Muazzez ilmiye

HTTLER VE HATTUA
tar'n Kaleminden

 Bu kitabn yayn haklar

Analiz Basm Yayn Tasarm Gda Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nindir.
Birinci Basm: Haziran 2000
kinci Basm: Kasm 2000
nc Basm: Eyll 2002
Drdnc Basm: Temmuz 2005
Kapak Resmi: Hitit mparatorluk dneminin byk krallarndan
uppiluliuma'nn icraatn anlatan belge. Olu 2. Murili tarafndan
yazdrlmtr. Burada Msr Kraliesi,
kraldan bir olunu koca olarak istemektedir.
(BO.2003, stanbul Arkeoloji Mzeleri iviyazl Belgeler Arivi'nden).
Dans eden fildii Tanra tar figr (Boazky'de bulunmutur).
(Resimleyen: Aydn Erkmen).
Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn
Bask: Analiz Basm Yayn
ISBN: 975-343-298-4
KAYNAK YAYINLARI: 307

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA

TCARET VE SANAY LTD. T.
Merutiyet Cad. Kardeler Han No: 12/3
34430 Galatasaray-stanbul
web adresi: www.kaynakyayinlari.com
e-posla: iletisim@kaynakyayinlari.com
Tel: (0212) 252 21 56-99 Faks: (0212) 249 28 92

Muazzez ilmiye
HTTLER VE HATTUA
tar'n Kaleminden

Resimleyen: Nazan Erkmen

NDEKLER

NSZ
BRNC BLM: HTT LKESNE DORU
Hitit lkesine Doru
Yazlkaya'ya Gidi
Kaz Balyor
ehir Duvarlarn ve Kaplarn Dolama
Byk Tapnaa Gidi

15
17
26
35
41
50

KNC BLM: TAR'IN GNL

Gnl Yazmaya Balama (9 Temmuz 1958)
Tapnak Kurallar (10 Temmuz 1958)
Kitaplk (15 Temmuz 1958)
8 Dil (18 Temmuz 1958)
Efsaneler (19 Temmuz 1958)
Prof. Guterbock'un Gelii (20 Temmuz 1958)
Hitit Dilinin zl (22 Temmuz 1958)
Yasalar (23 Temmuz 1958)
Mahkemeler (24 Temmuz 1958)
Aile Yaps (26 Temmuz 1958)

59
61
63
66
69
73
80
84
86
91
94

iviyazlarnn zm (27 Temmuz 1958)

97

Hititlerde iir (28 Temmuz 1958)

101

Byler (29 Temmuz 1958)

103

Kale Kumandan Ynetmelii (30 Temmuz 1958)

108

Muazzez'den Mektup (1 Austos 1958)

112

Ekonomi (2 Austos 1958)

115

Ticaret (3 Austos 1958)

121

Kani (Nea) (4 Austos 1958)

124

Yap Treni (5 Austos 1958)

128

Tanrlar (6 Austos 1958)

132

Boalarn Bulunuu (7 Austos 1958)

137

I. Hattuili'nin Vasiyetnamesi (8 Austos 1958)

141

siz Bir Gn (9 Austos 1958)

145

Sarayda Cinayetler (10 Austos 1958)

147

Telepinu Ferman (11 Austos 1958)

151

Mhrler

(12

Austos

195

8)

154

Kral uppiluliuma'nn yks (13 Austos 1958)

157

Dman Kakalar (14 Austos 1958)

162

Kyde Bir Gezinti (15 Austos 1958)

165

Fallar (16 Austos 1958)

Kralie

Putuhepa

170
(17

Austos

195

8)

175

Prof. Sedat Alp ve renciler (18 Austos 1958)

180

Saray Kavgalar (18 Austos 1958)

187

Alacahyk 1(19 Austos 1958)

190

Alacahyk 2 (20 Austos 1958)

194

Mzik ve Dans (21 Austos 1958)

199

kiler (22 Austos 1958)

202

Kral II. Murili (23 Austos 1958)

204

Hastalk (24 Austos 1958)

Doum (25 Austos 1958)
Antlama (28 Austos 1958)
III. Hattuili'nin Gnl (29 Austos 1958)
Boanma (30 Austos 1958)
Hrsz Rahip (31 Austos 1958)

207
209
211
215
218
220

NC BLM: BULUNAN BR DEFTER

223

ONSOZ
1996 ylnda yaymlanan Sumerli Ludingirra adl kitabm, S
mer kltrn, bir Smer airi ve retmeninin anlar olarak ver
mem dolaysyla byk ilgi grd. Bu kitap hakknda benimle ko
nuanlara, Hattua, Boazky ve Hititlere ait ne bildiklerini sordu
umda, hi de olumlu bir yant alamyordum. Halbuki Hititler, bun
dan 3 500 yl nce, kendi topraklarmzda yzlerce yl sren koca bir
imparatorluk kurmulard. Onlar, braktklar sanat eserleri, ariv ve
kitaplklaryla kendilerine ve o zamanki Anadolu halklarna ait bil
gileri zamanmza kadar ulatrm olan ok nemli bir ulustu.
Anadolu'nun ortasndaki Boazky'de bulunan bakentleri Hat
tua, ehir surlar, kaplar, saray ve mabet kalntlaryla meydanda
duruyor. Orada yllardan beri kazlar sryor ve her yl yeni sanat
eserleri, yazl belgeler gn na kyor. yle olduu halde, ay
dnlar arasnda bile, onlar hakknda bilgi sahibi olmayanlarn bu
lunmas, beni olduka zd.
Dier taraftan lkemizde yetimi, hatta d lkelerde retim
grevlilii stlenmi birok Hititoloumuz var. Onlarn ok deerli
bilimsel yazlar ve kitaplar yaymlanm ve yaymlanmakta. Fakat,
ne yazk ki, bunlar ancak belirli bir evrede biliniyor ve okunuyor.1
Sumerliler gibi, Hititlerin de tantlmas iin ne yapabilirim di
ye bir hayli dndm. Daha ok genlere ynelmeliydim. Sonun
da, ocukluumuzdan lmne kadar candan arkada, dost ve mesI Bu kitaptaki konulardan birou iin, kendi Hititologlanmzn yaynlarndan ya
rarlanlmtr.

Ickta olduumuz Hatice Kzlyay'n, devlet temsilcisi olarak Bo

azky kazlarna katld ve 1958 ylnda kz lar' da birlikte
gtrd aklma geldi. tar'n oraya gidii, orada grdkleri ve
yaadklar ile ilgili bir kitap yazmaya karar verdim ve hemen ya
zya baladm. Fakat, bulunan tabletlerdeki konular nasl anlata
caktm? O zaman tar'a bir gnlk yazdrmann yerinde olacan
dndm. Bylece onun gnlnde, kazda bulunan tabletlerden
blmlerle, o konularda annesinden veya baka yolla ald bilgiler
2
yazlacakt. Yazlar ilerledike, kendimce bunun iyi bir seim ol
duuna karar verdim.
Yaplan bu almada, ehir surlar ve kaplar, mabet ve saray ka
lntlar, Yazlkaya Tapma gibi yerleri ile Hattua, ocuk gzyle,
fakat arkeologlarn yorumlarna gre tantlyor. Bunlardan baka,
tabletlerde yazlm Hitit halknn sosyal yaamlar, yasalar, kitap
lklar, saray entrikalar ve cinayetleri, ekonomileri, efsaneleri, falla
r, byleri, tarihsel olaylar gibi eitli konularna kubak bakl
yor. Bu arada o gnlerdeki gelenekler, inanlar, sosyal ve siyasal ya
am, bugnle karlatrlyor. Bylece 3 500 yl nceki zamanla, bu
gn i ie yaanyor sanki.
1958 ylndan bugne kadar Boazky'deki kazlar srd. Ayr
ca Hititlere ait tabletler kan yeni yerler de bulundu. Bunlardan
Ankara'nn kuzeydousunda Ankara ankr devlet yolu zerinde
nandk denilen yerdeki kazda bulunan birok eser arasnda, ze
rinde renkli ve kabartmal olarak Hititlerde kutsal evlenme trenini
gsteren bir byk keramik vazo ile Akadca yazlm arazi hediye
si ile ilgili tek bir tablet ok ilginti. 3 Yine Boazky'e yakn Kara2 unu aklamadan geemeyeceim: Hatice Kzlyay ile ikimiz Dil ve Tarih Co
rafya Fakltesi'ne girdiimizde, Hititoloji blmn esas blm olarak alm ve
ok da iyi bir eitim grmtk. Mzeye geldiimizde Smer tabletleri zerinde
almaya baladk. Bylece Hititolog yerine Sumerolog olduk. Fakat, yine de ta
mamyla Hititolojiden elimizi ekmemi, ilk i olarak, mzede yaymlanmadan
bekleyen Hitit tabletlerini 3 cilt halinde yaymlamtk.
3 Tahsin zg, nandk Tepe, Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi. TTK,
1988. Kemal Balkan, nandk'ta 1966 ylnda bulunan Eski Hitit ana ait bir ba
belgesi, Anadolu Medeniyetleri Aratrma Vakf Yaynlar. No. 1.
10

deniz Blgesi'nin kuzeybatsnda bulunan Masat Hyk'tcki kazda

byk bir ksm mektuplardan oluan tabletler bulundu. Bunlar
zerinde alan Prof. Sedat Alp bu yerin eski adnn Tapigga oldu
4
unu kantlad. Son yllarda Prof. Aygl ve Prof. Mustafa Sel'in
bulup kazya balad orum'dan 50 kilometre gneyde olan Yer
ky'de 3 000 kadar tablet bulundu. Prof. Aygl Sel, bu tabletler
zerinde yapt almalar sonucu, burann eski adnn apinuva
5
olduunu ortaya kard. Sivas civarnda Kuakl'da Almanlar ta
rafndan son yllarda yaplan kazlarda da bir Hitit yerleim yeri ve
tabletleri bulundu. Bu tabletlere gre burann eski ad da aria
6
imi. leriki yllarda daha baka Hitit yerleim yerleri ve tabletler
bulunacandan kuku yok. Bu kazlar bilgilerimize yeni bilgiler
katacak, Anadolu'nun bu eski tarihini daha ok aydnlatacaktr.
Szlerimi bitirirken, her zaman olduu gibi, o gnk zor koul
lar iinde bize bu bilimlerin kapsn aan lmsz Atatrk' k
ranla anyorum. Kitab yazarken sorduum sorularma cevaplarn
esirgemeyen ve yaynlarndan yararlandm deerli Hititologlarmz Sayn Prof. Belks ve Prof. Ali Dinol iftine, Prof. Sedat
Alp'e, Prof. Muhibbe Darga'ya, Prof. Aygl Sel'e, Hocam Prof.
H.G. Gterbock'a, Prof. Ahmet nal'a, Dr. Ouz Soysal'a sonsuz
teekkrlerimi sunarm.
Sevgili torunum mer Dedeolu'na, bilgisayarda takldm,
yapamadm yerlerde yardmma kotuu, icabnda yazlarma
yardm ettii iin candan teekkr ederim.
22 Temmuz 1999
Muazzez lmiye
4 Sedat Alp. Maat-Hyk'te Bulunan iviyazl Hitit BelgelerilHethitische Keilschriffttafelnaus Maat-Hyk, Ankara, 1991, TTK Yaynlar. IV. Dizi, s.34. Hethilschc Brefe aus Maat-Hyk, Ankara 1991, TTK Yaynlan, IV. Dizi, s.35.
5 Aygl Sel, "Ortaky'n Hitit andaki Ad", Belleten, Austos 1995, c.59, say
225.
6 Gernot Wilhclm, Kcilsclvift Texte aus Gebaude A., Kuakl-aria Band I, 1
1997.
11

RESMLEYEN NAZAN ERKMENTN

KISA ZGEM

1945 ylnda dodu. Lise eitimini Arnavutky Amerikan Kz

Koleji, lisans, ykseklisans ve doktora eitimini Devlet Tatbiki G
zel Sanatlar Yksekokulu ve Marmara niversitesi Gzel Sanatlar
Fakltesi Grafik Blm'nde tamamlad. Uzun yllar Boazii niversitesi'nde ynetici olarak alt. 13 kiisel sergi at. Yurtiinde
ve yurtdnda 40'a yakn karma sergiye katld. ocuklar ve b
ykler iin 80'nin stnde kitap resimledi. Bunun yan sra saysz
kitap kapa, afi, aktel ve kltrel dergi illstrasyonlar yaym
land. 1998 ve 2000'de Japonya ve Bratislava "Selected Worlds IIlustrators Biennali"ne (Seilmi Dnya llstratrleri Bienali) se
ildi. Posta Genel Mdrl tarafndan set uluslararas intercept pulu basld. Yaymlanm olan pek ok makale ve konferans
bulunmaktadr. Trk llstratrler Dernei, ocuk Edebiyat Ara
trma Dernei, Kadn Eserleri Ktphanesi ynetim kurulu ve ge
nel kurul yesidir. Halen Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fa
kltesi Grafik Blm retim yesi, Dekan Yardmdc ve illstratr olarak grev yapmaktadr.

dlleri:
1) Redhouse Kitap Resimleme dl, 1986; 2) Kltr Bakanl
Kitap Resimleme dl, l.lik dl, 1992; 3) Kltr Bakanl
12

Afi l.lik dl, 1992; 4) Asya ocuk Kitab izerleri Uluslararas

Kitap Resimleme Yarmas, Japonya, Noma Concours, Unesco,
Mansiyon, 1993; 5) Mimar Sinan niversitesi-Eczacba ADS
Afi Yarmas, 3.1k dl, 1993; 6) Trkiye Byk Millet Meclisi
75. Yl Afi Yarmas, 3.1k dl, 1995; 7) Trkiye Cumhuriyeti
Kltr Bakanl Yaymlar Dairesi Bakanl Eflatun Cem Gney
Kitap Resimleme Yarmas, Mansiyon, 1996; 8) TBMM Afi Yar
mas dl, 1997; 9) PEN Yazarlar Dernei Kitap Resimleme d
l, 1999; 10) TBMM Afi Yarmas, Mansiyon, 2000.

13

BIRINCI BOLUM
HITIT LKESINE DORU

HTT LKESNE DORU

tar, annesi ile birlikte Haydarpaa stasyonu'na geldiinde, b

yk bir sevin ve heyecan iinde adeta uuyordu. Nihayet aylardan
beri bekledii an gelmiti. Annesi, o yl Boazky kazsna gider
se, onu da gtrmek iin sz vermiti. O artk 14 yandayd ve or
taokulun son snfna, hem de birincilikle gemiti. Bu seyahati hak
etmiti dorusu.
tar, arkadalarna kazya gideceini sylediinde, ona, "Ne
kazs, mezar kazs m, ukur kazs m gidecein yer" diye yle
glmlerdi ki, onlara bunun eski kltrleri, yerleim yerlerini bul
mak iin bilimsel bir kaz, yani "arkeolojik kaz" olduunu anlat
maya almsa da, "Onlar bulunca ne olacak sanki!" diye dudak
bkmlerdi ona. Byle sylemekte haksz da deillerdi. nk,
Trkiye'de arkeoloji biliminin okutulmas ve kazlar yaplmas
Cumhuriyet'ten sonra balam olduundan, henz halk arasnda
arkeolojinin ne demek olduu ve nemi bilinmiyordu.
tar, annesi ile ok gururlanyordu. Bunda da yerden ge ka
dar haklyd. Kzlarn yeni okutulmaya balad yllarda, annean
nesi annesini Ankara'ya yeni alan faklteye gndermi; annesi de
byk bir baaryla orada Smer, Hitit yazlarn ve dillerini re
nerek, stanbul Arkeoloji Mzelerine iviyazlar Uzman olarak
atanmt.
Annesini ok seviyordu tar. Onun sakin, sevecen hali, hibir
zaman yznden eksilmeyen glmsemesi; dier taraftan Birinci
Dnya Sava'nda ehit den, yzn bile tanmad babasnn
17

yokluundan duyduu eziklii yanslan baklar ona byk etki

yapyor, hi kopamayacak bir ba, candan bir sevgi ile annesine
balanyordu.
Trenin kalkma zamanna ok az kalmt. stasyona geldiklerin
de kendilerini ve bavullarn zor attlar ieri. Kompartmana yerle
tiklerinde derin bir nefes aldlar. Artk istasyonda kouanlar, itiip
kakanlar onlar ilgilendirmiyordu. Biraz sonra hrltlarla tren yo
la koyuldu. nlerinde ok uzun bir yolculuk vard. Ne yazk ki,
trende yatakl vagon yoktu. Buna ramen tar, bu yolculukta anne
si ile uzun sre ba baa kalabilecei iin pek sevinliydi. kisinin
de evde oturup konumaya zamanlar olmuyordu. Gndzleri biri
grevde, dieri okulda, akamlan da anne ev ileriyle, kz da ders
leriyle meguld.
Gidecekleri Boazky'de uzun zamandan beri Alman arkeolog
lar tarafndan kaz yaplyordu. tar'n annesi Hatice Kzlyay da,
kazda Trk hkmetinin denetleyicisi olarak grevlendirilmiti.
tar'n imdi en byk merak, Almanlar burada kaz yapmay
nasl dnm ve bulmulard? Almanya neresi, Anadolu'nun orta
sndaki Boazky neresi? Ne ileri vard orada? Ne bulmay umut
etmilerdi? Bunlar daha nce hi dnmemiti tar. imdi yolcu
luk kesinleince sorular durmadan aklna geliyordu.
stasyondan ayrldklarndan itibaren pencerden dary gzle
mek tar'n pek houna gitmiti. stanbul'da yaadklar halde, ilk
kez gryordu buralar. Fenerbahe, Caddebostan, Erenky, Bos
tanc ve Suadiye'den geerken, yeil aalar arasnda bazs terk
edilmi, bazs harap olmu grnen kkler, konaklar onu pek et
kilemiti; vaktiyle kim bilir ne kadar gzeldi bunlar diye dnd.
Annesine, "Anneciim, bu gzel binalara neden hi baklmam
acaba?" diye sordu. Annesi, "Kzm, bunlarn sahipleri Osmanl
Devleti tarafndan eitli unvanlar ve bol paralar verilen mutlu
aznlklard. Savalar, Osmanl Devleti'nin yklmas, Cumhuri
yetin kurulmas arasnda sahiplerinin kimisi ld, kimisi o eski pa18

rasal gc bulamadndan yaplara bakamad" diye cevap verdi.

slar, "Keke bunlar onarlabilsc de yok olmasalar" dedi.
Vaktiyle bunlarn iinde uzun etekli, darack belli, rengrenk
giysilerle salna salna gezen gen hanmlar; zenci dadlaryla bah
elerde kouan ocuklar; evin en gzel odasnda pamuklu hrkala
r, beyaz ba rtleriyle oturan byk hanmlar; takkeli uzun gece
likti byk beyler; onlara hizmet eden halayklar tar'n birer birer
gzlerinin nnden geiyordu. Bunlar, o hi grmemiti, ama ro
manlarda okumutu. Dier tarafta sanki gkle birlemi gibi gr
nen masmavi denize de bakmaya doyamyordu. Bir doa harikas
olarak dnd bu denizin bambaka bir deeri ve nemi vard.
Onun iin, "Ne mutlu bize, taraf denizle evrilmi dnyann en
gzel yerinde lkemiz" diyordu. Bir mddet sonra tren kvrla kvrla akan bir nehre paralel gitmeye balad. tar, "Bu nehrin ad
ne?" diye sordu. Annesi, "Sakarya kzm. Kurtulu Sava'nda d
mann bu nehri geip Anadolu ilerine yrmesini nlemek iin,
bata krk kaburgasyla Atatrk olmak zere, askerlerimizin gece
li gndzl 22 gn lm kalm sava yapt topraklar bunlar" de
di. tar, "Kim bilir ne kanlar dkld, ne canlar gitti, ne kadar o
cuk babasz, ne kadar kadn kocasz, ne kadar ana baba evlatsz kal
d, vatanmz uruna onlar hep teekkrle anmalyz" diye dn
d kendi kendine.
Eskiehir snrna gelinceye kadar yemyeil aalklar, sebze
bahelerini ve tarlalar seyretmekle vakit geirdi. Bahar bitmi, yaz
balamt. Bir renk cmb iindeki kr ieklerini grdke,
trenden atlayp onlar toplamak geliyordu iinden. Doa ne kadar
gzeldi. Uzaktan grnen dalarn tepelerinde beyaz kar izleri g
zne arpt; demek henz karlar tam olarak erimemiti. Birden da
a trmanmak geldi aklna, "Ama ne gzel olur daa kmak" dedi
kendi kendine. "Her ykselite yeni bir grnt ile karlar, ge
> aklam gibi hissedersin kendini" diye dnrken, birdenbire
-jnki dadan dyormu gibi oldu ve titreyerek annesine sarlver19

di. Annesi de kzna btn sevgi ve efkatiyle sarlarak "Ne var, ne

oldu?" dedi. tar durumu anlatnca ikisi birden kahkahalarla gl
meye baladlar.
Zaman getike etraftaki aalklar, yeillikler azalmaya, gz
alabildiine krsal bir blge iinde gitmeye baladlar.
Darda tar' ilgilendiren pek bir ey kalmamt. O annesine,
"Bu tren ne zaman yaplm acaba?" diye sordu. "Kzm bu ok
uzun bir yk" dedi annesi. "Geen yzylda Osmanl Devleti'nin
gszln anlayan Avrupallar, Anadolu'yu iinden elde etmek
iin, Sultan'a, stanbul'dan Badat'a (Badat o zaman Osmanl
Devleti'nin elindeydi) byle bir demiryolu yapmay nermiler. Ya
pacaklar yolun her iki tarafndan 200'er kilometrelik arazi de onla
rn olacakm. Osmanl Devleti'nin paras yok ki, kendi yaptrsn.
Her tarafa borlanlm. Uzun tartmalar, pazarlklardan sonra,
yalnz iletmesi Almanlara verilmek kouluyla, yaplmaya balanan
tren yolu 21 yl sonra Ankara'ya ulam. stanbul'dan Ankara'ya
araba ile 10 gnde gidiliyormu. Trenle 3 gnde gidilmeye balan
m. Vagonlar, zeytinya kandiliyle aydnlatlyormu. Cumhuriyet'ten sonra (tren idaresini devletimiz ald) yaplan birok deiik
likle, stanbul-Ankara aras 10 saate indi. Bu arada yeni yollar da
yapld. Belki gelecek yllarda daha abuk gidilme olana bulunur"
diye bitirdi szn annesi. tar, yle yorgun hissediyordu ki ken
dini. Halbuki annesinden renmek istedii o kadar ok ey vard
ki. Annesinin omzuna dayad ba arlamaya balaynca, anne
si yavaa onu dizlerine koydu. Kz uyanmasn diye kmldamaya
korkuyordu. Kendisi de yol hazrl ve heyecan iinde ok yorul
mutu. Onun da oturduu yerde ii geti. Trenin tkrtlar arasnda
yar uyur yar uyank Ankara'ya, oradan da son istasyon olan elikli'ye geldiklerinde, hemen hemen gece yars olmutu.
Kk bir istasyon binasnn nndeki solgun birka k dn
da her taraf kapkaranlkt. Bavullaryla birlikte trenden indiler, et
rafta kimseler grnmyordu. Geceyi nerede geireceklerini bilmi20

yorlard. Annesi istasyon memuruna kendisini tantp, geceyi gei

rebilecekleri bir yer bulup bulamayacaklarn sordu. Yakn bir otel
olduunu renince ok sevindiler. stasyonda bunlarn yer sordu
unu duyan bir delikanl yanlarna yaklaarak, "Sizi otele kadar g
trebilirim" dedi. Annesi gece karanlnda, ssz bir yerde, yaban
c biri ile gitmekten korktuu halde, baka seenek olmadndan
korkusunu belli etmemeye alarak delikanlnn teklifini kabul et
ti. Gen adam bavullar ald. Nereye bastklarn bilemeden byk
bir dikkatle yryerek, hana benzeyen bir binaya geldiler. Otelde
kalabilecekleri oda bulunduunu renince sanki dnya onlarn ol
du. Annesi, kendilerini getirene para vermek isteyince, o iddetle
kar geldi ve onun "Siz bizim misafirimizsiniz, nasl sizden para
alabilirim" demesi her ikisini de artt. Annesi ondan korktuu ve
fazla para isteyeceini dnd iin pek utand ve "Neden ben
bizim Anadolu insanmzn byle olacan dnemedim" diye
ok zld. Ne yapsn, stanbul'daki kapkalard onu byle d
ndren. Otelin bo odasna girdiklerinde arp kaldlar. nk,
odada en az on yatak vard. "Bundan sonra gelen olmaz buraya" di
ye otelci onlar oraya brakp gitti.
Byle ok yatakl kocaman bir yere girince yine bir korku ald
onlar. Anne kz yataklarn altn aradlar. Korkulacak bir ey olma
dn anlayarak hemen kendilerini yataklara attlar. Yorgunluk ve
uykusuzluktan, araflar kirli mi, temiz mi onu bile dnecek gibi
deillerdi. Ertesi sabah eski bir otobsle Boazky'e gittiler. Yolda
tar' en ok Kzlrmak Nehri ilgilendirdi. Her zaman ona neden
Kzlrmak dendiini dnrd. zerindeki kprden geerken, su
larn gerekten krmzya alar bir renkte olduunu grnce, bu ad
ona koyanlara hak verdi. Annesi tar'n sulara dikkatle baktn g
rnce, "Kzm, sana Hititlerin bu nehre verdikleri ad syleyeyim:
Maraantiya" dedi. tar ilk olarak Hitite bir kelime renmiti.
Boazky, orum'un Sungurlu ilesine yakn bir yerdi. Oraya
vardklarnda tar biraz ard. Bol aal, ormanlk bir yere git21

tiklerini sanmt. Fakat henz kyn bulunduu ovann ne kadar

aal ve yeil olduunu grmemiti.
Onlar kaz yerinin bekisi Ahmet Aa bekliyordu. Hemen ba
vullarn alp, iki katl olduka byk bir konaa geldiler. Konan
nndeki bahe olduka aalkt, binann orta ksmna gelen yer
de 6-7 basamakl bir merdiven vard. Kyn aas ahin Bey'in evi
olan bu konak, kaz yapanlar tarafndan kiralanmt. Merdivenler
den st kata ktklarnda, Ahmet Aa "te sizin odanz" diye bir
kap at. Oda olduka bykt; iinde iki yatak, bir de duvar iin
de yklk denilen dolap grnyordu. Pencerelerdeki ular ili
perdelerin ak olan ksmlarndan, talk, kuru bir tepe grnyor
du. Eyalarn yerletirip aaya indiklerinde, kaz iin gelenlerin
kendilerini beklediklerini grdler. Onlarn, annesi ile Almanca ko
nutuklarn duyunca, tar, "yi ki okulda Almanca derslerine gir
miim" diye sevindi. Ne konutuklarn pek anlamyordu, ama hi
olmazsa dile tamamyla yabanc deildi. "Onlar dinlerken, Almancam ilerletirim" diye dnd, sonra da "kendi dilinden baka dili
bilmek ne kadar iyi, insan ikinci bir kimlik kazanyor, keke daha
baka diller de renebilsem" diye dnd tar.
O arada tar'n yalarnda bir kyl ocuu yanlarna geldi.
Beki Ahmet Aa, "Bak kzm, bu benim olum Osman. O da se
nin gibi ortaokula gidiyor, ikiniz arkadalk ederseniz, sklmazs
nz" dediinde, tar'a dnyalar verilmi gibi oldu. Kendi yanda
bir arkada bulmak ne kadar iyiydi. Yalnz onunla arkadalk ede
bilecek miydi, huylan uyacak myd, ocuk ona bir sululuk yapar
myd diye dnmekten kendini alamad. Fakat, daha sonralar
onun hakknda byle dndne ne kadar can sklm ve zl
mt. nk, ok gemeden Osman ona bir arkadatan fazla dost
gibi olmutu. Ne kadar iyi anlamlard. Osman ona, "Nasl olsa
bugn kaz balamayacak, istersen gel seni gezdireyim" deyince,
byk bir sevinle kabul elti teklifi. nce kyn iinde akan kk
derenin kenarna gittiler. Etrafnda birka aa olan bu derenin ter-

