ANADOLU SAHASINDA YAZILMI ESK BR ARAPATRKE SZLK ZERNE NOTLAR

Dr. Paa YAVUZASLAN*

Trk dili sahasnda yazlan szlk trndeki ilk kaynak,
Kgarl Mahmud'un dil tarihimiz asndan yeri doldurulamayacak
olan Dvnu Lg ti 't- Trk adl eseridir. Bugn, geni coraf alanlara
yaylm, birbirinden az ya da ok farkl Trk lehelerine ayrlm
bulunan dilimizin en eski ve en birletirici kaynadr.1 Kgarl
Mahmud, yalnz ann yetkili bir filologu olmakla kalmam, ayn
zamanda, Trk etnograf, etnologu, onomastikisi, folklorcusu ve
szlks olmutur. Bu ynden Divan, ann en deer biilmez
eserlerinden saylr. Kgarl bu eserini, Arap ve ran tarihileri gibi
kendisinden nce yazlan kaynaklardan yararlanarak yazmam,
aralarnda yaad Trk halknn zengin rnlerinden esinlenerek
Trk' tantmak istemitir. Ele ald dil konusunu bir filolog olarak
rnekleriyle aklam, kullan yollarn dil bilgisi kurallaryla
desteklemitir.'
Kgarl Mahmud, Trk boylar arasnda Trkenin konuulan
pek ok lehesindeki kelimeleri toplam ve bunlar Arapa olarak
aklamtr. Bugnk Trk lehelerinde yaamakta olan pek ok
kelimenin kklerini, bu eserde tespit etmek mmkndr. Kgarl
Mahmud'un Divarim&an. baka Kpak sahasnda da hem Kpak
Trkesinin gramer zelliklerini hem de bu lehenin sz varln
ieren gramer ve szlk mahiyetinde eserler kaleme alnmtr3.
Anadolu sahasnda gelien Bat Trkesinde Arapa-Trke ve
Farsa-Tiirke eklinde kaleme alnan iki dilli szlkler, Fars ve Arap
kaynaklarn Trkeye evirmede bavuru kayna zellii
A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm
aratrma grevlisi.
1

Divanii Lgat-it- Trk Dizini, TDK, Ankara 1972, s. XI. (Prof. Dr. Ahmet

Caferolu'nun inceleme yazsndan)

2
a.g.e. s. XII.

Dr. Ahmet Caferolu, Ab Hayyn, Kitb ai-dmk i-Lisn ai-Atk,

stanbul Evkaf Matbaas 1931; Besim Atalay, Ettuhfet-z-Zekiyye

Fii-Lgat-

it-Trkiyye, TDK, stanbul 1945; Ali Fehmi Karamanlolu, Kpak Trkesi

Grameri, TDK, Ankara 1994.; Do.Dr. Recep Toparl, rd'l-Mik

Seltn, TDK, Ankara 1992.

ve's-

72

Paa Yavuzarslan

tamlardr. Bugnk yaz dilimizin temelini ve tarihini oluturan

Eski Anadolu Trkesi dneminde Arapadan Trkeye ve Farsadan
Trkeye kaleme alman pek ok iki dilli szlk, ktphanelerimizde
gn na karlmay beklemektedir. Trkenin tarih dnemlerine
k tutacak nitelikte olan bu szlkler, zellikle dilimizde gemite
kullanlp bugn arkaik olan kelimeleri iermesi asndan nemlidir.
Arap harfli metinlerde imllar benzer ve ayn olan pek ok kelimenin
kkenini ortaya koymada da bu trden iki dilli szlkler, bizim iin
birer bavuru eseridir. Arap harfleriyle ve harekesiz olarak . d eklinde yazl olan bir kelimeyi okurken sg-: 'svmek'; sg-:
'pimek, kebap olmak'; sk-: 'diz ktrmek'4; sk-: 'skmek, skp
yerinden karmak' fiillerinden hangisiyle karlayacamz tespit
etmede bu tr szlkler bize yol gstermektedir. Bunun yan sra
yabanc kelimeye karlk olarak verilen Trke kelimenin anlam
birimlerinin tespitinde de bu trden eserler aratrmaclara pek ok
kolaylk salamaktadr.
Eski Anadolu Trkesi dneminde Arap harfleriyle yazlm iki
dilli szlklerden en eskisi XIV. yzylda Feriteolu tarafndan
kaleme alnan Liigat- Feriteolu 'dur5. Eser ounlukla Kur'an'da
geen kelimelerin Trke karln ieren Arapa-Trke bir
szlktr. Ferite ibni Melik tarafndan H.795 (M. 1392) ylnda
kaleme alnan Arapa-Trke szln ktphanelerimizde 66 adet
yazma nshas bulunduu tespit edilmitir.0 Feriteolu Lgati
zerinde Do.Dr. Cemal Muhtar'n almalar dnda, cidd bir
aratrma ve yayn bulunmamaktadr.7 Eserdeki Trke kelimeler,
Kilisli Rfat Bilge tarafndan Tarama Szl iin flenmitir.8 Ancak

"sk- 'to kneeldown'. Syt. W. k- (Ka. translates both the sa/ne). (sker,
skme.k); o/e says er ske olturd: ca '1-racul 'al rukbatihi 'tle man kne/t
on his knees and sat' 111230 (verse)' EDPT: 819a.
5

M. akir lktar, "XI. yzyldan gnmze kadar yazlm balca

szlklerimiz", Trk Dili Belleten, Serit'III, Say: 12-13, Ocak-Aralk 1948,
stanbul 1949 s.49.; Tanklaryla Tarama Szl, I. Cilt, TDK, Ankara
1995, 3. Bask. s. XX1X-XXX.
h

Do. Dr. Cemal Muhtar, ki Kur'an Szl Luat- Feriteolu ve Luat-

Kmn- lh, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar Nu.

67, stanbul 1993, s. 21.
7
a.g.e. s.VIII.
s

Tanklaryla Tarama Szl, I. Cilt, TDK, Ankara 1995, 3. Bask, s. XXX.

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

73

eserin tenkitli metni ve Arapa-Trke dizini ilk defa Do.Dr. Cemal

Muhtar tarafndan ortaya konulmutur.9
Do.Dr. Cemal Muhtar tarafndan yaplan aratrmalar
sonucunda eserin en eski nshasnn istinsah tarihi H.904'tr. Bu
nsha, Sleymaniye Ktphanesi-Ayasofya, Emin lgen Blm nu.
K. 1832'de kaytldr10. Aratrmac almann sonuna bu nshann
bir de fotokopisini eklemitir. Do.Dr. Cemal Muhtar, Feriteolu
Lgati'nin Arap harfli metnini nce Ltin harflerine aktarm (s.3057.) sonra da metinde yer alan kelimelerin Arapadan Trkeye
karlklar esasnda bir dizinini (Alfabetik Sraya Gre Feriteolu
Lati s.61-93.) hazrlamtr.
Biz bu almada Trke ve Arapa sz varl asndan yanl
okumalarn doru biimlerini tanklaryla ortaya koymak iin metinde
Arapa kelimelere verilen Trke karlklar, iki dilin nemli tarih
szlklerinden karlatrarak belirlemeye altk. Ancak metin ile
dizin arasnda grlen uyumazlklara da zaman zaman deindik. Bu
yazda her bir paragraftan nce yer alan ve koyu dizilmi kelimeler,
kitabn metin ksmndan alnmtr.
Do.Dr. Cemal Muhtar tarafndan daha nce doktora tezi1.1
olarak da hazrlanan bu almada pek ok okuma, anlamlandrma ve
vezin hatalar bulunmaktadr. Trkler tarafndan yaplan yazma
Kur'an tercmelerindeki sz varln okuyup anlamlandrmada
Feriteolu Lgati hin iermi olduu kelimeler olduka nemlidir.
Bu Szlkte Kur'an'da geen pek ok Arapa kelimeye Trke
karlk verildii iin, eser bir anlamda ilk Trke Kur'an kelimeleri
szl niteliindedir. Feriteolu Lgati, Yazma Kur'an tercmeleri
ve tefsirleri zerinde alma yapacak aratrmaclar iin nemli bir

