You are on page 1of 24

__

_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

yde d+K\T

n<jTeTT
_
_
_

|]#jT+

1.1

(Real Numbers)

_
_
_

_
_
_

yde d+K\T

_
_
_

_
_
_

eTq+ eTT+<T s>T $$< sq d+K\qT >] \TdTHeTT. n+f dVd+K\T,


|Ps+\T, |Psd+K\T, nsDjT, sDjT d+K\qT >] HsTH+. nsDjT, sDjT
d+K\qT >T]+ eT]= $wj\T | #T+<+.
p

\T |Ps d+KjTT+&, q z 0 nsTTq d+<s+ q s|+ sjT>\ d+K\qT


nsDjT d+K\+{sT. d+K\T |Psd+K\ H |< deTV+> e+{sTT. n<$<+> @
s+&T |Psd+K\ eT<HH nH nsDjT d+K\T+{sTT. n nsDjT d+K\qT n+eTjT
<X+X\T>q < n++ esq <X+X\T> > sjTe#TqT.

_
_
_

_
_
_

p, q

p
q

_
_
_

_
_
_

s|+ sjTqTe+{ d+K\qT sD j


T d+K\+{sT. M{ 2, 3, 5 yTT<\>T
d+K\T, n<$<+> >D |eDq S yTTq$ L& +{sTT. M{ <X+X\T> sd|&T
= 1.41421356...
n$ n++ eT]jTT esq+ <X+X\T> eksTT. <VsD
eT]jTT S = 3.14159... d+K\qT L& eTq+ d+UsK| >T]+#>\eTT.

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

yde d+K\T

_
_
_

ral
Natu
dVNum
dber
+K\T
s

_
_
_

sDjional
T
Irrat
Num
d+K\T
bers

_
_
_

bers
nRati
sDonal
jT Num
d+K\T
|Inte
Psdgers
+K\T
bers
|PolesNum
+\T
Wh

_
_
_

_
_
_

_
_
_

nsDjT, sDjT d+K\T \d q deTV eTq+ yde d+K\T n+{eTT. +~


|+ M{ eTq+ #&e#T.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

_
_
_

_
_
_

_
_
_

n<jTeTT eTq+ = d<+\qT $_q |< T \ s|+#&+ \TdT+{eTT. <$<+ >


sDjT, nsDjT d+K\ <s\qT s& d<+\qT |j+#T+{eTT. es>
eTq+ d+eseZ H\T (logarithms) nH sy T q |yT j\qT \TdT= y{ Xg$Cq+q,
J$ deTd\ k<qq @$<+> $j+#Te#TH \TdT+{eTT.
yde d+K\ n<jTH eTT+<T> eTqeTT = deTd\qT k~+ #<eTT.

nud+ - 1.1

_
_
_

+~ nsDjT d+K\ @~ n+eTjT <X+X, @$ n++ esq <X+X


\|+&.
2
5

(i)

17
18

_
_
_

1.

(ii)

15
16

(iii)

7
40

(iv)

9
11

(v)

eT]jTT

(ii) 3

1
2

1
3

_
_
_

(i)

_
_
_

+~ \ d+K\ eT<q >\ @< nsDjT d+KqT qT>=q+&.

2.

eT]jTT 3 3

(iii)

4
9

eT]jTT

1
2

(ii) 24

(iii) 16

(iv) 7.7

4
9

(v)

(i) 2

_
_
_

+~ d+K\ @$ nsDj\T? @$ sDj\T?

3.

(vi)  30 (vii)  81

+~ yde d+K\qT d+U sK| >T]+#+&. nedsyT | d+K |yTq


d+UsKqT ^jT+&.
3
4

(ii)

9
10

(iii)

27
3

(v)  16

(iv) 5

yde d+K\ nHwD

1.2

_
_
_

n |Ps d+K\qT yde d+K\ #se#TH? m+<T?

_
_
_

+, #]+, sjT+&

_
_
_

(i)

_
_
_

_
_
_

4.

1.2.1

_
_
_

_
_
_

yde d+K\qT >T]+ eT] n+X\qT $u>eTT nHw<eTT. dVd+K\T


njT yde d+K\ $T&eHjT eTq \TdT. n+<T# y{H bs+_<eTT.

n+>D b<$ T d<+eTT

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

1 |, $T*q n dVd+K\qT y{ |<qsD+\ \+> yjTe#Tq +~


s>T\ MTsT HsTHsT. <VsD 3 = 3, 6 R 2 q 3 eT]jTT 253 R 11 q 23 >
yjTe#T. (|<qd+K, d+jTT d+K ~ 1 n >TsT#T=+&)

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

yde d+K\T

_
_
_

_
_
_

|<H+\ |\ \+> sjT @<H d+jTTd+K * e+T+< MTsT


u$dTHs? eTqeTT dVd+KqT rdT= sD+\ \+> sd, B de<qeTT
|]o*<+.
|&T eTq+ sD+\ \+> sd e y&T+<eTT. B=s |<
d+K 163800 qT rdT=, sD+\T> $u<eTT.

_
_
_

163800

81900

40950

2275

6825

_
_
_

20475

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

455

91

13

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

B qT+&163800 qT 2 q 2 q 2 q 3 q 3 q 5 q 5 q 7 q 13 > sjTe#T. <$<+>


d+KqT |<q sD+\ |\ \+> 163800 = 23 q 32 q 52 q 7 q 13 > skeTT.
eTs= d+K 123456789 qT rdT= |jT<eTT. B 32 q 3803 q 3607 >
sjTe#T. nsTT MTsT 3803 eT]jTT 3607 d+K\T |<H+\T> d]#&e* e+~! (<
$<+> MTsT eT] d+K\qT rdT= |jT+#+&). |*\ <s+> eTq+ b<$T
|]\q (conjecture)qT |b~+#e#T. |]\qqT d+~> |b<q n L& n+{sT.
n<eT+f | d+jTT d+KqT < |<q d+K\ |\ \+> sjTe#T.

7 q 11 = 77

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

2 q 3 q 11 = 66

_
_
_

|* dV d+K\ eTs= $<+> |]o*<eTT. = |<q d+K\T 2, 3, 7, 11


eT]jTT 23 \qT rdT+<eTT. M{ =+{ < n+{, @ d+K mksT nsTTqq rdT=
>TDd eTq n|< |Psd + K\qT n|]$T+> se#T. M{ eTqeTT =+{ |]o*<eTT.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

3 q 7 q 11 q 23 = 5313

2 q 3 q 7 q 11 q 23 = 10626

23 q 3 q 73 = 8232

_
_
_

7 q 11 q 23 = 1771

_
_
_

22 q 3 q 7 q 11 q 23 = 21252

_
_
_

_
_
_

|&T, MTsT rdTq |<q d+K\ deTVeTT neX+ >\ n |<qd+K\T


eHjTqT+<+. nTe+{ deTV MTsT }V+#>\s? deTV+ d+jTT d+K\T
|]$T d+K e+{j? < n|]$T+> e+{j? k<sD+> eTq n|]$T+>
|<qd+K\T e+{sTT. n+<T# eTq+ n |<qd+K\qT $_q T\ >TDd, eTq
n|]$T+> d+jTT d+K\T L& eksTT.