22

temiz bir suyu vard. Ky evlerinin etrafn dolatlar. Osman, evle

rinin nnde oturan kyl kadnlara srekli olarak, "Fatma Teyze,
Aye Abla" diyerek yanap, slar, "Komiserimizin kz" diye ta
ntryordu. Onlar da byk bir sevecenlikle, "Ho geldin, bize de
buyrun" szleriyle onu evlerine davet ediyorlard. tar, gleryzl,
sevecen, grdn renmeye ve tanmaya alan bir kzd. Bu
yzden kyllere abuk alacan, onlarla dost olacan anlam
ve "Burada stanbul'dan daha iyi vakit geireceim" diye karar ver
miti.
Osman, "Biliyor musun, ben her yaz vaktimin byk ksmn
kaz yapanlarn yannda geiriyorum. Onlar izlemek yle zevkli
oluyor ki, yerler kazlrken, bir mlek paras veya bir yazl bel
ge knca iilerin sevincini grme. nk, nemli bir para bul
duklarnda bir bahi alacaklarn bilirler.
Eve dndklerinde, le yemei vakti gelmiti. Osman, "Eer
yorulmadysan, leden sonra seni, ok sevdiim Yazlkaya'ya g
trrm" dedi. tar o kadar sevinliydi ki, her ne olursa olsun Yazlkaya'y bir an nce grmek istiyordu. "Yemekten sonra biraz
dinlenir ve hemen gideriz" diye sz verdi.
tar'n stanbul'dan yola karken, Almanlarn buralar nasl
bulduklar merak buraya gelince daha da artmt. Annesi ile din
lenmek zere odalarna girdiklerinde, tar hemen annesine sorula
r arka arkaya sormaya balad. Anadolu'nun ortasnda orak ve ka
yalk bir tepenin bu kadar nemli bir yer, Hititlerin bakenti olaca
nasl bilinmiti. Doru drst yolu, barnacak bir yeri olmayan
burada, kaz yapmaya nasl gelmi ve balamlard Almanlar?
Annesi, "Bu ok uzun bir yk, fakat sana ksaca anlatmaya a
lacam" dedi. "Tevrat'ta Het oullar denilen bir milletten sz
ediliyordu."
"Anne Tevrat nedir?" diye sordu tar.
"Tevrat, Musevi ve Hristiyanlarn din kitab, bizim Kur'an gibi.
Bilginler hep merak etmiler, 'Het oullar hangi millet, nerede ya-

23

amlar, varlklar ne kadar srm' diye. Msr hiyeroglif yazlar

nn zlmesiyle, onlarn kimliklerini belirten kk bir kap al
m. Hiyeroglif yazsnn ne olduunu biliyor musun?" diye sordu
annesi.
"Evet, istenileni resimle yazmak, deil mi?"
"Evet yle" dedi annesi ve szn srdrd:
"Msr'da Karnak Mabedi'nin duvarnda hiyeroglif yazsyla ya
zlm bir kitabede, Het oullarndan, onlarla yaplan bir savatan
ve bu savan sonundaki antlamadan sz edildii okundu."
tar, "Arkeoloji Mzesi'nde sergilenen tabletteki antlama my
d?"
"yi bildin kzm. Hititler ayn antlamay, bir de gm tablete
yazdrdklarn bildirmiler, ama o bulunamad. Yine geen yzyl
Msr'da El Amama denilen yerde yaplan kazlarda, iviyazsyla
yazlm birok mektup bulunmu."
"Hangi dilde yazlmt bunlar?" diye sordu tar.
"Onlar ve tablet zerine yazlan antlama, o zamann uluslarara
s dili olan Akadca idi. Bunlar arasnda ayn yazyla, fakat o gne
kadar hi bilinmeyen bir dilde Arzava Kral'ndan gnderilmi bir
mektup kyor. Bu kez bilginler bunun hangi millete ait olduunu
dnmeye balamlar. Dier taraftan, Bat'dan gelen birok gez
ginci, Anadolu'nun ve Suriye'nin eitli yerlerinde Msr yazsna
benzer, fakat ayn olmadklarn syledikleri yazlar buluyorlar ve
onlar kopya ederek yaymlyorlar. O zaman fotoraf da yok. Bu
buluntularda ilgin bir olay bizi bir hayli gldrmt."
"Neydi anne o ilgin olay?" diye sabrszca sordu tar.
Annesi, "Suriye'de bir cami yaplrken, duvarna bu yazyla ya
zlm byk bir ta bloku da koymular. Oradaki halk, her naslsa,
bu tan gz arsna iyi geldiine inanm. Belki de birisi laf olsun
diye byle sylemiti. nsanlar gzlerinde rahatszlk olunca, gelip o
taa elini, yzn sryormu. nanr msn, bu srnmelerden tan
yz cilalanm gibi parlam" diyerek tar'n sorusunu yantlad.

24

"Hani mzedeki Suriye'den gelmi, l konan tataki insan ba

nn yanaklar da bu sebepten parlamam myd?" dedi tar.
"yi hatrladn. O da bu ta gibi hastalklara iyi geliyor diye el
srmekten anm. te eitimsiz insanlarn sylenenlere dnme
den inandklarnn somut rnekleri bunlar. Evet nerde kalmtk?"
"Gezgincilerin buluntularndan sz ediyordun."
"Anadolu'yu gezenler, burada ve buraya yakn Alacahyk'te
kaln ehir duvarlarn, kap yerlerindeki heykelleri, kyllerin Yazlkaya dedikleri birok duvar kabartmalar olan yeri, onlarn ya
nnda da ayn hiyeroglif yazsn gryorlar. Btn bunlarn n
da, burann ok nemli bir yer olduuna karar veriliyor ve kazya
balanyor. lgin olan, ilk kazdklar bir tapnak kalntsnda bir
yn iviyazl tablet kmas. Bir de bakyorlar ki, bu tabletlerin
dili de Msr'da bulunan mektubun dilinde. Bylece buralarn bir
Hitit lkesi, Boazky'n de onun bakenti olduu kansna var
yorlar."
"Kazlar ne zaman balam burada?"
"lk kaz 1906 ylnda yaplm ve 1912'ye kadar srm. 10 bin
kadar tablet bulunmu o kazlarda. Birinci Dnya Sava knca
kaz durmu. Almanlar kan tabletleri temizlemek, okumak ve ya
ymlamak zere, devlet kararyla Almanya'ya gtrmler. Yazlar
Smer iviyazsyd, ama dili bakayd. Yaymlanan tabletlerden
bir ek bilgini 1915'te dili zmeyi baard. Bundan sonra Avrupa
l bilginler btn gayretleriyle, bir taraftan tabletlerin kopyalarn,
dier taraftan evirilerini yaparak, Hititlerin tarihi kltr, yaam
lar hakknda inanlmaz bilgileri karyorlar. Savalar yznden
ara verilen ve 1931 ylndan itibaren, Atatrk'n izniyle yeniden
balayan kaz bugne kadar srmekte, belki de daha yllarca sre
cektir ve her buluntu yeni bilgiler getirmektedir."
"Peki, dil nasl zld anne?" diye sordu tar.
"O ayr bir konu. imdi ok uykum geldi. Biraz uyuyup dinlen
mek istiyorum" dedi annesi.
25

YAZILIKAYA'YA GD

tar'n bir trl uyku girmiyordu gzne. Akl Yazlkaya'ya

gitmekteydi. Hemen yavaa kalkp aaya indi. Osman' kapda
buldu. ki ocuk byk bir nee iinde yola koyuldular. Osman,
"Yazlkaya epeyce uzak, yolu da yoku, ok yorulacaksn" dedi.
tar, kendini yle gl hissediyordu ki, hemen "Hi de yorul
mam!" dedi. Yokuu kmaya baladklarnda, Osman, "Biliyor
musun tar, Hititler yeni yl bayramlarnda, l trenlerinde, nde,
ellerindeki yere vurunca ses karan gne kurslaryla rahipler ve
rahibeler, arkada kral ve kralie, en arkada da halk, bu yoldan giderlermi. Kim bilir ne grkemli yryt onlar!" dedi.
tar, "Rahiplerin ellerindeki gne kurslar bana bizim mehter
takmndaki ngrakl sopalan hatrlatt. Belki onlarla birlikte al
gclar da vard. Onlar alglarn alarken, gzel sesli rahip ve ra
hibeler de arklar sylyor, ilahiler okuyorlard" dedi.
kisi bir ara gzlerinde canlandrmaya altklar trenlere dal
m, ses karmaz olmulard.
Sessizlii bozan tar oldu:
"Annem bana Yazlkaya'y anlatmaya alt, ama onu bir trl
gzmde canlandramamtm. imdi kendim greceim diye ok
seviniyorum" dedi. Konuurken yokuu nasl ktklarn anlaya
madlar. Yol kayadan bir duvarla sona erince "te geldik" dedi Os
man, "imdi kayalar arasnda, oda gibi bir yere gireceiz". Osman,
eliyle iaret ederek, "Bu taraftakine A odas veya bat kaya odas,

26

bu taraftakinc de B odas veya dou kaya odas diyorlar. Biz nce

A blmesine gireceiz. Grdn gibi bunun girii olduka geni"
dedi. eriye girdiklerinde, tar koca kayalarn yzlerine yaplm
insan kabartmalarn grnce birden ard. Onun aknln fark
eden Osman, byk bir gururla rendiklerini anlatmaya balad:
Osman: "Ben saydm, burada tam 64 tane Tanr ve Tanra ka
bartmas var."
tar: "Ne kadar okmu bunlarn Tanrlar!"
Osman: "Duyduuma gre szde 1 000 Tanrlar varm. Bak!
Bak! Bizi ilk karlayanlar Tanralar" diyerek sa taraflarndaki
kabartmalar gsterdi Osman, "gryorsun ya hepsi insan boyun
dan daha byk yaplm. Onlarn nnde boa zerinde durana
bak, bu batanra Hepat imi. Arkasnda duran ksa boylu erkek ise
onun olu."
tar: "Tanralarn giysileri ne ilgin! st ksmda uzun kollu bir
bluz, altlarnda pilili gibi bir etek, bellerinde bir kemer. Bugn de ay
n giysiler var. Balarnda eski fesler gibi bir balk, ama bunlar da
ha yksek. Hepsinin kpeleri de var."
Osman: "Annem sylyordu, eskiden orum'da kadnlar byle
balk giyerlermi. Baln etrafna elmasl ineler taklrm. Te
pesinde de sra ile dizilmi altnlar bulunurmu."
tar: "Desene Hitit modas gnmze kadar srm. Batanrann karsndaki iki adamn omuzlarna ayaklarn koymu olan
kimmi?"
Osman: "O da Frtna Tanrs imi. Ad da Teup. Onun arkasn
da iki da zerinde durandan ndeki Hava Tanrs, arkasndaki Ta
hl Tanrs imi."
tar: "Sen bunlar nasl rendin?"
Osman: "Buraya gelen yabanclar genellikle ben gezdiriyo
rum."

Itar: "Sen onlarn dillerini biliyor musun ki?"

Osman: "Okulda Almancaya balamtm. Tanr, Tanra, kap,
aslan gibi burada geerli kelimeleri aratrp ezberledim. Bileme
diklerimi kazda alanlara soruyorum. Buray grmeye gelenleri,
srayla gezilecek yerlere gtrmem bile onlar iin ok nemli. Bu
koca yerde nereden nereye gideceklerini ne bilsin insanlar! Burada,
onlar gezdirecek zel bir kimse yok ki! Bylece yaz aylarnda bi
raz para da kazanyorum."
tar: "Anlattklarna gre buraya hep yabanclar geliyor gali
ba?"
Osman: "yi bildin. Hem de ellerinde buraya ait kitaplarla geli
yor ve her grdklerini karlatryorlar yazlanlarla."
tar: "Eitimli insanlarn hali baka. Koca Trkiye'de ka kii
nin haberi var ki Hititlerden, Boazky'den ve kazlardan!"
Bunlar konuurken, Osman yanna yaklatklar bir kabartmay
gstererek, "Bu Hava Tanrs imi. Banda sivri bir klah var. K
lahn zerindeki kntlar, onun Tanr olduunu gsteriyormu.
kntlar ne kadar oksa, Tanr o kadar byk ve nemli imi" dedi.
tar: "Mevlevilerin klah gibi."
Osman: "Kyafet kanunu kmadan nce, halkmz arasnda bu
biim keeden klahlar giyilirmi. Bazen obanlarn banda ayn
sn gryorum."
tar: "Bu Tanr neden iki kiinin omuzlarna km?"
Osman: "Szde onlar da simgeliyormu. Eteklerinin n ks
mnda di di izgiler var ya, onlar da. Hititlerde da ve kayalar
kutsal saylyormu."
tar: "Erkek Tanrlarn giysileri de bir baka. stlerinde bir
gmlek, altnda dizlerine kadar gelen ksa pantolon, ayaklarnda
kvrk burunlu bir papu."
Osman: "Biliyor musun, onlarn bu giysileri de yakn zamana ka
dar srm buralarda. Dedemin paalar ksa, alvar gibi bir pantolo
nu olduunu ninem syler."

30

Islar: "Zeybeklerin kyafeti gibi."

"O kvrk burunlu pabuca biz 'ark' diyoruz. Hl buralarda gi
yiliyor. Eskiden halkmzn ayanda yalnz ark varm" diye ek
ledi Osman.
"nsanlar binlerce yldan beri bu topraklara gelip gittikleri halde,
ayn kyafetlerin srmesine amamak elde deil. Bu erkek Tanrlar
arasnda, ellerinde bir nesne tayan garip grnl iki figr var."
Ne olduklarn, ne tadklarn biliyor musun?" diye sorunca tar, Osman "Neden bilmeyecek misim?" der gibi bir tavr alarak,
"Onlara boa adam diyorlar. Szde yeri simgeleyen bir knt ze
rinde durarak g tayorlarm" dedi.
"lgin" dedi tar ve "erkeklerin ellerinde de bize hi yabanc
gelmeyen, orak, topuz, hanere benzeyen ucu kvrk kllar gr
yorum".
Osman: "Gel unlara bak" diye tar' kadn ve erkeklerden olu
an bir grubun yanna ekti ve "bak, urada, omuzlarnda kanat gi
bi bir eyler km, banda da erkeklerin klahna benzer bal
olan var ya, o Ak ve Bereket Tanras auka, dier ad tar. Ar
kasndaki pilili etekli, balar rtl iki kk kadn da Tanra'nn
fahieleri imi."
tar: "Ha, anladm. Annem Sumerlilerde, zellikle Ak Tanra
s nanna'nn mabetlerinde byle fahieler olduunu sylemiti.
Onlar da dier kadnlardan ayrlmalar iin balarn rtmek zorun
da imi. Onlardaki bu gelenek Hititlere de gemi demek."
Osman: "Bizdeki kadnlar da balarn rtmyor mu? Onlar bil
seler rtnn neyi anlattn, herhalde rtmezlerdi balarn deil
mi?! Bak bu kadnlarn arkasnda oturan da Ay Tanrs. Balnda
hilal eklinde Ay' gryor musun? Ondan sonraki de Gne Tanr
s imi. Banda takke eklinde bir balk, zerinde uzun bir giysi
ve al biimindeki mantosu ile dier Tanrlardan ayrlyor. Krallar
trenlere Gne Tanrs'nn kyafetinde giderlermi. Bak, Tanr'nn
bann stndeki gne kursu onun simgesi imi."
31

tar, dalm bir ekilde onlar incelerken, Osman, "Buray gezip

bitirdik, imdi B blmne gideceiz; yalnz dikkat et! Kayalarn
arasna skp kalma" dedi.
tar hayretle, "Yoksa yle bir tehlike mi var?" demekten kendi
ni alamad. Osman glmeye balad ve "Yok canm aka yaptm.
Yalnz gerekten dar bir geitten geeceiz o kadar!" dedi.
tar, "Ben, erkek Tannlar srasndan balayarak srayla hepsine
yeniden bakmak istiyorum" diye erkek Tanrlarn bulunduu tarafa
ynelince Osman da onu izlemek zorunda kald. tar, Tanrlar bi
rer birer sayyor, bir taraftan da yksek sesle grntlerini anlatma
ya alyordu. "1-12'ye kadar olanlar hep ayn grntde. 13, 14,
15. Tannlar eteklerine ve boynuzlu balklarna gre da Tanrlar
idi." tar saymasn srdrerek, "21, 23, 24 numaral Tanrlarn
elinde birer topuz var. 20, 22, 24, 26 numaral Tanrlarn zerinde
bir bacan ak brakan, dier bacan topuuna kadar kapatan
manto veya pelerin gibi bir giysi bulunuyor. 26, 27 numaralar elle
rinde orak gibi bir alet tayor. 28, 29 g kaldran yaratklar."
Osman, "32 numaraya kadar ne olduklar bilinmiyormu, ama
33 bir sava Tanrs imi."
tar, "38 numaral olan arkasnda iki fahiesiyle Ak Tanras
auka."
"Bu fahielerden birinin Ad Ninatta, dierinin Kulitta olduu
nu sana sylemeyi unuttum. 39. Su Tanrs, 40 da Kumarpi olabi
lir" dedi Osman.
tar, "Tanrlarn ortasna geldik. Da Tanrlarnn omzunda du
ran Frtna Tanrs Teup 42 oluyor. 43. onun kars Tanra Hepat."
"44, 45 ve 46 numaralar da onlarn olu ve kzlar oluyormu" di
ye ekledi Osman. Bundan sonra Tanralar 63 kadar sayan tar
"Tanralar tam 18 taneymi" dedi. Osman "Bunlar arasnda zer
lerindeki yazlara gre adlar saptananlar varm. rnein 53. Su
Tanrs'nn ei Tapkinu; 54. Ay Tanrs'nn ei Nikkal imi. Kral Tuthaliya da 64. oldu" dedi Osman.
32

A blmnden kar kmaz, Osman sol tarafta kayann zerin

deki kabartmay gsterdi: "Bak burada bir Tanr ve Tanra kar
lkl oturmu. Aralarnda bir masa var. Fakat, ok silik grnyor.
Bilmem fark edebiliyor musun?"
Yaklaan akamn solgun gne klar, kayalar eitli renkle
re boyam gibiydi. tar bu klarn yardmyla, yzyllar boyu ol
duka anm kabartmalar grmeye alrken, "Evet, evet onlar
grebiliyorum. Aralarndaki masa ok ilgin; bizdeki alp kapa
nan masalare benziyor" dedi.
"yi benzettin" dedi Osman, "gerekten yleymi." Konuurken,
B blmne gelmilerdi. Kayalar arasndaki dar geitten ieriye
girdiler. Girer girmez iki tarafta karlkl yaplm, balan hayvan,
altlan insan eklinde kanatl birer kabartma ile karlatlar.
Osman: "Bunlar burann bekileri imi, kt olanlar ieri sokmazlarm. 'Demon' diyorlar. Bizdeki cinin karl herhalde."
tar: "u eski insanlar ne garip. Bu kabartmalar nasl sokmaz
ktleri buraya acaba!"
Osman: "Sanki bizde yok mu yle inanlar. Boynumuza muska
takyoruz cin arpmasn, hastalk gelmesin diye. Ayn inan deil
mi?"
tar: "Doru, demek yzyllar boyu insanlarn inanlar pek de
imemi. Bana kalsa eitimsizlikten."
Osman: "Bak kayalarn bu tarafnda, A blmesinde grlen er
kek Tanrlar var. Onlar da ayn. Hepsi 12 tane."
tar: "Neden 12 acaba? Yoksa bunlar yln 12 ayn m simgeli
yor? Bunlarn da ellerinde oraklar, balarnda klahlar grnyor.
zerlerinde de yine zeybek kyafeti."
tar dalm onlan incelerken, Osman, "Gel, gel bak una, ne
kadar byk" dedi.
tar, Osman'n gsterdii tarafa ynelip, ba klahl, elleriyle
k aslan ayaklarndan tutmu, ayak ksm kl eklinde upuzun bir
insan kabartmas grnce ard.
33

Osman: "Bu da kl Tanrs imi. Fakat, asl yeralt dnyasnn

Tanrs diyorlar. Alt ksmnn sivrilii 'yeri delecek' anlamna geli
yormu. Bu blmede, len krallar iin tren yaplyormu."
"Kayalardaki pencere gibi olan u oyuklar niin yaplm aca
ba?" diye sordu tar.
Osman, "Oralara k konuyormu, ya kandili gibi bir ey ol
mal" diye yantlad soruyu. "u ereve eklinde oyulmu kayann
iindeki kabartma da, Tanr arumma Kral Tuthalya'y koruyormu. Kral, Tanr'nn yannda ne kadar kk yaplm."
tar, "Tanr'nn kraldan byk olduunu gstermek iin san
rm. Bunlarn adlarn da herhalde hiyeroglif yazs denilen u ia
retlerden okumular" dedi tar. Osman bunlar tar'a rettiini
dnerek ok memnun oluyordu.
Sessizlik, Osman'n, "Ge kalmadan dnelim artk" szleriyle
bozuldu. Gne batmak zereydi. Yava yava tepeyi inmeye ba
ladlar. tar, "3 500 yl nceki koullarda, bu kayalarn yzlerini
nasl dzeltmi, nasl bu kabartmalar yapmt insanlar?" diye d
ncelere dald. Her figr bir sanat rnyd. "Hem sanat, hem tek
nik bir arada" dedi kendi kendine. "Acaba bunlar ne kadar zaman
da tamamlanabilmiti? Ka insan almt? Bu ekilleri kayalara
uydurmak iin, nce krokilerini yapan sanatlar m vard?" diye
birok soru geldi aklna. Fakat, bunlar zmesine olanak yoktu. Bu
dnceler arasnda Osman ile hi konumadan yerlerine gelmi
lerdi bile.

34

KAZI BALIYOR

tar, sabahleyin gzn at zaman, yeni doan gnein k

larnn tam zerinde olduunu grd. Gece rahat ve deliksiz uyu
masna ramen, bir gn nceki yorgunluun izlerini hl ayaklarn
da hissediyordu. "Bugn kaz balyor, hemen canlanp kendime
gelmeliyim" diye yataktan frlad. Aaya indiklerinde kaz baka
n Dr. Neve, Hitit dili uzman Prof. Otten ve iki asistan kahvaltya
oturmulard bile. Herkeste byk bir heyecan vard. Nasl olma
sn; 2 ay srecek bu kazda ne kadar nemli eser bulunacak, ne ka
dar boa zaman harcanacak, bilinmiyordu. Bazen gnlerce yaplan
kazlarda bilime yarayacak nemli bir eser kmayabilirdi. Bylece
iilere verilen cretin ve gne altnda gnlerce bekleyerek zama
nn boa gitmesi de vard.
Kazlarda genellikle, hele Boazky kazsnda en ok beklenen
ey yazl belgeydi. Bir tablet paras bulundu mu, arkas da gele
cek diye byk bir sevin kaplard alan.
Bulunan kap kaak, ara gere, heykeller, yap kalntlar gibi
eserler, orada yaayanlarn sanat yeteneklerini, yaptklar bina tr
lerini (ev, saray, mabet), nasl evlerde yaadklarn, kullandklar
eyalar baka yerlerde bulunan bu tr eserlerle karlatrarak, bu
halklarn nerelere kadar yayldklarn saptamak mmkndr. Fa
kat, bunlar hep suskundurlar. Onlar ancak arkeologlar konutur
maya alrlar. Yazl belgeler, bunlar yapanlarn kendi konuma
lardr. Onlar, bize lkelerinden, krallarndan, savalarndan, bar
larndan, dinlerinden, inanlarndan, hak ve adalet anlaylarndan.

gnlk yaantlarndan haber verirler. Bu haberleri de ancak dilci

ler ortaya karabilir. Yazl belge ynnden Boazky ok ansl.
Fakat, orada bile nerede tablet bulunabileceini saptamak kolay de
ildir. Bazen rastlant sonucu mit edilmedik bir yerden bir ariv
kverir.
Kaz, byk kalede yaplacakt. Oraya Kral Kalesi de deniyor
du. Daha nceki kazlarda, burada saray ile baz dinsel yaplarn ka
lntlar bulunmu. Btn bu binalar, byk bir kaya zerine yapl
m. Tabletlere gre, sarayn kaya zerine yaplmas, Hititlilerde
kayalarn kutsal sayldndan ve dalardaki kayalarn Tanrlarn
taht olduuna inanlmasndan dolay imi. Kaya, kraln bamsz
ln, egemenlik gcn simgeliyormu.
Mis gibi tereya, taptaze yumurta ve gzel bir marmelattan
oluan kahvalt tamamlannca, kaz yapanlarn kimi kt kalemini,
kimi kk eki ve frasn alarak yola ktlar.
tar, annesine, "Kahvaltda bizim peynir ve zeytin niin yoktu?"
diye yavaa sormadan edemedi. Annesi de, "Almanlar bizim beyaz
peyniri ve zeytini yemeye alk deiller de ondan" diye yantlad.
Bir sre yrdkten sonra, krmz talarla denmi bir yola
geldiler.
Kafileye katlan Osman, tar'a, "Biz imdi Saray'a giden Kral
yolunda yryoruz. 3 500 yl nce, krallar kim bilir bu yoldan ne
grkemli geiyorlard" dedi.
Osman her frsatta, bildiklerini tar'a anlatmaktan byk gurur
duyuyordu. O arada kardan gelen baz kimseleri gstererek, "Bak
bunlar kazda alacak iiler. Burada insanlarn yapaca i olma
dndan, btn kyller almak istiyor. Hepsinin alnmas ola
naksz. Daha ok tablet veya bir eser bulup getiren ie alnyor.
Onun iin kyller yl boyunca onlar bulmak iin aranr dururlar.
Onlar kazp karmak yasaktr. Ancak, yamurun veya rzgrn et
kisiyle rastlant olarak toprak yzne km olanlar toplayabilir
ler. Getirilenlerin nerede bulunduunu gstermek zorundadrlar"
36

dedi Osman. Itar, "Neden bulduklar yeri gstermeleri zorunlu

imi?" diye soracakken, birden, "O yerlerde kaz yapmak gerekir
herhalde" diye dnd.
Kalenin tepesine ktklarnda, birok duvar kalnts grdler.
Osman bilgi bilgi, "Bunlar eski kazlarda karlmlar. Babamn
anlattna gre, ilk balarda burada ok tablet bulmular. Hatta,
daha Hitit dili zlmeden iviyazs bilindii iin, tabletlerin bi
rinde Hatti lkesi ve Hattua kenti kelimelerini okumular ve he
men burann Hatti krall ve bakenti olduuna karar vermiler"
diye burann tarihesini anlatverdi.
Herkes, kaz yerine toplanmt. Kaz bakan iilere, kazya
nerelerden balanacan gsterdi. Bir duvar kalntsnn ykntlar
la dolmu ksmn yava yava kazmaya balad iinin biri. Orada
bulunanlar byk bir heyecanla, "Ne kacak acaba?" diye bekli
yorlard. Kaz yeri gittike derinleiyor ve etrafa doru geniliyor
du. iler byk bir dikkatle alyorlard. Bir ara birisi, "Burada
bir ey var gibi" diye seslenince, herkes o tarafa yneldi. Kaz ba
kan elindeki ekile yava yava kazy srdrd. Krmz renkte
bir anak paras grnd. Bu kez eserin etrafn daha dikkatle a
maya alt bakan. Topraklar giderilince yan yatm, bir ksm k
rk, az gaga gibi olan bir testi paras ortaya kverdi. Herkeste
hazine bulmu gibi bir sevin... imdi onun krk paralarn bulup
ona eklemek gerekliydi. Toprak aldka testiye ait birka para
daha kt.
Osman hemen, "Biliyor musun, bu az ku gagas olan testiler
burada ok bulunuyor. Eski Orta Anadolu'nun simgesi gibiymi bun
lar" diye szn tamamlad.
"Sen ne kadar ok biliyorsun Osman, gerekten sana ayo
rum" dedi tar. "Eer renmek iin merak edip drt kulak dinler
se, herkes bilgili olur" diye karlk verdi Osman.
Gne ykselmi, hava olduka scak olmutu. le zaman
yaklat halde, bir testi parasndan baka bir ey bulunmamt.
37

