla* pusu kurmu olan bu gruhun haset
etm e gcn anlam olmaktan ileri gelen bu duygu, bu
kadnn hayatn en ok etkileyen olaylardan biri ol
mutu. Nerede olursa olsun, okulda, arkadalarnn ara
snda, sokakta, trende, igdsel bir ekilde kendini k
ltm, daha aa bir dzeye indirmi, olduundan
daha deersizmi gibi grnmee alm ve btn
bunlar kefedilm em i olan benlii ortaya kacak v e
ortalama benliin, sradan kimselerin kaba saba kinle
rinin saldracaklar bir hedef olacak korkusu ile yap
mtr. (* Siyah kelim eler benimdirr)

amzn Tedirgin tnsan[213

rekir. Eer bir istein dorudan doruya gereklemesi

ok fazla bir endie yaratyorsa, bu endienin yattrlmas o istein gereklemesinden daha nemli olacak
tr. Bylece, kendi harisliinden korkan bir insan, ryala
rnda yenilgiye uradn grd zaman, bu ryalar o
insann baarszla urama isteini deil, baarszl
ehvenier olarak kabul ettiini gsterir. Hastalarmdan
biri benim kendisini tedavi ettiim sralarda bir konfe
rans verecekti; tam da bu srada beni baarszla urat
mak iin iddetli bir mcadeleye girimiti. Ryasnda
benim baarl bir konferans verdiimi,
kendisinin ise
dinleyiciler arasnda alakgnlllkle hayran hayran be
ni dinlediini grmt. Ayn ekilde, haris bir retmen
de ryasnda kendi rencisinin retmen olduunu,
kendisinin ise dersini bilmeyen bir renci olarak onun
karsnda durduunu grmt.
Kendini kltme eilimlerinin hrslara gem vurma
arac olarak ne derece rol oynad, kk grlmek is
tenen yeteneklerin genellikle insann en ok gze arp
mak istedii yeteneklerle -yani en stn olmak istedii
konularla- ilgili olduu gereinden de anlalmaktadr.
Bir insan entelektel konularda stn olmak istiyorsa,
bu amaca ulatracak ara zek olduu iin, kltlmek
istenen yetenek de zekdr. Ak konusunda harisse, an
cak d grn ve ekicilii ile bu harisliini tatmin
edebilecei iin, kltlmek istenen yetenekler de bun
lardr. Baz yeteneklerini kltme eilimleri ile harislik
arasndaki iliki o derece sk karmza kan bir olaydr
ki, kendini kltme eilimlerinin hangi yetenek zerinde
toplandn grmek, o kimsenin en ok hangi konuda
haris olduunu kestirmek imknn vermektedir.
Buraya kadar aalk duygularn gerekten herhan
gi bir kusur ve yetersizlikle ilgili deilmi gibi ele aldk
ve bu duygular yalnzca yarmadan el ekme eiliminin
sonular olarak grdk. Aalk duygularnn gerekten
var otan kusurlar ve yetersizliklerle ilgisi yok mudur aca
ba? Bu gibi duygular, bu kusurlar ve yetersizlikleri kav

214'amzn Tedirgin insan

ram olmaktan ileri gelmi deil midir? Gerekten de,

aalk duygular gerek ya da hayal rn birtakm
yetersizliklerin sonucudurlar: Aalk duygular, endienin
yol at kendini kltme eilimleri ile gerek kusurla
r kavram olmaktan ileri gelen bir duygunun birleme
sinden olumulardr. Birok defa zerinde durmu ol
duum gibi, baz itepilerimizi bilin yzeyine kamyacak ekilde bask altna alabilirsek de, kendimizi sonuna
kadar aldatamayz. Bu bakmdan, zerinde durduumuz
tipten bir nevrotik, gizlemesi gereken birtakm antisosyal
eilimleri olduunu, tavrlarnda samimi olmadn, gr
nteki tavrlarnn gerekte gizli itepilerinden ok fark
l olduunu ta derinlerde hissedebilecektir. Btn bu fark
lar ayrt edebilmesi aalk duygularnn nemli bir ne
denidir. Ne var ki, d grn ile gerek tavrlar ara
sndaki bu farklarn kaynan hibir zaman ak ve se
ik bir ekilde bilmeyecektir, nk bu farklar, bask al
tna alnm itkilerden ileri gelmektedirler. Btn bunla
rn kaynan bilmedii iin, kendini aa bir durumda
grmesini hakl gsterecek birtakm nedenler ne sr
mektedir; ama bu nedenler ou zaman gerek olacak
yerde, akla uygun bahanelerden baka bir ey deildir
ler.
Nevrotik bir insann, aalk duygularn gerekten
var olan bir kusurunun ve yetersizliinin dorudan do
ruya sonucu olarak grmesinin baka bir nedeni daha
vardr. Haris bir insan olduu iin kendi deeri ve ne
mi konusunda birtakm hayaller kurmaktadr. Gerek ba
arlarn, bir dhi ya da kusursuz bir insan olma hayal
leriyle karlatrarak deerlendirmekte ve bu karlatr
mann sonucunda gerek
yeteneklerini ve baarlarn
aa grmektedir.
Btn bu yarmadan el ekme eilimlerinin genel
sonucu, nevrotik bir insann gerek baarszlklara ura
mas. ya da hi deilse kendi yetenekleri ve imknlar
lsnde baar kazanamamasdr. Onunla birlikte ie
balayanlar onu gemiler, daha iyi meslekler edinmi

amzn Tedirgin nsanj215

ler, daha baarl olmulardr. Bu ekilde geride kalm

olma yalnzca d baarlarla ilgili deildir. Byle bir in
san, yalandka, imknlar ile baarlar arasndaki tu
tarszl daha ok hissetmektedir. Yetenekleri ne olur
sa olsun hepsinin ziyan olup gittiini, kiiliinin gelime
sine kar kan bir engelin var olduunu, zamann geip
gitmesine ramen bir trl olgunlaamadn ok ak
bir ekilde hissetm ektedir5. Kendi imknlar ile baarlar
arasndaki tutarszl bu ekilde kavram olmas, onda
belirsiz bir honutsuzluk -masochistic deil gerek ve
hakl bir honutsuzluk- duygusu uyandrmaktadr.
mknlarla baarlar arasndaki tutarszlk, daha n
ce belirtmi olduum gibi, d artlara bal olabilir. Ama
nevrotiklerde karmza kan ve nevrozlarn amaz bir
belirtisi olan bu tutarszlk, nevrotik kiinin i atmala
rndan ileri gelmektedir. Gerek baarszlklar ve bunun
sonucu olarak imknlar ile baarlar arasndaki tutarsz
ln artmas, nevrotik kiinin gerekten var olan aa
lk duygularn ister istemez daha da kuvvetlendirmekte
dir. Bylece, yalnzca kendini aa grmekle kalmamak
ta, gerekten de kendi imknlar lsnde olabilecein
den daha aa bir dzeye inmektedir. Byle bir geli
menin ok byk bir etkisi olmaktadr, nk aalk
duygular bu durumda gerek bir temele dayanmakta
dr.
Bu arada, daha nce sz konusu ettiim baka bir
tutarszlk -beslenen haris emeller ile, bu emellerle kar
latrld zaman snk kalan gerek baarlar arasn
daki tutarszlk- o derece katlanlmaz bir hal almaktadr
ki, bu duruma her ne olursa olsun bir are bulmak ge
rekmektedir. Hayaller byle bir are olarak ortaya k
maktadr. Nevrotik bir insan, eriebilecei amalarn ye
(2) C. G. Jung, krk yalar srasnda gelim elerinin engel
lenm i olduunu hisseden kimselerin sorununu ak ve
seik olarak ortaya koymutur. Ama bu duruma yol aan
artlar zerinde durmad iin, tatmin edici bir zm
yoluna ulaamamtr.

216| amzn Tedirgin insan

rine gitgide byklk hayallerini koymaktadr. Nevrotik

bir insan iin bu hayallerin deeri apaktr: Katlanamad bir hilik ve bou-bonalk duygusunu gizlemekte
dir; herhangi bir yarmaya girmeksizin, bylece baar
ve baarszlk tehlikesini gze almakszn kendini nem
li bir kii olarak grmesini salamaktadr; her trl erii
lebilir amacn tesinde hayali bir byklk dncesine
kendini kaptrmasna yol amaktadr. Byklk hayalleri
nin tehlikesi, insan byle bir kmaza gtrm olmasn
dan ileri gelir; nk nevrotik bir insan iin bu kmazn
salad yararlar dmdz bir yolun saladklarndan da
ha oktur.
Bu nevrotik byklk hayallerini normal bir insann
ve psikotik bir insann byklk hayallerinden ayrmak
gerekir. Normal bir insan da bazan kendini hayran oluna
cak bir kimse olarak grebilir, yapmakta olduu ie ge
rektiinden cok nem verebilir, yapabilecei eyler ko
nusunda hayallere dalabilir. Ama btn bunlar tatl ha
yaller olmaktan teye gitmez ve normal bir insan onla
r pek ciddiye almaz. Byklk fikrine
kaplm olan
psikotik bir insan ise teki uta yer alr. O kendisinin
bir dhi olduuna, Japon mparatoru, Napolyon, Isa, vb.
olduuna inanr ve bu inancn sarsabilecek her trl
gerei inkr eder; kendisinin gerekte zavall bir kapc,
akl hastanesinde yatan bir hasta ya da kimsenin sayg
gstermedii, herkesin
alay ettii bir insan olduunu
syleyen birini hibir ekilde anlamaz. Gerek durumu
ile hayalleri arasndaki tutarszl biraz olsun fark etmi
olduu hallerde bile yine byklk fikrinden vazgemez;
bakalarnn bu konuda bir ey bilmediine ya da yal
nzca kendisine ac vermek iin bile bile bu ekilde say
gszca davrandna inanr.
Nevrotik bir insan ise bu iki ucun ortasnda bulun
maktadr. Kendine ar bir deer verdiini herhangi bir
ekilde fark edecek olsa, bilinli olarak buna normal bir
insann gsterdii tepkiyi gsterecektir. Ryasnda ken
dini bir kral olarak grecek olsa, bu ryalar houna g i

amzn Tedirgin nsan]217

debilecektir. Byklk hayallerinin gerek olmadn bi

linli olarak fark ettii halde, bu gibi hayallerin onun iin,
tpk psikotik bir insan iin olduu gibi, duygusal yn
den gerek bir deeri olacaktr. Her iki drmda da ne
denler ayndr: Bu gibi hayallerin nemli bir fonksiyonu
vardr. Her ne kadar zayf ve gsz hayallerden baka
bir ey olmasalar da, yine de nevrotik bir insann kendi
ne vermi olduu deeri artrmaktadrlar. Bunun iindir
ki, nevrotik bir insan bu hayallere smsk sarlmak zo
rundadr.
Bu gibi hayallerin bu fonksiyonunun yaratm oldu
u tehlike, insann kendine vermi
olduu deere bir
darbe indirildii durumlarda ortaya kar. O zaman insa
nn kendine vermi olduu deerin dayand temel bir
denbire ker; dolaysyla o insan da ker ve kendini
bu kntden kurtaramaz. Bir rnek verecek olursak,
sevildiinden phe etmesi iin hibir neden olmayan bir
gen kz, ilgilendii erkein onunla evlenmek iin durak
sadn fark etmitir. Bir konuma srasnda erkek ona
evlenmek iin kendini henz ok gen ve tecrbesiz his
settiini, bir kza kesin olarak balanmadan nce baka
kzlar tanmasnn
daha doru olacan sylemitir.
Gen kz bu darbenin aitndan kaikamam, kendini ruh
kntsne kaptrm, i hayatnda gvensizlik duyma
a balam ve iddetli bir baarszlk korkusuna kapl
mtr; bunun sonucu olarak da gen kzda her eyden
elini eteini ekmek, insanlardan olduu kadar i haya
tndan da ekilmek istei uyanmtr. Bu korku o derece
iddetli bir hal alm tr ki, erkein onunla evlenmee ka
rar vermesi ve gen kzn yeteneklerine deer verildiini
gsterecek daha iyi bir i nerisi gibi cesaret verici olay
lar bile ona yitirdii gveni yeniden verememitir.
Psikotik bir insann tersine olarak, nevrotik bir in
san, bilinli hayallerine uygun gelmeyen gerek hayatn
binlerce kk olgusunu ac veren bir aklk ve seiklikle fark eder. Bunun sonucu olarak da kendine vermi
olduu deerde, byklk duygular ile deersizlik duy

218|amzn Tedirgin insan

gular arasnda bocalayp durur. Her an bir utan te

kine kayabilir. Ayn zamanda hem kendisinin olaanst
bir deeri olduuna inanabilir, hem de bir insann onu
ciddye almasna aabilir. Ayn anda hem kendini zavall
ve ezilmi bir durumda grebilir, hem de birisinin onu
yardma muhta bir insan olarak grmesine fkelenebi
lir. Byle bir insann ar duyarl, btn bedeni arlar
ierisinde bulunan ve en ufak bir dokunutan rken bir
nsannkine benzetilebilir. Kolayca incinmekte, kk g
rldn, bir yana itildiini, kendisine nem verilmedi
ini, sayg gsterilmediini sanmakta ve btn bunlara
kar alma duygular ile dolu bir nefretle tepkide bu
lunmaktadr.
Burada da bir ksr-dngnn ie kartn gryo
ruz. Byklk fikirleri -yalnzca hayal yolu ile de olsabelli bir gvenlik arac ve destek olarak rol oynamakla
birlikte, yalnzca yarmadan el ekme eilimini kuvvet
lendirmekle kalmazlar, ayn zamanda, ar bir duyarlk
tan tr daha cok fkeye ve bunun sonucu olarak da
daha byk bir endieye yol aarlar. Bu, hi phesiz,
iddetli nevrozlarda karmza kmaktadr; ama daha az
iddetli derecelerde olmakla birlikte daha hafif vakalar
da da bu gibi durumlara rastlanabilir; bu gibi hallerde il
gili kimse bile olup bitenleri fark edememektedir. Ama
br yandan nevrotik kii herhangi bir yaratc i yapma
gcn bulabildii zaman mutlu bir dng balamak
tadr. Bu ekilde kendine gveni artmakta ve byklk
hayallerine daha az ihtiyac olmaktadr.
Nevrotik bir insann baar
kazanamamas -ister
meslek ve evlilik, isterse gvenlik ve mutluluk sz konu
su olsun, her bakmdan bakalarndan geri kalmas- ba
ka insanlara haset duymasna yol amakta;
bylece
baka nedenlerden ileri gelen ve bakalarndan her eyi
esirgeyen, her eyi onlara ok gren haset duygusunu
daha da artrmaktadr. Bu haset duygusunun bask a lt
na alnmasna yol aan birok etkenler vardr: Gerek
ten iyi kalpli bir insan olmas, kendisi iin hibir ey is

amzn Tedirgin Insam[219

temee hakk olmadna kesinlikle inanmas, ya da yal

nzca mutsuz bir insan olduunu fark edememesi gibi.
Ama bu haset duygusu ne derece bask altna alnrsa,
o derece baka insanlara yanstlmakta, bylece bazan
bakalarnn her konuda kendisine
haset duyduklarn
sanma gibi paranoyak bir korkuya dnmektedir. Bu
endie o derece iddetli olabilir ki, mutlu bir olay kar
snda -yeni bir ie girme, gururunu okayan bir vgyle
karlama, iyi bir. eyler elde etme, sevgi ilikilerinde ta
lihinin yar olmas, vb.- kendisini gerekten rahatsz his
setmektedir. Bu durum, bir eyler elde etmek ve bir ey
lere ulamaktan vazgeme eilimlerini byk lde
kuvvetlendirebilir.
Btn ayrntlar bir yana brakacak olursak, gl
olmak, saygnlk kazanmak, mal-mlk ve para edinmek
iin gsterilen nevrotik abadan ileri gelen ksrd ng
nn ana hatlar u ekilde zetlenebilir: Endie, dman
lk duygusu, kendine verdii deerin azalmas; gl ol
mak, vb. iin aba gstermek; dmanlk duygusu ve en
dienin artmas; yarmadan el ekme eilimi (bununla
birlikte giden kendini kltme eilimleri); baarszlk
lar ve imknlarla baarlar arasndaki tutarszlklar; s
tnlk duygularnn kuvvetlenmesi (bakalarna her eyi
ok gren b ir haset duygusu ile birlikte); byklk d
ncelerinin artmas (bakalarnn kendisine haset ede
ceklerinden korkma ile birlikte); duyarln artmas (ya
rmadan el ekme eilimlerinin yeniden ortaya kmas
ile birlikte); dmanlk duygusunun ve endienin artmas,
bylece ksr-dngnn yeniden balamas...
Bununla birlikte, haset duygusunun nevrozlarda oy
nad rol tam olarak kavrayabilmek iin, bu duyguya
daha geni bir gr asndan bakmamz gerekir. Nev
rotik bir insan, farkna varsn ya da varmasn, yalnzca
gerekten ok mutsuz bir kii olmakla kalmaz, ayn za
manda ierisinde bulunduu bu iler-acs durumdan hi
bir kurtulma ans olmadn da hisseder. Nevrotik bir
insann gvenlie ulamak iin gsterdii
abalardan