Do.Dr. Cemal Muhtar, ki Kur'an Szl Luat- Feriteolu ve Luat-

Knn- lh, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar Nu.

67 stanbul 1993, X+281+(52 s. tpkbasm).
10
a.g.e. s.21.
" Muhtar Cemal. "Feriteoullar'nn Arapa-Trke Lgatleri zerine
aratrma: aratrma-inceleme Doktora Tezi: Ankara niversitesi 1981.
(Danman: Do.Dr. Esat oan) (Trk-slm Edebiyat)", Hatice Aynur,

niversitelerde Eski Trk Edebiyat almalar Tezler, Yaynlar.; Haberler

Toplu Say 1-10, Say: 10, Haziran 2000. Boazii niversitesi Fen-Edebiyat
Fakltesi Trk Dili ve Edbiyat Blm, s. 19.

Paa Yavuzarslan

74

bavuru kayna olduundan, burada geen baz kelimeleri,Trkenin

ses, yap ve anlam bilgisi asndan deerlendirerek yeniden okuduk.
1. nakl ayrmak (s.31.)
nakl: rmak 'uzaklatrmak'. Dizine nakl: Irmak (Ayrmak) 4
(s.90.) olarak alnan bu kelimenin Arap harfli metindeki imls jlj
biimindedir. Drdnc msran nsha farklar belirtilmediine gre
bu tank rmak fiilinden baka bir biimde okunamaz.
2. kumam sprendrr (s.31.)
kumam: sprnd durur 'sprntdr'. Aratrmac, bu tan
dizine kumam: Spren (sprnt) eklinde almtr. Oysa ibarenin
Arap harfli metindeki imls'JJJJ'SJL biimindedir.
: Sweepings
'sprnt' Elias: 564.; kummer. sprndi. Ahter:181.
3. rih yel (s.32.)
rih yel eklinde okunan kelime "ribh" okunmal ve Trke
karl da a 'kazan, kr' olarak verilmelidir. Arap harfli metinde
ibare
(ribh: a) biiminde gemektedir. 23. msran nsha
farklar dipnotla belirtilmediine gre eserin btn nshalarnda bu
ibarenin riblr.a olarak getiini varsayabiliriz, ass, (as(II), as): 1.
Fayda, k\ kazan, menfaat. Er-ribh [Ar.]: Ass ve faide (Ah. XVI.
418), TTS-I: 247-250.
4. makt pomak (s. 32.)
pomak biiminde okunan ve dizin blmnde Makt: Pamak
(kin) 37 (s.86.) olarak anlamlandrlan kelime Trke bumak
'fkelenmek' fiilidir, bumak, (pumak): fkelenmek, kzmak. TTS1:719.
5. da'as nesne iidr (s.33.)
da'as: nesne azdur eklinde okunmaldr, anlam ise 'bir
para'dr. almann sonunda yer alan Arap harfli metinde, kelimenin
imls jjj' <ili biimindedir, da's vn. 2. A stuffng and cramming a
bag, ete., with something, Redh.: 905.; da's: Cima etmek ve sng ile
urmak ve az nesne ey katil manasna. Ahter: 308.

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

75

6. nemim kovu (s.34.)

nemim: kov 'dedikodu' okunmal ve anlamlandrlmaldr. kov:
Dedikodu, gybet. (emm) Topalolu, K.Trc.lI: 404; ko:v
'backbiting, persecution', kovla:- (Trk), Cf. kov-, Kp. XIV ko:w
al-iba 'backbiting'd. 76. EDPT: 580.
7. arar: ku (s.34.)
arar: ko 'kvlcm'okunmaldr. ko: Kvlcm erare, erer
[Ar.]: ko... (Fer. XIV.s.) TS-IV: 2600.; ko: 'dust\ Osm. XIV to
XVIko 'hotash, spark': in several texts TTSIII464..., EDPT: 609.
8. suda muhtemel (s.34.)
sud: mhmel 'babo'tur. Bu kelime dizine alnmamtr.
suda: salnm 75/36=277a-6 Topalolu, K.Trc. 11:750/48; ^ ^ :
Mhmel, babo 75/36. KKA: 240. sud: Mhmel yani bir nesneyi
kendi kolayna ve havasna kay d sz behyim gibi komak ve ol
deveye derler ki yabanda kolayna yrye kimse gdp gzlemeye.
Ahter: 396.
9. 'r: tayanmakdurur (s.34.)
' r: daynmakdurur eklinde okunmaldr. Ayn kelime dizine
'iar: Dayanacak 76 (s.80) biiminde alnmtr. Eski Anadolu
Trkesi metinlerinde bu fiil dayn- biiminde geer, anlam ise
'kaymak, srmek'tir.
To trip, stumble down Elias: 424.;
taynmak, (tayrmmak): Kaymak, srmek, TTS-V:3778.
10. zerbiyy denler (s.34.)
zerbiyy: deklerdr. Kur'an'da da geen bu Arapa szcn
Trke karl "dek-ler"dir. zerbiyyet: dek 88/16=284b-2
Topalolu, K.Trc.II:746/44.; "zerbiyyu" kelimesi Arapa "zerbiyye"
kelimesinin ouludur. ^ j i : Saakl yayg, deme, hal, minder,
sedir. Cemisi^/j 88/16. KKA: 225.
11. hvel: ayrlmakdurur (s.34.)
hvel rlmakdurur. j J j i bu iml ile yazlan bir kelimeyi
"rlmak" fiili yerine "ayrlmak" okumak -harekeleri yok saysak bileolduka zordur. rlmak: 1. Ayrlmak, uzaklamak, uzaklap
kaybolmak TTS-III: 1963.