Herkesin yz aslmaya balamt ki, iinin biri, "Buldum, bul

dum!" diye heyecanla bard.
Oradakiler, "Ne buldu?" diye merakla ona doru kotular. K
ck bir tablet parasyd bulunan. Dr. Neve, zerindeki toprakla
r fralayarak, Prof. Otten'e uzatp, "Bakn bakalm, nemli mi?"
diye tableti verdi. Bulan ii de dierleri kadar merakla "profesr
ne syleyecek?" diye azna bakyordu. Osman, "Eer bulunan
nemliyse, bulana bir dl verirler. O yzden ii o kadar dikkatle
bekliyor" dedi. Profesr, "Yazlar pek okunmuyor, ileri amur dol
mu, yazlarn temizlenmesi gerek. Fakat, okunabilen birka iare
te gre, bir bayram trenini anlatan tabletin paras olduu anla
lyor" dedi. inin hemen yz asld.
lk kazlarda bayram trenlerine ait o kadar ok tablet kmt
ki, onlara dl vermekten vazgeilmiti. Bu yzden iiler bir tab
let buldular m "dinsel tren" demesin diye, dil uzmannn gznn
iine bakyorlarm.
Gerekten bulunan tabletlere gre, Hititler, hi durmadan bay
ram yapyorlarm. Bir ylda kutlanan 18 bayram biliniyor. Bunlar
dan bazlarnn adlar yle: Orak bayram, harman bayram, ba
bozumu bayram, uzak yerdeki insanlarn bayram, yal adamlarn
bayram, ykanma bayram, daa gtrme bayram, yap yapma
bayram, yakarma bayram, Tanr analar bayram, ejder ldrme
bayram gibi. lgin olan, bu bayramlardan bir ksm, Hititlerden
nce o topraklarda bulunan halklarn, bir ksm da ayn ada yaa
yan Hunilerin bayramlar olmasym. Bu bayramlarda, trenlerin
nasl yaplaca ayrntlaryla yazlm tabletlere. ounlukla bun
larn anlatm bir tablete smam, 3, 5, hatta 32 tablete kadar uza
m konu. Bu yzden bunlarn krk paralan durmadan kyor ka
zlardan. Bu bayram trenleri, kral ve kralie veya kral ailesinin
bakanlnda yaplyor. Bu bayramlardan en nemlisi Purilliya ad
l ejder ldrme bayram. Bu baharda oluyor. Byk olaslkla ye
ni yl bayram. Baharda her eyin canlanmas, yaamn lm yen-

38

meini gsteriyor. Bu byk trenlerle kutlanyor. Bu bayramn il

gin iki yks var: Frtna Tanrs, lluyanka denilen bir ejderle sa
vayor, fakat sava kaybediyor. Bunun zerine Tanrlar yardma
aryor. Tanra nara, eer kendisini bir lml ile yatrrsa yar
dm edeceini sylyor. Byle bir lml bulunduktan sonra, ikisi
byk bir ziyafet hazrlayarak ejderi aryorlar ve onu iyice sar
ho edip adamakll balyorlar. Frtna Tanrs da gelip onu ldr
yor. Bu ykde, bizim masallara giren bir motif bulunuyor, o da,
Tanra bu lmlye pencereden bakmamasn sylyor. O dayana
mayp bakyor ve evinde brakt karsn ve ocuklarn hatrlayp
onlara gitmek isteyince, Tanra adam ldryor. kinci ykde,
ejder savata Frtna Tanns'nn kalbini ve gzlerini alp gtryor.
Frtna Tanrs lml bir kzla evleniyor. Ondan olan olu ejderin
kzn seviyor ve evleniyor. Frtna Tanrs ejderden kalbini ve gz
lerini almasn sylyor oluna. Olu kabul etmeyince, Frtna Tan
rs hem ejderi hem de olunu ldryor.
O gn le zamanna kadar yaplan almann rn, bir testi
ve bir tablet paras oldu.
Herkesin temiz havada karn ackmt. Binaya geldiklerinde,
yemek kokular ackm midelere tam bir itah ilac gibi geliyordu.
Osman, tar'dan ayrlrken, "A Glbek Usta'nn yemeklerini
ok beeneceksin. Gzel yemek yapar. Ben sizlerle yemiyorum,
ama gzel bir yemek olunca hemen beni arr ve bir tabak verir"
dedi. "Glbek ad, galiba Ermeni ad, deil mi?" diye sordu tar.
"Evet, kendisi ok iyi bir adamdr. Hepimiz ok severiz onu" diye
yantlad Osman. tar, kendi kendine, "Ermeni, Laz, Krt, Trk,
Hristiyan, Yahudi, Mslman diye lkemizin insanlarn ayrma
mak gerek, herkes insan ve bu topraklarn ocuklar" diye dnd.

40

EHR DUVARLARINI VE KAPILARINI DOLAMA

Yemekten sonra Osman, "Bugn kaz ok verimli olmayacak ga

liba, istersen gel sana ehir surlarn ve kaplarn gstereyim" dedi.
tar da ertesi gn gidecekmi gibi, her yeri bir an nce grmek is
tiyordu. Hemen anlap yola koyuldular.
Osman, yrrlerken, bir taraftan bildiklerini anlatmaya al
yordu: "ehri dmanlardan korumak iin etrafna bir i, bir de d
olmak zere iki sra halinde sur yaplm. Tepenin alt ksmnda bir
tarafta Yazr Deresi, dier tarafta byk Kaya Deresi bir tr doal
snr olmu ehre. Surlar da onlara paralel uzanyor. Surlarn epe
evre uzunluu 6 kilometre, genilii de 4-8 metre imi."
tar, birden, "imdi 6 kilometre yol mu yryeceiz?" diye
hayretle sordu.
"Sanki o kadar zor mu, topu topu bir saatlik yol. Fakat, korkma!
Surlarn zaten hepsi belli deil, byk ksm yklm. Ben sana da
ha ok surlardaki kaplar gstereceim" dedi Osman.
tar, "Yok, yok. Ben yrmekten korkmuyorum!" diye yantlad.
Osman: "Gryor musun, arazi ne kadar engebeli. Surlar ona
uydurmak iin baz yerleri yapay doldurarak, baz yerlerde kayala
r duvara katarak yapmlar. Hatta iki kaya arasn bir kpryle bir
letirmiler. Bunlar yapabilmek iin byk bir mimarlk yetenei
gerekmi."
tar: "Desene Hititlerin ok nemli mimarlar varm. Nerede
reniyorlard acaba onlar mimarl? Bu konuda okullar var my
d? Sorup renmeli."
41

vv^'jfcr

42

^ % t o

Osman sz alarak konumasn srdrd:

"Bu surlarda ehre girip kabilmek iin 6 kap varm. kisinin
yeri hi belli deil, birinin yknts grnyor. tanesi ayakta sa
ylr. Bu kaplar bar zamannda kolay girip klabilecek, fakat sa
vata dman ieri sokmayacak ekilde planlanm. Kaplarn stn
de ve surlarda ara ara bulunan kulelerin zerinde, dman gzetle
mek iin drt ke odalar bulunuyormu. in ilgin yan, bu kuleler
den birinin kilden bir rnei bulunmu. Onunla kulelerin nasl oldu
u anlalyor."
"stanbul'daki surlarnn kap stlerinde de askerleri barndr
mak ve dary gzetlemek iin odalar var" dedi tar.
"Anlalan, Hititlerin sur mimarl ta Roma ve Bizansllara ka
dar gelmi" diye ekledi Osman.
Konuarak yrrlerken, Osman, "te Aslanl Kap'ya geldik"
dedi ve anlatmaya balad hemen: "Kapnn iki tarafnda u grd
n aslanlara gre isim verilmi buna. Dier kaplar da erevelerindeki kabartmalara gre adlandrlm."
Aslanlar nasl da koca kayadan dar kyormu gibi oyulmu,
arka ayaklar grnmyor. Azlar da ak, dilleri dar frlam,
sanki karsndakine atlacakm gibi" dedi tar.
kisi de tata ince izgilerle belirtilen aslanlarn yelelerini ince
lediler; ayaklarna, ayak trnaklarna baktlar.
"Osman, bak burada hiyeroglif yazs varm, ama ok silinmi,
yalnz biraz belirli olan u iaret 'kap' anlamna geliyormu" diye
rek gsterdi. Aslanlarn oyulduu kap erevesi eklindeki kayaya
yaslandrlan talarn nasl oyularak ona uydurulduuna atlar. Bu
koca kayalar ileyebilmek iin, ne ara gere kullanmlard Hitit
ler, bir trl akllar almyordu o gnk teknik ve beceriyi! Aslan
lar ve kap yanndaki talar iyice inceledikten sonra, dier kapya
doru yrrlerken, Osman, "Bu kap yalnz araba geileri iin kul
lanlyormu. imdi greceimiz kapya da Sfenksli Kap veya Yer
Kaps deniyor" diye bildiklerini anlatmaya balad hemen: "Bura-

43

da vaktiyle kapnn i ksmnda iki, d ksmnda iki olmak zere 4

sfenks varm. Sen sfenksin ne olduunu biliyor musun?" diye Os
man soruverdi tar'a.
tar, Osman'n kendisini bu kadar bilgisiz alglamasna skld,
ama belli etmemeye alarak cevap verdi:
"Gvdesi hayvan, ba insan eklinde tatan yaplma bir yontu
ite. Eski Msr'da bunlardan ok yapmlar. Kitaplarda resimleri
var. Ayrca, annemin mzesinde buradan gtrlen sfenksi de gr
dm. Ba ve kuyruk taraf var, ortas krk. Ba kadn ba gr
nmnde, kuyruu yukar doru kvrk olarak kalkm. Annemin
anlattna gre, kapda bulunan tekini de Almanlar onarlmak
44

I
i

zere,-ilk kazlardan kan tabletlerle birlikte Almanya'ya gtr

mler. imdi Berlin Mzesi'nde bulunuyormu. Resmine gre o
da ok grkemli. nce krkm. Paralarn toplamlar, Alman
ya'da birletirmiler. Herhalde bulamadklar paralarn yerini de
kendileri tamamlamlardr. Onun kanatlan var, daha dorusu ta
kanat gibi oyarak yapmlar."
Bu kez armak sras Osman'a gelmiti. tar'n bu sfenksler
hakknda bu kadar bilgisi olacan hi tahmin etmemiti.
Kapnn i ksmndaki sfenksler de kayaya oyularak yaplmt;
boylar uzun, fakat grnm, binlerce yl iinde doa olaylar ile
ok bozulmutu. "Kapdan geerken, ieriden ve dardan grne
cek gibi yapmlar. Szde bunlar da kaplan koruyormu. yi, ama
bunlar kadn bal. Herhalde Hititler kadnlar n planda tutuyorlar
d" dedi tar. ocuklar sfenks kahntlann iyice incelediler. Kap
dan bir ieri bir dar kp nasl grndklerine baktlar.
Osman, "imdi seni bir tnele sokacam" dedi. ta bloktan
oluan drt ke kk bir kapdan ieri girdiklerinde, tar birden
ard. ok uzakta nokta halinde grlen bir ktan baka ierisi
kapkaranlkt. Giri ksmnn nda, duvarlann, ince talann st
ste konulmasyla tepesi biraz sivrice kemer eklinde yapld g
rlyordu. Genilii en fazla metre kadard. "Bu tnelin uzunlu
u tam 71 metreymi" dedi Osman. Yrrken yava yava gzleri
karanla alyordu. "Acaba yerin ne kadar derininde gidiyoruz" di
ye sylendi tar. Osman hemen, "Kapnn 12 metre aasndayz"
diye yantlaynca, tar, "Dorusu bunu bileceini tahmin etmemi
tim" dedi. Tnelin sonuna geldiklerinde, yamacn altna doru inen,
tatan yaplm dar bir merdivenle karlatlar. Yama da talarla
denmiti. "Yamaca dmanlar trmanamasnlar diye ta demiler. Buray yle hesaplamlar ki, ieriden girip kanlar dman ta
rafndan grlmeyecekmi. Daha kk tneller de var. Hepsi 8 taneymi. Bunlar 70-180 metre arayla yaplm" dedi Osman.
Etraf seyretmek ve biraz dinlenmek iin yere oturan tar, "Kim
bilir ne hareketli, ne grltl gnler geirmitir buralar" dedi.

45

"ehrin bu kadar korunma altna alnmasna neden, herhalde etraf

larnda dmanlar oktu" dedi Osman. tar'n aklna birdenbire
annesinin anlattklar geldi. O anlatrken, pek candan dinlememesi
ne ramen, yine de anlatlanlarn hafzasnda kaldn fark etti ve
onlar anlatmaya balad:
"Bulunan bir tablette yazldna gre, bundan drt bin yl nce,
imdiki Kayseri ehri yaknnda Kani veya Nea adl bir ehir kral
l ile bir de yeri tam bilinmeyen Kuara adndaki ehir krall
varm. Sondaki ehrin kral Anita, nce Kani ehrini ele geirmi,
ardndan Hattua'ya saldrarak yakp ykm. O zaman Hattua'nn
ad Hattu, kralnn ad da Piyuti imi. O, Hattua'y ykmakla ye
tinmemi ve 'Kim burasn yeniden ehir yapar, canlandrrsa, Frt
na Tanrs'nn lanetine urasn' diye yazdrtm."
Osman, "Frtna Tanrs onu dinlemedi herhalde ki, Hattua ye
niden byk bir ehir olmu, krallarn biri gelmi biri gitmi, deil
mi?" diyerek araya girdi.
tar, "Onlar da hi durmadan savamlar. Ne olurdu dnyada
savalar olmasayd! Ama ilk Hitit Kral Hattuili, hemen savaa
balam ve dnebiliyor musun, buradan ta Suriye'ye kadar ordu
larn gtrm. kinci kral olan olu Murili de Babil'e kadar git
mi. Getikleri yerleri yakp ykmlar. Hele Babil'i ve onun basa
makl kulesi ziggurat' ykmak kolay myd?! Kule de, bu yknt
dan sonra, doru drst bir daha ayaa kalkamam. Ykmak kolay,
yapmak zor. Sumerliler bak ne demi: 'Dmann lkesine saldrp
ykarsan, o da gelir senin lkeni ykar.' Hititlerin saldrdklar d
manlar da frsat bulduka buraya saldryorlard ki, o yzden bu ka
dar gl korunma altna alnm ehir!"
"Byk kaledeki kral saray bile ayrca koruma duvaryla ev
rilmi" diye ekledi Osman.
tar, "Birden aklma geldi, annem Nea ehri kraliesine ait tab
lette yazl bir yky anlatmt, istersen onu sana da anlataym" de
yince, Osman yeni bir eyler renme sevinciyle, "Hemen dinliyo
rum" dedi. "yk yle" diye balad tar:
46

"Nea Kraliesi bir karnda 30 erkek ocuk douruyor. Kralie,

'Ben ne biim bir ey dourdum' diye ayor ve kaplar pislikle
doldurup ocuklar iine koyarak rmaa atyor. Irmaktan denize
kadar gidiyor ocuklar. Tanrlar onlar alp bytyor. 'Irmak deni
len Kzlrmak'm, deniz de Karadeniz.' Aradan zaman geiyor. Bu
kez kralie yine 30 kz birden douruyor ve onlar bytyor. O
arada olanlar annelerini aramaya kyorlar. Tamarmara ehrine
geldiklerinde, 'imdiye kadar geldiimiz ehirlerde kadnlarn yl
da bir ocuk dourduunu grdk. Halbuki bizim annemiz bir ke
rede bizi 30 ocuk olarak dourmu' diye konuurlarken, bunu du
yan birisi, 'Bizim Kani kraliemiz de bir karnda 30 kz dourdu.
Yine yle dourduu olanlar kaybolmu' diye syleyince, ocuk
lar sevinir ve 'te bizim annemiz o olacak, haydi Kani'e gidelim'
derler. Oraya varnca, anneleri onlar tanmaz ve kzlarn bu ocuk
larla evlendirmeye kalkar. ocuklardan biri, 'Biz ne yapyoruz,
kendi kardelerimizle evleniyor ve gnah iliyoruz, onlar almaya
lm, brakalm' der."
tar, "Ne yazk ki, tabletin sonu krk olduundan, gerisini
renemiyoruz. Belki bir gn sonu bir kazda bulunur" diye szn
bitirdi.
Osman, yeni'bir bilgi rendiinden ok memnun olmutu.
Yerlerinden kalkp yrmeye baladklarnda, tar da Osman'a
bir eyler anlatabildii iin seviniyordu.
Osman, "Sonuncu kapya doru gidiyoruz. Greceksin bu kap
da ilgin. Ad, Kral Kaps" dedi. Bir mddet yrdkten sonra, "
te geldik" dedi Osman. Kapnn ehir tarafnda, bir kayaya oyularak
yaplm byk bir insan kabartmas bulunuyordu. Kapnn ereve
sini oluturan ta, tepesi biraz sivri bir kemer eklindeydi. Osman,
"Bu kabartma asl deil, kopyas. Asln buradan skp, Ankara Mzesi'ne gtrmler. Bunu nce kral sanmlar. Fakat, sonra banda
ki boynuzdan ve zerinde ok silik grnen hiyeroglif yayndan
Tanr olduu anlalm, ama yine ilk ad ile syleniyor hep" dedi.

47

48

Itar, "Ksa eteklik giymi, banda da Roma askerleri gibi mi

fer var. ok ilgin, tepesi sorgu eklinde sivri olan bandaki mi
fere, kulaklar korumak iin kanallar eklenmi. zerinde senin sy
lediin Tanr simgesi olan boynuzlar var. Vcudun st ksm plak
galiba. Belindeki kemere kl taklm. Sa elindeki neymi aca
ba?" diye sordu.
"O da tren baltasym; iyice bak, ne kadar deiik: kl ve
balta, onun Sava Tanrs olduunu gsteriyormu. yle olduu
iin, dmanlar ehre sokmayacakm" diye yantlad Osman.
Tanr'y iyice incelemeye baladlar. lk bakta ba yandan ya
plm gibi grnyor, ama bir bakma ndenmi gibi de duruyor
du.
tar, "Burnu kartal gagasna benziyor, bizim Osmanl padiah
larnn burnu gibi. Yanaklar ne kadar etli duruyor, dudaklar ise in
cecik" dedi.
Osman, "Yznde sakal yok, ama salar dirseine kadar uzan
m. Sen 'st ksm plak galiba' diyordun; gsndeki kllara bak,
onlardan da plak olduu belli. plak ayaklarnda parmaklarndan
baka trnaklarn bile yapmlar" dedi.
Osman, "uraya bak!" diye kaplarn sve talarn gsterdi ve
Kaplar kaln bir aa direk yoluyla bu tan stnde dndrlerek
ahyormu. Kaplar her akam grevliler tarafndan sk srgleniyor, mhrleniyor, sabahleyin de yine grevliler tarafndan mhr
leri kontrol edilerek ahyormu" dedi.
ocuklar bu Tanr kabartmasn uzun uzun inceledikten sonra,
birden yorgunluklarnn farkna vardlar ve hemen kaz evine do
ru yrdler.

49

BUYUK TAPINAA GD
O sabah Osman gelerek tar'a, "Haydi seni bugn byk tap
naa gtreyim" deyince, sanki bunu bekliyormu gibi, "Hemen gi
diyoruz" szleriyle yerinden frlad tar. Biri bildiklerini anlataca
na, dieri yeni bir yer greceine sevinerek yola koyuldular.
tar, "Sen, 'byk tapmak' dedin, daha baka tapnaklarda m
var?" diye sordu.
"Evet 5 kk tapnak yeri daha bulunmu. lerideki kazlarda
daha ok bulunaca tahmin ediliyormu" diye yantlad Osman.
tar, tapman ne olduu hakkndaki bilgisini kantlamak ister
gibi, "Biliyorsun deil mi? Tapnak, Tanr evi demekmi. Nasl in
sanlarn evi varsa, Tanniann da evi olmal diye dnm insanlar
ve onlar iin tapnak ad verilen evler yapmlar."
Osman, "Bu gideceimiz byk tapnak, iki nemli Tann iin ya
plm. Bu Tanrlardan biri Nerik ehrinin Gne Tanras, dieri de
Frtna Tanrs'ym" dedi.
tar, "Tanrlara byle ayr ayr ev yapmlarsa, 1 000 Tanr iin
ne kadar ok ev yapm olmalar gerek. Bu yzden herhalde, kazar
lar daha ok tapnak yeri bulacaklarn tahmin ediyorlar" dedi.
tar, annesinden rendiklerinin tam anlatlmas zaman geldi
ini dnerek, "Biliyor musun, bu 1 000 Tanr, yalnz Hititlerin
Tanrs deilmi. Bunlardan bir ksm kendilerinden nce bu toprak
larda yaayan, adlarn onlardan aldklar Hattilerin, bir ksm da Hi
titler zamannda Anadolu'nun dier yerlerinde yaayan halklarn
Tanr larym. Hititler, o halklar snrlar iine alnca, kendilerine
50

bakaldrmasnlar diye, onlarn Tanrlarna da tapmlar. Smer ve

Babil Tanrlar da varm aralarnda. Onlar da, yazlar ve kltrle
riyle birlikte alm olmallar" diye szn tamamlarken, birden ak
lna annesine, "Bu insanlar Tanrlar grm m?" diye sorduu so
ru geldi. Annesi glerek u cevab vermi: "Olmayan nasl grecek
ler kzm; insanlar korktuklar, sevindikleri, nedenini anlayamadk
lar olaylarn arkasnda onlar yaptran birtakm varlklarn olmas
gerek diye dnmler. Yazlkaya'da grdklerin gibi, onlar insan
eklinde, fakat insandan ok gl ve lmsz varlklar olarak alg
lamlar ve bu olmayan varlklara 'Tanr' demiler; sonra da bundan
yararlanarak sosyal yaamlarn Tanrlara gre dzenlemiler."
Osman, "Ne demek sosyal yaam dzenlemek?" diye biraz uta
narak sordu.
tar, "Her insann, kendisine, ailesine, halkna ve yaad top
raa kar sorumluluklar var. nsanlarn doru szl, saygl, ken
disi ile birlikte bakalarnn da yararn dnen, alkan, retici
olmalar gerek. Yneticiler, insanlarn byle olmasn salayabil
mek iin, yasalar olmad zamanlarda, bunlar yapmadklar za
man, Tanrlarn kendilerine kzacan, eitli felaketler vereceini
anlatarak onlar korkutmular. in ilgin yan, daha sonra yaptkla
r yasalara da yine Tanrlar kartrmlar. Hititler yapacaklar he
men her iin uygun olup olmayacan Tanr'ya sormular" dedi.
Osman, "Olmayan Tanr'ya nasl sormular?" deyiverdi.
tar, "Annemin anlattna gre, tapnaklarda falclar varm.
Onlar kularn uuuna, hayvan cieri zerindeki izgilere gre,
'Tanr olumlu veya olumsuz yant verdi' dermi" dedi.
Osman, "Desene falclk o zamandan bize kadar geldi" dedi.
Osman, tar'n sylediklerini yar anlam, yar anlamamt,
ama bozuntuya vermek istemedi ve ban "anladm" eklinde sal
lamakla yetindi.
tar, "Tanrlar isteklerini ryada da bildirirlermi. Birinin iste
inin olup olmayacan renmek iin, tapnakta rya iin yatan
rahip ve rahibeler de varm" diye ekledi.
51

Osman, "Zamanmzda da iyi rya grdm, fena rya grdm,

ryam kt denir. Gelenekler nasl da binlerce yl sryor" diye
kendi kendine dnyordu.
ocuklar konuurken, zamann nasl getiini anlamadan, ta
tan kaldrm eklinde yaplm bir yola girdiler. Bu yol, birok ka
lntnn, etrafn evirir ekilde yaplmt. Bu yolu izleyerek, byk
talarla kaplanm birka basamakla klan iki byk kaya arasn
daki bolua geldiler. Buras tapnan giri kapsyd. tar, o koca
kayalar grnce yine ard.
"Hititler ne kadar ok kaya kullanmlar. Bunlar bulunduklar
yerden koparp getirmek, vin olmadan ne kadar g. Herhalde pek
ok kleye yaptrdlar bu ii" dedi.
Osman, "Hititlerde kaya kutsal olduu iin, kaplara kaya koy
mu olmallar" diye dncesini aklad.
Osman, kap yerini incelerken, "Bak, buralarn da pencere yeri
olarak brakmlar" diye, yine daha kk iki kaya arasndaki bo
luu gsterdi.
tar oraya doru ynelince, bir duvar kalnts gzne arpt.
Osman'a, "Burada bir duvar varm" dedi.
Osman, "Bu duvar, etrafnda eitli odalar olan bir alan eviri
yormu" diye yantlad.
tar, kalntlara ve Osman'n anlattklarna gre, binay gzn
de canlandrmaya alyordu.
Osman, "Bak, buraya sanatlar evi deniyormu" diye bir alan
gsterince, tar, "Nereden bilmiler sanatlar evi olduunu" diye
soramadan edemedi. Osman, iinden kanlara gre byle adlandnld anlatlyor; bir taraftan da sarayda olduu gibi, burada da ta yol
larn altnda pis sularn akmas iin denmi kanallar gsteriyordu.
tar nereye bakacan bilemeden dnp dururken, birden ileri
de yar bellerine kadar yere gml koca kpler gzne iliti ve he
men onlarn yanna kotu. Osman da onu izledi ve gecikmeden s
ze balad:

52

"Bunlar tapnan, yiyecek, iecek depolarym. ine konacak

nesnelere gre bykl kkl yaplm. Bizim kyde de, bunlara
benzer kplerde klk yiyecekler saklanr, ama bizimkiler bu kadar
byk deil. Buradaki kplerin bykl 1 700 ile 3 000 litre arasndaym" deyince, tar hemen bunlarn ka bardak su alabilece
ini hesaplamaya balad. Bir litre suyun en az 4 su barda oldu
unu annesinden duymutu. Buna gre 3 bin litreyi 4 ile arpt ve
"u en by 12 bin bardak su alyormu" dedi.
Osman, tar'n bunu bu kadar abuk nasl hesaplayabildiine
at, ama bir ey sylemedi. tar'n dikkatini baka tarafa ekmek
ister gibi, "Sylediklerine gre uras da tapnan ariv ve ktphanesiymi. Burada ok tablet bulunmu. Zaten tabletlerin hepsi sa
ray ile tapnakta kyormu. u kardaki yamata bulunan bir bi
na kalntsnda da ok tablet bulunmu, ama orann ne olduu anla53

lamam, helki bir devlet dairesi olabilirmi. Szde bina iki katlym" diye szn tamamlad.
tar bu kalntlar arasnda hangi tarafa bakacan bilemiyor,
onlarn vaktiyle nasl grnm olabileceklerini gzlerinde canlan
drmaya alyordu. Birden byk, yeil bir ta grd. Tam Os
man'a onu sormak iin dndnde onun da gznn ayn tata ol
duunu fark etti. Gz gze geldiklerinde Osman "Bu ta iin insan
lar neler neler uydurmular, bir bilsen!" deyince tar, "Bilmem iin
senin hemen anlatman gerek" diye glerek yantlad. "Kimileri
onun Msr'dan getirildiini, kimileri de uzaydan geldiini syl
yorlar. Buna dokunan, fakirse zengin, ocuksuz ise ocuklu oluyor
mu. Ama uzmanlar onun, civardaki dalardan getirildiini, doku
nanlara da hibir yaran olmadn sylyorlar" dedi Osman. tar
tan orasna burasna dokunarak onu incelemeye alrken Osman
"Gel sana pnarl maaray gstereyim" dedi. Aa doru inen
merdivenlerle, dar, uzun, st kemerle rlm bir odaya girdiler.
"Buras yapma bir maara" dedi tar. Osman onu bayla dorular
ken, bir taraftan da konuuyordu:
"Gryorsun urada bir havuz varm. u grdn 4 ke de
likten bir pnar suyu bu havuza dklyormu. Bylece susuz kal
dklarnda bu havuzun suyu kullanlyormu."
Oradan dar kp yine tapnan ykntlar arasna girince,
Osman, "Buraya bir keresinde niversite rencileri gelmiti. Ben
de onlara takldm. O gn ne elenmitim bir bilsen! Onlar Hitit ya
zlarn okuyorlarm. Bu tapnakta yaplan bir treni canlandrma
ya altlar.
Anlattklarna gre, bu trene kral ve kralie birlikte gelirler
mi, bazen de yalnz biri. u gsterdiim yerde, onlarn giyinme
odas varm. nce oraya girer, zerlerindeki giysileri karr, tren
elbiselerini giyerlermi" dedi.
tar, "A! dur! Bu bana, Topkap Saray'ndaki nc avluda bu
lunan kk binaya, padiahlar Mecidiye Kk'ndeki ziyafete gi54

derlerken, girip stlerini deitirdiklerini anmsatt. Ne garip, birok

gelenek yzyllar boyu srp gidiyor" dedi.
"Padiahlarn yaad o saraylar grmeyi nasl istiyorum bilsen"
dedi Osman.
tar, Osman'a, eer stanbul'a gelirse, onu grlmesi gerekli her
yeri gezdireceine sz verdi. Osman, Hitit treni hakknda ren
diklerini brakt yerden anlatmay srdrd:
"Kral ve kralie tren kyafetleriyle avluya kyorlar. Avluda
birok algc, arkc, dans ve sarayl onlar byk bir saygyla
karlyorlar. Hemen bir ibrik iinde getirilen su ile kral ve kralie
nin elleri ykattrlyor. Ellerini kurulamak iin bir pekir veriliyor.
O arada alglar alnyor. Gzel sesli rahipler ve rahibeler koro ha
linde arklar, ilahiler sylyorlar. Danslar eitli hareketlerle dans
ediyorlar. Bunlardan bir ksm ellerini ge doru kaldrp durma
dan dnyorlar."
tar, Osman'n szn keserek, "Mevleviler gibi" dedi.
Osman, Mevlevilerin ne olduunu sordu.
tar, Osman'n bunu bilmediine biraz ararak, "700 yl nce
Konya'da yaam Mevlana'nn yolundan gidenler. Onlar toplanr
lar, kamtan yaplm ney denilen alg ve defler eliinde bir el
yukanda dner, dnerler" diye anlatt.
Osman, "O da Hititlerden mi gemi onlara" diye alayla sylen
di. Tapnak trenini bir trl anlatp bitiremediine biraz can skl
m gibiydi. Bunu belli etmemeye alarak szlerine kald yerden
balad: "Bahede kral ve kralie eilmek suretiyle, verdikleri ia
retle alanda olanlarn hepsi srayla tapnaa giriyor ve yerlerini al
yorlar. Kral ve kralienin nnde yol gsterenler, arkalarnda koru
yucular olduu halde, onlar da tapnan kapsndan eilerek giri
yorlar. Eilme, Tanrlara bir sayg gsterisiymi. Tapnan iine gir
diklerinde, aba, kurban edilen hayvann etlerini para para
ocaa, kraln tahtna, pencere ve kaplara koyuyor. Krala sundukla
r arap kabna, kral elini dedirdikten sonra, iindeki arab kutsal
55

saylan yerlere dkyorlar. arap genellikle gaga gibi az olan tes

tilerle dklyormu. Kral ve kralienin nlerine, rtl masa geti
riliyor."
"O zaman onlar masada yemek yiyorlarm, biz hl yerde yi
yoruz" demeden edemedi Osman. Sonra da szne devam etti:
"Bata kral ailesi olmak zere, tapnakta olan herkese tatl ek
mekler, eitli yemekler ve biralar veriliyor. Yiyip ime bittikten
sonra, kadehler iinde arap datlyor. Herkes Tanrlar erefine
kadehlerini kaldrarak iiyorlar."
"Bu erefe kadeh kaldrma gelenei de o zamandan kalma de
mek, ama imdi Tanrlarn erefine deil de, bir byn, bir dos
tun veya sevgilinin erefine kalkyor kadehler" diye yine araya gir
di ttar.
"Bu trenlerde gldrc oyunlar, yarmalar, sava oyunlar da
yaplyormu. Sava oyunlarnda bir tarafta elinde madenden kl,
dier tarafta kam tayanlar olurmu. Madenden klc olanlar Hi
titler, dierleri dman askerleri. Oyunu hep Hititler kazanrm.
Kral ve kralie, yiyip, iip, elendikten sonra tapnaktan ayrlyorlar.
"Bu trenler niin yaplyormu, bak anlataym sana" dedi Osman.
"Tanrlara sunulan ekmek, eitli yiyecekler, ya, bal, meyveler,
bira ve arap ile Tanrlarn karnlar doyuruluyor; arklar, danslar
ve oyunlarla onlar elendiriliyor; ama bunlar bouna deil! Orada
olanlarn da Tanrlardan istedikleri var. Bu isteklerden bir ksm
yle: ilerinde baar, salkl olmak. Uzun mr, bolluk iinde bir
yaam. Krallara ayrca savata ve ynetimde baar. Bunlar iin ay
rca dualar okunuyormu. Duac kendisinin ne denli dinsel grevle
rini yerine getirdiini, zellikle tapnaklar ve Tanrlar iin sunduu
armaanlar sayyormu; eer istei yerine gelirse, daha ne gibi ar
maanlar getireceini anlatrm."
"Desene al glm, ver glm, her ey karlkl. imdi de yle
deil mi? Bir iinin olmasn isteyen Allah'a kurban keser, adak ya
par. Allah'n onlara ne ihtiyac var acaba?" dedi tar.
56

57

"Bir de insanlar yaptklar fena ilerini Tanrlara, onlarn yerine

rahiplere anlatarak Tanrlardan affedilmelerini isterlermi. Bu ra
hipler krmz elbise giyerlermi."
"Bu gelenek de Hristiyanlkta papazlara gnah kartmak ola
rak srmekte" dedi tar.
Osman, tar'dan birok bilgi aldn syleyerek, teekkr et
meyi de unutmad.
Her ikisi kalntlarn zerinden atlaya atlaya dolarken, Osman,
"Bil bakalm bu tapnan bykl ne kadarm?" dedi ve ardn
dan yant beklemeden szn srdrd: "160 metre uzunluu, 130
metre genilii varm."
tar hemen, "Tam 20 800 metrekare, amma da bykm!" de
yince Osman yine ok ard. tar ne abuk hesaplayabiliyordu!
tar daha ileri giderek "Her 200 metrekareye bir apartman yaplsa
104 apartman olur, koca bir mahalle kadar yer" dedi.
Osman, "Burada 200'e yakn oda, atlye, depo ve bro varm.
Hepsi de bir avluya bakyormu. Avlunun en dipteki odalarndan
birinde Frtna Tanrs'nn, dierinde Gne Tannas'nm heykelle
ri varm" dedi.
tar, "Bu kadar byk tapnakta kim bilir ne kadar ok insan ya
yordu. Hepsi de iki Tann'nn hizmetinde. Halkn szde Tanrlar
nn doyurmak iin tadklarn, bunlar yan gelip yiyorlarm. Tanr
adna insanlan smrmek. Tarih boyunca ya Tanrlar adna ya da y
neticiler adna insanlar smrlm, durmu" dedi.
Osman, duvar kalntsndaki bir taa doru ynelerek, "Nere
deyse sana gstermeyi unutuyordum, u tan stndeki resim ya
zsnda tapnaktaki bir ktibin ad yazyormu: 'Ktip veya yazman
Patasana.' lgin deil mi?"
tar yazy biraz inceledikten sonra, "Nasl okumular bu yaz
y?" diye dnmekten kendini alamad.
ocuklar bir taraftan yrmek, bir taraftan konumaktan yorgun
dmlerdi. Geri dndklerinde, uzunca bir dinlenmeyi hak ettik
lerini dnyorlard.
58

KNC BLM
TAR'IN GNL

GUNLUGU YAZMAYA BALAMA

9 TEMMUZ 1958

Sevgili defterim! Bugnden itibaren sen benim arkadamsn!

Annem rendiklerimi yazaym diye seni bana verdi. Dorusunu
istersen bata bu hediye pek houma gitmedi, ama sonradan "ma
demki her eyi renmeye merakm var, rendiklerimi de unutma
mam gerek. yleyse unutmamak iin de yazmak iyi olur" dedim
kendi kendime.
Buraya gelirken nasl heyecanlanmtm bilsen! Bir taraftan,
herkesin kolay kolay elde edemeyecei bir seyahat! Birok zorlua
ramen buraya gelinse bile, ancak bir iki gn kalp etraf grlebi
lir. Halbuki, ben iki ay kalacam burada. Kaznn nasl yapld
n, neler karldn, tabletlerde nelerin yazldn renebilece
im. Benim yamda bir ocuk iin bundan daha iyi bir frsat olur
mu? Gelir gelmez Osman adl bir arkada buldum. Bak defterim,
sakn onu kskanaym deme. O darda, sen ieride arkadam ola
caksnz. Buraya gelir gelmez o bana her taraf gsterdi. Btn bil
diklerini anlatt. Ondan ok bilgi aldm, ama imdi onlar sana aktaramam. Fakat, bundan sonra rendiklerimi hep seninle paylaa
cam.
Buraya gelince beni ilk gldren ne oldu biliyor musun? Kaz
da bulunan Almanlarn banyosu! Bu konakta banyo yok. Haremlik
olarak kullanlan odalarda bir dolap var, kapsn anca yeri imen
le olan ve bir su delii bulunun bir ykanma yeri. Buna hamamlk
61

deniyormu! Oraya mutfaktan su stlp getiriliyor. O su ile kk

bir taburede oturup ykanlyor. Annem, eskiden evlerde hep byle
hamamlk olduunu sylyor. Almanlar burada ykanmay becerememi olacaklar ki, onlar ne yapmlar biliyor musun? Bir teneke
ye su doldurup gneli bir yere asmlar. Tenekenin alt ksmna bir
musluk, muslua bir boru, ona da bahe sulamaya yarayan szgeli bir ba takmlar. Etrafn bir insan sacak ekilde kapatmlar.
Oraya girip girip gnete snan suyla du yapyorlar. lk grdm
zaman ne gldm ne gldm, bir bilsen! nsanlar istedikleri zaman
her duruma bir zm yolu buluyorlar. Eer yle olmasayd, bu
gnk uygarlk meydana gelir miydi desene!
Burada bir de beni gldren Kaz Bakan Dr. Neve'nin konu
mas. O, iilerden renmi Trkeyi. Ayn onlar gibi konutuka
glmekten katlacam geliyor. iler ona Nifi Bey diyorlar. Prof.
Otten ondan byk olduu halde, onu da Oton Efendi diye ar
yorlar. Anneme bunun nedenini sorunca, annem, "Osmanl Devleti'nde ehzadelere 'efendi' derlerdi. Yksek dzeydeki devlet idare
cilerine de 'bey', belki o yzdendir" dedi.
imdilik bu kadar. Bundan sonra seninle hep konuacaz def
terim! Bakalm buradan dnnceye kadar seni doldurabilecek mi
yim? Hoa kal dostum!

62

TAPINAK KURALLARI
10 TEMMUZ 1958

Anneme tapnaa gittiimizi syleyince, "Neler grdn baka

lm?" diye beni snamaya kalkt. Ona grdklerimi zetledim ve
Osman'n rencilerden renip bana anlatt dinsel trenlerden
sz ettim. Annem, "Ne kadar ok renmi, ne dikkatli ocuk" di
ye Osman'a ayor. "Bu bilgilere istersen ben de birka ey ekle
yeyim" dedi annem. Hemen askerler gibi hazr duruma geerek,
"dinliyorum" dedim anneme. Annem davranma glerek sze
balad: "Tabletlerde yazldna gre, tapnaklarda temizlik ok
nemliymi ve her eyden nce temizlik gelirmi. Tapnaklarn
mutfaklar, frnlan var. Buralarda alanlar srekli olarak denetim
altnda. Giysilerin temiz olmas, trnaklarnn, kllarnn kesilmesi,
yerlerinin iyi temizlenip silinmesi, yemeklerin ve ekmeklerin bu
lunduu yerlerde, kpek, domuz gibi hayvanlarn bulundurulma
mas zorunlu. Eer bu hayvanlardan biri oralara gelir de, alanlar
onu oradan uzaklatrmazsa, orada bulunduu zamanki kapla Tanr'ya yiyecek sunarsa, Tanrlar ona ceza olarak yiyecek ve iecek
yerine hayvan pislii ve idrarn verirlermi.
nsanlar, bunlarn yaplmasnn neden iyi olmadn anlatacak
lar yerde, yapanlar Tanr ile korkutmular. Ama o zaman kimsenin
mikroptan haberi yoktu ki! Anlalan mikrop yerine Tanrlan koy
mular. Mikrobu bilmeseler de kirlilikten zarar geleceini bilmi
olmalar nemli bence.
63

Tapnaa getirilen yiyeceklerin hepsinin nce Tanrlara sunul

mas gerek. Ondan sonra ancak personel onlar yiyebilir. Bir metin
1
de, 'Tanr nasl olsa anlamaz, bir ey yapamaz diye alr veya ba
kasna verirseniz, 'Tanrlarn buyruu gldr, yakalamakta acele
etmez, fakat bir yakalad m da bir daha brakmaz' eklinde yazl
imi."
Annem tapnaklarn yangna kar korunmasn da nemle ele
aldklarn ekledi szlerine. Akamdan btn ocaklardaki ateler
sndrlecek. Eer grevli grevini yapmaz da yangna neden
olursa, oluu ocuu ile ldrlecek. Ne korkun bir ceza! Belki
cezann bu derece ar olmas, grevlileri daha dikkatli olmaya
mecbur etmitir.
Annemin anlattna gre, tapnakta bir kadnla yatan ..imse kir
li saylyormu. Gne doar domaz batan aa ykanmas ve
Tanrlarn kahvalt zamanna temiz olarak hazr bulunmas gerek
mi. Eer biri ykanmadan Tanrlarn ekmeklerine, iki kaplarna
dokunursa, durumunu saklarsa veya gizlice bir arkadana syler de
o da gizlerse ikisine de lm cezas varm. Ne ar cezalar.
Annem, Hititlerdeki bir kadnla yattktan sonra, ykanma gele
neinin bizde gusl aptesi olarak devam ettiini syledi. Bunlar,
geleneklerin halklar zerinde ne derin etkileri olduunu gsteriyor
diyor annem.
Anneme, "Tapnaklarda gnah karlyormu" deyince, hemen
buna ait bildiklerini anlatmaya balad. Gnah karmak, Tanr'dan
bir tr af dilemekmi. Nasl bir ocuk bir su iledii zaman aile
sinden saklamayp onlara anlatr da zr dilerse, ailesi onun suu
nu bir daha tekrarlamamak kouluyla balarsa, Tanrlar da bu e
kilde davrananlar balar diye dnm bu eski insanlar. Bu su
u ve zr de rahipler yoluyla Tanrlara ulatrmak istemiler veya
rahipler insanlara byle bir inan alamlar. Annemin bu konuda
anlattklarndan bana en ilgin geleni, hasta bir kraln Tanr'ya kar
kendisini temize karmak iin duas oldu. Bu kral Tanrsna y
le sylyor:
64

"Ey Tanrm! Beni sen yarattn. lml bir insan yapan sen
sin! Annem beni dourduundan beri beni byten sensin!
Tanrm iin kutsal olup bana yasak olan yemedim. Ekmek
buldumsa ekmei, su buldumsa suyu yalnz bama yiyip i
medim. Tanrm ben sana ne yaptm? Sana ne kadar yakardmsa yarar olmad. Benden bir ktl aldn, yerine bakasn
verdin! Bu hastalk yznden evimi korkular sard. Tanrm!
Sana ne yapmam gerektiini, sana nasl yaranabileceimi ba
na ya cier fal veya rya ile bildir! Sana sunduum ekmekle
ri, kurbanlar isteyerek veriyorum, kyamadan deil. yle ise
sen de beni Ay gibi iit, Gne gibi aydnlat!"
Birden aklma geldi ve anneme, "Gittiimiz tapnakta iki Tanr
iin iki oda varm. Acaba oradaki Tanr heykelleri bulundu mu?"
diye sordum. Bulunmam. Nedeni de onlar hep deerli madenler
den yaplm olduundan, mabedi yakp ykanlar, onlar alp erite
rek kendileri iin kullanm olmallar diye tahmin ediliyormu.
Bunlarn deerli madenlerden yapld da bulunan tabletlerden
renilmi. Annem, "Daha yeni bulunan bir tablette onlarn grnt
leri yle yazlm" diye kendi not defterini kararak bana okuma
ya balad:
"Gkyznn Frtna Tanrs, altndan, oturur durumda, bir
elinde topuz, dier elinde salk sembol olan bir iaret, g
mten bir kaide zerinde, ikincisi, krlarn Koruyucu Tanr
s. Erkek eklinde, sa elinde bir yay, sol elinde altn bir kar
tal ile altn bir tavan, altn bir geyik zerinde duruyor."
lkel diye bildiimiz, bu eski insanlarn neler yazdklarn re
nince amamak elde deil. Annemden bu arada bir ey daha ren
dim: Bu Tanrlarn bulunduu odalara ancak kral, kralie ve baz
soylular girebilirmi, halka ak deilmi.
Bu rendiklerimle birlikte tapnak gezimi de unutmayaym di
ye defterim hemen sana yazdm.
65

KTAPLIK
15 TEMMUZ 1958

Bugnmz ok heyecanl geti. nk, Hitit Saray'nn kitap

lnn bir ksm bulundu. yi ki, kazya gitmitim. Tabletlerin arka
arkaya kmaya balamas herkesi akna dndrd. Kazda bulu
nanlar, sevinten neredeyse birbirine sarlacakt. Ta, toprak yn
tlar arasnda, tabletin birinin ucu grnyor. O karlmaya al
lrken, yanndan biri, arkasndan bir bakas kendini gsteriyordu.
Sevinilmeyecek gibi deildi dorusu. "Yine kitaplk bulundu!" de
dikleri zaman ben de atm, nasl anladlar diye. Yavaa anneme
sokulup sordum. O da bana zerinde iki delik bulunan kk bir
tableti gstererek, "te kant" dedi. Meer o tabletik, kitaplktaki
raflara konan belgelerin ne olduunu bildiren bir tr etiketmi. O,
deliklerden ip geirilip raflara aslrm. Raflar yanm, etiketler ve
tabletler yerlere salm. Onun gibi daha 6 etiket bulundu. imdi
bu tabletlerde nelerin yazl olduu merak balad. Annem tablet
lerin birini alyor, birini brakyor, bir taraftan da okumaya al
yordu. Aralarna toz, toprak ve amur dolmu yazlarn okunmas
olanakszd.
Akama kadar gne altnda yanarak kaz yapanlar tabletleri
karmaya, bizler de karanlar ve kanlar merakla izlemeye al
tk. Akam eve gelince, sanki byk bir savatan km gibi dinlen
mek zere kendimizi yerlere attk. Yemekte hep bulunan tabletler
den sz edildi. Ben konuulanlar yar anlar yar anlamaz dinliyor66

dum. Beni yle merak sarmt ki, odamza bir an nce gidip annem
den neler konuulduunu tam olarak renmek istiyordum. Odaya
girer girmez ilk szm, "Ltfen anne, bana u Hitit Ktphanesi'nden bilgi ver!" demek oldu.
Annem btn gn ok yoruluyor. Kaz yerine gidiyor, gitmedi
i zamanlarda kazdan kan eserleri numaralyor, onlarn buluntu
yerlerini, ne olduklarn defterlere yazyor. O yzden genellikle
onun dinlenme zaman odamza girince balyor. Yataa uzanyor
ve benim merakla sorduum sorulan yantlamaya alyor. Onun
uykusu gelinceye kadar onu dinliyor, sonra da aklmda kalanlar
unutmadan defterime geirmeye alyorum.
Annem, "Kzm, yaz bilmek yeterli deil, yazlanlar saklamak,
onlardan bakalarnn da yararlanmasn salamak gerek. te bun
dan 3 500 yl nce Hititler, onlardan ok nce de Sumerliler yazdk
lar belgeleri ariv ve kitaplk olarak saklamay bilmiler. Buna inan
mak zor, ama gryorsun kan tabletleri. Daha nce de binlercesi
bulundu. Eer onlan saklamayp atsalard, byle bulamazdk."
"Ama anne! Mademki kilden yaplm belgeler ryp gitmi
yor, o zaman nasl olsa atlmlar da bulabilirdik" dedim.
Annem, "Olabilirdi. Buna rnek Smer okullarnda yazlp da
atlan altrma tabletlerinin bulunuu. ocuklarn yazd kargack
burgack yazlar da saklayacak deillerdi ya! Onlar da atldklar
yerlerde bulundu. yi ki, bulundu! Onlardan da okullarda ocukla
rn neler okuduklarn reniyoruz, o baka. Ama kitaplk olan yer
lerde tabletleri bulduumuz gibi, raflara konan etiketleri ve kata
loglarn da buluyoruz" dedi.
"Ay, bir de kataloglar m var?!" diye aknlkla sordum.
"Evet kzm. Ktphanede korunan tabletlerin konularn, o ko
nunun ka tablette yazl olduunu, yazann adn kapsayan katalog
dediimiz listeler yapmlar. Bu listelerde yazl olanlarn bulunup
bulunmad, zaman zaman kontrol edilmi olduu, 'bu tablet daha
nce vard, imdi bulunamad' eklinde bu listelerde bildirilmi ol67

masndan anlalyor. Bu listelerde yazl konularn pek ou bu

lundu. Onlar da kitaplklarn varln kantlyor" diye yantlad an
nem.
Dorusu amamak elde deil. Binlerce yl nce yaayan insan
lar hi de dndmz gibi ilkel deillermi. Onlarn attklar te
meller zerine bugnk uygarlk kurulmu. Annemin anlattna g
re, yaplan bu kataloglarda, dinsel trenler, bayramlar, kral yllkla
r, krallklar aras antlamalar, mektuplamalar, sihir metinleri gibi
konularna gre ayr ayr gruplandrlm bu belgeler. Bunlar arasn
da, efsaneler, hikyeler gibi edebi olanlar da bulunmu. Hatta daha
nemlisi Mezopotamya'dan Gilgame Destan, anneye mektup gibi,
Akadca, Sumerce yazlm tabletler bile varm. Bunlar o alarda
kltr alveriinin tam bir kant. Kitaplk iin yazlan tabletlerin en
sonunda tabletteki konunun ad, konu bir tablete smamsa kan
c tablet olduu, yazcnn ad, babasnn, bazen dedesinin, hatta de
desinin baba ismi bile yazlm. Bu altyazlardan, knlan veya bozu
lan bir tabletin yeniden yazldn, bazen bir rak ktibin, baktip
denetimi altnda onu yazd reniliyor. Bu yazclar veya ktiple
rin "baktip, ktip, rak ktip" diye unvanlar da varm. Baktip
ler son derece deerlilermi. Kral IV. Tuthaliya her nedense Hattua'dan sonra Tarhuntaa'y bakent yapt zaman, Hattua'nn ida
resini bayazc Mitannamuva'ya brakm. Ayrca tahta tablet yazan
yazclar da varm. Metinlerin nce tahta tablete msvedde olarak
yazlp, sonra kil tablete geirildii, baz kataloglarda "tahta tablete
gre dzenlenmitir" diye yazlmasndan anlabyormu.
Artk ok yoruldum ve uykum geldi. Bugnlk rendiklerim
ve yazdklarm yeter de artar bana!