220jami7.n Tedirgin nsam

doan ve dtan bakan bir gzlemcinin ksr-dng ola

rak niteledii durumu, nevrotik bir insan hibir ekilde
ierisinden kamyaca bir aa dm olma eklinde
hisseder. Hastalarmdan birinin anlatm olduu gibi, bir
ok kaps olan bir mahzene kapatldn ve at her
kapnn kendisini yeni karanlklara gtrmekten baka
bir ie yaramyacan hissetmektedir. Ve bu srada ba
kalarnn darda gn nda gezip dolamakta olduu
nu da bilmektedir. Herhangi bir iddetli nevrozun, insa
n sanki felce uratan bu umutsuzluu gz nnde bulundurmakszn anlalabileceini sanmyorum. Baz nevrotikler fkelerini ack ve seik deyimlerle aa vurur
lar; ama bazlarnda bu fke, bir vazgeme ve kadere
boyun eme, ya da szde bir iyimserlik tavr altnda iyi
ce gizlenmitir. Bu durumda insana tuhaf gelen bo gu
rurlarn, isteklerin, dmanlk duygularnn arkasnda, ac
eken, hayat ekici hale getiren her eyden sonsuza
dek uzak kalmaa mahkm olduunu hisseden, istedii
eye ulam olsa bile tadna varamyacan, zevkini karamyacan bilen bir insann bulunduunu grmek ko
lay kolay mmkn deildir. Btn bu umutsuzluu fark
ettiimiz zamansa, ar bir saldrganlk, hatta kt huyluluk imi gibi grnen ve herhangi bir zel durumla
aklanamayan
zellikleri anlamak
g olmayacaktr.
Her trl mutluluk umudunu bu derece yitirmi olan bir
insann, katlamad bir dnyadan nefret etmemesi iin
gerek bir melek olmas gerekirdi.
Haset konusuna dnecek olursak, yava yava ar
tan bu umutsuzluun, srekli bir haset duygusuna yol
aan bir temel olarak rol oynadn greceiz. Bu haset
duygusu belirli bir eye kar duyulan hasetten ok,
Nietzchenin Lebensneid olarak tanmlad ok genel
bir haset duygusunu dile getirmektedir; Daha rahat, da
ha dengeli, daha mutlu, daha drst olan, kendine daha
ok gvenen herkese haset etmek...
Bir insanda byle bir umutsuzluk duygusu ortaya
kt m, o insan bu duygusunun bilincine tam olarak var-

amzn Tedirgin nsan|221

sn ya da varmasn, duyduu umutsuzluu ister istemez

bir eye balamaa, bir eyie aklamaa alacaktr.
O, bu umutsuzluu, psikanalistin yapt ekilde, kanl
maz bir srecin sonucu olarak grmeyecektir. Ya ken
disinin, ya da bakalarnn yol at bir duygu olarak g
recektir. ou zaman hem kendini, hem de bakalarn
sulayacaktr; ama genellikle ya kendini, ya da bakala
rn daha ok sulayacaktr. Bakalarn sulad zaman
genellikle alnyazsma, artlara ya da belli kimselere kar
sulayc bir tavr taknacaktr: Ana-babasn, ret
menlerini, kocasn, doktorunu sulayacaktr. Sk sk ze
rinde durmu olduumuz gibi, nevrotik bir insann baka
larndan bekledii eyler genellikle byle bir gr a
sndan bakld zaman anlalabilir. Nevrotik bir insan
sanki yle dnr gibidir: Benim ektiim aclardan
hepiniz sorumlu olduunuz iin, bana yardm etmek size
den bir grevdir ve sizden bunu beklemek de benim
hakkmdr. Derdinin kaynan kendisinde arad zaman
ise bu sefil ve zavall durumunu hak etmi olduunu d
necektir.
Nevrotik bir insann bakalarn sulama eiliminde
olduunu sylemek bir yanl anlamaya yol aabilir. San
ki sulamalar hakszm gibi grlebilir. in dorusu,
bakalarn sulamak iin belirli ve geerli nedenleri var
dr, nk zellikle ocukluunda gerekten haksz bir
davranla karlamtr. Ama sulamalarnda nevrotik
unsurlar da ie karmaktadr: Bu sulamalar ou za
man olumlu amalarn gereklemesi iin gsterilecek
yapc abalarn yerini alrlar ve genellikle fark gzet
meksizin, kr krne onu bunu sulama gibi bir nitelik
tarlar. Nevrotik bir insan, szgelii, kendisine yardm
etmek isteyen kimseleri sulayabilir de, kendisine ger
ekten zarar dokunan kimseleri sulamak ve sulu gr
mek hibir ekilde elinden gelmeyebilir.

X III. BLM

N E V R O T K SU LU LU K

DUYGULARI

Nevrozlarn d grnnde sululuk duygular ok

nemli bir rol oynamaktadr. Baz nevrozlarda bu duygu
lar aka ve bol bol kendilerini gsterirler; bazlarnda
ise daha gizlidirler, ama davranlardan, tavrlardan, d
nme ve hareket etme biimlerinden var olduklar kes
tirilebilir. lk olarak, sululuk duygularnn varln gs
teren eitli grnler zerinde ksaca durmak istiyo
rum.
Bir nceki blmde belirtmi olduum gibi, nevrotik
bir insan ou zaman ektii aclar hak etmi olduuna
inanma eilimini gstermektedir. Bu eilim belirsiz bir
duygu eklinde ortaya kabilir,
ya da cinsel ynden
kendi kendini tatmin, yakn akrabalarla cinsel ilikiler
kurma istei, yaknlarnn lmn isteme gibi toplumun
yasaklad dnceler ve faaliyetlerle ilgili olabilir. By
le bir insan genellikle en ufak bir vesileyle kendini sulu
hissetme eilimini gsterecektir. Biri onu grmek istese,
iik tepkisi, yapm olduu bir hareketten tr kendisini
sulayacaklarn sanmak olacaktr. Arkadalar bir sreonu aramasa ya da mektup yazmasa Acaba onlar kr
dm m? diye dnecektir. Bir ey yolunda gitmedi
mi, o bundan kendini sulu tutacaktr. Bakalarnn ha
tal olduu apak olsa bile, bakalar kendisine kesin
olarak kt davranm olsa bife. o yine btn bunlardan
kendini sulu tutacaktr. Bakalar ile kendisi arasnda.

amzn Tedirgin Insanj223'

bir menfaat atmas ya da bir tartma olduu zaman

da, kr krne tekilerin hakl olduuna inanacaktr.
Ortaya kmak iin frsat kollayan bu gibi sululuk
duygular ile, ruh knts hallerinde grlen bilind sululuk duygulan arasnda kaypak bir fark vardr. BiIind sululuk duygular ou zaman hayal rn ya
da hi deilse ar derecede bytlm birtakm ken
dini sulama eilimleri eklinde ortaya kmaktadrlar.
Nevrotik bir insann kendine ve bakalarna kar kendi
ni hakl gstermek
iin harcad srekli abalar da
-zellikle bu abalarn byk stratejik deeri ak ve
seik olarak kavranmad zaman- belli bir obje zerinde
toplanmam olan gizli sululuk duygularnn var olduu
izlenimini uyandrmaktadr.
Bu yaygn sululuk duygularnn varl, ayn zaman
da nevrotik kiinin bakalar onun ne mal olduunu an
layacaklar ve onu beenmeyecekler diye duyduu srek
li korkudan da belli olmaktadr. Psikanalistle tartrken
sanki yarg karsna karlan bir sulu imi gibi hare
ket etmekte, bylece psikanaliste yardmc olmas ok
glemektedir. Kendisine anlatlmak istenen her eyi,
her trl yorumlamay bir beenilmeme ya da ayplanma
olarak grmektedir. Psikanalist ona baz savunma meka
nizmalarnn arkasnda gizli bir endienin bulunduunu
gsterecek olsa, yle cevap verecektir: Bir korkaktan
baka bir ey olmadm biliyordum zaten. Psikanalist,
insanlara yaklamaa cesaret edememesinin onlar tara
fndan istenmeyecei, geri evrilecei korkusundan ileri
geldiini aklayacak olsa, yine kendini sulayacaktr:
nk bu ekilde hareket etmekle hayatn glklerin
den katn dnecektir. Kusursuz bir insan olmak iin
gsterilen zorlu aba, byk lde,
beenilmemenin
her trlsnden kama ihtiyacndan domaktadr.
Son olarak, u noktay da belirtmek gerekecektir
Parasn-pulunu yitirmek, bir kazaya uramak gibi mut
suz bir olayla karlat zaman, nevrotik bir insan ken
dini daha rahat hissedebilecektir; hatta baz nevrotik be-

224jamzm Tedirgin nsan

lirtiieri ortadan kalkabilecektir. Nevrotik kiinin byle bir

tepki gstermi olmas, hatta bazan
birtakm mutsuz
olaylar hazrlamaa ya da davet etmee alrm gibi
grnmesi -farknda olmayarak bu ekilde hareket etmi
olsa bile- sululuk duygularnn, bu duygulardan kurtula
bilmek iin kendini cezalandrmak ihtiyacn duyacak ka
dar iddetli olduu varsaymn akla getirmektedir.
Bylece, nevrotik bir insanda yalnzca son derece
iddetli sululuk duygularnn varln gstermekle kal
mayp, ayn zamanda bu sululuk duygularnn nevro
tik kiilik zerindeki etkilerini gsteren ok sayda kant
var elimizde. Ama grnteki bu aklk ve seiklie
ramen, nevrotik bir insann bilinli sululuk duygularnn
gerek olup olmadn, bilind sululuk duygularnn
var olduu kansn uyandrabilecek tavrlarnn ise ba
ka trl yorumlanp yorumlanamyacan tartma konu
su etmek gerekecektir. Bu gibi phelere yol aan bir
ok etkenler vardr.
Sululuk duygular da aalk duygular gibi nevro
tik kii tarafndan hi de ho karlanmayan duygular
deildir. Nevrotik bir insan onlardan kurtulmay istemek
ten ok uzaktr. Gerekte kendi sular zerinde srarla
durmakta ve kendini temize karacak her trl giriime
iddetle kar koymaktadr. Yalnzca bu tavr bile nevro
tik bir insann sululuk duygular zerinde srar etme
sinin arkasnda, tpk aalk duygularnda olduu gibi,
nemli bir fonksiyon gren bir eilimin
var olduunu
gstermee yeter.
Gz nnde tutulmas gereken baka bir etken de
vardr. Herhangi bir eyden samimi bir ekilde piman
olmak ve utanmak ac veren bir eydir; bu duyguyu bir
bakasna aklamak ise daha da acdr; gerekte nev
rotik bir insann bu ekilde hareket etmekten bakalarn
dan ok daha fazla kanm olmas gerekirdi, nk
beenilmemekten korkmaktadr. Ama bunun byle olma
dn gryoruz: Nevrotik bir insan sululuk duygularn
rahata aklayabilmektedir.

amzn Tedirgin nsamj225

Ayrca, ou zaman nevrotik kiinin gizli sululuk

duygularnn belirtisi olarak yorumlanan kendini sula
ma eilimleri akld olduu apak olan birtakm un
surlarla belirlenmitir. Yalnzca
kendini belli sularla
sulamasnda deil, ayn zamanda insanlarn kendisine
iyi davranmalarn, vimeyi, baar kazanmay hibir e
kilde hak etmedii eklindeki yaygn duygularnda da en
ar iirmelerden sait hayallere varncaya kadar ar
bir akld zellik gze arpmaktadr.
Kendine birtakm sular ykleme eilimlerinin zorun
lu olarak gerek sululuk duygularnn belirtisi olmad
izlenimini uyandran baka bir etken de, nevrotik kiinin
biiind olarak kendi deersizliine hi de inanmam
olmasdr. Sululuk duygular ile dolu imi gibi grnd
zaman bile, bakalar onun kendisine ykledii su
lar ciddiye almaya kalkacak olurlarsa fena haide inclnebilecektir.
Bu sonuncu gzlem bizi bu konuda rol oynayan son
bir etkene gtrmektedir; bu ise melankolide kendini su
lama eilimlerinin rol zerinde tartrken Freud'un dik
kati ekmi olduu etkenlerden biridir Grnteki su
luluk duygular ile, bu duygularla birlikte gitmesi gereken
alakgnllin bulunmay arasndaki elime. Nev
rotik bir insan bir yandan ne kadar deersiz bir insan
olduunu tekrarlayp dururken, bir yandan da bakala
rnn kendisine sayg ve hayranlk gstermesini iddetle
isteyebilecektir; ayn zamanda en ufak bir eletiriye bile
katlanamadn aka belli edecektir. Bu elime bazan
hemen gze arpacak kadar belirgin olabilir: Gazeteler
de okuduu her trl sutan belirsiz bir ekilde kendini
sulu hisseden, hatta aile ierisindeki her lm vakasn
dan kendini sulu tutan, ama kz kardei, olduka yumu-(1) Sigmund F-eud, Mourning and Melancholia, Collected
Papers, Cilt 4, s. 152-170, Psychoanalytisher Verlag.
Karl Abraham, Versuch ciuer Entvvicklungsgeschiehte
der Libido, Psychoanalytisher Verlag.

226j amzn Tedirgin nsan

ak bir ekilde, insaniardan ok fazla ilgi ve dikkat gr

mek istedii iin kendisini ayplad zaman dp bay
lacak kadar iddetli bir fkeye kaplan kadnn durumun
da olduu gibi. u var ki, yukarda sz konusu ettiimiz
elime her zaman bu derece gze arpmayabilir; ama
iik bakta grldnden ok daha sk olarak var olma
s mmkndr. Nevrotik bir insan, kendini sulama tav
rn, kendine kar taknm olduu doru ve yerinde bir
tavr sanabilir. Eletirilmeye kar gsterilen ar duyar
lk, yaplan eletirilerin ok iyi karland inanc ile giz
lenmi olabilir -yeter ki dosta yaplm olumlu ve yap
c bir eletiri olsun. u var ki, byle bir inan, gerei
gizleyen bir perdeden baka bir ey deildir ve olgular
bunun byle olmadn ortaya koymaktadr. Dosta oldu
u su gtrmeyen bir d bile fkeyle karlayabile
cektir, nk her trl t onun kusursuz bir insan ol
madn gsteren bir eletirinin varln gerektirir.
Bylece, eer sululuk duygular dikkatle incelenir
ve gerek olup olmadklar
iyice aratrlrsa, sululuk
duygusu olarak grlen eylerin ounun gerekte ya
bir endieyi, ya da bu endieye kar bavurulan bir sa
vunma mekanizmasn dile getirdii ortaya kar. Bu bir
dereceye kadar normal insanlar iin de dorudur. Bizim
kltrmzde Tanrdan korkmak insanlardan korkmaktan
daha yce bir davran olarak grlmektedir; ya da dini,
olmayan bir deyimle syleyecek
olursak, vicdanmzn
sesine kulak vererek kendimizi herhangi bir hareketten
alkoymak, yalnzca ele gemek ve yakalanmak korkusu
ile o hareketi yapmamaktan daha yce bir davran ola
rak grlmektedir. Yalnzca vicdannn sesini dinleyerek
karsna sadk kaldn sanan birok kocalar gerekte
karlarndan korktuklar iin bu ekilde hareket etmekte
dirler. Nevrozlarda endienin ok fazla olmas yznden,
nevrotik bir insan bu endiesini sululuk duygular ile
gizleme ihtiyacn normal bir insandan daha ok duy
maktadr. Normal bir insandan farkl olarak yalnzca or
taya kabilecek sonulardan korkmakla
kalmamakta.

amzn Tedirgin nsan[227

ayn zamanda gerek durumla karlatrld zaman son

derece ar olan birtakm sonularn doabileceini de
beklemektedir. Bu gibi beklemelerin nitelii duruma gre
deimektedir. Cezalandrlma, tek bana braklma, bir
misilleme tehlikesi ile kar karya olduunu hissetme
gibi ar bir rknt duyabilir; ya da bsbtn belirsiz
birtakm korkulara kaplabilir. Ama her ne ekilde olur
sa olsun korkular ayn noktada toplanmaktadr: Genel
likle beenilmeme korkusu ya da bu korkunun sarsl
maz bir kan halini ald durumlarda ne mal olduunun
anlalaca korkusu olarak nitelenebilecek bir korku.
Beenilmeme korkusu nevrozlarda sk sk karmza
kar. Grnte kendine tam olarak gvenmesine ve ba
kalarnn kanlarna aldr etmemesine ramen, hemen
her nevrotik insan beenilmemekten, eletirilmekten, su
lanmaktan ve ne mal olduunun anlalmasndan son
derece rker ve bu konuda ar bir duyarlk gsterir.
Daha nce sylemi olduum gibi, bu beenilmeme kor
kusu genellikle gizli sululuk duygularnn belirtisi olarak
anlalmaktadr. Baka bir deyile, bu gibi duygularn
sonucu olarak grlmektedir. Kritik bir gzlem, bu so
nucu phe ile karlamamz gerektirir. Psikanaliz s
rasnda bir hasta baz yaantlarndan ve dncelerin
den sz etmeyi ou zaman son derece g bulacaktr
-lm dilekleri, cinsel ynden kendi kendini tatmin, ya
kn akrabalarla cinsel iliki kurmak istekleri gibi-, nk
bu konuda epeyce bir sululuk duygusu hissetmektedir,
daha dorusu sululuk duyduuna inanmaktadr. Bu gibi
konulardan sz aacak kadar psikanaliste gvenir hale
geldii ve bunlardan sz edecek olursa ayplanmyacandan emin olduu zaman sululuk duygulan ortadan
kalkmaktadr. Kendini sulu hissetmesi, duyduu endi
elerin sonucu olarak kamuoyuna bakalarndan daha
ok deer vermesinden ve kamuoyunu, safa, kendi yar
glarnn yerine koymak gibi bir yanlgya dmesinden
ileri gelmektedir. Ayrca, beenilmemee kar gsterdii
genel duyarlk, sululuk duygularna yol aan yaant