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

#s <s eTqeTT n+>D b<$ T d<+eTT | d+jTT d+KqT |< qsD+


eTT\ \+> > s+|e#TqT. B eT]+ dw+> #b\+f |<q d+K\ eT+
@<q |{ | d+jTT d+KqT |< q sD+eTT\ \+> @ e TT (unique) > sjTe#TqT.
<VsD eTqeTT 210 d+KqT sD+eTT\T> sd|&T |<H+\ eTeTT @<q|{
B 2 q 3 q 5 q 7 < 3 q 5 q 7 q 2 < eTs$<+> Hqq \eTT> sjTe#TqT.
n+<T# @ d+jTT d+KqT nsTTqq |<q sD+eTT\ \eTT> $<+> sjTe#TqT.
B eTq+ d<+ |s+> |&T s<eTT.

_
_
_

|jT+#+&

_
_
_

_
_
_

_
_
_

d<+eTT-1.1 : (n+>D b<$T d<+eTT) : | d+jTT d+KqT |<H+eTT\ \+>


sjTe#TqT eT]jTT |<q sD+\ eT+ @<q|{ sD+\ \+ @eTT
B, k<sD+> d+jTT d+K x qT x = p1p2...pn n sjTe#T. B p1,
p2..., pn nH$ sVD eT+ sjT&q |<H+\T, n+f p1 d p2 d ... d pn .
d+<s+ syTq |<H+eTT\T y&q# y{ |<H+\ |\T> skeTT. k]
eTq+ d+K\T sVDeT+ eHjT u$d, n|&T \+ @+ neT+~.
<VsD 163800 = 2 q 2 q 2 q 3 q 3 q 5 q 5 q 7 q 13 = 23 q 32 q 52 q 7 q 13

qT |<q sD+\ \+> sjT+&. d+KqT dVT\T @$<+>


sD+\ \+> sks #&+&. e #dqT>H ysT L& #ks ? e] |*,
dVT\ |*+ d]#&TeTT. B =s 3 < 4 d+K\qT rdT= |jT+#TeTT. e
@$T >eTke?

_
_
_

_
_
_

2310

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

_
_
_

MTsT \TdTq |*+ # dT\u+> ne>Vq nsTTe+& s+|& e+&e#TqT.


B jTT nqTesq+ >D+ nH $<\T> +~. B=s s+&T <VsD\T |]o*<+.
MTsT ~ es s+&T <q|Psd+K\T >.k. (>]w keq sD++) eT]jTT .k.>T
(w keq >TD+) qT n+>D b<$T d<++ |j+ qT>=q&+, d+|Ps ne>Vq
+&H HsTHsT.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

yde d+K\T

_
_
_

|<H eTqeTT |<qsD+\ \|< n+{eTT. +~ <VsD <s eTqeTT |<


k] >TsT #T+<eTT.

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

<VsD-1. 12 eT]jTT 18 \ jTT >.k. eT]jTT .k.>T\qT |<q sD+\ \ |<


qT>=qTeTT
k<q : eTq
12 = 2 q 2 q 3 = 22 q 31
18 = 2 q 3 q 3 = 21 q 32 n>TqT
12, 18 \ >.k. = 21 q 31 = 6
= d+K\ jTT keq sD+eTT\ w
| \ \+.
= d+K\ jTT keq sD+eTT\ >]w
12, 18 \ .k.>T = 22 q 32 = 36
| \ \+
| <VsD qT+&, MTsT d++<eTT n+f(12, 18) \ >.k.q (12, 18) \ .k.>T
= 12 q 18 \+ nsTTq< MTsT >eT+# e+{sT. nq> s+&T <q|Psd+K\T a eT]jTT b, \T
nsTTq# y{ >.k.(a,b) q .k.>T(a, b) = a q b neT+< d]#&e#TqT. B { s+&T
<q |Psd + K\T, y{ >.k. *dq|&T d+K\ .k.>TqT |* + <s+> qT>=qe#TqT.

_
_
_

_
_
_

_
_
_

<VsD` 2. n dVd+K > >\ d+K 4n rdT=+&. n jTT @ $\TeH 4n d+K dTq
n+ n+eTT+< < d]#&+&.
k<q : n dVd+K> >\ d+K 4n dTq n++ y\+f n~ 5 # Xw+> u+#&*.
n+f 4n d+K jTT |<q sD+\ \+ 5 |<q d+K> e+&*. ~ k<+
<T. m+<Te\q nq> 4n = (2)2n. n+<T# 4n jTT |<qsD+\ \+ q+<Tq, n @
dV d+K $\Teqq 4n nH d+K dTq n+eTT Hs<T.

_
_
_

|jT+#+&

+~ y |d+KqT |<q sD+\ \+> sjT+&.


(i) 140

(iii) 3825

(iv) 5005

(v) 7429

+~ |Psd+K\ jTT .k.>T eT]jTT >.k. \qT |<q sD+\ \ |<


qT>=q+&.
(i) 12, 15 eT]jTT 21 (ii) 17, 23 eT]jTT 29 (iii) 8, 9 eT]jTT 25
(iv) 72 eT]jTT 108
(v) 306 eT]jTT 657

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

_
_
_

2.

(ii) 156

1.

_
_
_

nudeTT - 1.2

_
_
_

_
_
_

@ dVd+K n nsTTH 12n nqT d+K 0 < 5 n+eTT < s|+#+&.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

_
_
_

5.

_
_
_

4.

dV d+K nsTTq 6n d+K dTq n+eT>TH, < d]#&+&.


7 q 11 q 13 + 13 eT]jTT 7 q 6 q 5 q 4 q 3 q 2 q 1 + 5 @$<+> d+jTT
d+K\>TH $e]+#+&.
(17 q 11 q 2) + (17 q 11 q 5) nH~ d+jTT d+K n @$<+> s|ke?
$e]+#+&.

_
_
_

3. n

_
_
_

_
_
_

_
_
_

yde d+K\qT >T]+ eT]+> |]X~+#& n+>D b<$T d<++qT


$j<+. yTT<{ nsDjT d+K\qT n++>\ <X+X\T>qT, n++ esq <X+X
s|+ sjTTq|&T d<++ @$<+> |j>|&TT+< \TdT+<+. <$<+> 2 ,
3 eT]jTT 5 yTT<\>T d+K\T sDjT d+K\T> @$<+> s|+#e#TH |]o*<+.
nsD j
T d+K\T eT]jTT y{ <X+X sb\T
nsD j
T d+K\qT <X+Xs |+ esTq|&T @@d+<s\ $ n++ >\ <X+X
< n++ esq <X+X $u>+ |]o*<eTT.
+~ = nsDjTd+K\ n+eTjT <X+X sb\qT |]o*<+.
|&T d+K\qT

s|+ s<+.