68

8 DL
18 TEMMUZ 1958

Bugn ok ilgin bilgiler edindim annemden. Duyduklarma

inanamadm dorusu. Hattua kitaplklarnda 8 dilde yazlm bel
geler varm. 3 500 yl nce, bir lkede 8 dilde yaz, akl alacak gi
bi deil! Anneme hemen bunlarn neler olduunu anlattrdm ve
unutmadan defterime geiriyorum hepsini.
Birincisi Hitite dediimiz kendi dilleri. Bilim insanlar bunu
HintAvrupa dilleri grubundan sayyorlarms, ama yine de aralannda
bir hayli ayrlklar varm. kincisi Hititlerden nce o topraklarda
yaayan Hatti dedikleri halkn dili. Zaten, Hititlerin ad da onlarn
adndan alnm ya! Hititler bu eski halkn baz Tanrlarn ve onla
ra ait ykleri, hatta dinsel trenlerini bile almlar. Bunlar yazar
ken, aralarna Hatti dilinde diye belirttikleri szckleri, dualar s
ktrmlar. Bunlar ok ksa cmleler ve paragraflar halinde oldu
undan, pek anlalamyormu. Fakat, Hitit dilinden ayr Asya k
kenli bir dil olduu biliniyormu. nc dil Hurrice. Hurri denilen
bu halk, M 2300 yllarnda, Hazer Denizi'nin gneyindeki dalk
blgelerden Anadolu topraklanna gelip ehir beylikleri oluturmu
lar. 1500 yllannda ise, Suriye'nin kuzeyinde Frat Nehri'nin bizim
snrmza yakn bir yerinde Mitanni Devleti kurulmu. Bu devletin
halk Hurrilermi. Hurri dili de, Asya dilleri grubundan bitiken dilmi. Tek veya birka heceli kelimelere ekler yaplarak eitli anlam
lar veriliyormu. Dorusu annem bunlan anlatrken pek iyi anlaya-

69

inadm. Anneme bir rnek vermesini syledim. O da, "Bak kzm

bizdeki ev kelimesine, eve, evden, evin, evim gibi eklerle yeni bir an
lam kazandrrz. te byle dillere bitiken dil denir" diye aklad.
Bu Hurri halknn bana bir grup insan gelerek onlar ynetmeye
balam Bylece Mitanni Devleti kurulmu. lgin olan, bu devle
ti kuran ve ynetenlerin dili de baka, eski ran diline benziyormu.
Hatta onlarn baz Tanrlarna da tapyorlarm. Hitit Kitapl'ndaki
bu dildeki belgeler ok az olmakla beraber, buna drdnc dil diyor
lar. Hititler Hurrilerle ok ili dl olmular. Krallar onlarn prensesleriyle evlenmi. Onlarn Tanrlarn, trenlerini, edebiyatn alm
lar. Bu trenler yazda Hitite anlatlrken, balarna Hunice olduu
belirtilen uzun blmler koymular. Mitanni Devleti, yazmalarn
genellikle Hurri dilinde yapt iin, Msr, Ugarit, Mari, Asur, hatta
Urartu'da bu dilde yazlm mektuplar ve belgeler bulunmu.
Bana ilgin gelen, Mitanni Devleti'nde, devleti idare edenlerle
halkn baka dillerde konumas. Ama annemin dediine gre, Hititlerde de aa yukar yle olduu dnlyormu. Onlarda bir
de, iviyazs ve hiyeroglif yazs olmak zere iki tr yaz var. Hi
yeroglif yazsnn dili de beinci dil olan Luvice imi. Hitit dili, ay
n kkten, ama biraz deiik. Halkn grecei yerlerdeki kitabeleri
hep hiyeroglif ile yazmalar, halkn bu dili ve yazy bildiklerini
gsteriyormu. Deerli eyalarn koyulduu kaplar veya sepetlerin
kapan, kilden yaplm, zerinde hem hiyeroglif, hem iviyazs
baslm, bizim krmz balmumu gibi mhrlerle kapatlm olma
s da onu kantlyormu. Acaba Hitit lkesinde yaayan Luviler, n
ce hiyeroglif yazsn yazmaya balamlard da, memleketi idare
lerine alanlar daha sonra m iviyazsn kullandlar? Anneme bunu
sormam gerekti, fakat zavall yle derin uykuda ki, uyandrmaya
ky amam dorusu.
Luvi dili de iviyazl metinlerde ksa blmler halinde bulunu
yormu. in ilgin yan, blmlerin banda hangi dilde yazlaca
nn belirtilmi olmas. Eer bunu bildirmeselerdi, onlarn dilleri
nin ne olduu anlalamayacakt. Ne akll insanlarm onlar!
70

,.
,
e

.
.
Ici
rs;
n
t:

''
''
H

y
''

,j

Neredeyse yazmay unutacaktm. iviyazl metinlerde, bir de

lahta tabletlerden sz ediliyormu. Bunlarn yzne balmumu srlerek zerine yazyorlarm. Belki de hiyeroglif yazsn halk bu
tabletler zerine yazmtr. Ama onlar yangnlarda kl olup gitti
kukusuz.
Altnc dil Palaca. Bu da Hitit dili grubundan. Bu dil Ziparva adl bir Tanr iin yaplan trenlerde kullanlyormu. Yedinci dil
Akadca. Hititler buna Babilce de diyorlar. Arap ve brani dil kkeninden; Sami dil deniyor bunlara. O zamann uluslararas haberleme dili olarak kullanld gibi, o dilde birok edebi metinleri Babil'den getirterek, onlar Hititeye evirtmiler. Hitit Saray'na hep
Babil'den yazclar getirtilmi. Onlar hem yazc olmular, hem de
Hititlerden yazc yetitirmiler. Hititlerde halkn okuma yazma
renmesi iin, Smer'de olduu gibi, okullarn bulunduunu gsteren kantlar ne yazk ki bugne kadar ele gememi.
Annem, "Belki de bizim Osmanl Devleti'nde olduu gibi, halkn okuma yazmasna nem verilmemiti. Ayrca Osmanl Devleti
yazmalar da halkn anlayaca bir dilde deildi. Arapa, Farsa
ve biraz da Trke karm acayip bir dildi. Ben bile ounu anlayamam" dedi.
Sekizinci dil Sumerce. Sumerce aslnda Mezopotamya'da ko
numa dili olmaktan en az 300 yl nce ortadan kalkm. Fakat, on
lardan sonra gelen Ortadou halklar onlarn yazlarn aldklar gi
bi, bu yaz ile yazlan kltr de almlar. Hititler de onlardan biri.
Hititler, Smer yazsn alnca, onlardan birok kelimeyi ideogram
olarak kullanmlar. Bunu pek anlayamamtm. Annem yle ak
lad bana: "Sumercede genellikle bir kelime tek iaretle yazlr. On
lar Hitite yazlmak istenirse, hece olarak birka iaret kullanmak
gerek. Onu yapacaklar yerde, Sumercenin tek iaretini yazp onu
Hitite okumular. Sumerceyi bir tr stenografi haline getirmiler."
Annem bunu yine iyice anlamadm grnce, daha ok aklamak
gereini duydu. "Bak kzm, bir kitap resmi grsen, ona kitap der71

sin Trke olarak. Bir ngiliz book, Alman buch der. te Sumerce
iaretlen de Hititler kendi dillerinde byle okumular. Yalnz iare
tin sonuna Hitit kelimesinin son hecesini eklemiler" diye anlatt.
Annemin Sumerolog olmadan retmenlik yapt bundan belli
oluyor. Her anlattn anlayabilmem iin, uzun uzun aklamadan
edemiyor.
Hititler de bu bakmdan az deiller. Bu ksa olarak yazdklar ia
retlerin karlarnda Hititelerini gsteren szlkler yapmlar. By
lece hangi iaretin nasl okunacan bu konuda alanlara ret
miler. Ayrca, Sumerce edebi metinlerinden Hititeye eviriler de
yapmlar. Bunlardan Smer airi Ludingirra'nn annesi iin yazd
iir ile, nl Smer kahraman Gilgame Destan'n syleyebiliriz.
Grld gibi, 3 500 yl nce bir kitaplkta 8 dilde belgeler,
szlkler! nanmak zor, inanmamak ise olanaksz.

72

EFSANELER
19 TEMMUZ 1958

Bugn perembe. Her zamanki gibi kyde pazar var. iler pa

zara gidip kendi rnlerini satyorlar, kendilerine gerekli olanlar
da oradan alyorlar. in ilgin yan, pazarda pek para gemiyor.
Mala kar mal alnyor; takas derler buna. Kyde daha ok basma,
pazen, ayakkab gibi nesnelere gerek var. Onlarn yerine kyller
den tereya, peynir, bal, tavuk, yumurta veriliyor. lk grdmde,
"Ne kadar ilkel" dedim. Para bilinmedii alarda byle yaplyor
mu, ama bizim lkede byle olmas beni ok zd, "biz hl bu
kadar ilkel miyiz?" diye. Annemin anlattna gre, Cumhuriyet'ten
nce daha da ilkelmiiz. O zaman hi fabrikamz yokmu. Herke
sin evinde dokuma tezgh varm. Kadnlar ailenin giyeceklerini
kendileri dokurmu. Atatrk, Sumerbank fabrikalarn atmnca,
rengrenk basmalar kyllerin ok holarna gitmi. Onlar almaya
balamlar. Eskiden erkekler iin giysi yaplan ayak adl kuma
lar bile kadnlar dokurlarm. Pabu yerine de yine kyllerin ken
dilerinin yapt arklar giyerlermi. eker bile yokmu. eker ye
rine, bal, pekmez yerlermi. Atatrk, kuma fabrikalar yannda, e
ker fabrikalar, savalarda yanp yklan yerlerin onarlabilmesi iin
imento fabrikalar yaptrm. Osmanl Devleti yeni bulularn hi
birine kulak asmad iin kp gitmi. Bereket, Atatrk bizi d
manlardan kurtarm, uygarlama yolunu am; hem de hi bor
lanmadan!
73

Ben neler yazacaktm, neler yazmaya baladm. Annemin kz

olduum nasl da belli. O anlatmaya balad m, hemen arasna bir
memleket ii kartrverir.
Bugn kaz yaplmad iin, herkes bir tarafa ekilmi, kimi
dinleniyor, kimi alyor. Annem dn kazdan kan eserleri srayla
numaralayarak deftere yazarken, ben de onun almasn izledim.
Arada bir de yazaca anak mlek tablet paralarn eline veriyor
dum. Onlara dokunmak bana yle byk bir zevk verdi ki, onlar ya
pan elleri, kullanan kimseleri, ne amala kullandklarn gzlerimin
nne getirmeye alyor, binlerce yl tesinden gelen bu eserlere
byk bir sayg duyuyorum. Onlar yapanlar, kullananlar, binlerce
yl sonra gelen insanlarn bunlar bulup, byk bir deer vererek
gzleri gibi saklayacaklarn acaba dnmler miydi? Kukusuz
olanaksz. Biz kullanp attmz bir nesne iin, "binlerce yl sonra
bulanlar olursa ne derler?" diye aklmzn ucundan bile geirmeyiz.
Annem iini bitirdikten sonra yanma gelip oturarak, "Artk se
ninleyim, bol bol konuabiliriz" dedi. Her zamanki gibi yine yle
sevindim ki, hemen kalkp boynuna sarldm. Gnlme yine an
nemden aldm bilgileri yazacam. Ben onlara, "bilgi sermayesi"
diyorum. Gerekli olduunda bakalarna satyoruz ya!..
Hele retmenlere rendiimi satmak ok houmu gidiyor.
nk, bazlar onlarn bilmedikleri bir konuyu syleyince bozuluveriyorlar. Sanki bozulacak ne var! retmen de her eyi bilemez
ki! Bilemediinde, "Bana yeni bir ey rettin" deyiverseler, biz
rencilere de biraz gven gelir, hem de retmenlerle daha yakn
oluruz diyorum. Ben de ne kadar ukalaym. Bunlarn yerine anne
min anlattklarn unutmadan yazmam gerek.
Anneme ilk sorum, "Anne Hititler yk yazmlar m?" oldu.
O da, "Yazmlar, ama onlarn yazdklar ykler hep Tanrlaryla ilgili. Biz onlara 'efsane' diyoruz. Yalnz bu yklerin yazld
tabletler genellikle ok krk ve bozuk, bu yzden onlar anlamak
kolay deil. Ama sana aklmda kalanlardan bazlarn anlataym"

74

dedi ve szn srdrrken, birden daha nce annemden rendi

im, Kani Kraliesi'nin 30 ocuu ile Frtna Tanrs'nn lluyanka
adl ejderi ldrmesi ykleri aklma geliverdi. Hemen szn ke
serek bunlarn dnda kalanlar anlatmasn rica ettim.
En nemli yk. Frtna Tanrs Telepinu'nun Hitit lkesini bra
kp gitmesi. Frtna Tanrs, bir kralieye kzm. Neden kzd bel
li deil! Kznca, sa ayana sol pabucunu, sol ayana da sa pa
bucunu giyiyor ve ortadan yok oluyor. O gidince, her taraf sis kap
lyor. Dalar, aalar, ayrlar, pnarlar, kaynaklar kuruyor. Hay
vanlar, insanlar sis ve susuzluktan perian oluyor. Hayvanlar yavrulamyor. nsanlarn ocuklar olmuyor. Tanrlar bundan akna
dnm, ne yapacaklarn bilemiyorlar. Buna zlen Gne Tanr
s bir ziyafet yaparak, btn Tanrlar davet ediyor. Ve onlara Fr
tna Tanrs'n arayp bulmalarn sylyor. Hepsi Tanr'y aramak
iin bir tarafa dalyor, ama bulamyorlar. Onun zerine bir kar
tal gndermiler, arasn diye. O da bulamam. En son bu grevi
bir ar alm. Ar, Tanr'y bir korulukta uyurken yakalyor ve onu
inesiyle sokarak uykusundan uyandryor. Tanr buna daha ok k
zyor ve lkeye baka felaketler getiriyor. Tanrlar akn. Ne yapa
caklarn, nasl onu bulup getireceklerini dnrlerken, ilerinden
biri "sihir yapalm" diyor. Bunun zerine, Kamrusepa adnda bir
kadn dinsel tren dzenleyip orada yle konuuyor: "Kapc 7 ka
py at, 7 srgy ekti. Kara topran altnda tuntan kazanlar
vardr. Onlarn iine giren bir daha kmaz. Onlar Telepinu'nun
kzgnln ve fkesini alsnlar, onlar geri brakmasnlar" diyor.
Bylece Telepinu geri dnyor. lkede sis kalkyor. Aalar bitki
ler canlanyor, insanlar douruyor, hayvanlar yavrulamaya bal
yor. Memlekete canllk geliyor. Bu ykdeki 7'ler de ta Sumerlilerden gelen etkiymi. Onlarn yklerinde de 7 kap, 7 da, 7 kat gk
gibi yediler bulunuyormu.
Anneme, "Neden acaba 7?" diye sordum. Gne, Ay ve 5 geze
geni simgeliyormu bu 7 rakam.

75

Annem bu yknn uydurulmasna neden olarak, "Belki bir za

manlar lkede yamursuzluktan byk bir kuraklk oldu. Kuraklk
uzun srerse, insanlar, hayvanlar susuzluktan ve gdaszlktan lr
ler. Bir ksm da lmemek iin lkelerini bile brakp baka yerlere
gerler. Byle bir olayn anlar kald akllarnda, onu da Tanrla
ra balayp byle bir yk meydana getirdiler" diye aklad.
Trkler de, o yzden Asya'dan g etmiler ya!
Bir de Gne Tanrs yok olmu. Doa canszlam, her ey ku
rumu. Onu da sihir yoluyla bulup getirmiler. Ve hayat yeniden
balam. Bu tablette ok krk olduundan, Gne Tanrs'nn yok
olmasnn nedeni ve nasl bulunduu renilemiyor.
Bir de Kumarbi efsanesi veya destan varm. Bunlar dinlemek
yle houma gidiyor ki. Bunlardan binlerce yl nceki insanlarn
neler dndklerini, neler uydurduklarn reniyoruz. Tanrlar
hep insan gibi alglamlar, genellikle onlar insan gibi davrandrmlar, ama bazen de insanlarn yapamayacaklar ileri yaptrmlar
onlara. Bunlar bana ok ilgin geliyor.
Kumarbi yks yle:
ilk alarda gn Alalu adl bir kral varm. O gkte bir taht
ta otumyormu. lk var olan Tanr Anu, onun ayaklar ucunda du
ruyormu ve Tanr'ya iki sunuyormu.
Annemin sylediine gre, Tann Anu, aslnda Sumerlilerin Gk
Tanrs An imi. Akadlar gelince ona Anu demiler; Hititler de onu
almlar, ama kendi Tannlarmdan daha kk grdkleri iin belki,
Alalu'nun aya ucuna oturtmular onu.
Gelelim ykye:
Alalu, 9 yl gk krall yaptktan sonra, Anu ona sava ayor;
sava kazanarak gk kralln onun elinden alyor. Alalu da yeral
t karanlna kayor. Alalu'nun Kumarbi adnda bir olu var. O
da yeni Gk Tanrs'nn aya dibine oturup, ona ikiler sunuyor.
Fakat, 9 yl geince, o da Anu'ya bakaldrp sava ayor. Anu, Ku
marbi ile ba edemeyeceini anlayarak, ge doru kamaya ba76

^VH

77

lyor Kumarhi, onun ayaklarndan yakalyor ve erkeklik organn

azyla koparp yutuyor. Buna ok seviniyor Kumarhi. Ant, "Ona
sevinip durma! Senin iine yle ar ykler koydum ki! nce seni
Frtna Tanrs'na, sonra Aranzah denilen Dicle Nehri'ne ve iki k
t Tanr'ya gebe braktm" diyor ve ge gidiyor. Kumarhi, iinde
kileri karmak iin tkrp duruyor. lk kan Tanr Teup Kumar
hi'yi grevinden indiriyor.
yknn bundan sonras, tablet krk olduundan bilinmiyormu. Yeni tabletler bulunursa diye bekleniyormu. Bu ykdeki 9
rakam da eski Trklerde ok kullanlyormu.
Annem, "Bak! Bir de Ullikummi hikyesi veya arks var. Ol
du olacak onu da anlataym" dedi.
"Kumarbi, kendisini tahttan indiren Hava Tanrs Teup'a kzyormu. Ona bir ktlk yapmay planlyor. Bunun iin eline bir asa
alyor. Ayana rzgr pabu yapyor. ehri olan Urki'ten ayrlp
"Souk Gl" denilen yere geliyor. Orada ok ok byk, bir utan
bir uca uzanan bir kaya gryor. O kaya ile yatyor Kumarbi. Efsa
ne bu ya! Kaya ondan gebe kalyor ve bir ocuk douruyor. Kumar
bi onun adn Ullikummi koyuyor. (Anlam, Kummiya ehrinin yk
cs.) Kumarbi onun ge gitmesini, Tanr Teup'u ayayla karnca
gibi ezmesini. Tanrlar gkten kular gibi datmasn sylyor ve
onu Ubelluri adl, dnyay zerinde tayan bir devin omuzlarna
koyarak denizde bymesini istiyor. yle de yapyor. ocuk bir gn
de bir metre, bir ayda 250 metre byyor. yle ki, deniz onun ancak
beline kadar geliyor. Ba da ge ulayor. Onu Tanrlar arasnda
ilk gren Gne Tanrs, gidip durumu Hava Tanrs Teup'a haber
veriyor. Teup ok korkuyor ve 70 Tanr'y toplayarak, onu yok etme
ye alyor, fakat baaramyor. Onun zerine Tanrlar Sumerlilern
Bilgelik Tanrs olan Ea'ya gidip, onlar bu kayadan kurtarmas iin
yakaryortar. O da Tanrlarn g ve yeri birbirinden ayrmak iin
kullandklar bir aletle bu kaya ocuu paralyor, bylece Teup
kurtuluyor."

78

Annem, Ullikummi'yi omzunda tayan devin Yunanllara "At

las" olarak alndn belirtti.
Annem, "Benim syleyeceklerim imdilik bu kadar. Bu yk
lerin o kadar krk ve okunamayan yerleri var ki, belki o yzden ne
amala yazldklar anlalamyor, ben de ok zetledim. Metinde
ok tekrarlar bulunuyor. Ayrca birka kk yk de var, ama on
lar da o kadar krk ki, ne balar ne de sonlar belli. O yzden sz
etmeye demez" dedi.
Bunlar yazp tam yataa gideceim zaman, masann zerinde,
annemin yazd bir kt gzme iliti. Merakla okumaya bala
dm. Kzlrmak ile ilgili bu yazy da nemli bulup, hemen defteri
me yazmaya karar verdim:
"Sen ey Marasanta (Kzlrmak)! Nerik Frtna Tanrs'nn kal
bine yaknsn!"
Marasanta eskiden yatandan kmt.
Fakat, Nerik Frtna Tanrs onu dndrerek gnee doru
aktt.
Bylece o Nerik yanna doru akt.
Frtna Tanrs Marasanta Nehri'ne dedi ki:
"Eer birisi Nerik Frtna Tanrsn kzdrrsa, o Nerik'ten ay
rlr."
"Sen ey Marasanta, sularn baka bir nehre, baka bir menbaa gnderme!"
Gn Frtna Tanrs Marasanta'ya dedi ki:
"Bu senin iin bir yemin olsun, yatan deitirme!"
Marasanta yatan deitirmedi.
Elim ok yoruldu yazmaktan, ama yine sermayeyi oalttm. yi
geceler sevgili defterim.

79

PROF. GTERBOCK'UN GEL*

20 TEMMUZ 1958

Bugn annem ok sevinliydi. nk, oktan beri grmedii ni

versitedeki Hititoloji retmeni Prof. Hans Gstav Gterbock Ame
rika'dan geldi. Annem bana onun resimlerini gstermiti. Faklteye
geldiinde ok genmi. Hatta profesr olduuna inanamamlar.
Buna karn salar beyaz-siyah karm gri renkteymi. Gen olma
sna ramen, Hititeyi ok iyi retirmi. O yzden annem ve arka
da Muazzez Teyzem bu dili pek sevmi ve iyi renmiler. Bir ke
resinde tablet arivine almak iin gelen bir ngiliz bilim adamna
Hitite bir tableti okurlarken arm, "Siz tableti kitap gibi okuyor
sunuz" demekten kendini alamam.
Prof. Gterbock, Boazky'e ilk kez 1931 ylnda gelmi. O yl
Atatrk'n verdii izinle, 1912 ylnda braklan kazya yeniden
balam Almanlar. Atatrk, Hititolojiye ok nem veriyormu.
nk, yaadmz topraklarn iinde ilk tarihsel belgeleri onlar
brakm. Daha nce Kayseri yaknndaki Kltepe'ye, Asur tccar
lar gelerek birok yazl belge brakmlar, ama onlar daha ok o
zamanki Anadolu'nun ticaret, ekonomi ve sosyal yaam hakknda
bilgi veriyorlarm,' Halbuki Hititler koca bir imparatorluk kurmu
ve o gnlerdeki siyasal olaylar hep yazya geirmiler. Byk Ata
trk, Osmanl anda hi nem verilmeyen Anadolu tarihi ile
Trklerin tarihinin aratrlmasn ve tarafsz olarak yazlmasn is
temi. Bunun iin aratrmalar planlamak ve ynetmek zere Trk
80

Tarih ve Dil Kurumlarn, aratrma uzmanlar yetitirilmesi iin de

Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesi'ni kurdurmu. Atatrk'n
Sumerlilere olan ilgisi de onlarn dillerinin bizim dilimize benze
mesi ve Asya topraklarndan g etmi olmalanym. O yzden
baka lkelerde Asuroloji olan^blmn adn, "Brakn u Samileri, blmn ad 'Smeroloji' olacak" diyerek deitirmi.
Prof. Gterbock, Boazky'e ilk geldiinde, kazdan, zerinde
hem hiyeroglif hem iviyazs bulunan bir yn kilit mhr bulun
mu. Hoca onlar zerinde alm, o zamana kadar bilinmeyen bir
ok hiyeroglif iaretlerinin okunularn zm. Bunlar daha son
raki almalar iin nemli birer anahtar olmu.
O yalnz niversitede annemlere hocalk yapmakla kalmam,
mzede alrlarken de onlara tabletlerin nasl kopya edileceini,
nasl kitap yazlacan da gstererek hocaln srdrm.
Annemin anlattna gre o Almanm, ama ailesinde Yahudi di
ninden olanlar varm. 1931 ylnda Almanya'da Hitler bakan
olunca, ailelerinde Yahudi dininden olan btn Almanlar ilerin
den atmaya balam. Daha spnra da oluk ocuklaryla beraber
hepsini eitli yntemlerle, zellikle zehirli gaz verilen odalarda l
drtm. Ne vahet! nsanlar bu kadar acmasz nasl olabiliyor, an
layamyorum. Ben sinekler, hamambcekleri bile ldrlrken
zlyor ve fena oluyorum. Hem Yahudi, Hristiyan ve Mslman
olmak insann elinde deil ki! Doduumuz zaman ailemizin gele
neine gre adlandrlyoruz, o yolda yrmek zorunda kalyoruz.
Hem ne fark eder, herkes insan deil mi? Dinleri insanlara Allah
vermi. Bir Allah var, her ey Allah'tandr dendiine gre, neden
Allah herkesi ayn dinden yapmam? Ve neden bu yzden insanla
r birbirine drtm? Aman ben neler yazyorum! Bykannem
duysa benim byle dndme kzar, ama ne yapaym, dn
meme kimsenin karmamas gerek.
Tarihte bazen akll grnen biri, devletin bana geip, u veya
?u nedenden sava karm; insanlar yok etmi, ehirleri yakp
81

ykm, milletleri ortadan kaldrm. te Sumerliler, Hititler ve on

lardan sonra gelen nice milletler ortadan kalkm. Dnmekten
korkuyorum, "Bizim Trkiye Cumhuriyeli'mize de byle bir son
gelir mi?" diye. Samalamaya baladm galiba.
Hitler de insanlar bata Yahudi olduklar iin ldrtm. kinci
Dnya Sava'n karp Hristiyanlar yok etmeye alm. O da
cezasn bulmu, ama o kadar insann canna kydktan sonra!
Hitler nce niversitelerdeki Yahudi profesrleri ilerinden
karm. Bu zavalllar isiz ve parasz kalnca, ne yapacaklarn a
rmlar. Hemen birlik olup baka devletlere kendilerine i verme
leri iin bavurmular, hibiri vermemi. Szde Hitler'den kork
mular. Bir adam koca dnyay nasl korkutmu bir trl aklm al
myor. En sonra bizim hkmete bavurmular. Sevgili Atatrk hi
korkmadan, "Hemen gelsinler!" diye onlara kucak am. Alman
hkmeti onlar gndermemek iin ok zorluklar karm, ama bi
zim hkmet ne yapm etmi, onlarn gelmelerini salam. An
nem, "1933 ylnda biz ancak on yllk bir cumhuriyet devleti idik.
yle olduu halde nasl herkesin korktuu Hitler hkmetine laf
anlatp onlarn gelmelerini salad, ayorum" diyor.
O zaman lkemizde stanbul niversitesi'nden baka hi ni
versite yokmu. O da hi ada bir eitim vermiyormu. Atatrk
onlarn gelmesinden yararlanarak birok yksekokul atrtm. B
yk bir eitim kalknmas balam lkemizde. Anneme gre, eer
onlar olmasa imi bizde yksekretim byle geliemezmi. zel
likle, opera, bale, tiyatro yksekokullar ve konservatuvarlarn al
mas ok nemli imi. nk, daha nce bu sanatlar hi yokmu
bizde. "Hepsi dine kar" diyerek dinciler onlar nlemi. Aslnda
sevgili Ata'mz daha ilk meclis kurulur kurulmaz bir eitim refor
munun gerektiini dnerek, almasn istedii okullara, eitli
dallarda uzman yetitirilmek zere d lkelere yetenekli genler
gndermeye balam. Onlarn istenilen dzeyde yetimesi, kuku
suz ksa srede olmayacakt. Bu sre, getirtilen bu uzmanlarla ka82

patlm. Bunlar arasnda Yahudi olmayp, Hitler rejiminden ho

lanmayanlar da varm. O zaman bir taraftan darda okuyan gen
lere, dier taraftan bu getirilen uzmanlara nasl para yetitirdi bizim
hkmet diye annem ayor.
Annemin Smeroloji hocas Prof. Benno Landsberger de ayn
ekilde Alman Yahudisi imi. Birinci Dnya Sava'nda Alman or
dusunda askerlik yapt halde, onu da biz kurtarmasaymz, ldreceklermi.
Ne yazk ki, Atatrk ldkten sonra halkmzn uyanmasn is
temeyen karclar onlar ilerinden atmaya balam. Bereket, sa
va bitmi, Hitler lm. Baka devletler onlar armaya bala
m. Annemin hocalar da Amerika'ya gitmi. Bylece hem onlarn
canlar kurtulmu, hem bizde Smeroloji, Hititoloji gibi birok ye
ni bilimin temeli atlm, hem de onlar bilim dnyasna yeni bulu
lar getirmiler.
Byk Ata'mz yalnz bizi dmanlardan kurtarmakla kalma
m; hem lkemizde byk bir kltr a balatm, hem bize, hem
de dnyaya birok bilim insan kazandrm.
Ne mutlu bize ki, onun gibi bir kurtarc, karanlk adan aydn
la kmamzn yolunu aan bir nderimiz olmu; ama ne yazk, ben
onu gremedim! Fakat, anneciim her konumamzda, Atatrk'ten,
onun lkemize ve biz kadnlara kazandrdklarndan, kendisinin g
rp geirdii o sava ve ban gnlerinden bir eyler anlatr; bylece
onu grm, o gnleri yaam gibi olur, onu daha ok severim.