228jamzm Tedirgin insan

larn' anlattktan, bylece sululuk

duygular ortadan
kalktktan sonra da olduu gibi kalmaktadr. Bu gzlem,
sululuk duygularnn beenilmeme korkusunun nedeni
deil, sonucu olduunu akla getirmektedir.
Sululuk duygularnn gelimesinde ve anlalma
snda beenilmeme korkusu bu derece nemli bir rol
oynad iin, bu korkunun dourmu olduu sonular
zerinde birka sz sylemek istiyorum.
Ar bir beenilmeme korkusu, hibir ayrm gzet
meksizin btn insanlar kapsayabilir, ya da yalnzca edostla ilgili olabilir; u var ki nevrotik bir insan genel
likle dostunu dmann ak ve seik bir ekilde ayrt
edememektedir. Bu korku balangta yalnzca d dn
ya ile ilgilidir ve her zaman, belli bir lde, bakalar
nn nevrotik kiiyi beenmemi olmasna baldr; ama
ayn zamanda ie ma! edilmi de olabilir ve ne derece
ie mal edilmise, bakalarnn kendisini beenmemi ol
mas nevrotik bir nsan iin kendi kendini beenmemekten
o derece nemsiz bir hale gelir.
Beenilmeme korkusu eitli ekillerde ortaya ka
bilir. Bazan insanlarn cann skmaktan duyulan srekli
bir korku eklinde grnr: Nevrotik. bir insan, bir daveti
geri evirmekten, bir fikri kabul etmemekten, isteklerini
aa vurmaktan, belli davran llerine uymay beceremernekten, u ya da bu ekilde dikkati ekmekten kor
kabilir. Bakalar kendisinin ne mal olduunu anlaya
caklar diye duyulan srekli bir korku eklinde ortaya
kabilir: Bir nevrotik, sevildiini hissetmi olsa bile, ne
mal olduunu anlamasnlar ve onu yzst brakmasn
lar diye sosyal ilikilerden el ekme eilimini gsterebi
lir. Bu korku ayn zamanda bakalarnn kendi zel i
leri hakknda herhangi bir ey renmesinden ekinme
-bu konuda ar bir duyarlk gsterme- ya da kendisi ile
ilgili zararsz soruiar karsnda bile ar bir fke gs
terme eklini de alabilir; nk bu gibi sorular kendi
zel ilerine bakalarnn burunlarn sokmu olmas ola
rak grr.

amzn Tedirgin nsan |229

Beenilmeme korkusu psikanaliz ilemini psikanalist

iin g, hasta iinse ac veren bir sre haline getiren
belli bal etkenlerden biridir. eitli psikanaliz sre
leri birbirinden farkl olmakla
birlikte, hepsinde ortak
olan bir zellik vardr: Hasta, psikanalistin kendisine yar
dm etmesini ve durumunu aydnlatmasn istedii hal
de, ayn zamanda, kendi ilerine en fazia burnunu sokan
bir kimse olarak psikanalistle mcadele etmek zorunu
duymaktadr. Bu korku, hastay, bir yarg nnde bu
lunan bir sulu imi gibi hareket etmee gtrmektedir:
Tpk bir sulu imi gibi, olanca gcyle, gizliden gizliye
her eyi inkr etmee ve karsndakini yanl yola sevk
etmee almaktadr.
Bu tavr, birtakm itiraflarda bulunmak zorunda kal
dn hayal etmek ve bu yzden iddetli bir ac duymak
eklinde ortaya kabilir. Hastalarmdan biri, bask altna
ald eilimlerini a karmak zere bulunduumuz bir
srada, anlaml bir hayale kaptrmtr kendini. Zaman za
man hayal n bir adaya snan bir olan ocuk gr
dn hayal etm itir. ocuk orada byle bir adann var
olduunu aklamay yasaklayan ve zorla adaya girmek
isteyenleri lm cezasna arptran bir yasa ile ynetilen
bir toplulua katlmtr. ocuun sevdii ve klk dei
tirm i bir ekilde psikanalisti temsil eden biri bir gn
adaya kmtr. Yasaya gre ldrlmesi gerekmekte
dir. Bununla birlikte, ocuk eer kendisinin de bir daha
adaya dnmeyeceine sz verecek olursa onu kurtara
bilecektir. Psikanaliz srecinin bandan sonuna kadar
u ya da bu ekilde var olan atmann sanat dili ile
ifadesidir bu: Hastann psikanaliste kar duyduu sev
gi ile, gizli dncelerini ve duygularn ortaya karmak
istedii iin ona kar duyduu nefret arasndaki at
ma; kendi srlarn saklamak iin psikanalistle yapt
mcadele ite. sr saklamaktan vazgeme zorunluluu ara
sndaki atma.
Beenilmeme korkusunun temelinde sululuk duygu
lar bulunmuyorsa, nevrotik bir insann beenilmemekten

230amzn Tedirgin insan

ve ne mal olduunun kefedilmesinden niin bu derece

kaygland sorulabilir?
Beenilmeme korkusunu aklayan temel etken, nev
rotik bir insann hem kendine, hem de d dnyaya kar
kendini nasl gstermi olduunu dile getiren d g
rn2 ile, bu grnn arkasnda gizlenmi olan bask
altna alnm btn eilimleri arasndaki byk tutar
szlktr. Kendi ierisinde bir birlie, bir btnle ula
amamaktan, btn sahte grnlerini srdrmek zo
runda kalmaktan tr sandndan daha ok ac ek
mesine ramen, bu sahte grnleri btn gc ile sa
vunmak zorundadr; nk bu grnler onu gizli en
diesinden koruyacak bir siper olarak rol oynamaktadr.
Beenilmeme korkusunun temelinde, gizlemek zorunda
olduu baz eylerin bulunduunu kabul edecek olursak,
baz sululuk duygularnn ortadan kalkmasnn nevro
tik kiiyi niin korkusundan kurtaramadn daha iyi an
layabiliriz. Daha birok eylerin deimesi gerekecektir.
Ak ve seik bir deyimle syleyecek olursdk, beenil
meme korkusunu aklayan temel etken, kiiliindeki tm
samimiyetsizliktir, daha dorusu kiiliinin nevrotik b
lmndeki samimiyetsizliktir ve nevrotik kii ite bu sa
mimiyetsizliinin ortaya kmasndan korkmaktadr.
Nevrotik kiinin srlarnn zel ieriine gelince, her
eyden nce, genellikle saldrganlk kelimesinin kap
sam ierisine giren her eyi gizlemek istemektedir. Sal
drganlk deyimi yalnzca nevrotik kiinin dmanca tep
kilerini -fke, alma istei, haset, bakasn kk d
rme istei, vb.- deil, bakalarndan bekledii btn
gizli istekleri de kapsamaktadr. Btn bunlarn zerin
de daha nce ayrntl bir ekilde durduum iin burada
yalnzca u noktay belirtmekle yetineceim; Nevrotik bir
insan bamsz olmak, kendi gcne dayanarak yaamak
istememektedir; istemi oiduu eye ulamak iin aba
harcamak da istememektedir. Tersine, ya sz geirerek
(2) C. G. Jung. buna persona adn vermektedir.

amzn Tedirgin nsam|23l

ve smrerek, ya da sevgi ve itaat gsterme gibi yol

lara bavurarak hep bakalarna dayanacak ekilde ya
amak istemektedir. Dmanca tepkileri ve istekleri an
lalacak olursa, hemen endieye kaplmaktadr: Yalnzca
kendini sulu hissettii iin deil, ayn zamanda ihtiya
duyduu yardm ve destee ulama imknlarnn tehli
keye girdiini grd iin...
ikinci olarak, kendini ne derece zayf, gvensiz ve
aresiz hissettiini, kendini gsterme konusunda ne ka
dar gsz ve beceriksiz olduunu, ne derece endieli
olduunu da gizlemex istemektedir. Bu yzden kendini
gl bir insanm gibi gstermee almaktadr. Ama
gvenlie ulamak iin gsterdii zel abalar, baka
larna sz geirme istei etrafnda topland ve bylece
her eyden ok, gl olmaktan gurur duyduu lde,
kendini bsbtn kk grmektedir. Yalnzca zayf ol
mann tehlikelerini sezmekle kalmamakta, ayn zamanda
zayfl hem kendisinde, hem de bakalarnda aa bir
ey olarak grmektedir; kendi evinde stn durumda ol
mamay, kendi ilerinde karlat engelleri yenememeyi, bakalarndan yardm grmek zorunda kalmay, hatta
kendini endie duygusuna kaptrm olmay zayflk ola
rak nitelemektedir. Bylece kendisindeki herhangi bir
zayflk belirtisini adamakll kk grd ve ba
kalarnn da, bu zayfl fark edecek olurlarsa, ayn e
kilde kendini kk greceklerine inand iin, zayfl
n bakalarndan gizleyebilmek amac ile olanca g
cn harcamakta, ama erge ne mal olduu anlalacak
diye d kopmaktadr; bu yzden endiesi de srp git
mektedir.
Bylece, sululuk duygular ve bu duygularla bir
likte giden kendine birtakm sular ykleme eilimleri,
beenilmeme korkusunun nedeni olacak yerde sonucu ol
makla kalmazlar, ayn zamanda bu korkuya kar bir sa
vunma mekanizmas olarak da rol oynarlar. Bir yandan
gvenlie ulamay salamak, br yandan gerek soru
nu gizlemek gibi iki ynl bir ama gderler. Bu sonun

232[amzt Tedirgin insan

cu amaca ise ya dikkati gizlenmesi gereken eylerden

uzaklatrarak, ya da bu gibi eyleri gerek olarak ka
bul edilemiyecek kadar abartarak ulamaktadr.
Birok vakay aydnlatabilecek iki rnek zerinde
duracam. Bir gn bir hasta kendini nankrlkle, psi
kanaliste yk olmakla, psikanalistin onu az bir cret kar
lnda tedavi etmi olmasnn deerini yeterince bil
memekle ac ac sulamaa balamtr. Ama psikana
listle yapt grme bitince, o gn demeyi dnd
paray getirmeyi unuttuunu grmtr. Bu vaka, ken
disi hibir ey vermeksizin her eyi elde etme isteinin
birok belirtilerinden yalnzca biridir. Kendini bol bol ve
hemen her konuda sulam olmas, baka durumlarda
olduu gibi burada da gerek sorunu gizlemek gibi bir
rol oynamaktadr.
Olgun ve zeki bir kadn, ocukken kendisini fke n
betlerine kaptrm olduu iin sululuk duygularna ka
plmtr; oysa bu fke nbetlerinin ana ve babasnn
akla uygun olmayan davranlar yznden olduunu bi
liyordu ve ana-babalarn hibir ekilde hata ilemiyecei gibi bir inantan da kendini kurtarmt artk. Bunun
la birlikte, bu konudaki sululuk duygular o derece bir
kuvvetle srp gitmiti ki, erkeklerle ak ilikileri kuramamasn, ana-babasna kar taknd dmanca tavrn
cezasn ekmek eklinde yorumluyordu. Erkeklerle ak
ilikileri kurma konusundaki imdiki yeteneksizliini o
cukluundaki bir kusuruna balayarak aklamakla, bu
konuda rol oynayan gerek etkenleri gizlemi oluyordu:
Erkeklere kar duyduu dmanca duygular ve erkek
lerin kendisini istemeyip geri evirecekleri korkusu ile
kendi kabuuna ekilmi olmas.
Kendine birtakm sular ykleme eilimleri, insan
yalnzca beenilmeme korkusuna kar korumakla kal
maz, ayn zamanda bakalarnn kendi iddialarnn ter
sini ne sren gvenlik verici szler sylemesine yol
aarak gvenlie ulamay da salar. Kendi iddialarnn
tersini syleyecek kimseler bulunmad zaman bile, bu

amzn Tedirgin nsan]233

ekilde kendini sulama, nevrotik bir insann kendine

olan saygsn artrarak ona belli bir gvenlik verir; n
k bakalarnn nem vermedii kusurlar iin kendini
sulamakla, ahlaki ynden kendini sk bir ekilde yarglayabilen bir insan olduunu kantlam olmaktadr; by
lece kendini gerekten yetkin bir insan olarak greoilmektedir. Bu sulamalar ona ayrca bir rahatlama im
kn da verirler, nk sululuk duygulan nevrotik bir
insann kendisinden gerekten honut olmad durum
larla seyrek olarak ilgilidirler; bu bakmdan pek o kadar
da kt bir insan olmad inancna gerekten de gizli
bir ak kap brakmaktadrlar.
Kendine birtakm sular ykleme eilimlerinin teki
fonksiyonlar zerinde durmadan nce, beenilmemekten kanmak iin bavurulan baka yollar gz nnde
bulundurmalyz. Kendini sulamann tam kart olan,
ama yine ayn amaca hizmet eden bir savunma mekaniz
mas, her zaman hakl ve kusursuz olmaa almak, by
lece herhangi bir eletiriye yer vermeyecek ekilde ha
reket ederek bakalarnn kendisini eletirmesini nlemek
tir. Herhangi bir davranta bu tip bir savunma meka
nizmas belirgin olduu zaman, bu davrann yanl ol
duu apak olsa bile, akll ve becerikli bir avukata ya
raan birtakm zek oyunlar ile hakl olduu kantlana
bilecektir. Bu tavr en ufak, en nemsiz eylerde bile
hep hakl kmak, hibir ekilde yanlmamak -szgelii,
havann nasl olacan her zaman nceden kestirmekistemek gibi ar bir ekil alabilir; nk byle bir insan
iin herhangi bir konuda yanlmak demek, hemen her
konuda yanlmak demektir. Byle bir insan genellikle en
ufak bir gr ayrlna bile katlanamamaktadr; hatta
herhangi bir zevk ya da duygu ayrlna bile katlanamamaktadr, nk en ufak bir uyumazl bile kendi
sine yaplm bir eletiri olarak grmektedir. Bu eit
eilimler szde-intibak dediimiz olay byk lde
aklamaktadrlar. Bu durum, iddetli bir nevroza ramen
kendilerine, bazan da evrelerinde bulunan kimselere

234jamzn Tedirgin nsan

normal ve evrelerine iyice uymu bir insan olarak

grnmeyi baarabilmi olan kimselerde karmza k
maktadr. Bu gibi nevrotiklerin, bakalar kendilerini be
enmeyecek ve ne mal olduklarn anlayacaklar diye id
detli bir korku duyduklarndan hemen her zaman emin
olabiliriz.
Nevrotik bir insann beenilmeme korkusundan ken
dini korumak iin bavurabilecei nc yol, bilgisiz
lie, hastala ve gszle snmaktr. Bunun gze
arpan bir rneine Almanya'da tedavi ettiim bir Fran
sz kznda rastladm. Daha nce sz konusu ettiim kz
lardan biriydi bu; geri zekl olduundan phe edilerek
bana gnderilmiti. Psikanalizin ilk birka haftasnda
ben de onun zeksndan phe etmitim; Almancay ok
iyi anlad halde sylediim hibir eyi anlamyormu
gibi grnyordu. Ayn eyleri daha basit, daha yaln bir
ekilde anlatmaa alyor, yine de bir sonu alamyor
dum. Sonunda iki etken, durumu aydnlatt. Ryalarnda
alma odam bir hapishane ya da kendisini fizik bir
muayeneden geiren bir doktorun muayenehanesi olarak
grmt. Her iki dnce de ne mal olduunun anla
lacandan endie duyduunu gstermektedir, ikinci r
ya fizik ynden muayene edilmekten duyduu korkuyu
dile getirmektedir. Durumu aydnlatan ikinci etken, bu
kzn bilinli hayat iie ilgili olan bir olaydr. Yasalarn
gerektirdii ekilde pasaportunu belli bir sre ierisinde
vize ettirmeyi unutmutur. Sonunda ilgili memura bavur
duu zaman cezadan kurtulabilmek umudu i!e sanki Al
manca bilmiyormu gibi davranmtr; bu olay sonradan
bana kendisi glerek anlatmt. Ancak bundan sonra
bana kar da ayn taktie bavurduunu ve ayn neden
lerle bu ekilde hareket etmi olduunu kabul etmiti. Bu
andan sonra da ok zeki bir kz olduunu belli edecek
ekilde hareket etti. Bylece, sulanma ve cezalandrl
ma tehlikesinden kurtulabilmek iin bilgisizlik ve buda
lalk maskesi altna gizlenmi olduu a km oldu.
Kendini ciddiye alnmamas gereken sorumsuz ve

amzn Tedirgin insan|235

oyun anda bir ocuk imi gibi gren ve bu ekilde ha

reket eden her insan ayn yola bavurmaktadr. Baz nevrotikier bu tavr srekli olarak benimserler. ocuka ha
reketlerde
bulunmam olsalar bile, kendi duygularn
ciddiye almak istemeyebilirler. Byle bir tavrn nasl bir
fonksiyon grm olduunu psikanaliz srasnda gzle
mek mmkndr. Kendi saldrgan eilimlerini ister iste
mez kabul edeceklerini anlayan hastalar birdenbire ken
dilerini gsz hissederler, bir ocuk gibi davranrlar, se
vilmek ve korunmaktan baka bir ey istemezler. Ya da
ryalarnda gsz ve kk bir ocuk olduklarn, an
nelerinin karnnda ya da kollarnda tandklarn g
rrler.
Herhangi bir durumda gszlk etkili olmuyorsa ve
ie yaramyorsa, hastalk ayn amaca hizmet eden bir
ara olarak da rol oynayabilir. Hastaln glklerden
kaabilmek iin bavurulan bir ara olabilecei ok iyi
bilinmektedir.
Bununla birlikte, hastalk ayn zamanda
nevrotik bir insann, zmlemesi gereken bir durumdan
s rf korktuu iin katn anlamasna engel olan bir
perde olarak da rol oynamaktadr. Szgelii, efi ile anlaamyan bir nevrotik iddetli bir hazmszlk nbetine
snmakla iin iinden syrlabilir; bu gibi bir durumda
hastala bavurmann nedeni, hasta olmann belli bir
faaliyette bulunmay imknsz klmas, yani uygun bir
mazeret yaratm olmas, bylece nevrotik kiinin kor
kaklnn ortaya kmasna meydan vermemesidir3.
(3) Franz Alexander'm Psychoanalysis of the Total Perso
nality adl eserinde yapm olduu gibi, byle bir istek,
kendinden stn durumda olan birine kar saldrgan
itepiler duyduu iin ceza grme ihtiyac olarak yo
rumlanacak olursa, hasta byle bir aklam ay seve se
ve kabul edecektir; nk psikanalist bu ekilde hare
ket etm ekle, nevrotik kiinin kendini gstermesi gerek
tii, ama bunu yapmaktan korktuu ve korktuu iin
de kendine kzd gibi gereklerden kamasna etkili
bir biim de yardmc olmaktadr; psikanalist, hastann