375
375
 3
1000 10

(iv) 12.5

(v) 0.00025

(ii) 1.04 

104 104

100 10 2

(iv) 12.5 

125 125
 1
10
10

25
25
= 5
100000 10

_
_
_

(v) 0.00025 =

875
875
 4
10000 10

_
_
_

(iii) 0.0875 

_
_
_

_
_
_

(i) 0.375 

p
q

(iii) 0.0875

(ii) 1.04

_
_
_

(i) 0.375

_
_
_

_
_
_

1.2.2

375 3q53
3 3
 3 3 3
3
10
2 q5
2
8

0.375 

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

(i)

_
_
_

_
_
_

eTq+ rdTq n++ >\ <X+X\qT nsD j


T d+K\T> sjTTq|&T Vs+ | \
10 u$T> e+ #jT&sTT. |&T \e, Vs\qT |<q sD+eTT\ \+> sd,
nsDjT d+K\qT ds|+ s<+.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

yde d+K\T

1.04 

_
_
_

(ii)

_
_
_

_
_
_

12.5 

875
53 q 7
7

 4
4
4
4
10
2 q5
2 q5

125
53
25


10
2q5
2

(iv)

104 23 q13 26 26



102 22 q52 52 25

0.0875 

(iii)

_
_
_

25
52
1
1
0.00025  5  5 5  5 3 
10
2 q5
2 q5
4000

(v)

_
_
_

_
_
_

_
_
_

nsDjT d+K\ Vs\ @<H neT]qT MTsT >eT+#s? <X+X d+KqT


nsDjT d+K> ds|+ e|s#Tq|&T p, q \T k| |<H+\T eT]jTT Vs+
(nq> q) jTT sD+\T 2 < 5 < s+&+{ jTT |\ sjTTq|&T neT]qT
|]o*+#e#TqT. m+<Te\q nq> 10 |+> >\ d+K jTT |<qsD+\T 2 < 5
eT]jTT s+&+{ |\T> eyT +{sTT.

_
_
_

$ #jT+&

qv 0

eT]jTT p, q \T k|

(ii) 0.1255

(iii) 0.4

(iv) 23.34

(v) 1215.8

_
_
_

(i) 15.265

_
_
_

+~ n+yTT+< <X+X\qT nsDjT d+K\T> ( q ,


|<H+\T) sjT+&.

p
q

s|+ e+ q jTT |<qsD+\

_
_
_

nsDjT d+KqT d]+#Tq|&T d+K

_
_
_

_
_
_

|jT nsDjT d+K\ Vs\qT >T]+ @$T #|>\sT ?


eTq+ B +~ $<+> eTT<+.
eTq+ B d++~+ = <VsD\qT eyT |]o*+q|{ @ nsDjT d+K
jTT <X+X s|yT H n+yT T+< <X+X+ nsTTq|&T nsD j
T d+K jTT Vs 10 jTT
|+> >\ d+K> sjTe#TqT. 10 jTT |<q sD+eTT\T 2 eT]jTT 5 eyT. eq

|sds |<H+\T nsTTeq

p
q

s|+ e|s#e#T. eT]jTT

jTT |<q sD+\ \+ 2n5m n>TqT. +<T n, m \T nH$ sTDs |Psd+K\T.

+<|<X |uT+ y]# |+|D

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

p, q\T

_
_
_

nsTTq|&T x qT

nH~ nsDjT d+K eT]jTT B <X+Xs|+ n+eTjT <X+XeTT,

_
_
_

d<++-1.2 :

_
_
_

_
_
_

\+ 2n5m s|+ e+T+~, +<T n eT]jTT m \T @yH s+&T sTDs |Ps d+K\T.
|* eTq+ d<+ s|+ +~ $<+> s+#e#TqT.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

eT] B jTT $|sjTeTT eTq+ |]o*d eTq + Xs+ \T> eq<T. n+f

s|+ nsDjT d+KjTT+&, q jTT s|+ 2n5m (+<T n, m \T sTDs |Psd+K\T)


p
q

n+eTjT <X+X+ neT+<?

_
_
_

*eq

_
_
_

p
q

p
q

s|+ nsDjT d+K e+&,

_
_
_

B qT+& eTq+

nH~ 2n5m s|+ e+f

_
_
_

_
_
_

_
_
_

< T\yTq nsDjT d+K b neT+~. +<T b nH~ 10 jTT | d+K>


u$+#+&.
B |]o*+#& eTq+ eTT+<T <VsDqT ] eTs=k] |]o*+, $|sjT+qT
ne>Vq #dT+<+.
25
53
125


 12.5
2
2q5 10

(ii)

26 26 13q 23 104



 1.04
25 52 22 q52 102

(iii)

3 3
3q 53
375
 3  3 3  3  0.375
8 2
2 q5
10

(iv)

7
7
7 q53
875
 4
 4 4  4  0.0875
80 2 q5 2 q5
10

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

(i)

_
_
_

_
_
_

1
1
52
25


 5  0.00025
(v)
5
3
5
5
4000 2 q5
2 q5
10
p
| <VsD\T q s|+ e+& B q jTT s|+ 2n5m *q nsDjT d+K
a
T\yTq nsDjT d+K b > sjTe#T. eT]jTT +<T b nH~ 10 jTT | d+K.
n+<Te\q Te+{ nsDjT d+K\T n++>\ <X+X\T> sb+<TsTT. n+f q nH~ 10

_
_
_

nsTTq, x jTT <X+Xs|+ n+eTjT <X+X+

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

p
q

_
_
_

*qTe+{ nsDjT d+K x =


n>TqT.

_
_
_

_
_
_

jTT |d+K nsTT e+& q s|+ sjT>*> nsDjT d+K jTT <X+Xs|+
n+eTjT <X+X+ n>TqT.
n+<T#, d<++ 1.2 jTT $|sjT+ L& dyT. eT] B eTq+ +~ $<+>
s+#e#T.
d<+eTT 1.3 : n, m \T sTDs |Psd+K\T eT]jTT q jTT |<qsD+\ \ s|+ 2n5m

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

yde d+K\T

_
_
_

~ #jT+&
p

7
25

(ii)

(iii)

51
64

(iv)

14
23

80
81

(v)

1.2.3

_
_
_

3
4

_
_
_

(i)

_
_
_

+~ nsDjT d+K\T q s|+ eHsTT. +<T q jTT s|+ 2n5m eT]jTT


+<T n, m \T sTDs |Psd+K\T nsTTq M{ <X+X sb\ es+&.

n++, esq + #+< <X+X\qT nsD j


T d+K\T> sjTT

7
30
28

jTT <X+Xsb #&+&.

~ n++ esq <X+X+.