83

HTT DLNN OZULUU

22 TEMMUZ 1958

Bugn yine annemi biraz bo buldum ve buraya geldiimizden

beri sormak istediim, fakat bir trl vakit bulamadm veya daha
ilgin sorularm olduundan atlattm "Hitit dili nasl zld?"
sorusunu sordum. Annem benim anlayabilmem iin olduka ayrn
tl olarak aklamaya alt. lk zlen kelimeleri yazd. Bylece
bu sorumun yantn da renmi oldum. "Unutmadan defterime
geireyim" dedim. Annemin anlarm yazmak zere bu defteri ba
na vermesi ne iyi oldu. Dorusu bunu hi akl edememitim. Oku
la gidince bunlar arkadalarma hem okuyacam, hem de onlarn
da anlarn yazmasn nereceim.
Hitit dilinin zlmesi, Akadca ve Sumercenin zlmesi gibi
uzun zaman almam. Birincisi, onlarn dillerini yazmak iin aldk
lar iviyazs iaretlerinin okunuu biliniyor; ikincisi, Hititler keli
meleri, isimleri bizim gibi birbirinden ayrarak, aralarnda biraz
boluk brakp yazmlar. Konular paragraflara ayrmlar. Halbu
ki, Akad ve Sumerliler kelimeleri ayrmadan birbiri ardnca yazyorlarm. Bu yzden kelimeleri, eklerini anlamak kukusuz ok
zor. imdi ben yazdklarm hi ara vermeden yazsam, dili bildii
miz halde, onlar okumak ne zor olurdu! Bir de dil bilinmezse ok
daha zor olaca akta. Bilim insanlarna ayorum, bu bilinme
yenleri nasl zebiliyorlar diye. Hititlerin bu yaz yntemi dilin
zlmesine ok yardmc olmu. lk olarak 1915 ylnda ek bil84

gini olan Hrozny (Hrozni okunuyor) bir cmleyi zm. Cmleyi

buraya yazmadan olmayacak; ama onu bizim harflerle yazacam.
Annem iviyazlann bizim harflerle yazmaya "transkripsiyon"
dendiini syledi. Cmle yle:
"nu NiNDA-an ezzateni watar-ma ekkuteni."
Bu cmlede NiNDA kelimesi Sumercede "ekmek" demekmi.
Onu Hititler kendi dillerinde okuyormu. Ondan sonraki -an ile
"ekmei" oluyormu, ezzat kelimesi Almanca yemek anlamna ge
len essen olabilir, teni'yi de Latincedeki "sizler" olmal demi
Hrozny. Bylece cmleyi "ekmek yiyorsunuz" olarak zmlemi.
Arkasndan gelen cmlenin de ona parelel olacan dnm.
nk, ondaki watar kelimesini de ngilizcedeki su anlamna gelen
water kelimesine benzetmi. Sudan sonra gelen ekku kelimesinin
imek olacan, arkasndaki teni kelimesinin de "sizler" olduu
aklanmt. Buna gre cmleyi "ekmek yiyorsunuz, suyu iiyorsu
nuz" olarak zm. Ondan sonra birok bilim insan bu dil zerin
de almaya balyor ve bu almalar durmadan sryor. Dilin
zlmesine Hititlerin yapm olduklar Sumerce, Akadca kelimelerin
Hitite karlklarn gsteren szlklerin byk yarar olmu.
Bu konuyu bizim tarih retmenine soracam, bakalm biliyor
mu? Bilmiyorsa, arkadalarma anlatmam isteyecek mi? Annem,
bu konularda Trke yazlm bir kitap olmadn, retmen ba
ka dil bilmiyorsa pek bilgisi olacan tahmin etmediini syledi;
daha dorusu retmeni sulamamam istedi. Ne olacak, kendisi de
retmenlik yapm, savunacak onu kukusuz.
Ben arkadalara Hitit dilinin nasl zldn bu defterden
okurum. imdi birdenbire aklma geldi, neden anneme iviyazlannn ve dillerinin ilk olarak nasl zldn de sormadm. Bunu
da bir vakit bulduum zaman sorarm. Bylece iin ban da renmi olurum. Yaa, var ol sevgili anneciim, bana neler reti
yorsun!

85

YASALAR
23 TEMMUZ 1958

Bugn yle ok yoruldum ki. Hava da bir hayli scakt. Kaz ye

rine gittim. Dnk yaplan kazdan bugn oka tablet kaca
tahmin ediliyormu. Bunu nasl anlyorlar bilmem! Ben de, tahmin
leri bakalm doru kacak m diye merak ettim. Hakikaten birbiri
ardnca tablet paralar bulunmaya balamaz m! Kimisi st ste,
kimisi oraya buraya dalm olarak ortaya kyordu. Bulundukla
r bina yklnca yine de un ufak olmamlar. Onlar, tozlar, kuru
mu amur ynlar, talar arasndan karmak yle kolay olmuyor.
Fralar, kk ekiler, malalar, baklar kullanlarak byk bir
dikkatle karlyor. ilerden bazlar bu hususta uzman olmu.
Yine de kaz bakan her ne olursa olsun onlar yalnz brakmyor,
hep yanlarnda duruyor.
Akam yemekten sonra, kan tablet paralan elden geldiince
temizlenmeye, ayn tablete ait paralar bulunup birletirilmeye al
ld. Birletirilenlerden okunabilen iki tablet parasnn, daha nce
bulunan yasa tableti grubundan olduu anlalm. Hemen anneme
Hitit yasalar hakknda bilgi vermesini rica ettim. "Yasalar, tophm
iinde yaplmas veya yaplmamas gereken davranlar, yanl dav
ranlara verilecek cezalan, insanlar arasndaki anlamazlklarn hak
geirmeden nasl zleceini aklar. Bir toplumda atmalar ya
sa ile nlenirse, o toplumda adalet gl olur" diye hemen sze ba
lad annem. Bugne kadar bilindiine gre ilk yasa yapanlar Sumerlilermi. Hititler onlarn yasalarndan rnek alm olmallar.
86

Daha nceki kazlarda 2 yasa kitab, daha dorusu tableti bulun

mu. Bunlar da o kadar tam deilmi. Krk yerleri sonradan bulu
nan paralarla tamamlanmaya allyormu. Hititler bu yasa ki
taplarnn kopyalarn yaptrarak, baka ehirlere, yarglar onlara
gre yaplsn diye gnderiliyormu. Bu tabletlere ait bulunan par
alar da asl yasa tabletinin krk ksmlarnn tamamlanmasna yar
dmc oluyormu. Bu iki yasa tabletinde 186 madde varm. Bunlar
bireylerin haklarn, mallarn, tarla, hayvan, ara ve gerelerini ko
rumaya ynelikmi. Yazlanlara gre, bir nc tabletin daha ol
mas gerekmi, ama henz bulunamam.
Annemin anlattna gre, Hititler, hakl ve haksz yarglayan
larn ancak Tanrlar olduuna inanyormu. Onlar her varln, hat
ta konuamayan hayvanlarn ve aalarn bile hakszla uramas
n istemiyorlarm.
Hayvan ve aa hakkn korumay duyunca, hemen anneme,
bizde byle bir yasa olup olmad sordum. O da, "Herhalde yok,
eer olsayd aalar geliigzel kesilmez, sokak kpekleri zehirlen
mez veya tabanca ile ldrlmezlerdi" dedi. Birden o zavall hay
vanlarn hali geldi gzlerimin nne, ok fena oldum. Byynce
ben de hayvanlann hakkn korumak iin elimden geleni yapmaya
karar verdim.
Hititlilerin hak ve hukuka ok nem verdikleri, sava karan
larn bile hakl veya haksz olabileceini, Tanrlarn onlar yargla
mas gerektiine inandklarndan anlalyormu. lkelerine her
hangi doal bir felaket geldi mi, ya krallarn ya da halkn sularn
dan dolay Tanrlarn cezas olarak dnmler.
Tanrlarn yargladna inanld halde, onlarn bu yasalar
yazdrdn bildirmiyor bu yasa kitaplar; ama yeryznde krallar
Tanrlarn vekili sayldndan, yasa koymay da onlar adna yap
yorlard herhalde.
Bu yasa kitaplarnda yazldna gre, toplum gelitike, krallar
zaman zaman bu yasalar deitirmiler. kence ve lm cezalan
87

ksmen kalkm. Bunlarn yerine tazminat konmu. Hatta zamanla

tazminat cezalar da azaltlm. alma veya kan davalar tazmina
ta evrilmi. Bunlara "gz gze, di die cezas" deniyormu. ld
ren ldrlyor, kol krann kolu krlyor, ev yakann-evi yaklyor.
Annem bunun zararn bana yle aklad: Biri birinin evini yakt
zaman, yakann evi de yaklrsa ikisi de ayn ekilde evden ola
caklar; ama yaklan evin yerine yenisi yaptrlrsa veya yapmas
iin para verilirse yakan cezalanr. Yaklan kazanr. Anneme lenin
yerine tazminat olarak ne verdiklerini sordum. Eer bir adam kav
ga sonucu ldrlrse, onun yerine kadn veya erkek drt kii veri
liyormu. Eer kaza ile lmse kazay yapan bir kii veriyor. Ku
kusuz bu verilen kimseler kleler. in ilgin yan, eer bir ahsn
tarlasnda birisi ldrlmse ve katili de bulunmazsa tarlann sa
hibi, bir krda ldrlmse o kra en yakn kasabann halk bu taz
minat vermek zorunda olmas.
Annem sonradan kaldrlm bir ikence cezasn anlatt; kulak
larma inanamadm, tylerim diken diken oldu. Sulu adam iki ta
rafndan iki kze balanyormu. kzleri kart ynden koturuluyormu. Bylece adam parampara oluyormu. Ondan sonra da
kzleri ldryorlarm. Ne byk vahet!
lm cezalar, tecavz etme, hayvanla cinsel iliki kurma, dev
let ve mabet kurallarna kar gelme gibi sular da veriliyormu.
Baz sularda, sulunun ocuklaryla birlikte btn ailesi ldrlyormu. Ne korkun!
Annem, lm cezasna hile yapmann da girdiini gsteren bir
olay anlatt: Kral Sarayn iki sunucusu Ziti'den kendisi ve yann
daki iki kii iin arap istiyor, iki sunucu, krala iyi araptan; di
erlerine, gsterdii araptan deil de baka araptan veriyor.
Adamlardan biri gelip krala ikyet ediyor. Dieri de onu onayla
ynca iki sunucu lme mahkm ediliyor.
Bir evi soyan hrsz yakalandnda aldklarn geri verdii gi
bi, zerine ceza olarak bir miktar gm veriyormu. nceleri bu

88

gm okmu, sonradan onu azaltmlar. alan kle olursa, onun

verdii gm daha azm. Fakat, isterse sahibi onun kulaklarn
veya burnunu kesebiliyormu.
Bana pek ilgin gelen bu yasa kitabnn sonunda, bir de satlan
mallarn fiyatlarnn yazl olmas. Anneme, "Bu fiyatlar hi dei
miyor muymu?" diye sormadan edemedim. nk, bakyordum
bizim lkede zaman zaman her eyin fiyat ykseliyor, zavall an
nem de durmadan yaknyor, "ne olacak halimiz?" diye. Annem de,
"Herhalde onlarn lkesi de, bizim lkenin Atatrk a gibiydi"
dedi. O zamanlar fiyatlar hi deimiyormu. Nedeni de, hi bor
almamz dardan. Annem o gnlerde borlanmadan bir taraftan
Osmanl Devleti'nin, dier taraftan yenildik sayldmzdan Birin
ci Dnya Sava'nn borlar denirken, tren yollar, eker, imen
to, dokuma fabrikalar, ky olan Ankara'da bakente yakr ekil
de yeni binalarn yapldn anlatt. Bu arada paramzn deeri de
hi dmemi. Buna "Atatrk mucizesi" diyor annem. Parann de
eri, bor para alnp denmezse ve bastrlan parann karl al
tn veya dviz olmazsa devletin kasasnda, karl olmayan para
nn da deeri olmazm, buna da enflasyon derlermi. Bilmem iyi
anlayabildim mi?
Hitit yasalarn yazarken yine aralarna neler kartrdm! Yasa
nn sonundaki fiyat listesinde hazr giyimin bulunmas ok ilgin.
3 500 yl nce Anadolu'da konfeksiyon varm. Annem, "Sen ne di
yorsun, Hititlerden en az 200 yl nce, Kltepe'de Asurlu tccarlar
koloni kurduklar zaman bile hazr giyim varm" dedi. Bu listeye
gre bir keten elbise 30 egel gm (bir egel 8,5 gram), mavi
renkli yn elbise 20 egel, bir ba rts 1 egel gm imi. Yiye
ceklerin ve ieceklerin de fiyat var. 1 l sv ya 2 egel, ayn l
tereya 2 egel, bal 1 egel, arap yarm egel gm imi. Ay
rca hayvan fiyatlar, tahl fiyatlar, maden fiyatlar da yazlyormu. Bakr, gmn en az yzde 1 deerinde imi. Annemin bun
lar nasl aklnda tuttuuna ayorum dorusu. unu neredeyse
89

unutuyordum. Bu yasalar, Pala, Luvi ve Hilil lkelerinde uygulan

yormu.
Bu akam yine uzun yazdm, gzlerim kapanyor, parmaklarm
yoruldu. Haydi hepimiz dinlenmeye!

90

MAHKEMELER
24 TEMMUZ 1958

Dn rendiim yasalar beni yle ilgilendirdi ki, frsat bulduk

a anneme bunlar hakknda sorular soruyorum. Kadncaz sorula
rmla bktracam diye korkmuyor deilim. Fakat, bildiim kada
ryla, annem o kadar sabrl bir insandr ki, bana asla bktm deme
yecektir.
Yasalar yaplm; peki bu yasalara gre nerede ve kimler yarg
lyordu tartmalar, sulular, merak ettim dorusu. Anneme, "On
larn mahkeme salonlar, yarglar var myd?" diye sordum. Tab
letlerde yazldna gre, yarg, kral kapsnda, kral veya bir bey ta
rafndan yaplrm. Annem, '"Kral kaps' deyince kapda durup
mahkeme yaplmyordu herhalde. Devletin ilerinin yapld bir
yer olmalyd. Belki de sarayn bir blmn oluturuyordu. Onun
iin de 'kral kaps' denilmiti. Osmanl Devleti zamannda, devlet
ilerinin yapld yere byk kap anlamna gelen Babli denirdi.
imdi de orada stanbul Valisi ve etraf bulunuyor. Onun gibi olma
l" dedi.
Annemin anlattna gre, bir tabletten sarayn dnda bir yarg
yeri olduu anlalyormu. Kral oraya byk bir trenle gidip, ge
reken yargy yapyormu. "Tren ok uzun anlatlyor tablette, ben
sana aklmda kald kadarn zetleyeyim" dedi annem.
Sabah olunca, kraln koruyucular saray kapsnn nce srgle
rini, sonra kaplarn ayorlar. ki tr koruyucu var. Bunlann bir
91

ksmna meedi, dierlerine altn mzrakllar deniyor. Bunlarn on

balar varm. Onba szn duyunca dayanamadm ve "Aaa, bi
zim onba gibi!" dedim. Bu da Sumerlilerden geliyormu. Onlar,
iilerini onar, yzer kiilik gruplara ayrarak balarna koyduklar
kimseye onba, yzba diyorlarm. O da Hititlilere geerek za
manmza kadar ulam demek.
Koruyucular tarafndan kaplar aldktan sonra, atla ekilen
kk bir araba geliyor kapnn nne. Kral, koruyucularn yard
m ile arabasna biniyor. Arabann arkasnda koruyucular, yanlar
da halkn arabaya yaklamasn nleyen askerler olmak zere yar
g yerine geliniyor. Burada bir adam, krala, davann ne olduunu
okuyor veya anlatyor. Kral, orada yargsn yapp, gerekli cezay
sylyor. Dnte daha byk katr koulu bir araba geliyor ve
kral onunla, yine koruyucular ve askerler eliinde saraya dn
yor. Saraya girince, koruyucu ba, kral saray grevlisine teslim
ediyor.
Anneme, "Neden acaba dnte katr koulu araba ile geliyormu
kral?" diye sorduum sorumu, "Herhalde saray tepede olduundan,
katrlar arabay daha gl olarak ekiyordu" diye yantlad.
Hitit krallnn ilk balarnda, bir de Panku denilen yarg mecli
si varm. Bunlarn yeleri soylulardanm. Bunlar, kral ailesini de
netim altnda tutuyor, anlaamamazlklar zmlyor, gerektiinde
ceza verebiliyorlar. Hatta krallar bile sorgulayp lm cezasna
arptrabiliyorlarm. Veliaht seiminde de onlarn onay gerekmi.
Demek krallar o zaman istedikleri gibi davranamyorlard, ama sa
valarla oray buray ellerine geirip byk devlet olunca, krallar
glenmi ve kendilerini yarglayabilecek Panku'yu kaldrarak b
tn gc ellerine alvermiler.
Hattua'n dndaki ehirlerde yarg iini garnizon kumandanlar
yaparm; ama kumandan yine de yalnz karar vermiyormu. Ona
yardmc olarak belediye bakan ve yallar meclisi bulunuyormu.
Kumandann kararlar verirken, kadn, erkek, kle, hizmeti deme92

den herkesin hakkna gre davranmas neriliyormu bir metinde.

"yiyi kt, kty iyi gsterme" deniyormu. Eer bir konuda karar
vermekte glk ekilirse, o zaman krala gnderilmeliymi. Eer bi
ri kraln kararna kar karsa, yani onu beenmezse, onun evi dar
madan ediliyormu. Kylerde de, yal kimselerden oluan ky
kurullar zermi anlaamamazlklar. Osmanl Devleti zamannda,
bizim kylerde de byle yallardan oluan ky kurullar varm.
Yarg ve mahkemeler konusunda, Sumerlilerin daha ada ol
duunu, onlarn zel yetitirilmi yarglar, jrileri, mahkeme sa
lonlar bulunduunu sylyor annem.
Yaplan mahkemelerde tutanaklar da yazlyormu, ama bulu
nan tutanaklar, daha ok devlet grevlilerinin yarglaryla ilgili ol
duu iin, halka ait tutanaklarn bulunup bulunmad bilinmiyor.
Annem, birka gn nce kan tabletler arasnda, byle bir tutana
n bulunduunu syledi ve konusunu ksaca anlatt bana.
Kralie birine, arabalar, atlar, tun, bakr aralar, giysiler, ku
malar, yay ve oklar, esirler, sr ve koyunlar ynetmek zere ver
mi. Bunlar alan da onlar bakalarna devretmi, ama verdiini
gsteren bir belge almam adamn elinden. Bu yzden o, mahke
meye verilmi. Mahkemede adam kendini, "Onlar ben almadm,
almadm, ktye kullanmadm. Bu arada ben Babil'e gnderildim.
Ben yokken bakalar onlar datm olabilir" eklinde savunmu.
Buna benzer daha baka tutanaklar da bulunmu evvelce.
Alnan verilen malzemeler iin makbuzlar verilmesine gerek ol
duu yasann bir maddesinde yle aklanm: Eer bir tapnak
grevlisine, saraydan altn, gm, giysiler, tun eya gibi arma
anlar verilirse, onlarn adlar ve arlklar, onlar kraln hangi
bayramda ve kimlerin nnde verdii yazlmal deniyormu; ama
ne yazk ki, byle belgeler henz bulunmam. Belki de onlar daha
nce sylediim gibi tahta tabletlere yazlmt diyor annem.
Bu gnlk yazacaklarm bu kadar sevgili defterim! Hi de az
deil yazdklarm, deil mi?
93

ALE YAPISI
26 TEMMUZ 1958

Bugn annemle konuurken, birden aklma Hititlerin aile yap

larn, kadnlarnn durumunu sormak geldi. imdiye kadar bunu
neden dnemedim diye atm kendime.
Annem, "Kzm, zel arivler olmadndan, bunlar da ancak
yasalardan ve dinsel metinlerden reniyoruz" dedi ve anlatmaya
balad. Ben de onu byk bir dikkatle dinledim. Onu dinlerken,
yzm kim bilir ne komik hal alyor ki, bazen lafnn arasnda g
lmsemeden edemiyor. rendiklerim yle:
Yasaya gre ailenin ba erkek. yle olmakla beraber, kadnn
haklar da korunmu. Cezalarda kadn erkek ayrl yok. Ayn su
a, erkek gibi ayn ceza veriliyor kadna. Evlenmelerde balk pa
ras var, buna karlk kz da eyiz getiriyor. Kz taraf sznden d
nerse, erkein verdii balk parasnn iki kat verilecek. Eer erkek
sznden dnerse, verilen balk paras kza kalyor. Kadnn l
m halinde, kadnn mal ve eyizleri ocuklarna dyor. Kocas
len kadn, kocasnn malna yar yarya ortak oluyor. Yalnz, kadn
len kocann yerine onun kardei ile, o da lrse kardei varsa yi
ne kardeiyle, yoksa yeenleriyle evlenmek zorunda.
Annem bu uygulamann Yahudilerin din kitab olan Tevrat'ta da
bulunduunu, bunu da onlarn Hititlerden alm olduklarn syle
di. Bu gelenek Anadolu'da ksmen srp gidiyormu. Mal kama
sn diye, kadn aileden bakasyla evlendirmek istemiyorlar.
94

Igveylik var. Boanmada elde olan mallar yar yarya payla

lyor. Kadn kle bile olsa bu uygulanyor. Kle kadn ve erkekle,
zgr kadn ve erkek evlenebiliyor. Erkek kle de olsa balk para
sn demek zorunda. Boanmada ocuklar babaya veriliyor. Kadn
yalnz bir ocuk alabiliyor.
Kz karma olduu gibi, cezas da var. Zina byk su. Zina
krda olursa, tecavz sayldndan adam ldrlyor. Fakat, evde
yakalanrlarsa kadn ve erkek ldrlyor. Eer kral onlar affeder
se veya adam karsnn yaamasn isterse, kadn ve erkek lmden
kurtuluyor. Ancak, yine de erkek cezasz kalmyor. O, ya ban r
terek gezecek veya plak olarak bir sarntan mabede kez su tayacakm. Ne ceza!
Hitit kadnnn i hayat hakknda bilgi ok azm. Hasat, deirmen
ilerinde alt biliniyor. Erkeklere gre yar cret alyorlarm.
Hitit kadnlarnn dinsel grevlerde byk nemi varm. Bun
larn banda "Tanr anal" geliyormu. Annem, "Bu sa Peygamber'in annesi Meryem'e paralel bir nitelik. Onu Hititlerden almlar
galiba" dedi. Tanr analar iin ayr bayram trenleri yaplyormu.
Mabetlerde, arkclar, algclar, danslar, sihir ve by yapanlar,
trenleri ynetenler, ryaya yatanlar hep kadnlarm.
Hititlerin kralieleri ok nemli. Onlar, ynetimde krallarla eit
haklara sahip. Kralielerin, lke ilerinde, politikada, dinsel tren
lerde kendi bana hareket etme yetkisi var. Onlar vakf kurabiliyor,
ba yapabiliyor, ynetmelik yazdrabiliyor, baka lkelerin kral
ve kralieleri ile zgr olarak mektuplaabiliyor. Onlar, "byk
kralie", "egemen kralie" gibi unvanlarla, devletler arasndaki ant
lamalara imza atabiliyor. Bu yetkiler, kraln salnda olduu gi
bi, ld ve tahta olu getii zaman ve lnceye kadar sryor.
Yalnz Hitit krallarnn haremleri var. Eer, kraln ilk einden olu
olmazsa, odalndan olan olu kral olabiliyormu. Hitit krallar
baka lkelerin kral kzlaryla evlenebiliyormu. Kendi kzlarn da
ayn ekilde evlendirebiliyormu.
95

Aman ne ok bilgi varm Hitit kadnlar hakknda. Annem de

bunlarn hepsini aklnda tutmu. Yine de onun anlattklarn tam ya
zabildim mi, bilemiyorum. Vakti olursa, ona yazdklarm okumak
istiyorum. nk, defterimde yalan yanl bilgiler olsun istemiyo
rum. Bu akamlk da bu kadar. yi geceler benim sevgili arkadam,
defterim!