236jagmzm Tedirgin nsan

Her eit beenilmeme korkusuna kar bavurulan

sonuncu ve ok nemli bir savunma mekanizmas, hak
szla uram bir duruma dm olma duygusudur.
Bakalarnn kendisini ktye kullanm olduklarn san
makla, nevrotik bir insan, bakalarn ktye kullanmak
iin duyduu kendi eilimleri yznden kendini aypla
may nlemi olmaktadr; kendini ihmal edilmi bir zavall
imi gibi grmekle, bakalarna sz geirme eilimleri
yznden herkesin kendisini ayplamasna meydan ver
memi olmaktadr; bakalarnn kendisine yardmc ol
madklarn dnmekle, onlar baarszla
uratmak
iin duyduu kendi isteklerinin ve eilimlerinin ortaya k
masn nlemektedir. Bu ekilde kendini hakszla u
ram bir durumda grmek, baka bir deyile, bakalar
nn kendisini ktye kullandklarn sanmak, sk sk ba
vurulan ve srarla srdrlp giden bir yntem olarak
karmza kmaktadr; nk gerekten de en etkili sa
vunma mekanizmas budr. Bu yntem, nevrotik bir in
sana yalnzca birtakm sulamalardan kurtulma imkn
n vermekle kalmaz, ayn zamanda btn suu bakala
rnn zerine atmak imknn da salar.
imdi kendine birtakm sular ykleme eilimlerine
dnelini; bu eilimlerin baka bir fonksiyonu daha var
dr: Nevrotik kiiyi yalnzca beenilmeme korkusundan
kurtarmak ve ona gerek bir gvenlik duygusu vermekle
kalmazlar, ayn zamanda deimesi gerektiini kavrama
sna da imkn vermemek, daha dorusu byle bir dei
menin yerine gemek gibi bir fonksiyon da grrler.
Gelimi bir kiilikte u ya da bu gibi bir deiiklik yap
mak herkes iin son derece g bir itir. Nevrotik bir in
sanda ise bu i iki misli gtr; nk hem deimesi
efine ya da st'ne kar kt duygular besledii iin
son derece zlecek kadar yce-kalpli bir insan olduu
inancn pekitirm ee yardmc olmakta, bylece hasta
nn daha nceden var olan m asochistic itkilerini, yksek
ahlaki llere balayarak kuvvetlendirmektedir.

amzn Tedirgin Insan|237

gerektiini kabul etmesi daha zor olmaktadr, hem de

taknm olduu tavrlarn birou endie ile belirlenmi
tir. Bunun sonucu olarak da deimekten, kendini dei
tirmek zorunda kalmaktan son derece rkmekte ve de
imesi gerektiini kabul etmek istememektedir. Bunu
kabul etmekten kama yollarndan biri udur: Kendine
birtakm sular yklemekle yakay kurtaracana giz
liden gizliye inanmak. Bu sreci gnlk hayatta sk sk
grebiliriz. Bir insan bir ey yapt iin pimanlk duyu
yorsa ya da tersine o eyi yapmad iin pimansa,
bunun sonucu olarak da bu duruma yol aan tavrn de
itirmek ve dzeltmek istiyorsa, kendini sululuk duy
gularna kaptrmayacaktr; kaptracak olursa, deime
gibi g bir iten katn aa vurmu olaaktr. Ger
ekten de vicdan azab duymak deimekten ok daha
kolaydr.
Nevrotik bir insann deimesi gerektiini kabul et
memek iin bavurduu yollardan biri de sorunlarn akl
dzeyine aktarmaktr. Bu ekilde hareket etme eilimini
gsteren hastalar psikolojik bilgiler edinmekten, kendi
leriyle ilgili birtakm eyler renmekten byk bir ente
lektel zevk duyarlar, ama daha teye gitmezler. Bu ba
kmdan, sorunlarn bu ekilde akl dzeyine aktarmaa
almak, bu gibi kimseierin hibir eyi duygusal yn
den anlamalarna imkn vermemekte, bu yzden dei
meleri gerektiini bir trl anlayamamaktadrlar. Sanki
kendi ilerine bakp da Ne kadar da ilgin! der gibi
dirler.
Kendine birtakm sular ykleme eilimleri, ayn za
manda bakalarn sulama tehlikesini nleme gibi bir
fonksiyon da grebilirler: nk suu kendi zerine al
mak daha tehlikesiz, daha gvenilir bir yol olarak gr
lebilir. Bakalarn tehdit etme ve sulama eilimlerini
engelleyerek kendini sulama eilimlerini glendirmek
nevrozlarda o derece byk bir rol oynamaktadr ki bu
konu zerinde biraz daha durmak gerekecektir.
Bakalarn sulama konusundaki inhibitionlarn ge

238 amzn Tedirgin nsan

nellikle bir tarihesi vardr. Korku ve nefret yaratan ve

ocuun itenlikle kendine vermi olduu deeri bask
altna almasna yol aan bir hava ierisinde byyen bir
ocuk, evresindeki insanlar ta derinden sulama eili
mini gsterecektir. Bununla birlikte bu eilimlerini aa
vurma imknn bulamamakla kalmayacak, ayn zaman
da, iyice gz korkutulduu zaman, bu gibi duygularn
bilinli olarak hissetmee bile cesaret edemiyecektir. Bu
bir bakma yalnzca ceza grecei korkusundan, bir ba
kma da ihtiya duyduu sevgiyi yitirme korkusundan
ileri gelmektedir. Bu ocuka tepkilerin salam bir gerek
temeli vardr: Byle bir hava yaratm olan ana-babalar,
kendi nevrotik duyarlklarndan tr, eletirilmee pek
katlanamazlar. Bununla birlikte, ana-babaiarn yanlmaz
olduu kansnn yaygnl kltrel bir etkenden iieri gel
mektedir'1. Bizim kltrmz ierisinde ana-babalarn ye
ri, her zaman itaat etmee zorlayan otoriter bir gle be
lirlenmitir. Birok durumlarda evdeki ilikilerde, iyi,
dosta bir hava vardr ve ana-babalar otoritelerini gs
termek ihtiyacn duymamaktadrlar. Bununla birlikte, bu
kltrel tavr srp gittike, arka planda kalm olsa bi
le. aile ierisindeki ilikileri az ok bulandrmaktadr.
Bir karlkt iliki sistemi otoriteye dayand zaman,
herhangi bir eletirici tavr taknmak yasaklanacaktr,
nk byle bir tavr otoriteyi zayflatabilecektir. Eleti
ride bulunmak aka yasaklanabilir ve bu yasak ceza
korkusu ile zorla kabul ettirilebilir; ya da ok daha etkili
bir yolla, daha st kapal bir ekilde yasaklanabilir ve
ahlaki temellere dayandrlmak istenebilir. Bylece ocuk
larn yapabilecei eletiriler yalnzca ana-babalarn bu
konuda gstermi olduklar duyarlktan tr engellen
mekle kalmaz; ayn zamanda ana-babay eletirmenin
gnah olduunu ne sren kltrel tavr benimsemi olan
(4) Bu nokta ve bu paragrafn geri kalan blm iin Erich
Fromm'un Autoritaet und Familie (Ed.: Max Horkheimer, 1936) adl incelem esine baknz.

amzn Tedirgin nsan 1239

ana-babalarm. dorudan doruya ya da dolayl bir bi

imde, ocuklar ayn konuda duyarlk gsterecek ekil
de etkilemee almalarndan tr de engellenir. Bu
gibi artlar altnda pek fazla gz korkutulmam olan
bir ocuk bir para bakaldrabilir, ama buna karlk
kendini sulu hisseder. Daha ok korkutulmu, yldrl
m bir ocuk ise otorite karsnda herhangi bir fke
davran gstermee cesaret edemez ve yava yava
ana-babalarm hatal olabileceini dnmee bile cesa
ret edemiyecek hale gelir. Bununla birlikte, birisinin ha
tal olmas gerektiini hissetmektedir; bylece, ana-babas her zaman iin hakl olduuna gre, btn suu
kendi zerine almaktadr. Btn bunlarn genellikle akl
la deil duyguyla ilgili bir sre olduunu sylemee ge
rek yok. Dnceyle deil de korku ile belirlenmi bir s
retir bu.
Bu ekilde ocuk kendini sulu grmee balar; da
ha dorusu olup bitenleri objektif olarak inceleyip her
iki taraf soukkanl bir ekilde tartacak yerde btn
suu kendinde arama ve kendini sulu bulma eilimini
gelitirir. Kendinde bulduu hatalar ve kusurlar onu ken
dini sulu grmekten ok, kk grmee sevk edebilir
Ya da ocuun evresinde geer olan ahlaki deerlere
aka ya da st kapal bir ekilde verilen neme gre
her iki eilim arasnda gidip gelebilir. Her zaman kz kar
deine baml oian ve grd hakszlklara yalnzca
korktuu iin katlanan bir kz, bakalarn sulama ei
limlerini bask altna alarak, kz kardeinden daha aa
bir durumda olduu iin (ondan daha irkin, daha gste
risiz olduu iin) bu haksz davranlarn yerinde bir ha
reket olduunu dnebilir, ya da kendisi kt bir kz
olduu iin bu gibi davranlar hak ettiine inanabilir.
Her iki durumda da, haksz bir davranla karlam ol
duunu kavrayacak yerde btn suu kendi zerine al
maktadr.
Bu eit bir tepki mutlaka ayn ekilde srp git
mez; ok derinlere kk salmamsa, ya da ocuun ev

240|amzn Tedirgin insan

resindeki artlar deiirse, ona deer veren, duygusal

ynden ona destek olan kimseler hayatna girecek olur
sa. bu tepki de deiebilir. Byle bir deiiklik olmazsa,
bakalarn sulama tavrn, kendini sulama tavrna d
ntrme eilimleri zamanla zayflayaca yerde kuvvet
lenmektedir. Dnyaya kar duyulan fke birok kaynak
lardan beslenerek yava yava arttka, bu fkeyi aa
vurma korkusu da ayn ekilde artmaktadr; nk ba
kalarnn kendi duygularn kefedecekleri korkusu git
tike kuvvetlenmekte ve baka insanlarn da bu konuda
ayn duyarl gsterecekleri sanlmaktadr.
u var ki, bir tavrn eski kaynaklarn bilmek o tavr
aklamaa
yetmez. Pratik ve dinamik ynden daha
nemli olan soru, o anda byle bir tavra yol aan etken
lerin neler olduudur. Nevrotik bir insann bakalarn
sulama ve eletirme konusunda ektii olaanst g
lklerde o kimsenin yetikin kiilii, ile ilgili birok be
lirleyici etkenin rol vardr.
lk olarak, bakalarn eletirme ve sulama konu
sundaki bu gszlk, nevrotik kiinin iinden geldii ekiide kendini gsterebilme ve bakalarna kabul ettirebil
me yeteneksizliinin bir belirtisidir. Bu yeteneksizlii an
layabilmek iin, nevrotik kiinin lak.nd tavr, kltrmz
ierisindeki salkl bir insann bakalarn sulama ve bu
sulamalarm aa vurma konusundaki -daha genel bir
deyimle saldrma ve kendini savunma konusundaki- duy
gu ve davranlar ile karlatrmamz gerekecektir. Nor
mal bir insan bir tartma srasnda kendi grn savu
nabilir; haksz bir sulamay reddedebilir; yersiz buldu
u bir ey kendisine zorla yaptrlmak ya da kabul et
tirilmek istendii zaman kar koyabilir; ihmal edildii ya
da aldatld zaman iten de, dtan da tepki gsterebi
lir; holanmad ve geri evrilmesi mmkn olan bir
neriyi ya da istei geri evirebilir. Gerektii zaman ele
tirebilir ve eletirilerini aka syleyebilir, bakalarn
sulu grebilir ve sulamalarn aa vurabilir, can is
terse birinden bile bile ei ekebilir ve onunla iliiini ke

amzn Tedirgin nsanj241

sebilir. Ayrca, ar bir duygusal gerginlik duymakszn

saldrgan davranlarda bulunabilir ve kendini savuna
bilir; herkesi haksz yere ve iddetle sulamaya yol aan
ar bir saldrganlkla, ar bir kendini sulama arasn
da ortalama bir yol tutabilir. Byle bir mutlu ortala
mada kalabilmek, ancak nevrotiklerin az ok yoksun ol
duklar artlar ierisinde mmkn olabilmektedir: Bilin
d yaygn bir dmanlk duygusundan bir dereceye ka
dar kurtulmu olmak ve kendi deerine bir dereceye
kadar gvenebilmek sayesinde...
insann bu ekilde iten gelen bir davranla kendi
ni kabul etmesi ve bakalarna kabul ettirmesi mmkn
olmad zaman, bir zayflk ve gszlk duygusunun
ortaya kmas kanlmaz olmaktadr. Belki de zerinde
hi dnmeksizin, gerektii zaman saldrya geebilece
ini ve kendini savunabileceini bilen bir insan gldr
ve kendini gl hisseder. Byk bir olaslkla bunu yapamyacan fark eden bir insan ise zayftr ve kendini
zayf hisseder. Bilinli benliimizi byk lde kandrabilsek de, herhangi bir tartmaya korkudan m yoksa
akllca bir davrantan tr m girmediimizi, bize
yaplan bir sulamay zayflmzdan m yoksa adalet
duygumuzdan tr m kabul ettiimizi bir elektrik saati
nin dakikliiyle hissederiz. Nevrotik bir insan iin bu e
kilde zayfln hissetmi olmak srekli ve gizli bir fke
kaynadr. Ruh knts hallerinin ou, bir insann
kendi fikrini savunamad ya da kritik bir dncesini
aa vuramad bir durumdan hemen sonra balamak
tadr.
Bakalarn eletirme ve sulama konusundaki nem
li engellerden biri de dorudan doruya temel endie ile
ilgilidir. D dnya dman olarak grlyorsa, insan ken
dini dnya karsnda gsz ve aresiz hissediyorsa, bu
durumda insanlar kzdrmak tehlikesini gze almak b
yk bir tedbirsizlik olacaktr. Nevrotik bir insan iin bu
tehlike ok daha byktr ve gvenlik duygusu ne dere
ce bakalarnn sevgisine bal ise, bu sevgiyi yitirmek

242jamzm Tedirgin nsan

ten de o derece korkmaktadr. Nevrotik bir insan iin

baka birinin cann skmak, normal bir insan iin oldu
undan ok daha fazla bir anlam tar. Bakalar ile olan
ilikileri zayf ve arabuk bozulan cinsten olduu iin,
bakalarnn kendisi ile olan ilikilerinin de ayn ekilde
olduuna inanmaktadr. Bu bakmdan, bakalarnn ca
nn skacak olursa, onlarla her trl ilikisinin kopmas
tehlikesi ile kar karya bulunduunu sanmaktadr; ke
sin olarak bir yana itileceini, kovulacam, nefretle kar
lanacan beklemektedir. Ayrca, bilinli ya da bilinsiz
olarak unu da dnmektedir; Bakalar da, tpk ken
disi gibi, gerek benlikleri anlalacak diye ve eletirile
cekler diye korkmaktadrlar; bunun iin bakalarnn ken
disine nasl bir incelik ve nezaketle davranmasn istiyor
sa, o da onlara o ekilde davranmak istemektedir. Ba
kalarn aka sulamaktan, hatta bakalarnn sulu
olduunu dnmekten son derece rkm olmas onu
zel bir ikilem karsnda brakmaktadr; nk, daha
nce grm olduumuz gibi, bask altna alnm fke
duygular ile doludur. Gerekte, nevrotik davranlara ya
banc olmayan herkesin bildii gibi, bazan st kapal
bir ekilde, bazan da aka ve en saldrgan ekillerde
ortaya kan birok sulamalara rastlamak mmkndr.
Bununla birlikte, bakalarn eletirme ve sulama konu
sunda adamakll ekingen bir davranla karlatmz
ne srdm iin, bu gibi sulamalarn hangi artlar
altnda ortaya kabilecekleri
noktas zerinde ksaca
durmak istiyorum.
Bu gibi sulamalcr umutsuzluktan ileri gelen bir ger
ginlik ierisinde ortaya kabilirler; zellikle nevrotik kii
bu sulamalar yapmakla yitirecek hibir eyi olmadm,
her ne olursa olsun ve her ne ekilde hareket ederse
etsin bakalarnn onu kesinlikle bir yana iteceklerini his
settii zaman ortaya kabilirler: Szgelii, nevrotik ki
inin bakalarna iyi davranmak ve onlara sayg gster
mek iin harcad zel abalar gereken karl grme
dii ya da geri evrildii zaman byle bir ortam yaratl

amzn Tedirgin insan|243

m olur. Bu sulamalarn bir sahne halinde mi patlak

verecei, yoksa belli bir zaman m srp gidecei nev
rotik kiinin umutsuzluunun sresine baldr. nsan
lara kar iinde birikmi olan btn eyleri tek bir bu
nalm hali ierisinde boaltabilir, ya da sulamalar daha
uzun bir dnem boyunca srp gidebilir. Syledii ey
leri gerekten hissetmektedir ve bakalarnn btn bun
lar ciddiye almasn beklemektedir; bununla birlikte, ba
kalar onun ne kadar derin bir umutsuzluk ierisinde ol
duunu anlayacaklar, dolaysyla onun kusuruna bak
mayacaklar diye gizli bir umut da beslemektedir. Umut
suzluk sz konusu olmasa bile, sulamalarn nevrotik ki
inin bilinli olarak nefret ettii ve kendilerinden hibir
iyi davran beklemedii insanlarla ilgili olmas halinde,
yine ayn durumla karlaabiliriz. imdi zerinde duraca
mz baka bir durumda ise samimilik unsurunun bulun
madn gryoruz.
Nevrotik bir insan ne mal olduunun anlaldn ve
sulandn, ya da byle bir tehlike ile kar karya bu
lunduunu hissettii anda az ok iddetle bakalarn su
layabilecektir. Bu durumda, beenilmemek tehlikesi ile
karlatrld zaman, bakalarnn cann skmak daha
hafif bir tehlike olarak grlebilir. Kendini birdenbire bir
tehlike ierisinde hissetmekte ve saldrya gemektedir:
Tpk tabiat gereince korkak olan, ama tehlike annda
birdenbire karsndakine saldran bir hayvan gibi. Baz
gizli kapakl yanlarnn aa kacandan en ok kork
tuklar bir srada ya da psikanalistin beenmiyeceini
tahmin ettikleri bir ey yaptklar zaman baz hastalar
psikanalisti iddetle sulayabilmektedirler.
Umutsuzluktan ileri gelen bir gerginlik ierisinde ya
plan sulamalardan farkl olarak bu eit saldrlar kr
krne yaplmaktadr. Nevrotik kiinin, hakl olduuna
inanmakszn yapt sulamalardr bunlar, nk kulla
nlan ara ne olursa olsun yalnzca ok yakn bir tehli
keden kurtulma ihtiyacndan ileri gelmektedirler. Bazan
gerek bir temele dayanm olduu hissedilen sulama-