76

Paa Yavuzarslan

12. zijjr tolulandurur (s.35.)

zihr: tolular-durur. Dizine zihr: Tolu olanlar 90 biiminde
alnmtr.. >13: Overflowing; ll. Elias: 274. Bugn Trkiye
Trkesinde bu kelime tonlulaarak dolu 'dolu olan, boun zdd'
eklini almtr, tolulan+durur biiminde bir ibare yanl okuma
sonucu ortaya kmtr. +dur/-dr (<durur) bildirme eki isimlere gelir.
almann sonundaki Arap harfli metinde bu kelimenin imls jjjJj
biimindedir.
13. lubs ne ekin ton (s.35.)
lubs ne? ein ton. Kelimenin anlam 'srta giyilen elbise'dir.
ein (eyin): Srt, arka TS-III: 1390; ein 'arka, srt' Eski Trkeden
balayarak kullanlr. Orta Tiirkede ein olarak geer. Eski
Kpakada eyin biimi kullanlr. TDES: 130. Trkenin tarih
dnemlerinde kelimenin ekin biimi grlmemektedir. Eski harflerle
js biiminde yazlan bu kelimeyi ekin olarak okumann sebebi
Trkenin tarih imlsn ve fonolojisini bilmemekten kaynaklanm
olsa gerek.
14. hmr drncekdiirr (s.35.)
hmr: derincek durur 'ba rts', derincek, (dirincek): Ba
rts. TTS-II: 1106.; himr: derincek 24/31=167b-6. Topalolu.
K.Trc. 11:734/32. [terinek 'cloak, wrapper' prop. Dev. N. fr. terinEDPT: 552.] ; [tarincak "a thin cloak": OTWF: 47.] Marcel Erdal, bu
tankla ilgili yle bir dinpnot dmtr: "This is from ter-; cf. the.
DLT tril- for the abberant vowel." OTWF: 47. Bu tanklardan
anlalaca zere derincek 'barts' dr- fiilinden deil der- (<ter-)
fiilinden tremi bir sz varl olsa gerek.
15. fezc acmak (s.37.)
fezc: amak, fez' kelimesi Kur'an'da 'dehet ve teln
giderme' anlamnda geer,
: Dehet ve telan gidermek. KKA:
367.; tefzi': korku gideril- 34/23=204b-6, Topalolu, K.Trc.II:
784/82. Ayrca eski harfli metinde j ^ i eklinde yazl olan bu
kelimeyi, hem iml asndan hem de mana bakmndan amak
okumak daha dorudur, feza' kelimesinin her ne kadar 'dehete ve
tela kaplmak' anlamlar varsa da bu eserde feza' kelimesinin

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

77

Trke karlnn amak 'ferahlatmak, (skntsn) gidermek' fiili

olduu yazl ve anlam bakmndan daha dorudur.
16. da c < segitmek (s.37.)
da c c : sekitmek 'azarlamak', ^s. Kovmak, itelemek, azarlayarak
itip kakmak, defetmek, KKA: 184. seitmek: Dolamak, TTS-V: 3370.
segitmek fiilinin eski metinlerdeki anlam genellikle 'komak,
yrmek, dolamak vb.'. Ancak eski harflerle ayn imlda bir baka
fiil olan sekitmek ist 'azarlamak, reddetmek, tekdir etmek' anlamnda
kullanlr, sekitmek: 2. Reddetmek, azarlamak, tekdir etmek, TTS-V:
3376.; de": giicemley sr- 'iddetle itmek, kovmak' 107/2=289a-10
Topalolu, K.Trc.II:736/34. sekit- See skt- 'to kneel' EDPT: 820
(diz ktrmek).; sokmak '2. Azarlamak, svmek'. EUTS: 209.; sekit: Azarlamak, barp armak, Topalolu, K.Trc.II: 510.

imlsyla yazl olan bu fiil, segit-: 'komak, yrmek' deil, sekit-:

'azarlamak, kovmak' eklinde okunmal ve anlamlandrlmaldr. ki
fiil birbirinden hem semantik hem de fonetik olarak tamamen ayrdr.
17. durc nesneyi drmek (s.37.)
durc: nesneyi dermek, drmek: 1. Bkmek, katlamak, tomar
hline getirmek. 2. Toplamak, devirmek. 3. Buruturmak. TTS-II:
1330.; dermek (dirmek): Toplamak, biriktirmek, TS-II: 1111.; ter-,
OTWF: 864.; tr-, OTWF: 865.; ter- (d-) 'to bring together, collect,
asseemble' . EDPT: 529.; tr-(d-) 'to roll up' EDPT: 530. cjj
imlsyla yazl olan bu kelime semantik olarak dr- '2. toplamak,
devirmek' fiiliyle yakn anlamda olsa da kken ve fonetik olarak
birbirinden ayr iki sz varldr.
18. zift kir (s.37.)
zift: kir (<Ar.) 'zift'.
Asphalt; black bitumen; mineralpitch,
Elias: 574; kr: (Yun.) (kim.)katran, zifiri siyah. BFTS: 480.; kr(^):
Mir vezninde katran manasnadr. Kara sakza da denir ki onunla gemi
kalafat ederler. Gayette siyah olmakla ziyadesiyle siyah olan nesneyi
ona n isbet ederler. Burhn- Kat: 449.
19. ayfyaz (s.38.)
ayf: yay 'yaz' okunmaldr. Eski harfli metinde ^L biiminde
yazl olan bu kelimeyi manaya bal kalmadka yaz okumak olduka

78

Paa Yavuzarslan

gtr. Nsha farklarnda jazkelimesinin dier nshalardaki biimleri

belirtilmemitir. Bununla birlikte aratrmac, yay 'yaz' anlamnda bir
kelimenin Eski Trkeden beri kullanldn kaynaklardan tespit etme
yoluna gitmemitir, yaz \yln, haziran 21'inde balayp eylln
23'ne dein sren, ilk baharla son bahar arasndaki scak mevsimi'
Eski Trkeden balayarak kullanlr. Eski Trke yaz biiminin 'ilk
bahar', yay biiminin ise 'yaz' anlamna geldii anlalyor. TDES:
446. yay: Yaz. (ayf) Kuray kabilesi renmei iiin, renmei i
anlaun, k gemegi ya'n Yemen'din yana, dak yay un ya'
am'dn yana. (289a-7= 107/2). Topalolu, K.Trc.II: 646.; Tarama
Szl 'nde bu tank u ekilde gemektedir: Hulk: klm, seyf: kl,
gzdr: harif] sayf [Ar.]yay (Fer. XIV. 13). TTS-VI: 4434.
20. hilye bezeg (s.38.)
bilye bezek 'ss'. Dizinde bu kelime hilye: Bezeg (ss) 159
(69.s.) biiminde gemektedir, bezek: 1. Ss, ziynet, TTS-I: 529.
Trke beze- fiilinden -k fiilden isim yapm ekiyle tremi bu
kelimenin son sesi -gdeil - k okunmaldr.
21. zer koul dimek (s.38.)
zer: kol demek, "ko-l" kelimesinin koul- [kovul'kovulmak'] fiiliyle bir ilgisi yoktur, burada ko- fiili, bugnk yaz
dilimize gre arkaiklemi olan -l /-gil emir 2. tekil ahs ekiyle
ekimlenmitir. Arap harfli metnin fotokopisinde kelimenin imls jjS
biimindedir. almada yazma nshaya zg iml-fonoloji zellikleri
ya moderaize edilmi ya da grmezlikten gelinmitir.
22. kayd'dur dek (s.39.)
kayd: duak 'kstek, ayak ba, ba'. Arap harfli metinde
kelimenin imls j l i j biimindedir, duak, (tu, tuak): Kstek, ayak
ba, ba. Kayd sJ [Ar.]: Ayak balayacak tuak
ve bukau.
(Bab. XVI.2, 474), TTS-II: 1275.; duak 'atlarn iki ayan iple
balayarak yaplan kstek'. Azlarda tuak biimi de kullanlr.
<tua- 'ksteklemek' +-k eki. TDES: 124. Aratrmac, kelimenin
dier nshalardaki farklarn 170. dipnotta u ekilde vermitir: Dek
H: deek AET.