96

IVIYAZILARININ OZUMU
27 TEMMUZ 1958

Anneme Hitit yazlarnn zlme yksn anlattrdktan son

ra, neden daha nce iviyazlarnn ve dillerinin zmn anlattr
madm dnm, onlar renmeyi de daha sonraya brakm
tm. Zaten hepsini birden aklmda tutmam zor olurdu herhalde. Her
neyse! Bugn yemekten sonra dinlenirken dayanamadm ve korka
korka, "Ne olur anne, bugn bana iviyazlarnn, Akad ve Smer
dillerinin nasl zldn anlatr msn?" diye sordum. Hi krar
m beni! Hemen anlatmaya balad. Ben de ne olur ne olmaz, syle
yecei adlar unutabilirim diye kalemi kd yakalayp gnlme
yazmak zere notlar almaya hazrlandm.
yk ok uzunmu. Annem elinden geldii kadar ksa anlatma
ya alacan syledi.
u Batl insanlar ne kadar meraklym. Bizim insanlarmz ise
hep uyumu veya uyutulmu. Ne olacak, lkemize matbaa Avru
pa'dan 250 yl sonra girmi. Okullar yok, medrese denilen din okul
larnda yalnz dinle ilgili konular okutulmu. Okumak gnah, yaz
mak, dnmek bile gnahm.
iviyazl tabletlerin kt yerler, bizim topraklarmzn snrla
r iindeymi; ama bizim insanlarmz ne yer stnde grnen ykn
tlara, ne onlar arasnda grnen resimli, yazl talara ilgi gster
miler. Hele bu ykntlarn allnda ne olabilir diye dnmemiler
bile. lk kez 1616 ylnda, Pietro della Vella adl bir talyan gezgin97

ci, Irak'n kuzeyinde bir yerde gezerken, zeri iviyazh bir tula bu
luyor. Fakat, tula zerindeki iaretlerin ne olduunu anlamyor.
Belki yazdr dncesiyle, onu talya'daki Vatikan Mzesi'ne gn
deriyor. Bizde o zaman mze olmad gibi, mzenin ne olduunu
bilen bile yokmu. Onu grenler, tulann zerindeki izgilerin ss
m, yaz m olduunu uzun yllar tartm durmular.
Danimarkal gezginciler, 1763 ylnda, ran snrlar iinde, eski
Persepolis ehrinin ykntlarn gryorlar. Burada saray olabile
cek byk yaplarn, mezar talarnn kalntlar bulunuyor. Bu bi
nalarn kap talar zerinde, izgilerden oluan iaretler gryorlar
Bunlar kopyalayp, lkelerinde yaymlyorlar. Bu yaynlar gren
merakllar, balyorlar bunlar ne olabilir diye kafa patlatmaya.
Aklllar ok o zaman Batllarda. Birok kimsenin yapt alma
lar sonucu, bu iaretlerden bir ksmnn harf, bir ksmnn hece, bir
ksmnn da kelime yazs ve her yaz eidinin ayr bir dile ait ol
duunu sylyorlar. Bu arada baz bilginler, ran'a, Hindistan'a gi
derek ran'n eski dili Perseyi renip, onlarn Avesta denilen din
kitaplarn Bat dillerine eviriyorlar. Bylece oralarda Pers diline
kar byk bir ilgi uyanyor. Persenin yardmyla, bu kitabelerin
sa'dan nce 600 yllarnda yaam olan Ahamenit krallarna ait
olabileceini, dillerinin de Avesta diline akraba olmas gerektiini
dnmler ve bu kitabelerdeki harf yazs olarak nitelenen st sa
trlarn Ahamenit krallar yazdrm olmal demiler. Bu varsaym
lara dayanarak, 1802 ylnda, Almanya'da bir lise retmeni olan
Grotefend, harf yazs olan blmn, binay yaptran kraln ad ve
binay ne amala yaptrm olduu yazlm olmal demi ve Pers
krallarnn adlarn o harflere uydurarak, "Histaspas'n olu, krallar
kral byk Kral Darys" satrn okumu. Bu yazda 37 harf 5 ke
lime iareti varm. Bunlardan // iaretin nasl okunduunu bulmu
Grotefend.
Ondan 30 yl sonra, bir ngiliz casus subay olan H.G. Rawlinson, ran'dan Mezopotamya'ya gidi yolunda, yz metre ykseklik-

98

teki kayalar zerinde kazlm normal byklkte insan kabartma

lar ile iviyazsyla yazlm kitabeleri gryor. Adam, yaam pa
hasna, kayalara ip merdivenlerle trmanarak, bunlarn ilk blm
n oluturan Perse yazlm ksmn kopya ediyor. Buradaki ka
bartmalarda, Kral Darys' ve ona bakaldranlarla, onlar krala
teslim eden iki grevli grnyormu.
Byk bir kayann yznde 40 metrekarelik bir yer dzeltilerek
hem kabartmalar yaplm, hem de yazlar yazlm. Orada da dil
ve tr yaz varm.
Bu eski insanlarn yaptklarn rendike ve grdke ap ka
lyorum. Onlar hi de ilkel deillermi. Bazen kendimize bakyo
rum, bizler onlarn yannda daha ilkelmiiz gibi geliyor bana. O ka
yalara o kadar resmi yapmak, yazy yazmak bugn bile ok zor g
rnyor. Boazky'e geldiimden beri, bende btn eski kalntlar
gidip grme merak balad. Olanak bulduum zaman hi karma
yacam diye kendime sz veriyorum.
Bu subay oraya iki kez daha giderek tr yaznn kopyalarn
tamamlyor. Alman retmenin yapt zmden haberi olmadan,
fakat ayn yntemle ilk yazy zyor. O arada Irak'n kuzeyinde,
Ninova'da yaplan kazlarda, Kral Asurbanipal'in kitapl bulunu
yor. Orada ayn yazyla yazlan szlkler yoluyla, kaya zerindeki
ikinci dil olan Akadca zlm. nc dil de Elamca imi, ama
bunlar zerinde birok bilim insan alm. Sonunda 4 bilgine,
Akadca yazlm ayn metnin kopyalar, mhrl zarflar iinde
okumalar iin gnderilmi. Onlar geri gelince bakmlar ki, hepsi
de ayn anlamda okumular yazy. Eh, artk yeni bir bilim dal or
taya kt diyerek, onun adn "Asuroloji" koymular.
Fakat, daha Smer'den, Sumerlilerden kimsenin haberi yok.
Yalnz Asurbanipal kitaplnda bulunan baz tabletlerde, satrlar
arasnda baka dilde yazlar olduunu, baz ahs adlarnn Akadca
olmadn anlyorlar, ama hangi dil olduunu bilemiyor alanlar.
1889 ylndan sonra, Gney Mezopotamya'da yaplan kazlardan
99

balam o anlamadklar dilde tabletler kmaya. Bu kez bilginler,

Asur tabletleri ve Sumerlilerin yaptklar Akadca ve Sumerce sz
lkler yoluyla da Sumerceyi zyorlar.
Annem bir Akadca, bir Babilce ve Asurca dedi anlayamadm ve
bunlarn ayr ayr diller mi olduunu sordum. Asl Akadca imi. O
birbirinden ok ayr olmayan Asurca, Babilce denilen iki leheye ay
rlm. Mezopotamya'nn kuzeyinde yaayanlar Asurca, gneyinde
yaayanlar Babilce konumular. Bu dil Arapa, branice kkenden
geliyormu. Bunlara Sami dil deniyormu. Sumerce de, daha nce
yazdm gibi, bizim dilimize benzeyen bitiken dil grubundan.
Annemin anlattna gre, d lkelerdeki niversitelerde Su
merce ve Akadca okutulan blmn ad Asuroloji imi. Dil ve Ta
rih Corafya Fakltesi'nde bu blmn adnn Smeroloji olmasn
Atatrk istemi. O, Sumerlilerin Asya'dan g ettiklerini ve dilleri
nin de bizim dilimize benzediini yabanc kaynaklardan okumu. O
yzden, belki bizim atalarmz olabilirler diye dnm Sumerlileri. Anneme, "Byle olabilir mi?" diye sordum. Annem, "Kzm,
byle konular ekipler halinde allarak bir sonuca varlabilir. Bi
liyor musun, Atatrk'e yabanc bir bilim adam 'Sumerliler Trk'
demi. Atatrk byle bir sonuca varlabilmesi iin bilimsel aratr
malar yaplmas gerektiine inanyor ve adamn szne kulak asm
yor. Bu aratrmalar yapacak uzmanlarn yetimesi iin Dil ve Ta
rih Corafya Fakltesi'ni kurdurtmu."
Annemden rendiklerimi bilmem iyice anlayabildim ve yaza
bildim mi? Yarn yazdklarm kendisine okurum. Yanl yerleri
varsa dzeltirim. Bu konuyu renip, yazdm iyi oldu. Bazen ar
kadalarla byle merakl konulun tartyor, kim ne biliyorsa birbi
rimize anlatyoruz. Bunlar yazmasaydm, bir sre sonra byk bir
ksmn unutacaktm kukusuz.

100

HITITLERDE R
28 TEMMUZ 1958

Bugn ilgin bir tablet paras bulunmu. Ben merakl, hemen

ne olduunu sorup soruturmaya baladm. Tanra tar iin yazl
m bir iire aitmi. Hemen "Aaa Hititler de iir mi yazyormu?"
dedim. Annem glerek, "ark sylediklerini biliyorsun, onlar iir
den olmuyor mu?" dedi. Doru ya! Bazen ben de ne aptal oluyo
rum. Hemen anneme "Eer bu iirin iviyazsndan evirisi yapl
msa, ben onu defterime geirmek istiyorum" dedim. Annem ona
ait yazy bulup bana verdi ve "Bundan yazabilirsin" dedi. iiri sa
tr satr deil de, ondan anladklarm yazacam buraya. Onda ya
zlanlara gre tar'n iyileri ve ktleri denetleyen bayan yardm
clar varm. tar beendii ve sevdii aileleri korusun diye Ninatta, Kulitta, intal-irti ve Hamarazunna adl meleklerini onlara gnderirmi. Bu aileler ilerini glerek ve nee iinde yaparlarm.
Gen gelinler uyum iinde kuma dokurlar, gen erkekler de kav
gasz grltsz tarlalarn srermi. Bu yzden severmi tar onar. Bu Tanrann sevmedii, beenmedii kimselere de Ali, Halzari, Taruvi ve inanda-dukami adndaki melekler gider, onlar d
zene sokmaya alrm. nk onlar ev ilerini inleyerek, szlana
rak yapyorlar. Gelinler birbirlerinin ban yolup uyum iinde ku
ma dokumuyorlar, erkek kardeler birbirine dman, kavga et
mekten tarlalar sremiyorlarm. tar'n sevip sevmedii kimsele
ri bugn biz de beenip beenmeyiz, deil mi defterim?

101

Dier taraftan iir, tar' yle suluyor ki, ardm dorusu. E

lerin birbirini sevmesi veya birbirlerine kar kt davranmalar s
lar yzndenmi. O da kendisine yaklaan adamlara bakn neler
yapm: Sen tar! Kocalar silip spryorsun! Bir adam ihtiyar
lattn, dier bir adam dndrp dolatrdn, baka bir adam en g
zel anda mahvettin. Sen I star! Adamlar taze prasa gibi paral
yorsun! Adamlar durmadan tohum gibi dattn, btnyle yok et
tin. Onlarn stlerine len giysileri giydirip kirletiyorsun! Temiz gi
yinenleri de gz ard ediyorsun. Bir bakasn da yedirip iirip sar
ho ediyorsun. Sen tar! Erkekleri bitiriyorsun.
Bu satrlar okuyunca anneme, "Bir air, Tanraya nasl yaza
bilmi bunlar?" diye sordum. Meer bunlar Gilgame destannda,
Gilgame'in kendisi ile evlenmek isteyen tar'a sylediklerini yanstyormu. Hititler onu ayr bir konu iine almlar. Gryorsun ya
defterim, Hititler edebiyatlarn oradan buradan kaparak meydana
getirivermiler. Ama onlarn da en byk yaratcl tarih yazcl
olmu. Anadolumuz tam kltrler yata. Her gelen kltr moza
iine bir ta koymu.

102

BYLER
29 TEMMUZ 1958

Bu sabah uykudan uyannca sabah olmam gibi geldi. nk,

her gn penceremizden szlen gnein prl prl nlaryla gz
m aardm. Saate baktm, her gn uyandm zamand. Galiba
yamur yaacak dedim. Aa indiimizde yamur balamt bile.
Kazya gidecek olanlar hem ardlar, hem de canlar skld. ar
dlar, nk Anadolu'da yazn yle kolay kolay yamur yamazm. Canlarnn sklmasna neden de kaz yaplamyor, bylece sa
yl gnlerden bir gn boa gitmi oluyor. Dier taraftan Beki Ah
met Aa ok memnun, balar baheler su grd diye. Ne garip dn
ya, birini sevindiren olay dierini zyor. Tabiat anann insanlar
ayn anda sevindirmesi de olanaksz.
Yamur balaynca herkes ieride yaplacak ilerine sarld he
men. Bo durmak yok. Kazdan kan anak mlek ve tablet par
alar elden geldiince temizlenerek, birbirlerine uyanlar bulunma
ya alld. Beni en ok bu i elendiriyor. Byle i balaynca he
men yanayorum alanlara. Bulmaca gibi geliyor bana. Parala
r bulunanlar yaptrlyor, tamam olanlarn fotoraftan ekiliyor
veya krokileri yaplyor, llyor. Ayn yerden kanlar bir araya
getiriliyor. Bunlan yaptktan sonra, onlar tarihlemek, yaymlamak
da gerek. Dorusu arkeolog olmak da yle kolay i deilmi.
Arkeoloji, geen yzyl km ortaya, ama o zamanlar pek bilim
sel yaplmyormu kazlar. imdi her ey planl, ll. Gn getik
e daha geliecek diyorlar.
103

Annemin, elindeki bir tablet parasn dikkatlice okumaya al

tn grdm. Ona bakarken gz gze geldik. Gel yanma diye ia
ret edince hemen kotum. "tar, bu elimdeki parada ne yazyor bil
bakalm?" dedi. Nereden bilecektim ben! Gld ve "Bak, bu Hititlerin bylerinden biri, ama okunmas ok zor" dedi annem. "B
y" kelimesini duyunca byk bir merak sard beni. Gnmzde de
byclerin olduunu, by yapyoruz diye insanlarn aldatldn
duyuyoruz. Demek Hititlerde de yaplyormu by. Bizde yap
lanlarla karlatrmak iin, bunlar muhakkak renmem gerek.
Anneme, "Ne olur Hitit bylerini anlat bana" dedim. O imdi
lik elindekinden okuyabildiklerini bana aktaracan, hatrlattm
takdirde daha geni zamanda bakalarndan sz edeceini syledi.
Kukusuz ok sevindim. Elindeki tablette yazlanlarn bir ksmn
daha nce bulunanlardan biliyormu. Bu by, kavga edenleri ba
rtrmak iinmi.
nce bir domuz kurban ediliyor. Byy yapan kadn yle sze
balyormu: "Eer baba ile olu, koca ile kars, erkek karde ile kz
karde kavga ederlerse, kavga ettikleri zamanki diller, kt szler bu
domuz gibi kesilsin! Bu domuz nasl bir daha gkyzn ve yavrula
rn grmeyecekse, ktlkler, lanetler bu kimseleri grmesin!"
ok ilgin, aileler iinde kavga her zaman var olmu. Olmasay
d ne olurdu! nsanlar birbiriyle her zaman iyi geinip kavga ile ze
hir etmeselerdi gnlerini! Ama kim dinler!
By konusu beni fena sard. Ne olursa olsun anneme bugn
onlar anlattrmaya karar verdim. Akam odamza ekilir ekilmez
annemin yakasna yaptm, haydi anne byleri anlat diye. Bazen
ben de ekilmez olduumun farkndaym, ama aldrmyorum. An
nem, anlatmaktan bktm deyinceye kadar sormaktan vazgemeye
ceim. Buna sen de ahit ol sevgili defterim. Bunlar hep senin iin
reniyorum, bu iyiliimi de unutma!
Anneme nce by ve sihir dediimiz olaylarn ne zaman ba
ladn sormakla sze giritim. Annem benim ne kadar sabrsz ol
duumu bildii iin adeta bu soruyu bekliyormu.

104

"Sihir ve bynn insanln var olmasndan itibaren baladn

syleyebiliriz. Yazdan nce insanlarn by yaptklarna kantlar
var" diye konuya girdi annem.
lkel insanlar nne geemedikleri olaylar alt edebilmek iin
areler aramlar. Baz davranlarla onlar engelleyebileceklerini
veya elde edebileceklerini dnmler. Bylece by ortaya k
m Bakasna zarar vermek iin yaplan bylere kara by diyor
lar. Birisi bir ylan ldrrken bir bakasnn adn sylerse, onun
lmn istiyor demekmi. Bir dinsel trende kullanlan ve yakl
mas gereken gereleri yakmayp, birinin bahesine veya tarlasna
gmerse, o da kara by saylyormu. Byle yapanlara Hitit yasa
larna gre lm var. Byler iyi amaca ynelik yaplmal imi. B
y yapanlar, tapnaklardaki rahibelerden. Metinlerde onlara "yal
kadn" deniyormu. Bunlar, bilinmeyen glerle uratklar iin,
krallara bile etki yapabilirlermi.
Hastalklar iyi etmek, evdeki hayaletleri kovmak, aile iindeki
kavgalar, ba, bahe ve tarlalara zarar veren kurakl nlemek,
bulac hastalklar yok etmek, doumu kolaylatrmak, iyi ans
getirtmek, insanlarn ocuk sahibi olmasn ve cinsel gc sala
mak iin yaplan byler iyi byler saylyor.
Cinsel gc salamak iin, ister kadn, ister erkek olsun, ona si
yahlar giydiriyor by yapan. Orasna burasna siyah ynler bal
yor. Sonra onlarn hepsini kartp nehre atyor ve "Bunlar bu kim
senin zerinden aldm gibi, o her ne gnahtan bu hale geldiyse,
onun gnah da bylece zerinden alnsn!" diyor.
ocuu olmayanlar iin, byc kadn dourgan bir inein boy
nuzunu eline alarak Gne Tanrs'na dnp, "Tanrm, nasl bu inek
dourgansa bu kii de yle bereketli olsun. Evi kzlar, olanlar, to
runlar ve torunlarn torunlaryla dolsun!" diyor.
Annemin anlatt u by de bana ilgin geldi. Eer bir erkek
kadn gibi davranrsa, cinsel gc yoksa byc onun bir eline ay
na, dier eline i veriyormu. Onu bir kapdan geiriyor. Geerken
105

eline verdiklerini alyor ve ona bir yay veriyormu ve "Nasl senin

elinden kadnlara ait olanlar alp yerine yay verdimse, sana da er
keklik yle gelsin" diyormu.
Annem, "Aklmda kalanlarn hepsini mi istiyorsun" deyince,
dorusu dayanamadm ve hemen "Neden olmasn?" dedim. Bu ko
nu ok houmu gitmiti. Acaba ilkel dnceler bende de mi var di
ye aklma geliverdi.
Kavga edenleri bartrmak iin baka bylerde varm. Bun
lardan birinde balmumundan veya hamurdan dil ve eller yaplyor;
sonra bunlar kavga edenler tarafndan ezilip un ufak ediliyor veya
bir kap krlyor; bylece kt diller krlsn diyormu byc ka
dn. Bir de saa sola ateler yaklyor, arasna 7 ta dikiliyor. Sonra
bu talar ayaklarla atee atlyor. Yaplan fenalklar, edilen beddu
alar bylece yok oluyormu.
Evleri ktlklerden korumak iin donyandan bir kpek fig
r yaplp evin bir kenarna konuyor ve byc kadn ona "Kk
kpek, sen gndz evin bahesine bakalarnn girmesini nlediin
gibi, gece de eve ktl sokma!" diyormu.
Ktlklerden arnmak iin yaplan byler ok ilgin. Hatalkina denilen bir bitkiden kap yaplyor. Arnmak isteyen bu kap
dan geiriliyor. Geerken, byc kadn yle sylyor: "Hatalkina sen bir dikensin, ilkbaharda beyazlara, sonbaharda kankrmz
elbiselere brnrsn. Altndan geen koyunlarn, srlarn tyle
rini yolduun gibi bu kimsenin ktlklerini ek al."
Hatalkina'nn nasl ve ne tr bir bitki olduu bilinmiyormu.
Ktlklerden arndran baka bir by de yle:
By yaptrann giysileri alnyor, vcutlar ovuluyor Bylece
kt szler vcutlarndan kyormu. Sonra tuzlu su ile eller, yzler
ykanyor. Bu ykanma suyu bir kzn boynuzuna dolduruluyor, a
z mhrleniyor. Bu mhr, ancak eskiden yaayan krallar lkeyi de
netlemeye geldiinde knlabilecek. Bu eski krallar gelemeyeceine
gre, istenmeden sylenen kt szler, beddualar bu boynuzun iin106

de kmamak zere kalyor. Bylece by yaptran fenalklardan

arnyormu.
Annem, "Sonuncuyu da syleyip hemen uyuyacam" dedi.
Onda da by yapan kadn, bir kuru soan alp katlarn ayr
yor; ayrrken de, "Bu soann katlarn nasl ayryorsam, ktlk,
lanet ve pislik bu insandan yle ayrlsn!" diyormu.
Annem bunlar anlatrken unutmayaym diye kk notlar al
mtm. Bu notlardan yararlanarak rendiklerimin hepsini bu def
tere geirdim. Bugnlk de bu kadar yeter, deil mi sevgili defte
rim! Her gn senin de bilgi sermayen artyor. Bana kalsa sen mut
lu olmalsn. Eer bir karalama defteri olsaydn, ileri bitince seni
kaldrr pe atarlard; ama bir gn gelecek seni okumak isteyenler
arasnda elden ele dolaacaksn. O zaman bunlar yazdm iin ba
na teekkr etmeyi unutma emi!

107

KALE KUMANDANI YNETMEL

30 TEMMUZ 1958

Bugn her nedense canm dar kmak istemedi. Annem kalk

tktan sonra uzunca bir sre yattm. Aa indiimde abadan
baka kimse kalmamt binada. Sabah kahvaltsn karmtm.
Fakat, amz Bay Glbek, "Haydi kk hanm, sana zel bir
kahvalt hazrlayaym" deyince, ok houma gitti. Peyniri, ya, ba
l, st ve kzarm ekmek ile gelen yiyecekler nme konunca,
kurtlar gibi ackverdim. Aba da karma oturdu ve bana stan
bul hakknda sorular sormaya balad. Meer stanbul'u hi grme
mi. Doma byme Kayseriliymi. Ermeni asll olduunu, hepi
mizin vatan bu topraklar ok sevdiini syledi. Atatrk' grm.
Ona hayran olmu. "Onu grmem benim iin en byk bir mutlu
luktu, lnceye kadar gzmn nnden kaybolmayacak o!" der
ken, gzlerinin sulandn fark etmem beni de ok heyecanlandr
d. Bu havadan kurtulmak ister gibi konuyu deitirerek, bana de
nizi, yollar, tramvaylan anlattrd. Ben de ayrca eski konaklardan,
vaktiyle iinde oturanlardan uzun uzun sz ettim. Bu konumadan
ikimiz de ok holanmtk. Kaz yerine gitmek istemediimi sy
leyince, "Haklsn, bugn darda boucu scak var; ieriler olduk
a serin, bugn de burada dinlen!" dedi.
Bu frsattan yararlanmak iin annemin akam elime tutturduu
kitab okuyaym dedim. Meer kitap Almanca imi. Kaz yapanlar
burada kendilerinin yararlanabilecei kk bir kitaplk olutur108

mular. Birka kez orada bulunan Almanca kitaplar gzden geir

mi, onlar bir hayli anlamtm. "Bu elimdekini daha dikkatli oku
yaym, bakalm ne kadarn anlayabileceim" dedim. Szl yan
ma aldm, baladm okumaya. Okuduka byk bir ksmn anlyor,
anladka seviniyordum. yle houmu gitti ki! "Bunlar anlamakla
kalmayaym, rendiklerimi yazaym da akama anneme okurum,
doru iseler defterime yazacaklarm hazr olur" diye dndm.
Akam annemle yalnz kalp yazdklarm ona okumaya balayn
ca, annem kulaklarna inanamad. "Mademki bu kadar Almancay
anlayabiliyorsun, bana sormana gerek kalmayacak artk. Kutlarm
seni" dedi. Ben de bu baarmdan dolay dorusu ok mutlu oldum.
Annem baz anlayamadm yerleri, cmle dklklerini dzelt
tikten sonra, ben de onlar sen sevgili defterime geireceim imdi.
Okuduum konu ok ilgin geldi. Buna gre Hitit Devleti snr
larnda, kale eklinde ehirler bulunuyormu. Bu ehirleri yneten
kumandan veya bir bey bulunuyormu. Okuduum kitapta, bu y
neticilerin sorumluluklarn ieren bir ynetmelikten sz ediyordu.
O kadar ok sorumluluklar varm ki adamlarn! Kolay deil, kral
adna ynettikleri bu yerlerde, onlar da birer kk kral gibiler. Bu
kimseler genellikle kral ailesinden oluyor. Fakat, onlarn, yksek
dzeydeki kimselere zel davranmalar yasaklanm. Daha doru
su iltimas yok. Dul kadnlara, yetim ocuklara yardm yapmak, on
lar korumak zorundalar. ehrin korunmas iin, ehir kaplar i ta
raftan kilitleniyor. Tarm iileri, srlar, kkba hayvanlar, atlar
ve eekler dar braklmayacak. Kale kaplar iinde insanlarn gi
rip kaca kk kaplar, merdivenlerin ba ksmlar, mazgallar,
pencereler iyice kapanacak, kap kanatlar ve srgleri yeterince
salam olacak.
Grne gre, her an dman saldracak korkusu var snr e
hirlerinde. Bu yzden ne kadar sk korunuyormu
lgin olan, bu ehre veya kaleye ait otlaklarn, koruluklarn,
balarn, bahelerin ve samanlklarn etrafnn da salam duvarlar109

la evrili olmas. ehir surlarnn dnda su hendekleri varm. Bu

bizim stanbul'un surlar ve onlar eviren su hendekleri gibiymi.
Bunlarn bakm, ehre temiz su getiren, pis sular atan kanallarn
yapm ve bakm da kumandana ait.
Bu kaleler iinde ykanma evleri dedikleri bir tr hamamlar da
varm. Bunlarn taban ksmlar su geirmez bir harla svanm.
Kullanlm sularn dar akmas iin oluklu bir ta bulunuyor. Du
varda da temiz suyun dardan girdii bir oluk delii. Sular knklerle girip kyor. Belgeye gre temiz sular asla kirlenmeyecek.
Hamam suyunun stlp stlmad yazlmyor. Herhalde kn
buz gibi souk su ile ykanmyorlard. u belli ki, Hititler de Sumerliler gibi temizlie ok nem veriyorlard. Daha nce yazdm
gibi, dinsel trenlere ykanm olarak gitmek gerek. Annemin anlat
tna gre, bir metinde, kraln ykanma suyunda bir sa teli bulu
nursa, suyu getirenin ldrld yazlyormu. Bizim insanlar
mz bunu duymal! Ne pislik iinde yaayanlarmz var, ama suyu
yeterli bulamazlarsa ne yapsn insanlar! 3 500 yl sonra, ayn top
raklarda temizlik ve su sorununun olmas ne korkun!
in ilgin yan, hamam sularyla birlikte bir de iki sunucusu
nun evinin su kanallarna dikkat edilecekmi. Herhalde iki sunucu
dedikleri, iki de yapyor ki, ona su gerek olmal. Eve giren temiz
sularn pis sularla karmamasna dikkat edilmesi zellikle belirtil
mi. Bu bilgiler arasnda beni artan bir konu da birikinti sularn
bile kulara ve hayvanlara zarar vermeyecek ekilde temiz tutulma
snn nerilmesi.
Kale kumandan, kale duvarlarnn, kraln evinin, ahrlarnn ve
depolarnn bozulan duvarlarnn iyice kazlp, salam ve dzgn
olarak onarlmasndan da sorumlu. Anlaldna gre, bu snr ehir
lerinde krallarn ayrca evleri, ahrlar ve depolar varm. Oralar de
netlemeye geliyorlard herhalde veya sava srasnda kalyorlard.
Kumandanlar tapnaklara da gz kulak olacaklar. Rahipler yok
sa, onlar atayacaklar. Tanrlarn gnlk kurbanlarnn salanmas110

na, dinsel trenlerinin yaplmasna dikkat edecekler. Ayrca, ynet

tikleri insanlarn sal ve mutluluklarndan da kumandanlar so
rumlu.
Kalenin iine yabanc sokulmayacak. Duvarlarn altnda, kale
odalarnda ate yaklmayacak. Kalede kullanlacak odunlarn l
s bile verilmi. Odunun kalnl 12 parmak, uzunluu bir kula
olarak kesilecekmi. Herhangi bir saldrda sknt ekilmesin diye
odun ve her trl eya bol olacak ve bu eyalar her yl denetlene
cek.
Bu ehirler iinde maden ileyecek yerlerin bulunmas zorunlu
imi. Anneme bunun nedenini sordum. "Kzm, bunlar sava mil
let. Sava iin grz, kama, kl gibi silahlar, arabalar gerek. Bun
lar kale dnda kalrsa, dman geldiinde ierdekiler silahsz ka
lr" dedi. O zaman bunlar yapmak iin bir yn da hammadde bu
lundurmalar gerek diye dndm.
Sahi, kumandanlarn bir de yarglk grevleri vard. Btn g
revleri toplarsak, zavall kumandanlar ne ar bir yk altnda imi
ler. Onlar ayrca yaptklar iler hakknda krala rapor vermek zo
rundalar. Grevini baaramayanlar hemen iten atlyor.
Neyse sevgili defterim! Yine bir yn yazdm. Yazarken kendi
me, neler anlamm okuduklarmdan diye atm dorusu. Sen de
atn m bana? Gzlerim kapanyor. Hepimize iyi geceler. Zavall
annem yorgunluktan oktan uyudu.