244jamzn Tedirgin insan

lort da kapsamakla birlikte, genellikle ar derecede b

ytlmlerdir ve hayal rndrler. Nevrotik kii kendi
i dnyasnn derinliklerinde bunlara inanmamaktadr, bu
sulamalarn ciddiye alnmasn beklememektedir ve bu
nun tersi olan bir durumla karlaacak olursa, szge
lii, karsndaki kimse bu konuda ciddi bir tartmaya gi
riirse ya da incindiini belli edecek davranlarda bu
lunursa son derece armaktadr.
Nevrotik bir kiilik yapsna sk skya bal olan
sulama korkusunu ve bu korkuyu alt edebilmek iin ne
gibi yollara bavurulduunu anlayacak olursak, dtan
bakld zaman ou hallerde niin eliik bir grnle
karlatmz anlayabiliriz. Nevrotik bir insan ou za
man haki bir eletiride bile bulunamaz; oysa ii bakala
rn iddetle sulayacak eylerle doludur. Bir eyini kay
bettii zaman her seferinde bu gibi eyleri hizmeti kzn
aldndan emin olabilir, ama onu sulama gcn ken
dinde bulamaz; hatta yemei vaktinde hazr olmad iin
ona sylenme gcn de bulamaz kendinde. Aa vur
duu sulamalar ou zaman gerek bir temelden yok
sun olanlar, temel sorunla ilgili olmayanlar, sahte bir ni
telik tayanlar, haksz, yersiz, ya da tmyle hayal r
n olanlardr. Bir hasta olarak,
psikanalisti, kendisini
mahvettii iin iddetli sulamalarla yaylm ateine tuta
bilir de, psikanalistin itii sigaray beenmediini ak
a sylemee cesaret edemez.
Sulamalarn bu ekilde aa vurulmas, nevrotik ki
inin iinde birikmi olan fke duygularnn boalmas
iin genellikle yeterli deildir. Bu boalmann gereklee
bilmesi, dolayl birtakm yollara bavurmay gerektirir;
nevrotik kiiye, fkesini farknda olmakszn aa vur
ma imknn veren birtakm yollardr bunlar. Bunlardan ba
zlar nevrotik kiinin elinde olmayarak, istemeksizin yap
t sulamalardr; bazlar ise nevrotik kiinin gerekten
sulamak istedii kimsenin yerini alan ve o kimse ile
hemen hi ilgisi olmayan birini sulamak eklinde g

amzn Tedirgin nsam |245

rnebilir -bir kadn, kocasna kzd zaman hizmetisini

halayabilir, vb.- ya da iinde bulunduu artlar, alnyazsn sulayabilir. Btn bunlar bir eit gvenlik-kapa
olarak rol oynamaktadrlar ve yalnzca nevrozlarda kar
mza kan zellikler deildirler. Sulamalar dolayl bir
yoldan ve bilind bir ekilde aa vuran ve yalnzca
nevrozlarn zellii olarak nitelenebilecek bir yol, ac ek
meyi bir ara olarak kullanmaktr. Ac ekmekle, nevro
tik bir insan, kendini bir sulama simgesi haline getir
mi olur. Kocas eve ge geldii iin hastalanan bir ka
dn, fkesini bir sahne yaratmaktan ok daha etkili bir
biimde aa vurmu olacaktr; bylece, ayn zamanda,
kendini ac eken bir zavall olarak grme gibi bir yarar
da salayacaktr.
Ac ekmenin sulamalar ne derece etkili bir biim
de dile getirebilecei, bakalarn sulama konusundaki
inhibition'lara baldr. Korkunun ok iddetli olmad
durumlarda, ac dramatik bir biimde aa vurulabilir ve
genel ierii u ekilde zetlenebilecek apak ikyet
lerle birlikte gidebilir; Baknz, bana ne kadar ac ek
tirdiniz! Bu, gerekte, sulamalarn aa vurulabildii
nc yoldur, nk ac ekmek sulamalar hakl gs
termektedir. Byle bir yolla daha nce sz konusu et
tiimiz kendini bakalarna sevdirmee alma yollar
arasnda sk bir iliki vardr; bakalarn sulayabilmek
iin ac ekmek, ayn zamanda kendine acndrmak iin
bir vesile ve yaplm olan zarar giderebilecek, baka
larn kendisine iyi davranmaa zorlayacak bir ara ola
rak da rol oynamaktadr. Bakalarn sulama eilimleri
ne derece bask altna alnmsa, ekilen ac da o dere
ce az aa vurulmaktadr. Bu o kadar ileri gidebilir ki.
nevrotik bir insan, ektii aclar bakasna hi gster
meyebilir. Genellikle nevrotik kiinin ektii acy aa
vurma derecelerinde byk farklar olduunu gryoruz.
Kendisini her yandan kuatan
korkular yznden
nevrotik bir insan kendini sulama eilimleri ile baka

246[amr/.m Tedirgin nsan

larn sulama eilimleri arasnda bocalayp durmakta

dr. Bunun sonucu olarak da bakalarn ya da kendini
sulamada haki olup olmadn bir trl kestirememekte, kararszlk ierisinde
bocalamaktadr. ou zaman
sulamalarnn yersiz ve temelsiz olduunu, akld tep
kilerinin sonucu olarak ortaya ktn deneyleriyle bi
lebilir ya da hissedebilir. Bunu bilmi olmas da gerek
ten hakszla urayp uramadn fa ik etmesini g
letirir ve gereken durumlarda kararl bir tavr takn
masn engeller.
Olup bitenlere dardan bakan bir gzlemci, btn
bu grnleri son derece iddetli sululuk duygularnn
belirtisi olarak grecektir. Bu, olaylara dtan bakan kim
senin de nevrotik olmas demek deildir; bu durum yal
nzca undan ileri gelmektedir: Gzlemcinin de, nevro
tik kiinin de dncesi ve duygular kltrel etkilerle
belirlenmitir. Sululuk
duygularna kar takndmz
tavr belirleyen kltrel etkileri anlayabilmek iin, bu ki
tabn konusunu aan birtakm tarih, kltr ve felsefe so
runlarn gz nnde bulundurmamz gerekecektir. Ama
problemi tmyle bir yana braksak bile, hi olmazsa H
ristiyan dininin kavramlarnn ahlak sorunlar zerindeki
etkisini ksaca belirtmek gerekecektir.
Sululuk duygular ile ilgili bu tartma ok ksa ola
rak u ekilde zetlenebilir; Nevrotik bir insan kendini
sulad ya da herhangi bir sululuk duygusuna kapl
dn aa vurduu zaman sorulacak ilk soru Gerek
ten kendini sulu hissettii ey nedir? sorusu deil,
Byle bir kendini sulama tavrnn fonksiyonlar ne ola
bilir? sorusu olmaldr. Bu tavrn belli bal fonksiyon
larnn unlar olduunu grdk: Beenilmeme korkusu
nu dile getirme; bu korkuya kar savunma arac olma;
bakalarn sulama eilimlerine kar savunma arac
olma.
Freud ve onunla birlikte psikanalistlerin ou su
luluk duygularn temel neden olarak grdkleri zaman.

amzn Tedirgin nsan 1247

kendi alarnn dncesini yanstm oluyorlard. Freud

sululuk duygularnn korkudan ileri geldiini kabul et
mitir, nk korkunun super-egonun oluumuna kat
kda bulunduunu, super-ego'nun ise sululuk duygula
rndan sorumlu olduunu dnyordu. Ama vicdann is
teklerinin ve sululuk duygularnn, bir kere yerletikten
sonra, temel bir etken olarak rol oynadklarna inanm
t. Daha sonraki zmlemeler unu ortaya koymutur:
Vicdann basksna sululuk duygular ile tepkide bulun
may rendikten ve ahlaki lleri kabul ettikten sonra
bile, bu duygularmzn arkasnda bulunan etken -belli
belirsiz bir ekilde ve dolayl yollardan kendini gster
mi olsa da- dorudan doruya hareketlerimizin sonu
larndan duyduumuz korkuya baldr. Sululuk duygu
larnn bal bana bir temel etken olmadklar kabul edi
lecek olursa, bu duygularn -zellikle Freud'un bilind
sululuk duygular olarak nitelemee alt yaygn duy
gularn- nevrozlara yol amada nemli bir rol oynadk
lar varsaymna dayanan baz psikanalitik kuramlar ye
niden gzden geirmek gerekecektir. Bu kuramlarn yal
nzca en nemli olan tanesine iaret edeceim: Has
tann, bilind sululuk duygular yznden hasta kal
may tercih ettiini ne sren gr -tedaviye kar gs
terilen olumsuz tepki* kuram5: benlie birtakm cezalar
veren bir i-yap olarak anlalan super-ego kuram; in
sann kendine verdii aclar, kendini cezalandrma ya da
cezalandrlma ihtiyacnn sonucu olarak gren manevi
masochism (yani manevi bir ac ekmekten haz duyma)
kuram.
(*) Psikanalitik tedavide herhangi bir olumlu ilerlemeden
sonra iddetli bir bozukluun ortaya kmas. (evirenin
notu.)
(5) Baknz: K. H om ey, "The Problem of the N egative The
rapeutic Reaction, Psychoanalytic Quarterly, Cilt 5,
1936, S. 29-45.

XIV. BLM

N E V R O T K A C IN IN A N L A M I
( M a s o c h is m P r o b le m i)
atmalar ile urap durmas yznden nevro
tik bir insann ok fazla ac ektiini, ayrca ektii acy
ou zaman belli amalara ulamak iin bir ara ola
rak kullandn -nk ierisinde bulunduu ikilemler
yznden istedii eylere baka trl ulaamadn- gr
dk. Her bireysel durumda ekilen acnn hangi neden
lerle bir ara olarak kullanldn ve bylece hangi ama
lara ulalmak istendiini kavrayabilsek bile, insanlarn
nasl olup da bu kadar byk bir bedel demee raz ol
duklarn anlamamz gtr. Ac ekmekten alabildiine
yararlanmak ve hayata etkin bir biimde yn vermek is
tememek kabataslak bir ekilde yle tanmlanabilen bir
itkiden ileri gelmi gibi grnmektedir: Kendi benliini
glendirecek yerde zayflatmak,
mutlu olacak yerde
mutsuz olmaa almak.
Bu eilim insan tabiat ile ilgili genel kavramlarla
elimeye dt iin psikoloji ve psikiyatri alannda
karmza kan byk bir engel, byk bir bilmecedii.
Gerekte, temel masochism problemidir bu. Masochism
deyince nceleri cinsel tatmine ac ekmekle -dvlmek,
eziyet edilmek, zorla tecavz edilmek, kle naline geti
rilmek, kk drlmek, vb. ile- ulamay amalayan
cinsel sapklklar ve hayaller anlalyordu. Freud, bu cin
sel sapklklar ve hayallerin genel ac ekme eilimleri

amzn Tedirgin nsam[249

ne, yani belirli bir cinsel temele dayanmayan eilimlere

yakn olduunu fark etmitir; bu sonuncu eilimler ma
nevi masochism kategorisi ierisinde toplanmtr. Cin
sel sapklklarda ve hayallerde ac ekmek gerek bir ta t
mine ulamak amacn gtt iin, yle bir sonuca va
rlmtr; Btn nevrotik aclar belli bir tatmine ulama
istei ile belirlenmilerdir, ya da daha basit bir deyimle
syleyecek olursak, nevrotik bir insan ac ekmek iste
mektedir. Cinsel sapklklarla manevi masochism ara
sndaki fark yalnzca bir bilinlilik farkdr. Cinsel sapk
lkta tatmine ulama abas da, tatmin de bilinlidir; ma
nevi masochism'de ise her ikisi de bilinddr.
Cinsel sapklklarda bile ac ekmekten zevk duy
may anlamak ok gtr; ama ac ekmek iin duyulan
genel eilimler daha da artcdr.
Masochistic olaylar aklayabilmek iin birok de
nemeler yaplmtr. Bu denemelerin en ok dikkati ek
mi olan Freudun lm igds ile ilgili varsaymdr1.
Ksaca sylemek gerekirse, bu varsayma gre, insann
iinde etkin bir halde bulunan iki temel biyolojik kuvvet
vardr: Hayat igds ve lm igds. nsann ken
disini yok etme amacn gden lm igds, libido ile
ilgili itkilerle birletii zaman masochism olayna yol a
maktadr.
Burada ortaya atmak istediim nemli bir soru varAc ekme eilimi, biyolojik bir varsayma bavurulmak
szn yalnzca psikolojik ynden aklanabilir mi acaba?
ilk olarak, gerekten duyulan acy, ac ekme eilimi
ile kartrmaktan ileri gelen bir yanl anlamay gider
meliyiz. Ac ekmek dediimiz ey gerekten var diye,
ac ekmeyi istemek, hatta ac ekmekten zevk duymak
gibi bir eilimin de var olduu sonucunu karamayz. Sz
gelii, H. Deutsch* ile birlikte, bizim kltrmzdeki ka
il) Sigmund Freud, Beyond the Pleasre Principle, The
International Psycho-Analytical Library, No. 4.
(2) H. Deutsch, Motherhood and Sexuality, Psychoanalytic
Quarterly, Cilt 2 (1933), s. 476-488.

250lamzm Tedirgin insan

dnlarm ocuk doururken ac ekmi olmalarn, kadn

larn bu aclardan gizli bir masochistic zevk duymalar
nn- olaand durumlarda byle bir ey gerekten sz
konusu olsa bile- kant olarak yorumlayamayz. Nevroz
larda karmza kan aclarn byk bir blmnn ac
ekme istei ile hibir ilgisi yoktur; bu aclar, var olan
atmalarn kanlmaz sonularndan baka bir ey de
ildirler. nsan bacan krd zaman nas! ac duyarsa,
bu aclar da yledir. Her iki durumda da ac, ilgili kii
nin ac ekmeyi isteyip istememesinden bamsz olarak
ortaya kmaktadr ve o, ektii aclardan hibir ey ka
zanm deildir. Var olan atmalarn yaratt gze ar
pan endie, nevrozlarda karmza kan bu eit bir ac
nn belli bal rnei olmakla birlikte, biricik rnei de
ildir. Nevrotik insann ektii baka trl aclar da bu
ekilde anlalmaldr: mknlarla gerek baarlar ara
sndaki gittike artan tutarszl fark etmi olmaktan
ileri gelen ac, baz ikilemlerin ierisinden kamayaca
n anlamaktan ileri gelen umutsuzluk duygusu, en ufak
bir krc davrana kar gsterilen ar duyarlk, nevro
tik bir insan olduunu fark ettii iin kendini kk gr
me gibi. Nevrotik acnn bu blm kolay kolay dikkati
ekmedii iindir ki, problem nevrotik bir insann ac
ekmeyi istemi olduu varsaymna dayanlarak zm
lenmek istendii zaman, bu tip bir nevrotik ac ou za
man bsbtn ihmal edilmektedir. Byle olunca da, mes
lekten olmayan kimselerin, hatta psikiyatrlarn, nevrotik
insann kendi nevrozunu aa gren tavrm farknda ol
makszn ne kadar benimsemi olduklarna insan bazan
amaktadr.
Ac ekme eilimlerinden ileri gelmeyen nevrotik ac
lar bir yana braktktan sonra, imdi ac ekme eilim
lerinden doan, bu bakmdan masochistic itkiler kate
gorisine giren nevrotik aclar zerinde duracaz. Bu gibi
durumlarda, dtan bakld zaman, nevrotik kiinin ge
rekenden ok daha fazla ac ektii izlenimi uyanmak
tadr. Ayrntlara kadar inildii zaman da, nevrotik bir in-

amzn Tedirgin nsamj251

sann ac ekmek iin frsat kollad, rastgeie olaylar

.bile ac veren durumlar haline getirdii, ac ekmekten
kurtulmak istemedii gibi bir izlenim ortaya kmakta
dr. Byle bir izlenime yol aan davran iyice anlaya
bilmek iin, nevrotik kiinin ektii aclarn onun in ne
gibi bir fonksiyonu olduunu anlamamz gerekir.
Nevrotik acnn fonksiyonlar ile ilgili olarak, daha
nceki blmlerde zerinde durmu olduumuz konular
zetlemekle yetineceim. Ac ekmek, nevrotik bir insan
iin dorudan doruya bir savunma mekanizmas olarak
rol oynayabilir ve ou zaman gerekten de yaknda or
taya kabilecek tehlikelere kar kendini koruyabilecei
biricik yol olabilir. Kendini sulamakla bakalar tarafn
dan sulanmaktan, ayn zamanda bakalarn sulamak
tan kanm olmaktadr; hasta ya da bilgisiz bir kimse
olarak grnmekle bakalarnn kendisini sulamalarn
dan kurtulmaktadr; kendini kltmek ya da kk gr
mekle yarma tehlikesinden kurtulmu olmaktadr - u
var ki bu ekilde kendine vermi olduu ac, ayn z a
manda bir savunma arac olarak da rol oynamaktadr.
Ac ekmek ayn zamanda nevrotik kiinin istedii
eyleri elde etmesine, isteklerini etkili bir biimde ger
ekletirmesine ve hakl gstermesine imkn veren bir
aratr. Hayattan
bekledii eyler konusunda nevrotik
kii bir ikilem ierisindedir, istekleri bir bakma endieden
ileri geldii iin, bir bakma da nevrotik kiinin bakalar
n hibir ekilde kaale almamas yznden, kesin ve kayt
sz artsz isteklerdir ya da sonradan byle olmulardr.
Ama br yandan isteklerini -hakl olduklarn ne sre
cek ekilde- dile getirme yeteneini byk lde yitir
mitir, nk kendini iten bir ekilde kabul edememek
te, daha genel bir deyimle syleyecek olursak temel bir
gszlk ve aresizlik duygusuna kapldn hissetmek
tedir. Bu ikilemin sonucu olarak bakalarnn kendi istek
lerini dikkate almalarn beklemektedir. Hareketlerinin te
melinde, kendi hayatndan bakalarnn sorumlu olduu
ve iler ktye giderse bakalarn sulamak gerektii