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

79

23. fk yaymak kapudur (s.39.)

fak: yapmak kapuy 'kapy rtmek'. Arap harfli metnin
fotokopisinde fiilin imls
biimindedir, yaymak'2: 1. Yam
karmak iin yourdu yaykta alkalamak. 2. Tahrik etmek,
datmak, perian etmek, TTS-VI: 4448-4449.; yapmak, (yapamak):
Kapamak, kapatmak, seddetmek, rtmek, TTS-VI: 4300.; j i ^ :7o
slam a door. Elias: 375. "yaymak 5 'demek, yaymak, sermek'
anlamndaki fiil, Eski Trke "yadmak" biiminden gelmektedir.
Tann yay- 'alkalamak' ve yay- <yad- 'yaymak,demek, sermek'
fiilleriyle anlam ynnden bir ilgisi yoktur.
24. ihrk dkmek kandur (s.39.)
irhk: dgmek katdur 'ar derecede dvmek'. Arap harfli
metinde fiilin imls
biimindedir. Aratrmac kelimeyi
dizine ihrk: Kan dkmek 180 (62.s.) ve irhk: Yormak 223 (63.s.)
eklinde iki farkl tank olarak almtr. Metnin aslnda Arapa irhk
kelimesinin karl olarak dgmek katdur verilmitir. 223. msrada
byle bir tank bulunamamtr, irhk: gensz eyle- 74/17=275-11.
Topalolu, K.Trc. II: 745/43.; gensz eyle--. 1. cbar etmek, zorlamak,
(irhk), Topalolu, K.Trc. II: 228. kr. gensilet-, kensilet-, kenslet-:
Zorlamak, icbar etmek, s.231.; dmek: 1. Ezmek. 2. Topa tutmak,
bombardman yapmak,. 3. Basmak, baskn yapmak, TTS-II: 1225.
25. att nedr? su kran (s.39.)
at'u: sokark 'filiz, srgn' okunmal ve anlamlandrlmaldr.
sokark kelimesinin Arap harfli metindeki imls
biimindedir.
sokark: Topraktan ilk kan filiz, filizlenme, filizin topraktan kmas,
inta. TTS-V:3500.; sokark. Yeni kan filiz. DS-X: 3658. ^ :
Taraf, canib, kenar, uc. KKA: 264. ^ j
: Ekin filizi. KKA: 265.;
at': oulduk. Topalolu, K.Trc. II: 757/55. oulduk: Filiz srgn.
Topalolu, K.Trc. II: 457. Bu tanklarn yan sra Trkede kark
'kenar, ky, sahil' anlamnda da bir kelime yazl kaynaklarda
12

yaymak 'alkalamak, kmldatmak, sallamak' anlamndaki fiilin, Eski

Trke yadmak 'yaymak, demek, sermek" le bir ilgisi yoktur. Eski
Anadolu Trkesinde 'sermek, demek, yaymak' anlamnda kullanlan fiil
genellikle yazmak [yazmak (I): 2. Yaymak, datmak, amak. TTS-VI: 4458
.J'tr.

80

Paa Yavuzarslan

bulunmaktadr, kar: (t) Kenar,; ky, sahil. MS: 547. kark: 1. Su

cetveli. TTS-1V: 2299.; kark 1. 'ba ve bahe sulamak iin alm su
yolu, ark; 2. 'bu arklar arasnda kalan ve tohum ekmek iin kullanlan
yer, evlek'; 3. 'sabanla tarlada alan izi' Azlarda gark biimi de
yaygn olarak kullanlr. TDES: 213. gark (IV): Baharda erken
yetimesi ii dikilen soan. DS-VI: 1926. Tarama Szlnde ve
Derleme Szlnde yer alan ve eski kaynaklarda grlmeyen
sokark 'filiz, filizlenme; yeni kan ekin' kelimesinin kark {gark)
'ekin ekilen yer, baharda erken yetien ekin, su cetveli' kelimesiyle bir
ilgisi olabilir. sokark(< su + kank )?.
26. inirk ldrmakdurur (s.40.)
inirk: ldramak durur 'parlamak'. Aratrmac, bu maddeyi
dizine inirk: ldmak (aydnlamak)192 (63.s.) biiminde almtr.
ldra-t-mak: Parlatmak TTS-III : 1937.; yaltr:- 'to shine, gleam':
Osm. yaldura-Ayldara-/ yldura-/ ldra- (not yoldura) TTS I 829; II
1049; III808; IV 881, EDPT: 923-924. Fiilin kk ildir- deil, ldradr.
27. niym yatlu kiilerdur (s.41.)
liym: yatlu kiilerdr. Arapa levm kelimesinden gelen liym:
yatlu 'om, kt, fena' anlamndadr. Kelime dizinde niym: Yatlu
kiiler, 'uyuyanlar' 28, 204 (s.91.) eklinde verilmitir. Metnin Arap
harfli fotokopisinde bu sz grubunun imls ^. 'JJJ
ji!L
biimindedir, i^ui: Knama, levm, KKA: 468. ; yatlu, (yatl): Kt,
om, di, fena, TTS-VI: 4390. yat-+lu 'uyuyan' biiminde ve
anlamnda bir kelime Trkenin kaynaklarnda bulunmamaktadr.
Trkede isimlerden sfat yapm eki olan +Ju/+l fiil tabanlarna
gelmez.
28. ktibe 'olur dimeklik dkeli (s.41.)
ktibe olur demeklik dkeli. "ktibe" kelimesinin anlam 'hep,
btn' demektir. Bu anlamda Eski Anadolu Trkesinin sz varl
arasnda yer alan kelime dkelidir. dkeli, (tkeli, dkel, deli):
Hep, cmle, hepsi, btn, herkes. TTS-II: 1306.; tke:l fr. tiike:'complete, entire', EDPT: 480.