60
56

_
_
_

1
= 0.1428571428571 .....
7

20
14

_
_
_

1
7

_
_
_

_
_
_

eTq+ |&T n++ , esq+ #+< = nsDjT d+K\qT,


y{ <X+X sb\qT |]o*<+. B =s eTq+ <VsDqT
|]o\*+, @$<+> <X+Xs|+ @s&+< #<+.

0.1428571
7 1.0000000

u>|\+ '142857' n+\ deTV+ esq+ #+<T >eT+#+&.

40
35

_
_
_

nsDjT d+K Vs+ 7 eq, ~ 2n5m s|+ < |]o*+#e#T.

50
49

_
_
_

~ #jT+&

+~ nsDjT d+K\qT <X+X\T> sjT+&. u>|\+ esq+


#+< n+\ deTV qT>=q+&.
2
7

(iii)

5
11

(iv)

10
13

30

_
_
_

(ii)

_
_
_

1
3

_
_
_

(i)

10
7

_
_
_

|q MTsT #dq ~ #jT+& nud+ eT]jTT |q #|q <VsD <s eTq+ +~


d<++qT s+#e#T.
d<+eTT-1.4 : n, m \T sTDs |Psd+K\T eT]jTT q jTT |<qsD+eTT\ \+ 2n5m

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

_
_
_

s|+ +f, nsDjT d+K x = q nsTTq x jTT <X+Xs|+ n++, esq+


#+< <X+X+ n>TqT.
| #s <s eTq+ | nsDjT d+K n+eTjT <X+X+ < n++
esq <X+X+ > n>Tq s]+#e#TqT.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

10

_
_
_

<VsD-3. s+|&q d<+\ <s+>, u>Vs+ #jT+&H +~ nsDjT d+K\T


n+eTjT <X+X, n++ esq <X+X \|+&.

_
_
_

(i)

(i)

25
32

(ii)

100
81

(iii)

16
16
16

 3 = n+eTjT
125 5q5q5 5

_
_
_

25
25
25

 5 = n+eTjT
32 2q 2q 2q 2q 2 2

(iii)

100
100
10


= n++
81 3q3q 3q 3 34

(iv)

41
41
41


=
75 3q5q5 3q 52

(ii)

_
_
_

_
_
_

41
75

(iv)

<X+X+

_
_
_

k<q :

16
125

<X+X+

esq <X+X+

n++ esq <X+X+

35
50

21
25

(iii)

7
8

(i)

35
7 q5
7
7


 1  0.7
50 2q5q 5 2q 5 10

(ii)

21
21
21q 22
21q 4
84


 2 2  2  0.84
2
25 5q5 5q5q 2
5 q2
10

_
_
_

k<q :

(ii)

_
_
_

(i)

_
_
_

_
_
_

<VsD-4. +~ nsDjT d+K\qT u>Vs+ #jT+&H <X+Xs|+ sjT+&.

_
_
_

_
_
_

7
7
7
7 q 53
7 q 25
875





 0.875
3
3
3
(iii) 8 2q 2q 2 23
2 q5
2q5
10
3

+~ nsDjT d+K\qT <X+Xs|+ sjT+&. +<T @$ n+eTjT <X+X,


@$ n++ esq <X+X \|+&.
(ii)

229
400

(iii)

1
5

(iv)

2
11

(v)

8
125

u>Vs |jT +&H +~ nsDjT d+K\ y{ n+eTjT <X+X\T>


sjT>\y? y{ n++ esq <X+X\T> sjT>\y \|+&.

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

2.

3
8

_
_
_

(i)

_
_
_

1.

_
_
_

nud+- 1.3

__
_
__
_
_
_
__
_
__

yde d+K\T

13
(ii)
3125

11
12

23
23 5 2

129
22 57 75

(vi)

(vii)

(iii)

11

64
455

(iv)

15
(v)
1600

(viii)

9
15

(ix)

29
343

36
100

(x)

77
210

(ii)

15
16

13
25

(iii)

_
_
_

(i)

_
_
_

d<++ 1.1qT nqTd]+ +~ nsDjT d+K\ jTT <X+X sb \|+&

3.

23
(iv)
23.52

7218
32.52

(v)

143
110

+~ = yded+K\ <X+Xsb\T e&q$. | d+<s+q e&q d+K

_
_
_

4.

_
_
_

_
_
_

(i)

www.apteachers.in

_
_
_

nsDjTy < \|+&. d+K nsDjTyT e+&

p
s|+
q

sjT>*

jTT |<q sD+\qT >] e @$T #|>\e?

\T |Psd+K\T eT]jTT q z 0 nsTTq

p
q

s|+ sjTqTe+{ yde d+K\qT

_
_
_

sDjT d+K\T ` eT] n+X\T


p,q

(iii) 43.123456789

_
_
_

1.3

(ii) 0.120120012000120000

_
_
_

(i) 43.123456789

, 0.10110111011110, yTTq$.

_
_
_

_
_
_

2, 3, 15, Q, 

_
_
_

sDjT d+K\T (Q' < S) n+{s >TsT #T+&. MTsT ~es \TdTq = sDjT
d+K\qT +< <V]<+.

_
_
_

_
_
_

$u>+ eTq+ n+>D b<$T d<++qT nqTd]+ = yde d+K\qT


sDjT d+K\T> s|<+. n+f 2, 3, 5 yTTq$. eTq+ k<sD+> p |<q
d+K nsTTq p sDjT d+K n #|e#T.

<q|Ps d+K nsTT a2qT p Xw+>

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

|e#q+-1 : p nH~ |<q d+K eT]jTT


ud a qT p Xw+> udT+~.

_
_
_

qT eTq+ sDjT d+K> s|+#T eTT+<T> B n+>D b<$T d<++


<s+> s|+#&q |e#H \TdT+<+.
2

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

12

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

s|D: a nH~ <q |Psd+K nsTT a jTT |<q sD+\ \+qT +~ $<+>
sjTe#T.
a = p1p2 pn, +<T p1, p2, ., pn \T |<H+\T eT]jTT yssT> +&qeds+ <T.
n+<T# a2 = (p1p2 pn) (p1p2 pn) = p21p22 p2n n>TqT.
n+>D b<$T d<++qT nqTd]+ a2 qT p Xw+> u+#Tq e&q+<Tq,
n+>D b<$T d<++qT nqTd]+ a2 jTT |<q sD+\ \+ p1 p2 pn
n>TqT. eq p nH~ p1, p2, pn \ {> e+T+~.
|&T p nH~ p1p2 pn, \ {> qTq+<Tq, ~ a qT L& Xw+> udT+~.
~ #jT+&

eT]jTT 81 nsTTq |q s|+q

_
_
_

p= 2 , p = 5 eT]jTT a2 = 1, 4, 9, 25, 36, 49, 64


|e#q+qT $\Te\ d]#&+&.

<VsD-5.