2521amzn Tedirgin nsam

eklinde bir kan varm gibi grnmektedir. Bayie bir

kan ise kimsenin onun iin bir ey yapmyaca, ona
hibir ey vermeyecei kans ile atmaktadr ve bu
nun sonucu olarak da bakalarn kendi isteklerini ger
ekletirmek iin zorlamas gerektii gibi bir duygu or
taya kmaktadr, ite bu noktada ac ekmek onun im
dadna komaktadr. Ac ekmek ve gszik nevrotik.
kiinin kendini sevdirmek, bakalarndan yardm grmek,
onlar tarafndan gzetilmek istemek gibi isteklerini ger
ekletirecek belli bal aralar halini almakta, ayn za
manda bakalarnn kendisinden bekleyebilecei eyler
den kamasn da mmkn klmaktadr.
Ac ekmenin son bir fonksiyonu daha vardr: Nev
rotik kiiye bakalarn gizli, ama etkili bir biimde su
layabilmek imknn vermektedir. Bir nceki blmde bu
nokta zerinde ayrntl bir ekilde durmutuk.
Nevrotik bir insann ektii acnn fonksiyonlarm
anladmz zaman problemin baz esrarl ynleri a
kmaktadr; ama problem yine de tmyle zlm de
ildir. Her ne kadar ac ekmenin stratejik bir deeri
varsa da, nevrotik bir insann ac ekmeyi istediini ne
sren anlay destekleyen bir etken de ie karmak
tadr: ou zaman stratejik amacnn gerektirdiinden
daha ok oc ekmekte, zavallln artrma, gszlk
ve aresizlik, mutsuzluk ve deersizlik duygularna ken
dini kaptrma eilimini gstermektedir. Heyecanlarnn
abartlm olabileceini ve ilk bakta sanld kadar id
detli olmadn bilsek bile, nevrotik bir insann birbiriyle
atan eilimlerinden ileri gelen hayal krklklarnn onu,
ierisinde bulunduu gerek durumla orantl olmayan
ar bir zavallln uurumuna srklediini grnce a
rrz. Orta halli bir baar kazanacak olsa, baarszl
n dramatik bir ekilde abartarak tam anlam ile rezil
olduunu sanmaktadr. Yalnzca kendini gsteremedii
bir durumla karlaacak olsa, kendine vermi olduu
deer patlam bir balon gibi snmektedir. Psikanaliz s
rasnda yeni bir sorunla kar karya gelmek gibi can.

amzn Tedirgin Insanj253

skc bir durumdan kaamyacan anlad zaman, tam

bir umutsuzlua dmektedir. Bu bakmdan, nevrotik bir
insann nasl olup da stratejik zorunluluklarn gerektirmi
olduundan daha ok ac ekmek ister gibi grndn
incelememiz gerekir.
Byle bir acda, gzle grlr bir yarar salamak ya
da baz kimseleri etkilemek sz konusu deildir; sempati
kazanma istei ve kendi iradesini bakalarna kabul et
tirmekten ileri gelebilecek gizli bir zafer duygusu da ie
karm deildir. Bununla birlikte, nevrotik kiinin bu e
kilde hareket etmekle kazanabilecei, ama yukarda sz
konusu edilenlerden farkl bir ey vardr. Bir ak iliki
sinde baarszla uramak, bir yarmada yenilmek, bir
kusurunu ya da herhangi bir zayf tarafn kabul etmek
zorunda kalmak kendisini herkesten stn gren bir
kimse iin katlanlmaz bir eydir. Bylece kendine vermi
olduu deer sfra indii zaman, onun iin artk baar
ve baarszlk, stnlk ve aalk diye bir ey sz ko
nusu deildir; acsn bytmekle, kendini genel bir za
valllk ve deersizlik duygusuna kaptrmakla, ar bir
hale sokulmu olan yaantlar bir anlamda gerekliini
yitirmi gibi olur; acnn verdii sz yatr, uyuur. Bu
srete diyalektik bir ilkenin ie kartn gryoruz;
Belli bir dereceye ulat zaman niceliin nitelie dn
t eklindeki felsefi gerek... Somut bir ekilde syle
necek olursa, ac ekmek insana zor gelmekle birlikte,
kendini ar bir acya brakmak acya kar uyuturucu
bir ila yerine geebilir.
Bu sre bir Danimarka romannda ok usta bir e
kilde anlatlm tr3. Sevgili kars iki yl nce tecavze u
rayp ldrlen bir yazarn hikyesidir bu. Katlanlamyacak bir acdan ancak olup bitenleri belli belirsiz bir e
kilde hissetmekle kurtulabilmitir. ektii acnn bilin
cine varmaktan kaabilmek iin kendini iine vermi, ge
(3) Aage von Kohl, Der Weg durch die Nacht (Almanca
evirisi).

254j amzn Tedirgin nsan

ce gndz alarak bir kitap yazmtr. Hikye, kitabn

bittii gn, yani ister istemez acs ile babaa kalaca
psikolojik bir anda balamaktadr. Onunla ilk defa, far
knda olmakszn ayaklar kendisini mezarla srkledii
gn karlayoruz. Kafasnn ii lleri kurtlarn yiyip bi
tirdii, insanlarn diri diri gmld gibi korkun ve aca
yip dncelerle doludur. Bitkin bir halde eve dnyor ve
ektii azaplar evde de srp gidiyor. Olup bitenleri en
ince ayrntlarna varncaya kadar hatrlamaya alyor.
Kars o akam arkadalarn ziyarete giderken o da onun
la birlikte gitmi olsayd, ya da kars ona telefon edip de
gelip kendisini almasn isteseydi, ya da o gece arkada
larnda kalsayd, ya da kendisi yle bir yrye kp,
da karsn istasyonda karlayabilseydi belki de bu cina
yet olmayacakt. Cinayetin nasl olduunu btn ayrn
tlar ile hayalinde canlandrmak zorunda kald iin duy
duu ac ile kendinden geiyor ve baylyor, Hikyenin bu
raya kadar olan blm, zerinde durduumuz problemle
yakndan ilgilidir. Daha sonra olup bitenler ise unlardr:
Acnn verdii bu kendinden geiten kurtulduktan sonra
romann kahraman hl alma sorunu ile kar kar
yadr; en sonunda acsn gereki bir gzle grmeyi
baarabiliyor. Bu hikyede geen olaylar zinciri, bir lm
acsn alabildiine artrarak ve kendini bsbtn acya
brakarak duyulan acy hafifletmeye yarayan baz at
yakma detlerine benzemektedir.
Ar bir hale getirilmi olan acnn bu uyuturucu
etkisini kavradmz zaman, masochistic itkilerde anla
labilir nedenler bulmamz daha da kolaylaacaktr. Ama
masochistic sapklklarda ve hayallerde ve ac ekmek
in duyulan genel nevrotik eilimlerde grld ekil
de, byle bir acnn nasl olup da insan tatmin ettii so
rusu yine de cevapsz kalmaktadr.
Bu soruya cevap verebilmek iin, ilk olarak, btn
masochistic eilimlerin ortak unsurlarn, daha dorusu
bu gibi eilimlerin temelinde bulunan hayata kar tak
nlm olan genel tavr bilmek gerekecektir. Bu adan

amzn Tedirgin nsamjZD

gzden geirildikleri zaman hepsinde karmza kan or

tak zelliin manevi bir zayflk duygusu olduunu kesin
likle syleyebiliriz. Bu duygu insann kendine, bakala
rna ve genellikle kadere kar taknm olduu tavrda
ortaya kmaktadr. Ksaca sylemek gerekirse, derin bir
nemsizlik
duygusu, daha dorusu bir hilik duygusu
olarak tanmlanabilir; kendini her trl rzgrn kolayca
eip bkebildii bir saz gibi hissetmek; bakalarna ba
ml olduunu, bakalarnn klesi olduunu hissetmek:
Ar bir boyun eme eilimi gstermek ve kendini sa
vunma amac ile denetime ve direnmeye ar bir nem
vermek; bakalarnn sevgisine ve yargsna ar bir de
er vermek -birincisi ar bir sevilme ihtiyac, kincisi
ise ar bir beenilmeme korkusu eklinde ortaya k
maktadr- kendi hayatna biim vermede sz sahibi ol
madm hissetmek, kendi hayatndan bakalarn sorum
lu tutmak ve kendi yerine bakalarnn karar vermesini
istemek; iyiliin ve ktln dardan geldiini, insann
kader karsnda bsbtn gsz olduunu hissetmek:
Olumsuz ynden, bir felaketin yaklat duygusuna ka
plmak, olumlu ynden ise parman bile oynatmakszn
bir mucize ile ilerin dzelmesini beklemek: hayatta ba
kalarnn teviki ve yardm olmakszn, amalar baka
lar koymakszn, gerekli aralar da yine bakalar sa(amakszn insann soluk bile alamyaca, alamyaca,
hibir eyden zevk duyamyaca gibi bir duyguya ka
plmak; kendini ustann ellerinde istenen biime giren
macun gibi hissetmek. Bu manevi zayflk duygusunu na
sl yorumlamalyz? Bu duygu, yaama gcnn bulun
mamasndan m ileri gelmektedir? Baz durumlarda byle
olabilir, ama genellikle nevrotik kimseler arasndaki can
llk farklar baka insanlarnkinden hibir ekilde daha
fazla deildir. Bu zayflk duygusu dorudan doruya te
mel endieden mi ileri gelmektedir? phesiz bunda en
dienin de rol vardr, ama yalnzca endie sz konusu
olduu zaman ters bir etkide bulunabilir: Gvenlie ula
abilmek amac ile insan gittike daha gl ve kuvvetli

'256j amzn Tedirgin nsan

olmak iin aba harcamaya gtrebilir ve gerekten de

daha gl, daha kuvvetli olmasn salayabilir.
Bu sorunun cevab udur: Bu manevi zayflk ger
ekten var olan bir ey deildir; zayflk olarak hissedilen
ve zayflkm gibi grnen ey, yalnzca zayf olmak iin
duyulan eilimin sonucudur. Bu gerei daha nce ta r
tma konusu ettiimiz ayrt edici niteliklerden anlamak
mmkndr: Nevrotik bir insan kendi zayfln bilind
bir ekilde abartr ve zayf bir insan olduu konusunda
iddetle srar eder. Bununla birlikte, onun bu zayf olma
eimi yalnzca mantksal bir karsama ile kefedil
mekle kalmaz; bu eilimi ou zaman faaliyet halindey
ken de gzleyebiliriz. Hastalar, organik bir rahatszlk
lar olduuna inanabilmek iin hibir frsat karmak is
temeyebilirler. Hastalarmdan biri, herhangi bir glkle
karlat zaman her seferinde olduka bilinli bir e
kilde verem olmay ve bir sanatoryumda yatarak tam bir
tedavi grmeyi istiyordu. Byle bir insandan herhangi bir
ey istenecek olursa, ilk tepkisi boyun emek olabilir;
ama daha sonra teki uca gidebilecek ve her ne paha
sna olursa olsun boyun emek istemeyecektir. Psikanaliz
srasnda bir hastann kendine birtakm sular ykleme
si, ou zaman, karsndaki insandan gelebilecek bir
eletiriyi kendi kans olarak benimsemesinden, bylece
herhangi bir yargy nceden kabul etmee hazr olmasn
dan ileri gelmektedir. O toriter bir ekilde sylenen ey
leri kr krne kabul etmek, birisine dayanmak, bir
gl mcadele edilmesi ve alt edilmesi gereken bir
ey olarak grecek yerde, aresiz bir ekilde yapamam
deyip her zaman glkten kamak zayf bir insan ol
mak iin duyulan eilimin teki belirtileridir.
Zayf bir insan olmak iin duyulan bu eilimlerin ya
ratm olduu aclar ou zaman bilinli bir tatmin sala
mazlar; tersine, hizmet etmi olduklar ama bir yana
braklacak olursa, nevrotik bir insann kendini bsbtn
zavall olarak grmesine yol aarlar. Bununla birlikte,
bu eilimler, herhangi bir tatmine gtrmemi olsalar

amzn Tedirgin nsamj257

bile, hi deilse grnte belli bir tatmin salamam

olsalar bile, belirli bir tatmine ulama amacm da gder
ler, Bazan bu amac gzlemek mmkn olabilir; hatta ba
zan da byle bir tatmine ulalm olduu aka belli
olabilir. Krlk bir yerde yaayan baz arkadalarn zi
yarete gitmi olan bir hasta, hi kimsenin onu istas
yonda karlamadn ve baz arkadalarnn o geldii
zaman evde olmadn grnce hayal krklna ura
mtr. Buraya kadar olan yaantsnn tmyle ac oldu
unu sylemitir. Ama daha sonra kendini son derece
yalnz ve kimsesiz hissetmi ve bu duygusunun ne kadar
ar, ne kadar lsz olduunu ok gemeden fark et
mitir. Kendini bu derece zavall, bu derece perian his
setmek yalnzca acsn uyuturmakla kalmam, ayn za
manda ona belli bir zevk de vermitir.
Masochistic nitelikteki cinsel hayaller ve sapklklar
da tatmine ulama ok daha sk grlmekte ve daha
fazla gze arpmaktadr: Kendisine zorla tecavz edil
dii, dvld, kk drld, kle haline getiril
dii eklinde hayaller kurmak ya da bu gibi yaantlar
da bulunmak... Gerekte btn bunlar yukarda sz ko
nusu ettiimiz o genel zayf olma eiliminin baka bir
grndr.
Kendini zavall bir hale getirerek tatmine ulama ei
limi. kendi benliini kendisinden daha stn bir g ie
risinde eriterek, bireyselliini yitirerek, kukular, atma
lar, aclar, zayf taraflar ve yalnzl ile kendi benliin
den kurtularak tatmine ulama gibi genel bir ilkeyi dile
getirm ektedir4. Nietzschenin principium individuationis'ten (bireysel ilkeden) kurtulma dedii ey budur. Diony
sian eilim derken anlad ey de budur. Nietzsche bu
nu insanolunun temel abalarndan biri olarak grmekte
.(4) Masochism'deki tatminin bu ekilde yorumlanmas, as
lnda Erich Fromm'un daha nce ad geen incelem esin
de (Ed.: Max Horkheimer, 1936) yapm olduu yorum
lam ann ayndr.

258|amzn Tedirgin nsan

ve hayata etkin bir ekilde yn ya da biim vermeyi ifa

de eden Apollonian eilim dedii eilimin kart ola
rak nitelemektedir. Ruth Benedict, dionysian eilimlerin,
coarak kendinden geme (cezbe) yaantlarn artrma
abalar ile ilgili olduunu ne srmekte ve bu eilimle
rin eitli kltrlerde ne kadar yaygn olduuna ve ne
kadar deiik ekillerde ortaya ktna dikkati ekmek
tedir.
Dionysian terimi Eski Yunan'daki Dionysos ayinle
rinden gelmektedir. Bu ayinler, TrakyalIlarn eski ayin
leri gibi5, btn duygular ar derecede kamlayarak
insanlar hayal grecek hale getirmek amacn gtmek
tedirler. Coarak kendinden geme halini yaratmak iin
bavurulan aralar mzik, fltlerin tekdze ritmi, gecele
yin yaplan lgnca danslar, sarho edici ikiler, cinsel
serbestliktir ve btn bunlarn amac lgnca bir co
kunlua ve kendinden gemeye ulamaktr (ecstasy
kelime anlam ile kendini kaybetmek ya da kendindengemek demektir). Dnyann her yerinde ayn ilkeye da
yanan detler ve ayinler vardr: Grup olarak, bayramlar,
enlikler, dini ayinlerde toplu halde kendinden geme; bi
rey olarak da, uyuturucu maddeler kullanarak her eyi
unutacak hale gelme gibi... Ac ekmek de ayn ekilde
byle bir cokunluk haline ulatracak bir aratr. Byk
yaylalarda yaayan baz Kzlderili kabilelerde a kalma
(oru tutma), bir yerini kesme, kendini ac ekecek e
kilde balatma gibi yollara bavurularak hayaller gr
mee allmaktadr. Bu Kzlderililerin en nemli tren
lerinden biri olan Gne Danslarnda, bedensel ikence
kendinden geme haline ulamak iin kullanlan ok
yaygn bir aratr4. Ortaadaki Flagellante'lar (kendi
(5) Erwin Rohde, Psyche, Eski Yunanlarda l ruhlar iinyaplan ayinler ve lmszlk inanc (1925).
(6) Leslie Spier, The Sun Dance of the Plains Indians: Its
Developm ent and Diffusion, Anthropological Papers of
the American Museum of Natural History, 16. Cilt, 7
Blm (New York: 1921).