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

81

29. z nedr? bir back (s.41.)

z: bir ba bk 'bir demet ubuk, saplardan yaplm demet'.
Arap harfli metinde kelimenin imls j^.
biimindedir, z: bir
avu buk 38/44=216b-9 Topalolu, K.Trc.II: 765/63.; ^Ji:
'Demet/Kark ey' KKA: 295. Aratrmac, 214. msrann nsha
farklarn belirtmediine gre bu ibarenin btn nshalarda bir ba
bk olarak getiini varsayabiliriz.
30. mutfi nedr? svndren (s.42.)
mutfi: syndren 'sndnnek'. Aratrmac bu kelimeyi dizine
mutfi: svindren (sndren) eklinde almtr. Eski harfli metnin
fotokopisinde fiilin imls 'JjsLJ^ biimindedir. Eski Anadolu Trkesi
metinlerinde sndrmek fiili, syndrmek, sgnmek, sviimnek
gibi deiik imllarda geer. 227. msran nsha fark dipnotlarnda bu
fiilin dier nshalardaki farkl yazllar belirtilmediine gre fiil,
metinde olduu zere syndr- imlsyla okunmaldr.
31. mar nedr? berikmi (s.42.)
mar: berkimi 'muhkem'. Kelime Arap harfli metinde
imlsyla gemektedir, berk 'salam, muhkem' kelimesinden +i
isimden fiil ekiyle tretilmi olan bu fiil, berik- deil berki- 'dir.
berkimek, (berkimek): Salamlamak, pekimek, yerlemek. TTS-I:
517.; berkit- Caus. f. of berki:- Den. V. fr. berk. EDPT: 363.
32. inzf nedr esirmek (s.43.)
inzf: esrimek 'sarho olmak'. Dizine bu kelime inzf: Esirmek
(kesilmek) 251 (s.63.) eklinde alnm ve anlamlandrlmtr. inzf
m.: esrk olm- 37/47=212b-8Topalolu, K.Trc.II: 808/106. esirmek,
(esrimek): 1. Sarho olmak, akln kaybetmek, delirmek, kendinden
gemek. 2. Azgnlamak, sertlemek, ok kzmak, TTS-II1: 15401542. Bu fiil metindeki iml (XjU )nn aksine esirmek de okunsa
anlam 'kesilmek' deil 'sarho olmak'tr. ^ i : Tkenmek/ Sarho
olmak KKA: 503.
33. klih yzni prteren (s.43.)
klih: yzin burtaran 'yzn ekiten, buruturan'. Dizinde
kelime klih: Yzni prteren(somurtkan) 261 (s.85.) eklinde
verilmitir, prter- biiminde okunan fiil, burtar- fiilidir, burtarmak,

82

Paa Yavuzarslan

(yzpurtarmak, yz burtarmak): 1. Yzn buruturmak, TTS-I: 711.

bertin- 'burkulup incinmek' anlamnda Eski Trke metinlerde geen
tlle de prter-in bir ilgisi yoktur. almann son blmnde yer alan
Arap harfli nshada, kelimenin imls j'JiJf
biimindedir. Arapa
klih kelimesinin karl olarak semantik ve fonetik adan en uygun
okunu biimi yiizin burtararidr.
34. kdih kavi, duran eseneye 'irmek Vul (s.43.)
kdih: kavi drien nesneye, eklinde okunmaldr, diri' abalamak'. Ayrca aratrmac, bu kelimeyi dizine kdih: kavi 262
(s.84.) olarak almtr. Tann ikinci blm ise, vul: Duruan
nesneye irmek 262 (s.92.) biiminde dizine alnmtr. Burada vul
kelimesinin karl ermekti:, kdih: eahdlk eyleyici 84/6=282b-8
,Topalolu, K.Trc.Il: 795/93.
35. Rhu'l-Kudus Cebrail / nuzul konana Yerk (s.44.)
"267. Rhu'l-Kuds Cebr'il / nuzl konana yarak" eklinde
okunmaldr. Metinde Arapa nzul kelimesinin Trke karl
olarak konana yarak verilmitir, nuzul: konua yaraklanm neene
3/198=34b-10 Topalolu, K.Tc. II: 808/106.; konua yaraklanm
neene. Misafiri arlamak iin hazrlanan kymetli ey. (nuzul),
Topalolu; K.Trc.Il: 399. Aratrmac tarafndan yarak kelimesi
Arapa yerk olarak okunmu ve karl olarak da "nuzul konana"
sanlmtr. Arapa-Trke alfabetik dizine bu tank alnmamtr.
36. slin ban yandus (s.45.)
slin: ban yunds 'irin'. Metnin Arap harfli fotokopisinde
kelimenin imls ^sL j^. biimindedir, yund: yemek yedikten soma
kabn ykan ts. III, 31 DLT: 156.; kr. slin: tamulklar yandan
szan 69/36.Topalolu, K.Trc.Il: 779/77.; yuyundu (yuyuntu): Bulak
suyu, ykanan eyden dklen su, TS-VI: 4741.;
(Ykanan
eyden kan) kirli su, 69/36. KKA: 349. Btn bu tanklar ve veriler
neticesinde kelime ya-du deil, yun- (yuyun-)-d1 MI.
37. havz nedr? yenin olmak (s.45.)
havz nedr? yeg olmak 'stn gelmek, galip gelmek'. Yein
(yiin): stn, laik, galip, kuvvetli, iddetli, baskn, TTS-VI: 4477.;
yein olmak: Zor ve kuvvetle birisini ezecek durumda olmak, bir ey
zerinde zor kullanp ar basmak, stn olmak, galip durumda

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

83

bulunmak. TTS-VI: 4481. istihvz. lb ol- Topalolu, K.Trc.II:

729/27.
^ic jj-,-,,,,1: To overcome; overpower, Elias: 171a. Arap
harfli metinde jJji biiminde geen kelimeyi yenin olmak okumak
anlamca yen- fiili ile ilikilendirilse de bu fiilin yen-in trevi eski
kaynaklarda tespit edilememitir.
38. izlf yakn eylemek (s.46.)
izlf yakn eylemek. Aratrmac, bu kelimeyi Arapa
kelimelerin dizinine almamtr, izlf: yakn geti-; izlf: yakn olnTopalolu, K.Trc.II: 747/45. yakn eylemek Arapa yakn ve Trke
eylemek yardmc fiilinden oluan bir birleik yapdr, yakn eylemek
ise; 'yaklatrmak, yaknlatrmak' anlamlarnda kullanlan ve her iki
unsuru da Trke olan bir birleik fiildir.
39. rtk nedr? 'olaan (s.46.)
rtk: ulaan 'ulaan, birleen'. Aratrmac bu kelimeyi dizine
Rtk: 'Oluan 315 (73.s.) biiminde almtr. Kelime ula'birletirmek, balamak' fiilinin -an l-e sfat-fiil ekiyle tremi
biimidir, ulamak: 2. Birlemek, birleip yapmak, lhik olmak,
TTS-VI: 3941.; atk. balu Topalolu, K.Trc.II: 741/39. Eski
kaynaklarda bu anlamda ola- gibi bir fiile rastlanlmamtr.
40. irhk nedr? yonmak (s.46.)
irhk: yrimek 'yrmek'. Bu kelimenin Arap harfli metindeki
imls jjl eklindedir. Dizine irhk: yormak 223 (63.s.) olarak
alnm olan bu kelimenin nsha farklarndaki deiik biimleri
yledir: 323. Yonmak AHT: biimek E. (s.46.). Ancak burada A harfi
ile kastedilen nsha -Sleymaniye K., Ayasofya, Emin lgen Blm,
K. 1832/4-da kelimenin imls yrimek biimindedir. Aratrmac
tarafndan dizinde yormak olarak verilen fiil, yon- (yri-) fiilinden
kken ve anlam olarak farkldr, yor- 'tabir etmek' anlamndaki
kelime Eski Trke yr- fiiline gider, yr-iil- 'to interpreted'. OTVVF:
689. yri- fiili ise; Eski Trke yon- fiiline gider, yor-t- 'to make
people walk, OTVVF: 795.
41. haten nedr? gveyg (s.46.)
haten: giiyeg. Hem vezin gerei hem de kelimenin kkeni
bakmndan bu karlk giiyeg okunmaldr. Arap harfli metinde
kelimenin imls
biimindedir. Harekeler yanl konulmu olsa

84

Paa Yavuzarslan

bile, kelime Eski Trke kdegiPden gelmektedir, gvey, gveyi 2.