_
_
_

_
_
_

eTq+ |&T 2 nH~ sDjT d+K n s|+#T |jT<+. Te+{ s|D


$<H eTq+ $s<ud+ (contradiction) n+{+.
qT sDjT d+K n s|+#+&.

_
_
_

_
_
_

s|D : s|D $s<ud+ <s #jT T#Tq+<Tq eTq+ s|+#e\dq |* $sT<+ >
2 nH~ nsDjT d+K n u$<+.
r
2 = s

njTT

~ nsDjT+ nsTT, r eT]jTT s nH s+&T |Ps d+K\T (s z 0)

+<T a eT]jTT b \T |sds |<H+\T > edT+~.

_
_
_

a
2 = b ,

_
_
_

# ud eTq

_
_
_

eed+ neT+~.
yfi r eT]jTT s \ 1 +& @<H keq sD++ +f, keq sD++

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

B qT+& b 2 = a neT+~.
sTy| esZ+ #d, eT+ neTs>, eTq 2b2 = a2 edT+~. n+f a2 qT 2 udT+~.
|&T |e#q+`1qT { a2 qT 2 u+q+<Tq a qT L& ~ udT+~.
n+<T# eTq+ ] a = 2c, c nH~ |Psd+K> sjTe#T.
+<T a $\TeqT ||+#>, eTq 2b2 = 4c2 n+f b2 = 2c2 edT+~.
n+f b2 qT 2 udT+~ eT]jTT b 2 udT+~. (|e#q+`1 p= 2).
n+<Te\q a eT]jTT b \ 2 keq sD++ nsTTq~.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

yde d+K\T

13

a, b \T |sds |<H+\T eT]jTT 1 | M{ mTe+{ eT& sD+\T q+<Tq

eTq+ |b~+q 2 nH~ nsDjT+ nH ueq $sT< <] rdT+~. n+<T#


sDjT d+K> s|+#e#TqT.

nH~

_
_
_

_
_
_

sDjT d+K n s|+#+&.

_
_
_

<VsD-6.

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

k<sD+> d nH~ <q |Psd+K nsTT e+&, @ s |Psd+K esZ+ # d


eTq+ sDjT d+K> u$keTT. d+<s+ 6, 8, 15 24 yTT\>T y{
sDjT d+K\T> #|e#TqT.
+~ s>T\ eTq+ \TdTq $<+>

nsDjT, sDjT d+K\ yTT+ < u<+ eTs= sDjT d+K eT]jTT

XSHs nsD j
T , sD j
T d+K\ \+ eT]jTT u>|\ + L& eTs= sD j
T d+K
n>TqT.
eTq+ = | d+<s\ M{ s|<+.

a
3 = b

a
=
b

nsDjT d+K> }V+#+&.


z 0.

+<T a , b \T |sds |<H+\T eT]jTT b

a 5b  a
3 = 5 b  b

n edT+~.

5

a
b

nsDjT d+K neT+~. eq

L& nsDjT d+KjT n>TqT. ~ nd+.


m+<T+f 3 nH~ sDjT d+K.

_
_
_

\T |Ps d+K\T eq eTq

_
_
_

a, b

_
_
_

dMTsD+qT sTesT #d, eTq

_
_
_

eq 5

_
_
_

n+f 5

_
_
_

k<q: eTq+ s|+#*q ueq $sT<+>,

_
_
_

_
_
_

ueq @s&&, eTq+ }V+q |b<q 5 3 nsDjT d+K nH ueq


|. n+f ~ $s<ud+.
eq 5 3 nH~ sDjT d+K n eTq+ #|e#TqT.

|sds |<q d+K\T eT]jTT b

a
z 0 njTT 3 2 =
b

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

neT+~.

_
_
_

a, b\T

_
_
_

<VsD`7. 3 2 nH~ sDjT d+K n s|+#+&.


k<q : eTq+ s|+#e\dq ueq $sT<+> 3 2 nH~ nsDjTd+K> }V+#+&.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

14

_
_
_

eT+ neTs>, eTq

a
2 = 3b

n edT+~.
a
3b

nH~ nsDjT d+K n+<T#

L& nsDjT d+K neT+~. ~ nd+.


m+<T+f 2 sDjT d+K nH d $sT<ueq n+<T# ~ $s<ud+.
eq eTq+ 3 2 nH~ sDjT d+K n #|e#TqT.
nH~ sDjT d+K n s|+#+&.
nH~ nsDjT d+K n }V+#+&.
+<T a, b \T |Psd+K\T eT]jTT

e#TqT

a2
a
3 2
2
b
b

_
_
_

eT+> neTs>

_
_
_

2a
a2
3  2 3 2
b
b

_
_
_

a2 b2
2 ab
a 2 b2
2 ab

nH~ nsD j
T d+K <$<+ >

_
_
_

a, b \T |Psd
+ K\T eq,

_
_
_

3

a2
 2 1
b

n+f

n rdT=+&.

_
_
_

eq, 2 = b 3 n>TqT.
sTy| esZ+ #jT>, eTq
2

bz0

_
_
_

a
3 = b,

2 +

_
_
_

2 + 3

_
_
_

<VsD-8.
k<q: 2 +

_
_
_

_
_
_

_
_
_

+<T 3, a eT]jTT b \T |Psd+K\T eq

L&

eT]jTT b = 

2 >

rdT+f

a + b= 0

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

\T s+&Tq sDjT d+K\T> a =


n>TqT. ~ nsDjT d+K.
a, b

_
_
_

_
_
_

nsDjT d+K neT+~. ~ nd+. m+<T+f 3 nH~ sDjT d+K nH d


$sT<ueq. ~ $s<ud+. eq 2 3 nH~ sDjTd+K n>TqT.
>eT :
1.
s+&T sDjT d+K\ yTT+ m\|& sDjTd+K be#TqT.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

yde d+K\T

15

s+&T sDjT d+K\ \+ m\|& sDjT+ be#TqT.


<VsD, a, b \T s+&T sDjT d+K\T> a = 2 eT]jTT b =
ab = 16 = 4, ~ nsDjT d+K

> rdT+f

_
_
_

_
_
_

2.

www.apteachers.in

p, q \T

(ii)

3 + 5

|<H+\T nsTT

(iii) 6 + 2

p q

(iv) 5

(v) 3 + 2 5

sDjT d+K n s|+#+&.

_
_
_

2.

1
2

_
_
_

(i)

+~ y sDjTd+K\T> s|+#+&.

_
_
_

1.

_
_
_

nud+ - 1.4

|jT+#+&

$eT+

6.

$u>HjT+

a + (-a) = 0

1
= 1, (a v 0)
a

d+esZeH\T ` ne>Vq

_
_
_

1.5

_
_
_

a (b + c) = ab + ac

a.

_
_
_

5.