amuzn Tedirgin nsam|259

lerini kamlayanlar) coarak kendinden geme haline

ulaabilmek iin kendilerini dverlerdi. New Mexico'daki
Penitente'lar (tvbekarlar) ise ar ykler tama, ken
dilerini dvme ya da dikenlerle oralarn buralarn yrt
ma gibi yollara bavururlard.
Bu dionysian eilimlerin kltrel grnleri bizim
kltrmz ierisinde yerlemi davran kalplar olma
makla birlikte, bize bsbtn yabanc da deildirler.
Kendimizden gemenin verdii tatmini bir dereceye ka
dar hepimiz biliriz. Bedensel ya da ruhsal bir gerginlik
ten sonra uykuya dalarken ya da bir uyuturucu madde
ile baylmak zere bulunduumuz srada bir zevk, bir
rahatlk duyarz. Ayn sonuca iki ierek de varlabilir.
nsanlar iki imee gtren etkenlerden biri hi phe
siz inhibitionlardan kurtulmaktr; baka bir etken de ke
deri ve endieyi yattrmaktr; ama burada da eninde
sonunda ulalmak istenen gaye kendini unutma ve ken
dini tmyle bir eye verme yolu ile ulalan bir tat
mindir. ster ak, isterse tabiat, mzik, bir davaya co
kunlukla balanma ya da kendini cinsel igdlere b
rakma sz konusu olsun, iddetli bir duygu ierisinde
kendinden gemenin zevkine varmayan pek az insan var
dr. Bu tr abalarn bu derece evrensel oluunu nasl
aklayabiliriz?
nsanlara verebilecei her trl mutlulua ra
men hayat ayn zamanda kanlmaz aclarla doludur.
Belli bir ac sz konusu olmad zaman bile, yine de ya
llk, hastalk ve lm gibi olgularla kar karyayzdr; da
ha genel bir deyimle syleyecek olursak bireyin snrl
l ve yalnzl -anlayabilecei, baarabilecei, zevk du
yabilecei eyler bakmndan snrl oluu; baka insan
lardan ve tabiattan ayr, tek bana bir varlk olmas
dolaysyla da yalnz oluu- insan hayatna sk skya
bal olan bir olgudur. Gerekten de, kendini unutma ve
kendini btnyle bir eye verme ile ilgili kltrel ei
limlerin ounun yenmek istedii ey bu bireysel snrl

260jamzn Tedirgin nsan

lk ve yalnzlktr. Bu abann en arpc, en gzel ifade

sini Upanishad'larda, akp giden ve Okyanusa kararak
adn da, eklini de yitiren rmak simgesinde gryoruz.
Kendi benliini daha byk bir ey ierisinde eritmekle,
daha byk bir varln bir paras olmakla insan bir de
receye kadar kendi snrlarn am oluyor; Upanishad'
larda dile getirildii ekliyle Kendimizi hilik ierisinde
yok etmekle, evrenin yaratc ilkesinin bir paras haline
geliyoruz. yle grnyor ki, dinin insanlara sunduu
byk bir avuntu, bir tatm indir bu; insanlar kendilerini
yitirmekle Tanr ya da tabiatla bir olurlar. Ayn ta t
mine byk bir davaya balanarak da ulalabilir; ben
liimizi bir davaya adamakla kendimizi daha byk bir
btnn paras olarak hissederiz.
Bizim kltrmzde, benlik karsnda, yukarda sz
konusu edilene kart olan bir tavr daha ok dikkati
ekmektedir; Bireyin zellikleri ve biriciklii zerinde du
ran ve buna byk bir deer veren bir tavr. Bizim klt
rmz ierisinde yaayan bir insan kendi benliinin d
dnyadan farkl ya da ona kart olan apayr bir btn
olduunu iddetle hisseder. Yalnzca bireysellik zerin
de durmakla kalmaz, ayn zamanda bundan byk bir
tatmin de duyar; kendi imknlarn gelitirmek, etkin bir
aba ile kendine ve dnyaya egemen olmak, yapc olmak
ve yaratc bir i yapmak onu mutlu eder. Bu kiisel ge
lime ideali iin Goethe yle demitir:
Hoechstes
Glueck der Menschenkinder ist doch Pesoenlichkeit.
(insanolu iin en byk mutluluk kiiliini gelitirmektir.)
u var ki, tartma konusu ettiimiz teki eilim de
-bireyselliin kabuunu krp yalnzlktan ve snrl bir var
lk olmaktan kurtulma eilimi- ayn derecede kkl bir
tavrdr ve insana birtakm tatmin imknlar vermektedir.
Bu eilimlerden hibirini kendi bana patolojik bir ei
lim olarak gremeyiz; bireysellii korumak ve gelitirmek
de, feda etmek de insani problemlerin zm iin hakl
ve yerinde grlebilecek gayelerdir.

amzn Tedirgin nsan|261

Benlikten kurtulma eiliminin dorudan doruya or

taya kmad bir nevroza rastlamak gtr. Bu eilim,
evden kamak ve yalnz bana yaamak ya da kim o l
duunu unutmak gibi hayaller kurmak eklinde ortaya
kabilir; kitaplardan ve yazlardan tand bir kimseyle
zdelemek eilimi eklinde grnebilir; bir hastamzn
ifade ettii gibi karanlklar ve dalgalar arasnda yalnz
bana kalmak, karanlklar ve dalgalarla birlemek istei
eklinde grnebilir. Ayn eilim hipnotize edilmek, mistiklie yatkn olmak, gerekd duygulara kaplmak, ar
bir uyku ihtiyac duymak, hasta olmay, akln karmay,
lmeyi istemek gibi isteklerde de grlebilir. Daha nce
belirtmi olduum gibi, masochistic hayallerin ortak zel
lii ustann ellerinde istenilen biime giren bir macun
olmak, btn iradesini, btn gcn yitirmek, kesin
olarak baka birine boyun emek duygusudur. Bu olayn
eitli grnlerinden her biri, hi phesiz kendine z
g bir biim almakta ve zel sonulara yol amaktadr:
Baka birinin klesi olduunu hissetme, ktye kulla
nldn, zavall bir durumda olduunu hissetme gibi da
ha genel bir eilimin bir paras olabilir ve bylece ba
kalarn kle haline getirme itepilerine kar bir savun
ma arac olarak rol oynayabilir; ya da onlara sz geirme
frsatn vermedikleri iin bakalarn sulama eklinde
ortaya kabilir. Ama byle bir eilim bir savunma me
kanizmasn ya da dmanlk duygusunu aa vurma
gibi bir deer tamakla birlikte, ayn zamanda kendini
tmyle bakasnn iradesine teslim etme gibi gizli bir
olumlu deer de tamaktadr.
Nevrotik bir insan kendini ister baka bir insana, is
terse kadere teslim etmi olsun ve kendi isteiyle kat
land aclar ne eit olursa olsun, arad tatmin kendi
benliini zayflatmak ya da yok etmektir. Bu durumda
kendi hareketlerine kendi bana yn veren bir varlk ol
maktan karak iradesiz bir nesne haline gelmektedir.
Masochistic abalar bu ekilde

bireysel benlikten

262jamzn Tedirgin insan

kurtulma abas gibi daha genel bir olayn bir paras

olarak grld zaman, zayf bir yaratk olmaktan ve
ac ekmekten tatmin duymaa almak ya da tatmin
duymak artk bize tuhaf gelmeyecektir; bu olay alk
olduumuz br ereve ierisinde aklamak mmkn ola
caktr7. Masochistic abalarn nevrotiklerde sk sk kar
mza kmas, bu durumda, u ekilde aklanabilecek
tir; Bu abalar hem endieden korunma arac olarak rol
oynarlar, hem de mmkn ya da gerek bir tatmin sa
larlar. Daha nce grm olduumuz gibi, byle bir ta t
mine ulama abas zayf ve gsz bir insan olmak iin
duyulan genel eilimlerin nemli bir unsuru olmakla bir
likte, cinsel hayaller ya da sapklklar bir yana brakla
cak olursa, gerek bir tatmine seyrek olarak ulatrmak
tadr. Bylece ortada son bir soru kalmaktadr: Nevrotik
oir insan kendini unutarak ve kendini tmyle bir eye
vererek ulamaa alt tatmine nasl oluyor da bu
derece az ulaabiliyor?
Tam bir tatmine ulamay engelleyen nemli bir et
ken, nevrotik kiinin kendi bireyselliinin biricikliine a
r bir nem vermi olmasnn, masochistic itkilere kar
kan bir etkide bulunmasdr. Masochistic olaylarn ou,
tpk nevrotik belirtiler gibi, birbiriyle uzlaamyan aba
lar uzlatrmaa alan bir zm yolu olarak grn
mektedirler. Nevrotik bir insan, bir yandan kendini her
kesin iradesine boyun een bir varlk olarak grme ei

(7) W. Reich. Psychisches Korrelat nd vegetative Slroemung ve Ueber Ciarakteranalyse adl yazlarnda
masochism problemine bir zm yolu bulabilmek iin
buna benzer bir denem ede bulunmutur. O da m asochis
tic eilim lerin zevk ilkesine kar olmadm ne sr
mektedir. Bununla birlikte, o bu eilimlerin cinsel bir
tem eli olduunu kabul etm ekte ve benim bireysel s
nrlardan kurtulma abas olarak nitelediim eyi, orgasm'a ulamak iin gsterilen bir aba olarak grm ek
tedir.

amzn Tedirgin nsan 263

limini duymakta, ama br yandan da herkesin kendi

sine uymas gerektii noktas zerinde srar etmektedir.
Bakalarnn klesi olduunu hissetme eilimini gster
mekte. ayn zamanda bakalar zerinde kaytsz artsz
bir g sahibi olmay hayal etmektedir. Zayf, gsz,
bakalar tarafndan korunan bir insan olmak istemekte,
ayn zamanda yalnzca kendine yeten bir insan olmakla
kalmayp gerekten son derece gl olmay ama edin
mektedir. Kendini bir hi olarak grme eilimini duy
makta, ama bakalar onu bir dhi olarak grmedikleri
zaman fkeye kaplmaktadr. zellikle her iki aba da bu
derece kuvvetli olduu iin, bu gibi ar ular birbiriyle
uzlatrabilecek tatmin edici bir zm yolu hi phesiz
yoktur.
Kendini unutma eilimi nevrotik bir insanda normal
bir insandakinden daha zorludur; nk nevrotik bir in
san. yalnzca insanolunun evrensel zellii olan korku
lardan, snrl bir yaratk olmaktan ve yalnzlktan kur
tulmak istemekle kalmaz; ayn zamanda,
zlemiyen
birtakm atmalar ve bunlarn sonucu olarak ortaya
kan aclar ierisinde skp kaldn da hisseder. Buna
karlk, gl ve byk bir insan olmak iin duyduu
eilim de ayn derecede zorludur ve normalden daha id
detlidir. Hi phesiz imknsz olan bir eye ulamaa
almaktadr: Hem her ey olmak, hem de hibir ey
olmamak, Szgelii, gsz bir bamllk ierisinde ya
ayabilir, ayn zamanda zayfln bakalarna sz gei
recek bir ara olarak kullanabilir. Bu uzlatrma dene
melerini yanl bir yorumlama ile kendini bir eye verme
yetenei olarak grebilir. Gerekten de bazan psikolog
lar bile iki eyi birbirine kartrmakta ve kendini bir eye
verme eilimini bal bana masochistic bir tavr olarak
grmektedirler. Oysa masochistic bir kimse, tam tersine,
kendini herhangi bir eye ya da bir kimseye verme gc
ne sahip deildir; btn gcyle, btn kuvvetiyle bir da
vaya sarlamamaktadr ya da bir bakasn btn kalbiyle
sevememektedir.
Kendini acya brakabilmektedir, ama

264|amzn Tedirgin Insam

bu brakta tmyle pasif bir durumdadr ve kendisine

ac veren duyguyu, ilgiyi ya da insan yalnzca kendin
den kamak iin kendini bir eye verme arac olarak
kullanmaktadr. Kendisi ile bakas arasnda etkin bir
karlkl etki yoktur; yalnzca kendi benliini kendi ama
lar ierisinde eritmek sz konusudur. Bir insana ya da
bir davaya gerekten kendini vermek insann ruh gc
nn belirtisidir; masochistic bir kendini veri ise. gerek
te bir zayflktan baka bir ey deildir.
Ulalmak istenen tatmine seyrek olarak ulalmas
nn baka bir nedeni de, nevrotik yapya sk skya bal
olan ykc unsurlarda aranmaldr. Kltrel dionysian
itkilerde bu gibi unsurlar yoktur. Bu itkilerde kiilii olu
turan tm unsurlara, mutluluk ve baarya gtrecek tm
imknlara kar kan nevrotik ykcla benzeyen bir
eye rastlanmamaktadr.
Eski Yunanlarn dionysian ayinlerini, szgelii, ak
ln karma ile ilgili nevrotik hayallerle karlatralm.
Birincisinde (yani dionysian
ayinlerde) hayattan daha
ok zevk almaya yarayan geici bir cokunluk haline
ulamaa almak sz konusudur; kincisinde (yani nev
rotik hayallerde) ise kendini unutma ve kendinden ka
ma eklinde ortaya kan ayn eilim, ne bir yeniden do
ua gtren geici bir cokunluktur, ne de hayat daha
renkli, daha zengin hale getiren bir aratr. Burada gaye,
ac veren benlikten -ne kadar deerli olursa olsun- kur
tulmak sz konusudur, dolaysyla kiiliin bozulmam
olan blm buna kar korku ile tepkide bulunur. Ger
ekten de, kiiliin bir parasnn btn kiilii srkle
mek istedii tehlikelerden duyulan korku, genellikle, bi
lin alanna arpan srete rol oynayan biricik etkendir.
Nevrotik bir insann bu konuda bildii tek ey, akln ka
rmaktan duyduu korkudur. Ancak bu sreci oluturan
unsurlar birbirinden ayrld zaman -kendi benliinden
kurtulma eilimi ile buna kar gsterilen bir tepki olan
korku- nevrotik bir insann belli bir tatmine ulamak iin

amzn Tedirgin nsan 1265

aba gsterdiini, ama duyduu korku yznden bu ta t

mine ulaamadn anlayabiliriz.
Bizim kltrmzle ilgili zel bir etken, kendini unut
mak (bylece kendi benliinden kurtulmak) iin duyulan
itkilere bal olan endieyi kuvvetlendirecek bir rol oy
namaktadr. Bat uygarlnda bu gibi itkileri -nevrotik ka
rakterleri bir yana braklsa bile- tatmin edecek kltrel
kalplar yok denecek kadar azdr. Byle bir imkn sala
yan din, ounlua sesini duyurma yeteneini ve gcn
yitirmitir. Bu tatmine ulatrabilecek etkili bir kltrel
ara yoktur; stelik bu gibi aralarn gelitirilmesi de
etkin bir biimde engellenmektedir; nk bireysellie
nem veren bir kltrde insann kendi gcne ve imkn
larna dayanmas, kendini gstermesi ve bakalarna ka
bul ettirmesi, gerekirse bu yolda mcadele etmesi bek
lenmektedir. Bizim kltrmzde kendinden bsbtn
vazgeme eilimlerine gerekten boyun emek, toplumun
dnda braklma tehlikesine yol amaktadr.
Genellikle nevrotik bir insann, ulamak istedii her
hangi bir tatmine ulamasn engelleyen korkular gz
nnde tutulduu zaman, masochistic hayaller ve sapk
lklarn onun iin nasl bir deer tam olduunu anlaya
biliriz. Kendinden vazgeme (ya da kendi benliinden
kurtulma) itkileri hayaller ya da cinsel alkanlklar ha
linde ortaya kacak olursa, nevrotik kii kendi benlii
nin btn btn silinip gitmesi tehlikesinden belki de kur
tulabilecektir. Dionysian ayinler gibi bu masochistic al
kanlklar da geici bir kendini unutma ve kendinden ka
ma imkn verebilirler, bylece benliin bir dereceye ka
dar az zarar grmesini salayabilirler. Bu alkanlklar
genellikle btn kiilik yapsn kaplamaktadrlar; bazan
da cinsel faaliyetler zerinde toplanmaktadrlar; bu du
rumda kiiliin teki blmleri onlardan pek etkilenme
mektedir. Kendi ilerinde canl, hareketli, mcadeleci ve
baarl olan, ama zaman zaman kadn gibi giyinmek ya
da yaramaz bir ocuk gibi hareket etmek ve kendini dv-

266.amzn Tedirgin insan

drtmek gibi masochistic

sapklklara den erkekler
vardr. br yandan, nevrotik bir insann kendi sorunla
rna tatmin edici bir zm yolu bulmasn engelleyen
korkular, masochistic itkilerini de kaplayabilir. Bu itkiler
cinsel bir nitelik tad zaman, nevrotik bir insan, cin
sel ilikilerle ilgili iddetli masochistic hayallerine ra
men cinsellikten bsbtn el ekebilir, kar cinsten tik
sinebilir, hi deilse ciddi inhibition'lar olabilir.
Freud, masochistic itkileri aslnda cinsel bir olay ola
rak grmtr. Bu itkileri aklayabilecek kuramlar ne
srmtr. Balangta masochism olayn, cinsel geli
menin biyolojik olarak belirlenmi bir safhasnn (anal-sadistic safhann) bir grn olarak grmtr. Daha
sonra bu grn, masochistic itkilerin kadnca nitelik
lerle yakn ilikisi olduu ve kadn olma isteini dile ge
tiren baz unsurlar kapsad gibi bir varsaymla tamam
lamtr8. Freud'un son varsaym, daha nce sz konusu
edildii gibi, masochistic itkilerin, kendine kar ykc bir
tavr taknma itkileri ile cinsel itkilerin bir karm olduu
ve kendine kar ykc bir tavr taknma itkilerinin insana
zarar vermesini nleme gibi bir fonksiyon grd ek
lindedir.
Benim gr noktam ise u ekilde zetlenebilir: Ma
sochistic itkiler gerekte ne cinsel bir olaydrlar, ne de
biyolojik olarak belirlenmi srelerin sonucudurlar; ma
sochistic itkiler kiilik atmalarndan ileri gelmektedir
ler. Ac ekmeye ynelmi, ac ekmeyi ama edinmi
deildirler; nevrotik bir insan da, baka bir insan gibi, ac
ekmeyi istememektedir. Nevrotik aclar, belirli fonksi
yonlar grmeleri bakmndan, ilgili kiinin, istedii bir ey
(8) S. Freud, The Economic Principle of Masochism, Col
lected Papers, Cilt II, s. 255-268 ve New Introductory
Lectures on Psychoanalysis. Ayn zamanda Karen Horneyin The Problem of Fem inine Masochism, (psycho
analytic Review, Cilt 22, 1935) adl yazma da baknz.

amzn Tedirgin nsanr267

deil, dedii bir bedeldir; nevrotik bir insann ulamaa

alt tatmin ac ekmek deil, kendi benliinden kur
tulmaktr.