'bir kzn, ailesinden olan byklere gre o kzn kocas, damat'. Eski
kaynaklarda gyeg (>giiyei) olarak geer. TDES: 168.
42. fail kesik (s.47.)
fail: kek 'deve yavrusu'. Arap harfli metinde kelimenin
imls clliS biimindedir. 330. msrada geen bu kelimenin dier
nshalarda, farkl karlklar olmadna gre kesik biimde okuma
tamamen bir yaktrmadr.
veledii'n-nka ev el-bakara...
Mu'cemii'l-Vast: 717.; kek 'a young animal\ Kp. XIII al-fail
'camel colt'EDPT-. 753.; kek, (kek): Deve yavrusu. Fira: dek,
himar: eek, fasl [Ar.]: kek basal: soan. (Fer. XIV.25), TTS-IV:
2703.
43. neciyy zarda (s.48.)
neciyy: rzda 'srda'. Bu kelimeyi aratrmac yapm olduu
alfabetik dizine Neciyy: Zarda (srda) (s.90.) eklinde alm ve
anlamlandrmtr. Trkede zarda 'srda' anlamnda bir kelime
bulunmamaktadr. Farsa rz 'sr' ve Trke +da ekinden tremi
rzda 'srda' biiminde ve anlamnda bir kelime Trkenin sz
varlnda yer almaktadr, neciyy. raz issi, Topalolu, K.Trc.Il:
807/105
44. urb tolunmak gn (s.48.)
urb: tulnmak gn 'gne gurup etmek, batmak'. Eski
Anadolu Trkesinde gnein batmas anlamnda kullanlan fiil tolundeil, tuJn-dr. Aratrmac, bu kelimeyi dizine tolumak gn
biiminde almtr, dulunmak, (tulunmak): 2. Batmak, gurubetmek,
TTS-II: 1250-1251.
45. hilaf skt (s.48.)
hilaf: st 'st aac'. Eserin sonunda yer alan Arap harfli
metinde kelime yle gemektedir: hilaf 'cSL.Bu iml ile yazlan bir
kelimeyi skt okumak olduka zordur. Arapadan dilimize geen
"skt" ve Trke "st" kelimelerinin imllar Arap harfli metinde
birbirinden tamamen farkldr. obUJi: -ii.-a.^ j ^ i 'st' Mu'cem'lVast: 260.; st (sgd) in Uy. a generic term for 'tree'.; Xak. XI.
sgiit acav'l-xilf 'willow-tree' Ka. 1356: Kp./Tkn. XIII. al-aff
(
willow'(Kp. ta:l) Tkm. sg:tHou. 8,6. EDPT: 819.

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

85

46. zalak dayanacak yirdr (s.49.)

zalak: daynacak yerdr 'kayacak, kaygan olan yer', taynmak,
(tayrmmak) : Kaymak, srmek. Ez- zelkat [Ar.]: Taymcak yer ki
zerinde ayak durmaya taynna. (Terceman. XV. 379) TS-V:3779. ;
zelek: taymcak Topalolu, K.Trc. 0:747/45. Kelimenin Arap harfli
metindeki imls j ^ G biimindedir. Aratrmac, Trke kelimelerin
okunuunda genellikle harekeleri grmezlikten gelmitir, dayanmak,
(tayanmak): Gvenmek, itimat etmek. El-ictimad [Ar.]: Tayanmak
mnasna. (Kam. XVIII-XIX.
1, 652), TTS-I1: 1030. dayn- (< tay-)
'kaymak, srmek' ve dayan- (<taya-) 'dayanmak, gvenmek, itimat
etmek' tlleri hem kken olarak hem de semantik olarak birbirinden
farkl iki ayr sz varldr.
47. kabes 'odun presi (s.49.)
Dizine Kabes: Odun presi (s.83.) eklinde alnan kelime,
"kabes" od+un presi okunmal ve anlam 'ate paras' olarak
verilmelidir, kabes: pra od Topalolu, K.Trc.II: 787/85.; ^ s :
'frebrand'. Elias: 522. odun (<oduh) kelimesi e></'ate' kelimesinden
tremitir. Arap harfli baz metinlerde od+un ve odun ayn imlda
(d'jji) olsa bile, burada kabes Arapa szcn Trke karl, 'ate
paras' anlamna gelen od+unparesidir.
48. haim 'ii ekiendr (s.49.)
Haim: i ekien (s.70.) biiminde okunan ve dizine alnan
tank metinde yledir: haim ekien kiidr. Arap harfli metinde bu
szn imls f
biimindedir. Nsha farklarnda 382.
msrann dipnotu yer almadna gre bu ibare, Arapa tann
anlamna baklarak ii ekiendr biiminde geliigzel okunmutur.
haim. kat tartc, tartc. Topalolu, K.Trc.II: 732/30.
49. nefes 'frmek (s.50.)
nefes: rmek 'flemek, frmek'. Arap harfli metinde
kelimenin imls j' eklindedir. 395. msran nsha farklar,
dipnotlarda yer almadna gre kelimenin btn nshalarda rmek
eklinde getiini varsayabiliriz. rmek(I), (vrmek): frmek,
flemek . TTS-VI: 4080. Eski Trke metinlerde de geen r'kabarmak, imek, flemek' fiili, Eski Anadolu Trkesi
metinlerinde bugnk yaz dilimizin sz varlnda bulunan flemek

86

Paa Yavuzarslan

kelimesiyle ayn anlamda kullanllan arkaik bir biimdir, neffas:

Topalolu, K.Trc.Il: 811/109.

inici

50. hutm sinen kurulkdan (s.50.)