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

d+K nsDjTy, sDjTy \TdT=qT n<jT+ nH <VsD\T,


d+<s\T \TdTHsT. a, b eT]jTT c \T yde d+K jTTq|&T MT jTT qq CH
$j+ ~>Te |{ e&q <s\T yded+K\ e]kj, < |]o*+#+&. $
ee\q+ eT]jTT u>Vs L& e]kj? B =s MTsT = yde d+K\qT rdT=
|]X~+#+&.
<s+
d+\q+
>TDs+
1.
d+e<s +
a+b=c
a.b=c
2.
d+s <s+
a+b=b+a
a . b = b.a
3.
dV #s< s +
a + (b + c) = (a + b) + c
a(bc) = (ab).c
4.
e+X+
a+0=0+a=a
a.1 = 1.a = a

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

+~ $u>+ eTq+ d+esZeH\qT >T]+ ne>Vq #dT+<+. d+esZeH\qT


n s\ >Dq |jT \ eTTK+> +]+>, dq T, ybs+, nsX g+ \ $]$> $jksT .
#e& >D+#&, |\ e+& e~ sTqT, DqT \TdTe&, skjTqXg+ pH
$\Te qT>=q& eT]jTT u+b\ re e+{ y{ +#& y&sT.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

16

| \ |q]eTs

_
_
_

1.5.1

_
_
_

nsTT d+esZeH\qT >] \TdTe& eTT+<T> eTq+ k] |+ Hj\qT


| #Te\d eq~. m+<Te\q n+f d+esZeH\T, |+ Hj\T < {
n$Hue d++<+ * eHsTT.

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

eTq+ 81 d+KqT 34 n dd B |+ s|+ sjT&q< n+{+. n+f


81 = 34 . +<T 4 qT |++ njT 3qT u$T < <s+ n+{sT. n+<T# eTq+
81 qT u$T 3 jTT 4e |+ < 3 jTT 4 e |+ n+{+. <$<+> 27 = 33.
|&T, eTq+ 27 qT 81 # >TD+#* nqT=+<+. eTq+ B k<sD|< >TD+,
\+ qT>=qT |<. nsTT d+K\T 27 eT]jTT 81 \ H |< d+Kq|&T >TDs+
ws+ neT+~. eT] Te+{ d+<s\ |+\ <s\qT e|j+ >TDd >TDs+
dT\us+ neT+< ?
eTq 81 = 34 eT]jTT 27 = 33 n \TdT.
|+ HjT+ a m u an a mn , |j+, eTq+ B
27 q 81 = 33 q 34 = 37 n sjTe#T.
|&T eTq 3 jTT |\ $\Te\ |{ n+<TuT e+f eTq+ 37 jTT $\TeqT
y+H #|>\+. B <s 81 q 27 = 2187 n>TqT.
<$<+>, 81qT 27# u+#\+f eTq+ |+ HjT+ am y a n amn , (+<T
m > n) |jd, n|&T 81 27 = 34 33 = 31 < 3 n>TqT.
# eTq+ |\qT|j+#T, >TDs deTd\ |+\ d+\q+ >q,
u>Vs deTd |+\ ee\q+ >q es&yTq~. n+f |+\T 4 eT]jTT 3\
d+\q+ eT]jTT |+\T 4, 3 \ ee\q+.

~ #jT+&

_
_
_

eT]jTT 100000 d+K\qT |+\ s|+ sjT+&.


|d+<s+q u$T eT]jTT |+ qT>=q+&.

_
_
_

10, 100, 1000, 10000

_
_
_

|jT+#+&

>TDs+ #jT+&, |+\qT|j+ 16 I 64 \+ qT>=qTeTT.


(ii) >TDs+ #jT+&, |+\qT|j+ 25 I 125 \+ qT>=qTeTT.
(iii) 128 eT]jTT 32 \qT 2 jTT |\T> sd, 128 32 u>|\+qT qT>=q+&.

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

_
_
_

(i)

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

yde d+K\T

17

| +\qT d+eseZ H\T> sjTT


eTq 10000 =104 n \TdT. # 10 u $T, 4 qT | ++ n+{+. d+KqT,
u$T> >\ d+K V+ sjT& |+ s|+ n+{sT. B eTs= s|+ sd
y{ d+eseZ H\T n+{sT.
<VsD, eTq+ log10 10000 = 4. n skeTT.
B 10 u$T > >\ 10000 jTT d+esZeq+ 4 n s+#e#TqT.
# |+ s|+ >\ d+K jTT u$T, d+esZeq+ L& n< u$T nsTTqT
>eT+#e#TqT.
n+<T#, 10000=104 nH~ log1010000 = 4 deqeTT+~.
eTq+ k<sD+> d+esZeH ~>Te $<+> skeTT
a eT]jTT x \T <q|Psd+K a z 1 nsTTe+& an = x nsTTq logax = n n>TqT.
d+esZeH\qT eT]+> ne>Vq #dT=qT = <VsD\T |]o*<+.
<VsD-9. i) 64 = 82 ii) 64 = 43 \qT d+esZeqs|+ sjT+&.
k<q : (i) 64 = 82 jTT d+esZeqs|+ log864 = 2.
(ii) 64 = 43 jTT d+esZeqs|+ log464 = 3.
<VsD, eTq+ 8 u$T> >\ 64 jTT d+esZeq+ 2 eT]jTT 4 u$T> >\ 64
jTT d+esZeq+ 3. eq yssT ueTT\T (<s\T) *q d+K jTT d+esZeH\T
$_q+> +{sTT.

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

1.5.2

~ #jT+&

qT d+esZeq+ \|+&. ~ log216 deq+ neT+<?

k<q :

(ii) log525 = 2

_
(iii) log22 = 1

(i) log10100=2 jTT |+ s|+ 102 = 100.

(iv) log1010 = 1

_
_
_

(i) log10100 = 2

_
_
_

<VsD-10. +~ y |+ sb\ sjT+&.

_
_
_

16 = 24

jTT |+ s|+ 52 = 25.


(iii) log22=1 jTT |
+ s|+ 21 = 2.
(iv) log1010=1 jTT |+ s|+ 101 = 10.
(iii) eT]jTT (iv) d+<s\ eTq+ log1010 =1 eT]jTT log22=1 n >eT+#eTT. B
qT+& eTq+ k<sD+>, @ u$T a nsTTqq a1 = a , eq loga a = 1 n>TqT.

_
_
_

_
_
_

_
_
_

(ii) log525=2

n s|+#+&.

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

a0 = 1 nsTTq loga1=0

_
_
_

|jT+#+&.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

18

$ #jT+&

+~ y d+esZeqs|+ sjT+&.

_
_
_

1.

2.

(ii) (0.1)2 = 0.01

_
_
_

(i) 112 = 121

(iii) ax = b

+~ y |+ s|+ sjT+&.
(iii) logax = b

(ii) log464 = 3

(iv) log22 = 1

_
_
_

(i) log5125 = 3

(i) log39
log39 = x

(ii) log82

(iii) logc c

nsTTq B |+ s|+ 3x = 9 3x = 32 x=2


nsTTq B |+ s|+ 8y=2 (23)y=2 3y=1 y =

(ii) log82=y

_
_
_

k<q : (i)

_
_
_

_
_
_

<VsD-11. +~ d+esZeH\ $\Te\qT >D+#+&.