XV. BLM

KLTR

VE N E V R O Z

Tek tek analizlerden her biri, en usta psikanalistin

bile yeni yeni sorunlarla karlamasna yol aar. Her
hastada daha nce karlamad birtakm glklerle;
anlalmas g, aklanmas daha da g olan tavrlar
la; ilk bakta anlalamyan tepkilerle karlar. Daha
nceki blmlerde ayrntl bir ekilde sz konusu etti
imiz nevrotik karakter yapsnn karmaklna ve ie
karan ok sayda etkene tekrar bir gz atacak olursak,
bu farkllklar bizi artmayacaktr. Kaltm farklar ve
bir insann hayat boyunca -zeljkle ocukluunda- kar
lat olaylarn farkll, ie karan etkenlerin oluu
munda sonsuz deiikliklere yol amaktadr.
u var ki, balangta da belirtmi olduumuz gibi,
btn bu bireysel deiikliklere ramen, bir nevrozun e
kirdeini oluturan temel atmalar hemen her zaman
ayndr. Genellikle kltrmz ierisinde yaayan salam
bir insann da karlat atmalardr bunlar. Nevro
tik ile normal arasndaki snr kesin olarak izmenin
imknsz olduunu sylemek, herkesin bildii bir gerei
tekrarlamak olsa bile bir kere daha hatrlatmakta yarar
vardr. Kendi yaantlarnda karlam olduklar at
malardan ve tavrlardan sz edildiini gren birok oku
yucular kendilerine Acaba ben de nevrotik miyim? diye
sorabilirler. Bir insann kendi atmalar tarafndan en
gellenmi olduunu hissedip hissetmediinin en iyi kriteri.

amzn Tedirgin nsan |269

bu atmalarla dorudan doruya yz yze gelip geleme

dii ve onlar dorudan doruya ele alp alamaddr.
Kltrmz ierisindeki nevrotik kimselerin ayn te
mel atmadan etkilendiklerini ve daha hafif derecede
olmakla birlikte normal bir insann da bu atmalarla
kar karya bulunduunu grdmz zaman, kar
mza yine balangta ortaya attmz soru kmaktadr:
Nevrozlarn baka trl atmalar etrafnda deil de
zeilikle yukarda sz konusu ettiim atmalar etrafn
da olumasna yol aan kltrel artlarmz nelerdir?
Freud bu sorun zerinde pek az durmutur; Freud'da
sorunlarn biyolojik bir ynelile ele alnmasna karlk,
sosyolojik yneli eksiktir; bu yzden Freud, sosyal olay
lar daha ok psikolojik etkenlerle ve psikolojik etkenleri
de daha ok biyolojik etkenlerle (libido kuram ile) ak
lama eilimini gstermitir. Bu eilim, psikanalitik yazar
lar, savalarn lm igdsnden ileri geldiini, bugn
k ekonomik sistemimizin kklerinin anal-erotik itkilerde
bulunduunu, makine ann iki bin yl nce balamam
olmasnn nedenini bu dnemin kendini beenmiliinde
(narcissism) aramak, gerektiini, vb. dnmee gtr
mtr.
Freud bir kltr karmak bir sosyal srecin sonucu
olarak deil de, daha ok, bask altna alnm ya da y
celtilmi biyolojik itkilerin ve bunun sonucu olarak onlara
kar tepki olmak zere oluturulan davranlarn rn
olarak grmektedir. Bu itkiler ne derece kuvvetle bask
altna alnmlarsa, kltrel gelime de o derece yksek
tir. Yceltme yetenei snrl olduu iin ve ilkel itkilerin
yceltilmeden iddetle bask altna alnmas nevrozlara
yol aabilecei iin, uygarln gelimesinin kanlmaz
bir ekilde nevrozlar artrm olmas gerekmektedir. Nev
rozlar insanln kltrel gelime iin demek zorunda
kald bir bedeldir.
Bu dnce zincirinin temelinde bulunmas gereken

270jamzn Tedirgin insan

varsaym, biyolojik olarak belirlenmi bir insan tabiat

nn var olduu inanc, daha dorusu oral, anal, ge
nital ve saldrgan itkilerin btn insanlarda aa yuka
r ayn derecede bulunduu inancdr. Karakter gelime
sinin insandan insana ve kltrden kltre gsterdii de
iiklikler, bu durumda, gereken basknn deiik iddette
olmasna ve bu basknn farkl trden olan itkileri farkl
derecelerde etkilemesine bal olacaktr.
Tarih ve antropoloji alanndaki bulguiar, yksek kl
tr ile cinsel ve saldrgan itkilerin bask altna alnmas
arasnda byle bir dorudan doruya iliki olduunu dorlanomaktadr. Buradaki hata, gerekte nitel bir iliki
nin yerine nicel bir ilikinin kabul edilmesinden ileri gel
mektedir. Bask derecesi ile kltr derecesi arasnda de
il, bireysel atmalarn nitelii ile kltrel glklerin
nitelii arasnda iliki vardr. Nicel etken de gzden karlamaz, ama ancak btn bir yapnn erevesi ieri
sinde deerlendirilebilir.
Bizim kltrmze sk skya bal olan baz tipik
glkler vardr; her insann hayatnda birtakm at
malar yaratan bu glkler artt zaman nevrozlara yol
aabilirler. Sosyolog olmadm iin nevrozlar ve kltr
problemiyle ilgili olabilecek ana eilimlere yalnzca yle
bir dokunup geeceim.
ada kltr ekonomik ynden bireyler-aras yar
ma ilkesine dayanmaktadr. Yalnz bana kalm olan
birey, ayn gruptan olan baka insanlarla mcadele e t
mek, onlar gemek ve ou zaman onlar bir yana itmek
zorundadr. Genellikle birinin
menfaatine uygun gelen,
ey, baka birinin menfaatine aykrdr. Bu durumun ruh
sal alandaki sonucu, insanlar arasnda yaygn ve d
manca bir gerginliin ortaya kmasdr. Herkes herkesin
gerek ya da mmkn bir rakibidir. Drst olmak ya da
birtakm nezaket kurallar ile durumu rtbas etmek aba
larna ramen, ayn meslekten olan kimseler arasnda bu
durum ok ak bir ekilde grlebilir. Bununla birlikte.

amzn Tedirgin nsam|271

yarmann ve yarma ile bir arada bulunabilecek bir

dmanln btn insan ilikilerini kapladna da dik
kati ekmek gerekir. Yarma, sosyal ilikilerde belirgin
olan etkenlerden biridir. Erkeklerle erkekler, kadnlarla
kadnlar arasndaki ilikileri etkiler ve yarma konusu
olan ey ister herkese sevilip beenilmek olsun, isterse
ustalk ya da beceriklilik, ekicilik ya da baka bir sosyal
deer olsun, gvenilir dostluklar kurma imknlarna b
yk lde zarar verir. Yarma, daha nce belirtilmi ol
duu gibi, ayn zamanda kadnlarla erkekler arasndaki
ilikileri de etkiler. Bu yalnzca e seimi iin deil, ein
den stn olmak iin yaplan mcadelenin tm iin de
dorudur. Yarma okul hayatna da el atar. Ve belki de
hepsinden daha nemlisi, aile hayatnda da byk bir
rol oynar; bylece ocuk, genellikle hayatnn ilk gnle
rinden bu yana bu mikrobu kapacak ekilde yetiir. Ba
ba ile oul, anne ile kz, bir ocukla teki ocuk arasn
daki yarma genel bir insani olay deil, kltrel artlarla
belirlenmi bir uyarma gsterilen bir tepkidir. Oedipus
kompleksinde ve teki varsaymlarnda ifade ettii ek
liyle yarmann aile ierisindeki roln grm olmak
Freudun byk baarlarndan biri olarak kalacaktr. Bu
nunla birlikte unu da ilve etmek gerecektir: Bu yarma
gerekte biyolojik bir temele dayanacak yerde belirli kl
trel artlarn sonucudur: ayrca, yarma duygusunu ha
rekete getiren ey yalnzca aile durumu deildir; yarma
ya yol aan uyarm beikten mezara kadar etkin bir rol
oynamaktadr.
nsanlar arasnda ortaya kabilecek dmanca ger
ginlik srekli bir korkuya yol aar: Bakalarnn dman
olabileceinden korkma ve bu korkunun, kendi dman
lk duygularnn yol aabilecei misilleme hareketinden
duyulan korku ile daha da kuvvetlenmesi. Normal bir in
sanda karlatmz baka bir nemli korku kayna da
baarszlk korkusudur. Baarszlk korkusu gerek bir
temele dayanan bir korkudur, nk genellikle baarsz
lk ans baar kazanma ansndan daha oktur ve n

272jamzn Tedirgin nsan

k yarmal bir toplumda baarszlklar ihtiyalarn ger

ekten engellenmesine yol aar. Baarszlk yalnzca
ekonomik gvensizlii deil, ayn zamanda saygnln
yitirmeyi ve her eit duygusal engellemeyi de ifade
eder.
Baarnn bu derece byleyici bir hayal olmasnn
baka bir nedeni de kendimize vermi olduumuz deeri
etkilemesidir. Yalnzca bakalar bizi baarmzn derece
sine gre deerlendirmekle kalmaz; kendimize verdiimiz
deer de ister istemez yine baarmza baldr. Bugn
k dnce sistemlerine gre baar bizim gerek deer
lerimize baldr ya da dini bir deyimle syleyecek olur
sak. Tanrnn liitfunun gze arpan bir belirtisidir. Oysa
gerekte baarmz bizim denetimimizin dnda kalan bir
ok etkene baldr; Tesadflere bal artlar, vicdansz
ca hareket etme, vb. Bununla birlikte, bugnk dnce
sisteminin basks altnda en normal bir insan bile baa
rl olduu zaman deerinin arttn, baarsz olduu za
man ise deerini yitirdiini hissetmek zorundadr. Bunun
kendimize verdiimiz deer iin salam bir temel olma
dn sylemee gerek yok.
Btn bu etkenler bir araya geldii zaman -yarma
ve bu yarmann insanlar arasnda yaratabilecei d
manlklar, korkular, insann kendine daha az deer ver
mesi- psikolojik ynden, insanda, yalnz bir varlk olduu
duygusuna yol amaktadr. Bakalar ile birok ilikisi
olsa bile, mutlu bir evlenme yapm olsa bile, manevi ba
kmdan yalnzdr. Manevi yalnzlk herkes iin katlanl
mas g olan bir eydir; insann kendisi hakknda duy
duu kukular ve korkular ile bir araya geldii zaman
ise bir felaket halini almaktadr.
amzda yaayan normal bir insanda bu derde
kar bir deva olmak zere iddetli bir sevgi ihtiyacn ya
ratan ey budur. Bakalar tarafndan sevilmek insann
kendisini daha az yalnz hissetmesini, dmanlk tehli
kesi ile daha az karlamasn, kendine daha ok gven-

amzn Tedirgin Insan|273

meini salar. Hayati bir ihtiyac karlad iindir ki,

kltrmzde aka, sevgiye bu derece deer verilmek
tedir. Sevgi de baar gibi bir hayal, bir serap halini alm
tr; her trl probleme zm yolu getirdii gibi bir ya
nlgya yol amtr. Ak ya da sevgi bizim kltrmzde,
ou zaman, sevgiyle hibir ilikisi olmayan istekleri ta t
min etmek iin bir paravana olmakla biriikte, gerekte bir
yanlg deildir; sevgiden verebileceinden daha ok ey
beklemekle bir yanlg haline getirilmitir. Aka, sevgiye
verdiimiz ideolojik nem, ar bir sevgi ihtiyac duy
mamza yol aan etkenleri gizlemee yaramaktadr. Bu
bakmdan insan -yine normal bir insandan sz ediyorumar bir sevgiye ihtiya duymak, ama bu sevgiye ula
mada glk ekmek gibi bir ikilem ierisindedir.
Btn bunlar nevrozlarn gelimesi iin elverili bir
ortam yaratmaktadr. Normal bir insan etkileyen -onun
kendine verdii deeri sarsan; dmanca gerginlikler,
korku ve dmanlk duygular yaratan; yarmaya ve te
dirginlie yo! aan; tatmin edici kiisel ilikiler iin byk
bir ihtiya duymasna neden-olan- ayn kltrel etkenler,
nevrotik bir insan daha ok etkilemekte ve ayn sonu
larn onda deha iddetli bir ekilde grnmesine yol a
maktadr: Kendisine vermi olduu deeri bsbtn yitir
mesi; endie; ykc itepilere ve endieye yol aan da
ha iddetli bir yarma; ar bir sevgi ihtiyac gibi...
Her nevrozda, nevrotik kiinin bir trl uzlatramad eliker. eilimlerin var olduunu hatrladmz za
man aklmza yle bir soru gelmektedir: Tipik nevrotik
atmalarn temelinde yalnzca bizim kltrmz iin
sz konusu olan belli birtakm elimeler var mdr aca
ba? Bu kltrel elimeleri ayrntl bir biimde incelemek
sosyologlara den bir grev olacaktr. Ben yalnzca k
saca ve ana izgileri ile baz temel eliken eilimlere
iaret etmekle yetineceim.
zerinde durulmas gereken ilk elime, yarma ve
baar ile kardee sevgi ve alakgnlllk arasndaki

274 amzn Tedirgin nsan

atmadr. Bir yandan bizi baarl olmaya sevk etmek

iin her trl yola bavurulmaktadr; bu ise yalnzca ken
dimizi gstermekle yetinmeyip ayn zamanda saldrgan
bir tavr taknmamz ve bakalarn bir yana itmemiz ge
rektii anlamna gelmektedir. br yandan, herhangi bir
eyi yalnzca kendimiz iin istememizin bencillik olduunu,
alakgnll olmamz gerektiini, bir yanamza tokat
vurana teki yanamz da uzatmamzn doru olacan,
bir vazgeme, boyun eme tavr taknmamz gerektiini
ne sren Hristiyan ideallerinden adamakll etkilenmi
bulunuyoruz. Normal alanda bu elimenin yalnzca iki
zm yolu vardr: Bu abalardan yalnzca birine nem
verip tekini bir yana itmek; ya da her ikisine de nem
verip her iki ynden de ciddi inhibition'larla
karla
mak.
ikinci elime ihtiyalarmzn uyarlmas ile onlarn
tatmininde karmza kan gerek engellemeler arasnda
dr. Bizim kltrmzde, ekonomik nedenler yznden,
ilanlar, reklamlar, ar tketim ve e-dsttan geri kal
mama istei gibi birtakm yollarla ihtiyalarmz hi dur
madan uyarlmaktadr. Bununla birlikte, byk ounluk
iin bu ihtiyalarn gerek tatmini adamakll snrldr.
Bunun insanda yaratt ruhsal sonu, isteklerle bu istek
lerin gereklemesi arasnda her zaman bir tutarszln
var oluudur.
Baka bir elime bireyin szde hrl ile gerek
snrlar arasndaki elimedir. Toplum, bireye hr oldu
unu, bamsz olduunu, hayatna diledii gibi biim ve
rebileceini sylemektedir; byk hayat oyunun dile
dii gibi oynayabilecek, etkili ve gl olabiiiyorsa iste
dii eylere ulaabilecektir. Oysa gerekte insanlarn o
u iin btn bu imknlar snrldr. akac bir dille sy
lenen insann kendi ana-babasn semek kendi elinde
deildir sz genellikle hayata da uygulanabilir; Bir mes
lek semek ve o meslekte baar kazanmak, elence im
knlarn semek, e semek iin de durum byledir. Bu

amzn Tedirgin nsan|275

nun sonucu olarak birey kendi kaderini belirlemede snr

sz bir gc aldu duygusu ile tam bir gszlk duy
gusu arasnda bocalayp durmaktadr.
Kltrmz ierisindeki bu eliken unsurlar, nevro
tik kiinin birbiriyle uzlatrmaa alt atmalardan
baka bir ey deildir: Saldrgan eilimleri ve boyun e
me eilimleri; ar istekleri ve hibir zaman hibir ey
elde edemiyecei korkusu; kendi benliini gelitirmek iin
gsterdii abalar ve gszlk, aresizlik duygusu...
Nevrotik bir insan ile normal bir insan arasndaki fark
yalnzca bir derece farkdr. Normal b ir insan, iinde bu
lunduu glkleri kiiliine herhangi bir zarar gelmek
sizin zebildii halde, nevrotik bir insanda btn at
malar herhangi bir tatmin edici zm yolunu imknsz
klacak derecede iddetlenmitir.
yle grnyor ki, kltrel olarak belirlenmi glk
leri iddetli bir ekilde hisseden kimseler -zellikle ocuk
luk yaantlarnda bu gibi glklerin etkisini iddetle
duymu olanlar-, bunun sonucu olarak da bu glklerin
iinden kamyanlar ya da kiiliklerinden ok ey yitire
rek kabilenler byk bir olaslkla nevrotiktrler. On
lar kltrmzn vey ocuklar olarak niteleyebiliriz.

 N D E K L E R

evirenin nsz .............................................

Giri
.........................
I. Nevrozlarn Kltrel ve Psikolojik Kapsam ...
II. amzn Nevrotik Kiiliinden Sz
Etmenin Nedenleri .............................................
III. Endie
................................................................
IV. Endie ve Dmanlk
....................................
V. Nevrozlarn Temel Yaps ...................................
VI. Sevilmek in Duyulan Nevrotik htiya ........
VII. Sevilmek iin Duyulan Nevrotik htiyacn
Baka Ayrt Edici Nitelikleri .....
VIII. Sevilmek in Bavurulan Yollar ve
stenmemeye Kar Gsterilen Duyarlk .......
IX. Sevilmek iin Duyulan Nevrotik htiyata
Cinselliin Rol .................................................
X. Gl olma. Saygnlk Kazanma,
Mol-Mlk Edinme abas
...........................
XI. Nevrotik Yarma
............................................
XII. Yarma'dan El ekmek .................................
XIII. Nevrotik Sululuk Duygular .........................
XIV. Nevrotik Acnn Anlam
(Masochism Problemi) .............................
XV. Kltr ve Nevroz ............................................
indekiler
........................................................

5
21
27
43
52
69
86
107
119
137
148
161
184
201
222
248
268
276