hutm: snan kurlkdan 'ar derece kuruyup krlacak hle
gelen'. Aratrmac, bu ibareyi yapm olduu alfabetik dizine de
Hutm: Sinen kurulk (s.69.) eklinde almtr, snmak: 1. Krlmak,
paralanmak, mnkesir olmak, TTS-V:3448.; hatm: s-\ hutm: uvak,
uvanm kuru ot, hutamet. syc Topalolu, K.Trc.II:726/24. Arapa
hutm kelimesinin Trke karl sin- (sin-) deil, sn- (<s-)
'krlmak, paralanmak, ufalanmak' fiilidir, sin- 'hazmolunmak,
yerlemek, hoa gitmek, emilmek' anlamndaki fiil, kken ve
semantik olarak snmak tan farkldr, sin- 'to sink into (something
Dat.), to be absorbed, digested', EDPT: 833.
51. mahz koi beru tutmakdurur (s. 51.)
mahz: kii buru tutmak durur 'olan dourma sancs'. Arap
harfli metinde bu ibarenin imls jjjLiL JJ* ^
biimindedir.
Aratrmac bu kelimeyi dizine de Mehz: Ki (yavru) beru tutmak
(doum an) 424 (s.87.) eklinde almtr, buru: Ar, sanc. Mehz:
[Ar.]: Avrad buru dtmak. (Mntehab. XVII. 87-1) TTS-I:713.; buru
tutmak: Gebe kadna doum sancs gelmek Mahz [Ar.]: Hatunu
dourmak zahmeti tutmak ki buru tutmak tabir olunur. (Aks.XVllXVIII.485-2) TS-I: 718.; kr. mehz. olan doumak ars
Topalolu, K.Trc.Il: 803/101. kiig>kii:(al-tifl'child')
EDPT: 696.
52. nakr 'urmak (s.52.)
nakr: rmek 'flemek'. Dizine de Nakr: 'vrmek (frmek,
'oymak) 432 (s.90.) biiminde alman bu kelimenin Arap harfli
metindeki imls ilji eklindedir, nakr. ril- Topalolu,
K.Trc.lI:812/l 10.
53. cezer keir (s.52.)
cezer: ger 'havu'. Dizine Cezer: Keir (ekilen) 443 (s.67.)
olarak alnan bu szn Arap harfli metindeki imls jjhs biimindedir.
: Carrots. Elias: 113. Bu kelime Trkenin eski kaynaklarnda yer
alan ok eski bir sz varldr, ker, (keir, kiiir): Havu. Elcezeret [Ar.]: ker ve havu dedikleri nesne. (Tereeman.XV.241)
TTS- IV: 2457.; ger: havu DLT:44. ger kelimesinin kkeni

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

87

konusunda kesin bir bilgi bulunmamaktadr, keir yer. 'havu' ~ OT

(Ouzca) geiir Kgarl Mahmud'a gre, Fasadan alnmtr (Far.
gazar). Ancak Ouzca geiir'n dorudan doruya Farsa gazar'dan
geldii sylenemez. TDES: 234-235.
54. intihb ayurtlamakdur (s.53.)
intihb: yrtlemekdr 'semek'tir. almada esas alnan
nshann fotokopisinde kelimenin imls /jLdji' biimindedir. ^ : To
select; pick out; choose and take. Elias: 694.; yrtlemek : yisini
semek, tercih etmek. El-intihab [Ar.]: htiyar etmek ve yrtlemek
(Ah. XV 1.96) TTS-VI: 4060-4061. Nsha farklar dipnotta
belirtilmediine gre, kelime hem iml olarak hem de anlam
bakmndan iiyrtle- (<dr-)'semek' fiilinden baka bir biimde
okunamaz.
55. mellh gemi ssdurur (s.53.)
mellah: gemi issi durur 'gemi sahibi'. Ayrca aratrmac
tarafndan dizine Mellh: Gemi esi 466 (s.87.) olarak alman bu szn
Arap harfli metindeki imls jjj^ ^ biimindedir. ss ve esi
biiminde okunan ve dizine alman bu sz gemi issidiir. is, (issi):
Sahip, malik, TS-III: 2096. ss: 1. Scaklk, hararet, TTS-III: 1979.
56. medhr srlmi (s.53.)
medhr: srikmi 'kovulmu, srlm'. Arap harfli metinde
kelimenin imls
biimindedir. 459. msrada geen bu
kelimenin dipnotta, nsha farklar belirtilmemitir. Bu yazlta olan
bir kelimeyi "srlmi" okumak imkn dhilinde deildir. Metinde
medhr 'kovulmu' kelimesinin Trke karl sr-ik-mi
'kovulmu, zelil, hor' anlamndaki tanktr. d*oe : Tard etmek,
kovmak, uzaklatrmak. KKA: 181; srnm, (srkm):Kovulmu,
srlm, talanm;perian, zelil. TTS-V: 3636.
57. ilhh biiddin tutmakdurur (s.53.)
ilhh: becid tutmak durur 'srar etmek'. lhh: biciddin tutmak
(srar) 462(s.63.) eklinde okunan sz, Farsa be+ 'ile' Arapa cid(d)
ve Trke tutmak fiillerinden olumu bir birleiktir, becid dutmak,
(becid durmak, becid tutmak): 1. kdam etmek, zerine dmek, srar
etmek. l hah [Ar.]: Becid tutmak. (Mntehab. XVII. 7-1) TTS-I: 474-

88

Paa Yavuzarslan

475.; becit 'gerekli, ivedi, acele' Farsadan alnd anlalyor: Far.

ba-cidd. TDES: 46. kr. ^ : To abide, dwell. Elias: 50.
58. tahayyuz 'olamak (s.54.)
tehayyz: ulamak 'yetimek, erimek'. Dizine de Teheyyiiz:
'Olamak (taraf tutmak) 478 (s.65.) eklinde alnan ve anlamlandrlan
kelime ulamak 'ulamak, yetimek, erimek, kavumak' fiilidir.
Taradmz Trke kaynaklarda olamak 'taraf tutmak' anlamnda bir
fiile rastlanlmamtr, j^. (miitehayyiz): Katlan, dahil olan KKA:
157.; mtehayyizen: ulacam Topalolu, K.Trc.: 729/27.
59. vukb dolanmak (s.54.)
vukb: dulnmak 'batmak, gne gurup etmek'. Arap harfli
metnin fotokopisinde kelimenin imls jiil/j biimindedir. ^, : 113/3
(=Gece karanlnn kmesi yahut ayn karanla girmesi= husufa
uramasdr. KKA: 556. Trkede 'batmak ve gurup etmek'
anlamndaki fiil dolan- deil dul- 'dr. vaktr. karanur- Topalolu,
K.Trc.Il: 820/118; karanur- 'Karanlk basmak, karanlk kmek'
Topalolu, K.Trc. II: 368.
60. me' 'Uvakdur (s.55.)
mac : arukdur 'clz, zayf. Arap harfli metinde
eklinde
yazlan bu kelimenin uvakdur biiminde okunmas olduka zordur.
uvak okunan kelime imldan da anlalaca zere aruk 'zayf,
clz'dr. ark (II), (ar, aruk): Zaif, clz, TTS-I: 198.
61. meh kaplm (s.55.)
mer: kaplam. Dizine de mehu: Kaplm 494 (s.87.)
olarak alman ibare, metinde u ekilde gemektedir: 494. iret il
urmak kaplam mer (s.55.). 494. msra ile ilgili nsha farklar
dipnotunda, bu ibarenin dier yazma nshalardaki biimlerine yer
verilmediine gre meh kaplmak eklindeki bir okuyu olduka
artcdr, 'jl* : To be erip, brittle, orfragile. 'krlmak, gevrek olmak,
yaprak dkmek' Elias:759. kaplmak fiilinin bu anlamlarla bir ilgisi
bulunmamaktadr, kapla- [kaplay yamur: tabak [Ar.], yamak imi:
insicam (Asm. XVIII-XIX48);
TTS-IV: 2247.]
: 'To sprinkle,
to water streets or roads, to shower; drizzle'. Elias: 251.