_
_
_

nsTTq B |+ s|+

1
2

_
_
_

(iii) logc c =z

c z  c cz  c 2 z 

1
3

d+eseZ q yTT<{ HjTeTT


eTq+ |+ Hj\T \TdTqf, d+esZeH\ |<q+> eT&T <s\THsTT.
+< eTq+ d+esZeq Hj\qT s|+#TqT \TdT+<+.

_
_
_

_
_
_

1.5.3

d+esZeq yTT<{ HjTeTT


x = an eT]jTT y = am , +<T a>0 eT]jTT a v 1 nsTTq d+esZeH\qT +~ $<+>
sjTe#TqT.
logax = n
eT]jTT
logay = m .............. (1)
|+ Hj\ yTT<{ HjT+ an q am = an+m qT $jd
i.e.
xy = an+m edT+~.
eTq xy = an q am = an+m
B d+esZeq s|+ sjT>, eTq

_
_
_

_
_
_

_
_
_

1.5.3a

_
_
_

logaxy = n+m .............. (2)

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

logaxy = logax + logay

_
_
_

_
_
_

(1) qT+& n = logax eT]jTT m=logay rdT+f


eTq logaxy = logax + logay
eq, B qT+& s+&T d+K\qT >TD+#\+f, \+ jTT d+esZeq+ qT>=+{+.
B=s |d+K d+esZeq+qT d+\q+ #keTT. BH d+esZeq yTT<{ HjT+ n+{eTT.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

yde d+K\T

d+esZeq s+&e Hj eTq+

_
_
_

1.5.3b

www.apteachers.in

loga

x
= logax - logay
y

19

> skeTT

_
_
_

|jT+#+&
an
 a nm
am

|j+ d+esZeq s+&e Hj s|+#+&.

d+esZeq eT&e HjTeTT


x = an nsTTq logax = n n>TqT.
m jTT | x = an qT sTy| V+|>,

_
_
_

xm = (an)m

_
_
_

_
_
_

1.5.3c

_
_
_

|+ HjT+

= log73 log53

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

= log343 log125

343

eq, log 125

_
_
_

x
= logax - logay n eTq \TdT.
y

_
_
_

k<q : loga

_
_
_

343

<VsD-13. log 125 qT $d]+#+&.

_
_
_

= log3 + log5

_
_
_

<VsD-12. log15 qT $d]+#+&.


k<q : logaxy = logax + logay n eTq \TdT.
eq, log15 = log (3 5)

_
_
_

logaxm = m logax

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

|+ Hj\qT|j+
xm = anm n>TqT.
eTq+ xm qT |eD+ >\ |<+ nqT+f, d+esZeq s|+
logaxm = nm neT+~.
n+f logaxm = m logax
(an = x eq logax = n)
B eTq+ eT&eHjT+ n+{eTT. | d+K jTT d+esZeq+qT | d+K
|++qT, d+esZeq+ >TD+#> e#T \u deqeT>TqT n s+#e#T.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

20

eq

logaxm = m logax

_
_
_

= 3log7 3log5
343
= 3(log7 log5).
125

_
_
_

_
_
_

eq log

_
_
_

<VsD-14. 2log3 + 3log5 5log2 qT d+esZeq+> sjT+&.


k<q : 2log3 + 3log5 5log2
= log32 + log53 log25 ( m logax=logaxm eq)

_
_
_

= log9 + log125 log32

x
1125
(logax logay = loga eq)
y
32

_
_
_

_
_
_

|+ sb\qT d+esZeq sb\ sjT+&


362 = (62)2

(ii)

nud+ - 1.5
+~ y d+esZeq s|+ sjT+&.
(i)

35 = 243

(ii)

210 = 1024

(iv)

10-3 = 0.001

(v)

3-2 =

(vii)

1
5 =
5

(viii)

49  7

(iii)

106 = 1000000

(vi)

60 = 1

(ix)

2
3

27  9

(x) 32

2
5

1
4

+<|<X |uT+ y]# |+|D

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

-1

1
9

1.

_
_
_

43 = (22)3

(i)

81 27

_
_
_

(ii)

81 u 729

_
_
_

8 64

s|+ sjT+&.

(iii)

_
_
_

3. +~

logax - logay

49 u 343

_
_
_

(i)

(ii)

_
_
_

+~ u>|\qT

s|+ sjT+&

8 u 32

(i)
2.

logax + logay

_
_
_

\u\qT

_
_
_

1. +~

$ #jT+&

_
_
_

= log

= log1125 log32

_
_
_

= log (9 125) log32 ( logax + logay = logaxy eq)

__
_
__
_
_
_
__
_
__

yde d+K\T

log18324 = 2

(v)

1
log3 = y
27

loga x = b

(iii)

+~ y $\Te\qT >D+#+&.
log255

(iv)

log71

(vii)

log100.01

(ii)

log813

(iii)

1
log2
16

(v)

logx x

(vi)

log2512

(viii)

8
log 2
27
3

_
_
_

_
_
_

_
_
_

(i)

+~ y log N s|+ d ]+ N $\TeqT qT>=q+&. (MTsT d+eseZ qu $T>


10 rdTe#T. @ u$Tqq |*\T T\eTesTT)
(ii)

(iv)

2 log 3 - 3 log 2

(v)

log 16 - log 2 (iii)

3 log 4

log243 + log1 (vi)

log 10 + 2 log 3 - log 2

log 2 + log 5

_
_
_

(i)

128

log
625

(v)

x3
log
y2

(iii)

logx2y3z4

_
_
_

(iv)

p 2 q3
log
r

(ii)

log1000

_
_
_

(i)

_
_
_

+~ y $d]+ sjT+&.

_
_
_

5.

log1010000 = 4

4.

log 48  x

(ii)

_
_
_

(iv)

_
_
_

_
_
_

(i)

3.

21

+~ y |s|+ sjT+&.