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

89

62. sme otturmak (s.55.)

isme: otarmak 'otlatmak'. Dizin blmnde Isme: Otturmak
(otlatmak) 505(s. 63.) olarak verilen bu sz, Arap harfli metinde jT^'
eklinde yanl harekelenmitir. ot kelimesinin fiili, o t-tur- deil, otardr. ismet otar- Topalolu, K.Trc.II:755/53.; otarmak: Hayvan
yaymak, otlatmak, doyurmak. TS-V: 3025.; El-Isme [Ar.]: Davar
otarmak. (Ah. XVI.54.)TYS-W:
3027. otarmak 'otlatmak' ot'ot' isim
kknden +ar/+er isimden fiil yapm ekiyle tremi bir biimdir.
63. hani ocukdur (s.55.)
hami: ucukdur. Dizin blmne Hami: ocuk (Perembe)
514 (s.70) eklinde alnan bu sz, Arap harfli metinde
~
imlsyla yazldr. Aratrmac tarafndan bu tann dier
niishalardaki karl, dipnotta u ekilde belirtilmitir: //
barsak-.sucukdur A. Burada sucuk, barsak kelimesinin nsha fark
deil, sucuk, hami kelimesinin Trke karldr, sucuk ~ Krg.
uuk 1. 'Kaim barsak'; 2. 'at sucuu'. Benzeme (assimilation)
sonunda olumutur. TDES:376. ocuk (Perembe) olarak okunan ve
anlamlandrlan kelime de sucuk kelimesinin uuk'a dnm
biimidir.
64. rain berek olandur (s.56.)
rain: berk olandur 'salam, muhkem'. Dizine Rain: berek
(salam) 516 (s. 72.) olarak alnan kelime, berk'tir. berk (perk): 1.
Salam, sk, muhkem, kuvvetli. TTS-1: 513.
65. kak akt (s.56.)
akt: kek 'yourt kurusu,, ekimik'. Dizin blmnde de Kak:
Akt (bir tr yemek) 525 (s. 85.) olarak verilmitir. Burada madde ba
yanl alnmtr ve aratnnac Trke karl, Arapa madde ba
olarak almtr, ke, (kek): Yourt kurusu, ekimik. El-akt [Ar.]: ke
dedikleri nesne ki yourttan ederler. (Ah. XVI.81). TTS-IV: 2455.;
ke(I): 1. 'ya alnm stten veya yourttan yaplan peynir'; 2. 'k
iin kurutulan yasz, tuzsuz yourt' <Far. kak 'sour mil dried'.
TDES: 234. kek Arapann da sz varlnda yer alan bir kelimedir.
kek 'arpadan yaplan bir tr yemek': Mu'cem'l-Vast: 820.; kek:
'Arpa suyuna dahi derler, ve dahi ke dedikleri nesne ki yourttan
ederler. Ahter.: 207.

Paa Yavuzarslan

90

66. muhterif kesb iden (s.57.)

mukterif: kesb eden 'kazanan'. Dizine muhterif: kesb iden 539
(s.88) olarak alnan sz, metinde mukterif biimindedir. Eserin
sonunda yer alan Arap harfli metinde kelimenin imls j J
Jjn*
biimindedir, iktirf. kazan-\ kesb eyle- Topalolu K.Trc. II: 789/87.
Toplam 542 msradan oluan bu eserde, Do.Dr. Cemal Muhtar
yukanda akladmz pek ok rnek gibi, eserde geen Trke
kelimeleri yanl okumu ve imllarn birbirine kartrmtr. Bunun
yan sra eserde bugnk yaz dilimizin tarihini tekil eden Eski
Anadolu Trkesine ait pek ok fonetik ve morfolojik zellik ya
grmezden gelinmi ya da modernize edilmitir. Arapa kelimelerin
dizininde Trke kelimelerin anlamlar belirtilmemitir. Bugnk yaz
dilinde kullanmdan dm pek ok arkaik szcn hangi anlamda
olduu aklanmamtr.
Feriteolu Lgati\ Karahanl ve Kpak sahasnda yazlan
szlklerden sonra Anadolu'da kaleme alnan ilk szlk olmas
bakmndan filolojik almalarda nemli bir yer tekil eder. Bu
sebeple bu Arapa-Trke szln sz varl zerinde yaplacak
olan filolojik bir aratrma, bugn kkenini unuttuumuz pek ok
kelimeyi tespit edip, yapsn zmlemede Trkoloji sahasna nemli
derecede katk salayacaktr.
Ksaltmalar:
Ahter: Ahten-iKebr, stanbul, H.1310.
BFTS: Dr. Mehmet Kanar, Byk Farsa-Trke
stanbul 1993.

Szlk,

Burhn- Kat: Mtercim sim EfendiBurhn- Kat, TDK,

Ankara, 2000 (hazrlayanlar: Prof.Dr. Mrsel ztrk, Dr. Derya rs.)
DLT: Divanii Lgat-it-Tiirk Dizini, TDK, Ankara 1972.
DS: Derleme Szl, Cilt I-XII, TDK, 2. bask, Ankara 1993.
EDPT: Sir Gerard Clauson, An EtymologicalDictionary ofPreThirteenth-Centuy Turkish, Oxford 1972.
Elias: Elias Modern Dictionay Arabic-English, by Elias A.
Elias-Edward E. Elias, 18Ul Edition, Cairo-Egypt 1992.

Anadolu Sahasnda Yazlm

Eski Bir Arapa-Trke Szlk zerine Notlar

91

EUTS: A. Caferolu, Eski Uygur Tiirkesi Szl, TDK,

stanbul 1958.
MS: Do.Dr. Recep Toparl, rd'l-Miilk
TDK, Ankara 1992.
KKA: Kur'an Kelimelerinin
(mtercim: Mahmud anga).

Anahtar,

Ve's-Seltin,

stanbul

1986.

Mu'cem'l-Vast: El-Mu cem7- Vast, Cilt I-Il, Kahire 1972.

OTWF: Marcel Erdal, Old Turkic Word Formation A
Functional Approach to the Lexieon, Vol.I-II, Wiesbaden 1991.
Redh.: A Turkish and English Lexicon, by Sir James W.
Redhouse, Constantinople 1921.
TDES: Hasan Eren, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Ankara
1999.
Topalolu, K.Trc.II: Muhammed Bin Hamza XV. Yzyl
Balarnda Yaplm Kur'an Tercmesi kinci Cilt (Szlk), Kltr
Bakanl, stanbul 1978. (hazrlayan: Dr. Ahmet Topalolu.)
TS: Trke Szlk, Cilt I-1I, TDK, 9. Bask, Ankara, 1998
(hazrlayanlar: Prof. Dr. smail Parlatr- Prof. Dr. Nevzat GzaydmProf. Dr. Hamza Zlfkar).
TTS: Tanklaryla Tarama Szl, Cilt I-VIII, TDK, 3. Bask,
Ankara 1995.