_
_
_

2.

www.apteachers.in

d+eseZ H\ beD u eTT\T (<s+) (|\ =s < +#&q$ e)


d+esZeH\ eTq+ k<sD+> s+&T <s\ (ueTT\T) skeTT.
$ u$T 10 eT]jTT u$T e
d+esZeH\ eTq+ ded+ log x n yd < u$T 10> ykeT ns+.
*s eTT+<T>H d+esZeH\ q b>+ #jT& log nH +T+~. ~
H= d+K 10 u$T> >\ d+esZeq$\Te \TdT+~.
<VsD
log 2 eT]jTT log 3 sDjTd+KH?
log 2 = 0.301029995664

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

log 3 = 0.4771212547197

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

1.5.4

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

22

_
_
_

_
_
_

_
_
_

s+&e d+esZeq u$T e. >TsTqT eTq+ |+ ds++ n+{eTT. ~


sDjT d+K. ~ nq++> e+& n++, esq+ #+< <X+X+> e+T+~. B
$\Te dTesT> 2.718 > rdT+{sT. u$T e eTq+ me> Xg, >D nqTesH\
$jksT . u $T e > >\ d+eseZ H\T n+f loge qT eTq+ d +> ln n dkeTT.
eq ln x u$T e> *q d+esZeq+ n nseTT. Te+{ d+esZeH\qT dV
d+esZeH\T n+{sT. *s ln nH dV d+esZeq $\Te\T \T|T+~.
<VsD

_
_
_

ln(2) = 0.6931471805599

ln(2) eT]jTT ln(3) sD


j
H?

d+eseZ H\ nqTesH \T (|\ =s < +#&q$ e)


d+esZeH\ nqTesH\qT +~ = <VsD\ <s ne>Vq #dT+<+.

_
_
_

1.5.5

_
_
_

ln(3) = 1.0986122886681

M=log

_
_
_

I
nH dMTsD <s qT>=qe#Tq 1935 d+ #sd t
S
+<T I nH~ u+| re jTT <T| eT]jTT S nH~ u+| +<+

<VsD-15. u +| reqT

d+ |jd

u+| re
I
S

_
_
_
_
_
_

= log 10
=1

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

M = log

_
_
_

I
S

M = log

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

_
_
_

]sY s+#&T.
e< re qT \T|sTT.
(a)
u +| +<+ e< re H, u+| re jTT <T| 10 sT eq# reqT
qT>=q+&.
(b)
u+| re ]sY d\T| 10 > qy< +<+ e< re msT <T|> eqT
#| e#TqT?
k<q :
(a)
u+|re <T|qT I > rdT+f
I = 10 S n>TqT
u+| re qT>=qT

__
_
__
_
_
_
__
_
__

yde d+K\T

23

k<sD u+| re (+<+ e< @s&q~) H u+| re jTT <T| x sT


eq<qT+f
u+| <T| re I = xS n>TqT
eTq
I
S

_
_
_

_
_
_

_
_
_

(b)

www.apteachers.in

M = log

n \TdT

xs
s

_
_
_

M = log

_
_
_

eq u+| re

_
_
_

_
_
_

< M = log x
eTq M = 10 n e&+~.
eq log x = 10 n+<Te\q x = 1010 n>TqT.

_
_
_

|jT+#+&

_
_
_

<eD+ jTT pH $\TeqT qT>=qT eTq+ pH = -log10 [H+] n y&eTT.


+<T\ pH nH~ <eD+ jTT eT due+qT eT]jTT H+ nH~ V&H njH
>&qT *jTCdT+~.

nud+

=s s+#&q~ <T]

1.

n dV d+K> *q d+K 6n jTT kq+ 5 +T+<? sD\T \|+&.

2.

7 q 5 q 3 q 2 + 3 nH~

_
_
_

[|\

_
_
_

_
_
_

(ii)

X+sY neTeT y& \dT\ V&H njH >& 9.2 10(-12) nsTT
< pH $\Te m+?
e |+&T jTT pH $\Te 4.2 nsTT < V&H njH >& m+
+T+~?

_
_
_

(i)

3 5 2 3 5

nsDjTeT>TH, sDjTeT>TH d]#&+&.

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

sDjT d+K n s|+#+&. <$<+> 2

3 5

_
_
_

5.

_
_
_

4.

_
_
_

3.

d+jTT d+K n>TH? yTqT deT]+#+&.


@ dV d+K n qq 12n jTT kq+ '0' n+ e+T+<, < d]#&+&.
@<H <q|Ps d+K n > *q d+K\T n, n + 2 < n + 4 \ @< d+K3#
Xw+> u+|&Tq s|+#+&.

__
_
__
_
_
_
__
_
__

www.apteachers.in

10e s> >D+

24

u>Vs+ #jT+&H, +~ nsDjT d+K\qT <X+Xs|+ sjTTq|&T m n+\


s n+yTT+< <X+X\T> @s&j \|+&. s u>Vs+ #d d]#&+&.
@$T >eTksT?

_
_
_

6.

13
5
17
13
(ii) 2
(iii)
(iv)
16
125
80
2
2
2
x + y = 6xy nsTTq 2 log (x + y) = logx + logy + 3 log 2

_
_
_

(i)

(v)

15
32

(vi)

33
2 q5
2

n #|+&.
8.
log10 2 = 0.3010 nsTTq 4 d+K m n+\T+{j \|+&.
>eT : d+K d+esZeq+ |Ps+ u>+ >T]+, <X+X u>+ >T]+ MT b<jTT
n& rdT=+&.

_
_
_

7.

_
_
_

2013

n+>D b<$T d<++ |s+ | d+jTT d+KqT |<q d+K\ sD+\


\+> e|s#e#TqT eT]jTT |<qsD+\ esTdeT+ @<q|{ ~ @+ n
s+|e#TqT
p |<q d+K eT]jTT a <q|Ps d+K nsTT e+& a2qT p Xw+> ud
n|&T a qT p Xw+> udT+~.
x nsDjT d+K eT]jTT B <X+X s|+ n+yT< <X+X+ nsTTq|&T x qT

3.

_
_
_

2.

_
_
_

_
_
_

1.

_
_
_

eTq+ @$T #]+#+

4.

\T |sds |<H+\T nsTTeq q s|+ e|s#e#TqT eT]jTT p eT]jTT


q jTT |<qsD+\ \+ 2n5m n>TqT +<T n, m \T sTDs |Psd+K\T.
n, m \T sTDs |Ps d+K\T eT]jTT q jTT |<qsD+\ \ s|+ 2n5m

5.

*qTe+{ nsDjT d+K x = q nsTTq, x jTT <X+Xs|+ n+eTjT


<X+X+ n>TqT.
n, m \T sTDs |Ps d+K\T eT]jTT q jTT |<q sD+eTT\ \+ 2n5m s|+

_
_
_

_
_
_

_
_
_

p, q

(iii)

loga xm = m loga x

(ii)

loga

x
= loga x  loga y
y

loga xy = loga x + loga y

d+esZeH\qT n s\ >D |jT\ eTTK+> +]+>, dqT, ybs+,


nsXg+\ $]$> $jksT.

Downloaded from www.apteachers.in

_
_
_

+<|<X |uT+ y]# |+|D

_
_
_

_
_
_

8.

(i)

_
_
_

7.

_
_
_

_
_
_

6.

_
_
_

+f, nsDjT d+K x = q nsTTq, x jTT <X+Xs|+ n++ esq


<X+X+ n>TqT.
a, x \T <q |Ps d+K\T eT]jTT a z 1 nsTTe+& an = x nsTTq eTq+ loga x = n n
sk+.
d+esZeq Hj\T

You might also like