111

MUAZZEZDEN MEKTUP
1 AUSTOS 1958

Boazky'e, daha dorusu Hattua'ya geliimiz bir ay oluyor.

Gnler ne kadar abuk geti. stanbul'u, evimizi zlemedim dersem
yalan olur. Yine de buradan ayrlmam da pek kolay olmayacaa
benziyor.
Bugn annemin keyfi ok yerindeydi. Sevgili arkada Muazzez
Teyze'mden* mektup geldi. Buraya mektuplar ok ge geliyor. An
nem Muazzez Teyze'mden, ben de arkadalarmdan mektup gele
cek diye bekleyip duruyoruz. Muazzez Teyzem ok uzun yazm
yine. Mzede, Tablet Arivi'nde ne olup bittiini en ufak ayrntla
rna kadar anneme bildiriyor. Annem de, "Onun mektuplaryla m
zeden ayrlmamm gibi geliyor" diyor. Bu yaz yine Amerika'dan,
Almanya'dan, Finlandiya'dan aratrclar gelmi. Annem, "Arivi
gnyzne karmaya baladk, aratrclar kouyorlar; ama biz
onlar babo brakmyoruz, her gelenle beraber alyoruz. By
lece bir taraftan onlarn ilerini kolaylatryor, dier taraftan Tr
kiye'de de bu ileri yapanlar var dedirtiyoruz" diyor. Ayrca, onlar
dan kitaplar temin ediyor, bilemedikleri konular reniyorlarm.
Annemin Muazzez Teyze'mle olan arkadalklarna ok imreni
yorum. Keke ben de biriyle yle bir arkadalk kurabilsem! Onla
rn arkadal retmen okulunda balam. Annem ondan bir snf
kkm. 1929 ders ylnda, ikisi de yemekhane nbetisi seil
mi okulda. Grevleri, yemekleri ve yemek yiyenleri denetlemek112

m. iki yl birlikte uyum iinde almlar. Ondan nce retmen

olan Muazzez Teyze'm Eskiehir'e atanm. kinci yl tesadf bu ya,
annem de Eskiehir'e retmen olarak gelmi. Bu kez okulda yap
lacak btn almalarn birlikte hazrlamlar. Ankara'da Dil ve
Tarih Corafya Fakltesi alp, bir kez iin retmen okullarn bi
tirenlerin de bu faklteye renci olarak alnacan rendiklerin
de, yataklarn, yorganlarn alarak, 15 ubat 1936'da Ankara'ya
yollanmlar. Beni artan, ne teyzemin annesi babas, ne de benim
anneannemin, "Siz gen kzlar nasl yalnz banza gidersiniz?"
dememi olmalar. Hele anneannem ok dindard, hem de "yalnz
kalmak istemiyorum" diyebilirdi. Annem, "O zaman ana ve baba
lar kzlarn okutmak iin adeta yara girdiler. retmen okulunun
snavna girdiimizde, hep kasabalardan anneleriyle snava girmek
zere birok kz gelmiti. Snav kazanamayan kzlardan ok, ana
lar babalan zlmt. ounun babas yoktu ya! Onlar, ya Birin
ci Dnya Sava'nda veya Kurtulu Sava'nda lmlerdi. ret
men olduumuzda hepimiz ailemize bakmaya veya geimine yar
dm etmeye mecburduk" diyor.
Fakltede kendilerine Hititoloji yannda Smeroloji, Arkeoloji
blmlerine girmeleri nerilmi. Onlarn btn istei yksekre
nim grmek olduundan hemen kabul etmiler. Fakat, kayt odasn
dan ktktan sonra hi duymadklar bu loji'lerin ne olduunu bir
birlerine sorup durmular. Faklteye yazlmakla i bitmemi. O za
man Ankara'da yurt yok. Otelde kalacak para yok. Hemen Samanpazar'nda bir konan, sobasz, ksz bir odasn kiralamlar. Ge
tirdikleri tek yata yere sermiler. Bir gaz lambas almlar. Bir a
dan tek kiilik yemek getirtmiler. Bir yatakta yatarak, tek kiilik
buzlu yemei paylaarak yeni yaamlarna balamlar. retmen
leri Almanca sylyor, biri onu Trkeyc eviriyor, onlar da not tutuyorlarm. lk smestrde baarl almalar onlar okula yatl al
drtm. 4 yl btn derslerini birlikle alarak okulu bitirmiler.
kisini de retmenleri fakltede asistan braktrmak istemilerse
113

de, baz nedenlerden dolay mzeyi yelemiler. Annem hep. "iyi

ki fakltede kalmadk, kalan arkadalar birbirlerini yemekle ura
yorlar" diyor.
Anneme, "Hi tartmyor, kavga etmiyor musunuz?" diye bir
gn sormutum. O da, "Ufak tefek tartmalarmz olduunda, d
ncelerimizi birbirimize aklarken sabrla dinler, kim haksz ol
duunu anlarsa zr diler, bylece ii tatllkla zmleriz. Birbiri
mizi sevdiimiz kadar da sayyoruz. Hibir zaman gereksiz ve kr
c aka yapmayz, krc bir sz sylemeyiz. Davranlarmzda iyi
niyetli olduumuzu bildiimizden, kopmadan arkadalmz srd
ve lnceye kadar da srecek" diye yantlad. imdi btn amala
r, emekli oluncaya kadar, onlara saysz ve numarasz teslim edi
len binlerce tableti, devirlerine, konularna, tarihlerine gre ayrp,
numaralayp, kendilerine zg dolaplar ve odalar iinde korumaya
almakm. Baaracaklarndan kukum yok hi.
Bugnlk de bu kadar sevgili defterim. yi geceler.

114

EKONOM
2 AUSTOS 1958

Bugn kaz yerine gittim. Kaz, kral kalesinde srdrlyor. Yol

bir hayli yoku olduundan, kaleye geldiimde nefes nefeseydim.
Halbuki, kaz bakan ve genellikle annem de gnde iki kez bu yo
kuu trmanyorlar. Bir taraftan kazy gzlyor, bir taraftan da et
raf dolayordum. Kral saray olan bu yer ne kadar genimi. Bina
lar getirip kayalarn zerine oturtmu Hititler. Saray, kral ailesinin
oturduu bina ile dinsel yaplar, arivler, depolardan oluuyormu.
Ayrca, devlet ilerinin grld yer ve elilerin kabul edildii bir
taht odas da olmalym. Binalarn bir ksmnn iki katl olduu d
nlyor. Dorusu bu ynlarn arasnda neyin ne olduunu bir
trl kestiremiyorum. Arkeologlar ve mimarlar bunlar nasl sapta
yabiliyorlar bilmem!
Dn akam otururken, annem, "Byk kaledeki havuzu grdn
m?" deyince ardm. "Orada bir havuz mu varm, iinde yz
yorlar mym?" diye sorulara baladm hemen. Yzdkleri bilinmiyormu, ama onun dinsel bir amala kullanld dnlyormu.
nk, iinde birok adak eyas bulunmu. Sanki onlar daha son
raki dnemlerde atamazlar myd onun iine! Yoksa bugn baz yer
lerde havuzlara adak olarak para atlmas da Hititlerden mi kalma?
Her neyse, bu kez zellikle bu havuzu grmeye gittim oraya.
Neresi havuz diye baknrken, kaldrm talarndan oluan bir yolun
sonunda, kenarlar ieri doru meyilli bir ukur, bu ukura inen 3
115

basamakl merdiveni grdm. Bu ukurun tabannda mavi ve tur

kuvaz rengine alan renkli boya kalntlarndan onun havuz olduu
nu karmlar. O boyal yeri grnce, yoksa Amerikallar havuzla
rnn dibindeki mavi boyay Hititlerden mi renmiler diye dn
meden edemedim. Artk ne grsem, ne duysam acaba bu da Hitit
lerden mi diye sormaktan kendimi alamyorum. yle byle, havuz
olduka bykm. Ben ona bakp bykln tahmin etmeye a
lrken, iinin biri yanma yaklaarak ne dndm biliyor
mu gibi, "Bunun llerini syleyeyim mi sana?" dedi. Ben az
m aamadan o sze balad: Uzunluu 24 metre, genilii bir tara
fnda 3,5, dier tarafnda 6 metre, derinlii de 1,20 metre kadarm.
Bu llere gre olduka iyi bir yzme havuzu olabilirmi. Bunun
bir su deposu olaca da dnlyormu. nk, evresinde su
kanallar bulunmu. Buna gre havuzun birincisi adak amacyla,
ikincisi su deposu amacyla, benim grme gre, ncs de
yzmek amacyla yaplm olabilir. Bak defterim! Ben de arkeolog
lar gibi bir tahminde bulunuyorum. Onlar da bir aklama bulama
dklarnda, "Bu da olur, u da olur" diye kesip atveriyorlarm.
Kalenin dou yanna yneldiimde, yksek bir kaya gzme
iliti. Onun stne bakmak iin yksek bir yere knca, koca kaya
nn iinin f gibi oyulmu olduunu grdm. Bu herhalde anne
min anlatt sarn olmal dedim. Bunun gibi bir sarn daha var
m. Kaleye gerekli suyu burada topluyorlarm. Kalede su topla
mak iin hem havuz, hem de kaya iine oyulmu iki sarn! Bunla
ra gre 3 500 yl nce de buralarn pek yamurlu ve sulak olmad
anlalyor.
Bunlar grdkten sonra, kaz yaplan yere dndm. Bir de bak
tm, yeni tabletler bulunmu. Acaba ilerinde ne yazyor diye me
rak etmeye baladm. Huyum kurusun, merak etmeden duramyo
rum. Fakat, sevgili defterim bilgi renmek merak iyi deil mi?
unun bunun zel yaamn merak edip sorup soruturmuyorum
ya! Bence yle merak fena. Sence de yle deil mi defterim!
116

I
Yemekten sonra annem Prof. Otten ile oturup kan tabletler
zerinde almaya balaynca, ben hemen "Yine bana bilgi serma
yesi var" dedim. Yanlmamm. Odamza knca annem, "tar,
bugn bir Hilitlinin mallarn gsteren ilgin bir tablet bulundu.
Ben okuduklarmz hemen not ettim, al bak" diye uzatt kd
hemen kaptm ve okuduka ardm. Sevgili defterim, onu sana da
yazaym da gr, Hititlerde ne zengin adamlar varm. Zengin ada
mn ad Tivatapara imi.
Tivatapara'n mallar: 1 erkek Tivatapara, I erkek ocuk Hartuvanduli, l kadn Azzia, 2 kz ocuk Hantavia ve Anniti, hepsi
birden 5 kii. Buna gre 5 kiilik bir aile imi mallarn sahibi. Ba
kalm ne mallar varm bunlarn: 2 kz, 22 koyun, 6 koum k
z, 2 dii, 2 erkek kuzusuyla 18 dii koyun, 4 ola, bir teke ve bir
erkek olak ile 18 kei, hepsi birden 38 hayvan; 1 ev, hayvanlar
iin Parakalla'da 3 dnm ayr, Hanzura kasabasnda 10 dnm
kadar ba ve bahe; iinde 40 elma aac, 42 nar aac bulunuyor.
Grdn m defterim! Adam ne zenginmi! Herhalde bir ky aas
idi o.
Hititlerin, tarm, hayvanclk ve ba, bahe yapmakta ok usta
olduklar anlalyor. Annemin anlattna gre, tahl olarak arpa,
buday yannda, nohut, mercimek, fasulye, bezelye gibi baklagiller
de yetitiriliyor; bunlardan un, eitli ekmekler, yiyecekler ve bira
yapyorlarm. Bunlar, onlarn balca besin kayna. ayorum, o
zamanlar bira yapmasn nasl bilmiler diye. Annem, "Onu da ku
kusuz Sumerlilerden renmilerdir" diyor. Balarnda bol zm
yetitirip ok arap yapyorlarm. Balarn, Anadolu'da Hititler za
mannda balad dnlyormu. Sahi aklma geldi, dinsel t
renlerinde Tanrlara arap, bira sunuyorlar, hatta yerlere dkyor
lard. Bu yzden onlar ok kullanm olmallar.
Pek ok meyve bahesi olduu, metinlerde yazlan meyve adla
rndan anlalyor. Bak defterim, yetitirdikleri meyvelerin adlarn
yazaym da sen de ren! ncir, kays, elma, armut, hatta mumu117

la bile var. Neredeyse arclklarn yazmay unutuyordum. Arlar

dan kovanlarla bal almlar. Bal hem eker yerine, hem ila yerine
yemiler, mumunu da tahta tabletlerin stne srmek iin kullan
m olmallar.
Hayvanlardan neleri beslediklerini yukarda Hitit aasnn mal
larndan rendik. Ayrca domuz da besliyorlarm. Onlardan st,
ya, et, yn, deri retiliyor. Bunlardan da yiyecek, giyecek ve kul
lanlacak eya olarak yararlanmlar. Krallar savalarda zellikle
hayvanlar ganimet olarak aldklar ile vnmler. Metinlerde ya
zldna gre, srlerle hayvan getiriyorlarm lkelerine. At,
eek, katr de yk hayvan olmu. zellikle at Hititlerde ok deer
li. Sava arabalarna hep at kouyorlarm. Annem, atlarn nasl ter
biye edileceini anlatan belgeler olduunu syledi.
Anlaldna gre, at ve at terbiyesini de Hurrilerden renmi
Hititler.
Bu arada ilgin bir bilgi daha rendim. O da Hitit lkesindeki
btn topraklar mabede ve krala aitmi. Kral, hatta kralie istedii
kimseye topran bir ksmn ba yaparm. Ba alann da dev
lete kar savata asker vermek, vergi vermek gibi sorumluluklar
var. Annem, "Osmanl Devleti zamannda da, padiahlar istedikle
rine istedikleri kadar toprak vermi. Bugn 'aa' dediklerimiz yle
topraklarn sahipleri" dedi.
lgin olan, Hititlerde zel topra olanlar, drt gn kendilerine,
drt gn de yaknnda olan byle toprak sahibine almak zorun
daym. Ne iyi yntem! Hem bedava toprak sahibi ol, hem de ii.
Ho bizim aalar da ayn saylr. Topranda olan kyller aa iin
almyorlar m?
"Bunlara gre Hititler yalnz tarm ve hayvanclkla uram
lar" dediimde, annem, onlarn madencilik de yaptklarn syle
miti. Anadolu dalarnda bol maden varm o zaman. Bakr, tun
en ok kullanlan madenler. Gm, kurun, kalay ve altn var. lk
ikisi Toroslar'daki Bolkar Da'ndan elde ediliyormu. in ilgin
118

yan, bakr Kbrs'tan geliyormu. Dorusu buna inanamadm. Ba

kr ve bronzdan sava aletleri yaplyormu. Gm de para olarak
kullanlyor. Defterim, sana daha nce yazmtm galiba, gmn
para olarak deeri arlna gre diye. Bunlar ya ubuk veya hal
ka eklinde oluyormu. Birim olan egel 8,5 gramdan biraz az. 40
egel 1 mana ediyormu. Bu da Smer'den. Yalnz Smer manas
60 egel imi.
Hititlerde demir ok deerli. Anadolu'da demir iilii M
2000'lerden nce balam. Hititliler onu srdrm. Annemin an
lattna gre, demirden Tanr ve hayvan heykelleri, kl ve kama
lar yapmlar. Bunlar deerli eya olarak, krallar tarafndan mabet
lere hediye edilirmi. Hatta demirden tablet bile yapmlar.
Ben bunlar yazarken, baktm annem daha.uyumam. enem
durur mu; hemen kendisine neler yazdm anlatmaya baladm.
"Bak hele neler yazmsn, her sylediimi unutmama benziyorsun, aferin sana kzm" deyince onun uykusunun alacan dn
meden mararak, "Hani demirle ilgili bir kral mektubundan sz
ediyordun, onu bir daha anlatr msn?" diye sordum. O, "Sen az de
ilsin" der gibi ban sallayarak anlatmaya balad.
"Oldu olacak, demir hakknda ilk bilgi veren belgeden sz ede
rek mektuba geleyim" dedi ve anlatmay srdrd: Hattua'y ilk
yakp ykan Kuara Kral Anita, Puruhanda lkesine bir sava
yapm." "Neredeymi bu lke?" diye soramadan edemedim. Yeri
bilinmiyormu. Hititlerden ok nce Akad Kral I. Sargon da o l
keye kadar gelip sava yapm szde. Her neyse. Anita oradan bir
demir kl ile bir taht aldn yazm. Klca aklm eriyor, ama ko
ca taht demirden nasl olur? Kim bilir ne ardr! Annem, bunun
doru olup olmadnn bilinmediini syledi.
Hititlerde demiri ileyenler ok zel kimselermi; bu yzden
ok pahal imi. Benim renmek istediim kral mektubuna ne za
man sra gelecek derken, annem eline ald defterini bana uzata
rak, "Kral III. Hattuil'in adn vermedii bir krala, demir hakknda
119

yazm olduu mektubu buradan oku!" dedi. Deflerde yle yazl

yordu: "Bana yazdnz iyi demir Kizzuvatna mhr evinde kalma
m. Demirin yapld kt bir zaman imdi. Onlar iyi demir yap
yorlar, fakat henz bitmedi. Bitirdiklerinde onu sana gnderece
im. Bugn sana ancak bir demir haner gnderehiliyorum." lgin
bir mektup!
Anneme gre, kyller yazn tarm ileriyle uratklarndan,
ancak demiri kn evlerinde eritiyor ve iliyorlarm. Bu yzden
iyi demir ancak kn bulunuyormu. Mektupta sz edilen Kizzu
vatna gneyde Kilikya blgesi. Belki burada yaplan demirler de
polanp buradan ihra ediliyormu.
Bu akam ben yine ne kadar ok yazdm. Uykum da iyice gel
di. Annemin benin szlerimle uykusu kamam olacak ki, ml
ml uyuyor. Sra bizde sevgili dostum, iyi geceler!

120

TCARET
3 AUSTOS 1958

Sevgili defterim, dn annemden bir Hititlinin mallarn ren

mi, ekonomisi hakknda bilgi alm, hepsini sana yazmtm. Bu
arada aklma baka sorular geliverdi. Bugn hemen annemin yaka
sna yaptm, sorularm yantlasn diye. Biliyorsun, o beni hi kr
maz. Yalnz beni deil, herhangi biri ona bilgisiyle ilgili bir soru so
runca hemen onu anlatmaya balar. Sumerlilerin, "Biliyorsun ne
den retmiyorsun?" ataszne hemen uyar sevgili annem.
Benim merak ettiklerim, Hititlerde ticaret nasld? Tccarlar
var myd? Bu tccarlar nerelere kadar mallarn gtrp satyorlar
d? Sanatlarn zel alacak yerleri var myd?
Anneme bunlarn hepsini birden sralaynca, "Dur hele, hepsini bi
rer birer sor da nasl yantlayacam dneyim!" dedi. Sevgili def
terim, imdi ondan rendiklerimi sana anlatacam. yi dinle beni!
Hitit mabet ve saraylarnda sanat atlyeleri varm. Buralarda
eitli sanatlar yaplyormu. Sarayda ayakkab, deri eya yaplyor
mu. Bunlar iin gerekli deri de ancak sarayda retilen deriden alnacakm. Eer dardan getirilmi deriyi kullanan olup yakalanr
sa, byk ceza varm. Fakat, yanllkla baka deri alnmsa ve du
rum krala hemen bildirilirse bu su saylmyormu. O zaman o de
riden yaplan eyay kral bir yabancya veya iiye veriyor. "Ne ola
cak kral onu anlamaz ve grmez" diyenleri, kraln Tanrs hemen g
rr ve gereken cezay verirmi. Mabette ve sarayda retilen nesne121

lcr, kendi gereksinimleri ktktan sonra artanlar, ayn ekilde tahl

dan artanlar ve madenleri tccarlar satmak iin alyordu herhalde.
Hititlerde tccarlar varm. Onlar ta Suriye, Kbrs, hatta Mezopo
tamya'ya kadar mal gtrp satyor, orada da lkelerine gerekli mal
lar getiriyorlarm. Yalnz Hititler zamannda, onlardan nceki Kani'te bulunan Asur tccarlarnn olduu zamanki gibi, canl, hare
ketli bir ticaret kalmam Anadolu'da. nk, Hitit krallar, yabanc
tccarlarn lkelerine gelmesini, yerlemelerini yasaklam. Kendi
topraklarnda para kazanmalarna izin vermemi. Bylece kendi
rnlerini kendileri kullanarak, dardan fazla mal getirtmelerine
gerek kalmam.
Annem, "Atatrk zamannda bizim lkede de yleydi. Hep ne
olursa olsun kendi malmz, yerli mal kullanlsn istemiti Atatrk"
diyor. Halk da yle yapyormu, ama demokrasi diye ikinci parti
gelince, grmemiler gibi dardan ne varsa getirtilmeye balan
m. Karlnda satlacak doru drst malmz da olmadndan,
elde avuta olan paralar bitmi. Bu kez btn devletlerden bor is
temiiz. u son zamanlarda artk bor isteyecek lke kalmam, Al
manlara bavurmuuz. Alman Maliye Bakan gelerek, bizim hk
mete, aldmz borcu ne yapacamz sormu. Ona salkl bir
plan gsterilmedii iin brakp gitmi. Ben bunlar pek bilemiyo
rum; nk, derslerle uratmdan, lke sorunlaryla hi ilgilen
miyorum. Ama annemin "yeni savatan km, yanm yklm bir
lkeden nasl utanmadan para istenildi?!" diye zldn biliyo
rum. Bunun arkasndan bir olay annemi daha da ok zd. O da,
birlikte altklar bir Alman profesr, anneme "Size bor vereme
diimiz iin ok zldm, ama siz de hak verin! Alnacak borcun
kendi lkenize veya dnya ekonomisine nasl bir yarar salayaca
gsterilemezse, o istenen bor bir tr dilencilik olmaz m?" demi.
Annem, "Bu szleri duyduum zaman baylmak huyum olsayd
orada hemen baylabilirdim. O szler kalbime bir haner gibi girdi,
herhalde acsn mrmn sonuna kadar unutamayacam" diyor.
122

Sevgili defterim! Ben neler yazdm. Hillerden bugne dn

mem gerek miydi sanki. Gryorsun, yazmaktan yoruluyor, fakat
gevezelikten yorulmuyorum deil mi?
Dnelim konumuza. Hitit krallar alverileri kendi denetimle
rine alnca, kendi aralarnda tccarlar olumaya balam. Bylece
yabanc tccarlar lkeye gelememi.
Hitit lkesinin denize snr olmadndan, deniz yoluyla yapla
cak ticareti, uyruk yaptklar deniz kenarndaki lkelerin tccarlar
n, gemilerini ve gemicilerini kendilerine balamak suretiyle sr
drmler. Onlara, "Majestenin tccarlar" deniyormu. Bu tccar
lara baz ayrcalklar tannyormu. (Burada aklamadan geeme
yeceim. Hititler krallarna "gneim" diyormu. Bu "majeste"nin
karl imi.) Bylece, kara ve deniz ticareti, devletin denetimi al
tnda imi. Hitit tccarlar, Anadolu'dan, bakr, kalay, gm, altn
gibi madenler gtryor, Mezopotamya'dan kuma ve giysi getiri
yorlarm. Onun iin yasalarn sonundaki fiyat listesinde giysiler o
kadar pahal imi. Aklmda kalan bir konuyu daha yazmadan ede
meyeceim. Hitit krallar, yabanc tccarlar yalnz kendi lkeleri
ne sokmamakla kalmyor, onlara baml krallklar bile, yabanc
tccarlarn gelip yerlemelerini, oralarda tanmaz mal almalarn
yasaklam. Ayrca kendilerine dman olan krallklara da ambargo
koydurmular. Kendilerine baml Amurru Kral'na, "Asur bana
dman olduu gibi sana dmandr. Onun iin. tccarlarn Asur'a
gitmeyecek, oradan gelen bir tccar da sen lkene brakma! O tc
carlar senin lkenden gemeyecektir. Geerse Hitit Kral'na gnde
receksin!" eklinde emir verilmitir. Ugarit Krall'n rahatsz eden
tccarlar iin de, Kralie Putuhepa'e bir yaz gndermi. Bu yazda,
"Denize liman olan Ura tccarlar, Ugarit'te ilerini bitirdikten
sonra lkelerine dnmeli ve Ugarit'te arazi ve tanmaz mal alma
lar yasaklanmtr" denmektedir.
Gevezeliim burada bitsin deil mi sevgili arkadam! Yarn ba
kalm yazmak iin neler bulacam? yi geceler.

123

KANI (NEA)
4 AUSTOS 1958
Sevgili defterim. Ne zamandr aklma koyduum Kani konusu
nu bugn anneme sorabildim. Annem de "Kzm sen buraya geldi
inden beri ne kadar merakl oldun. Hi unutmuyorsun renmek
istediklerini" dedi. Unutur muyum hi. Ka kez ad geti onun. n
ce kz erkek olmak zere 30'ar ocuk douran bir kraliesi olduu
nu, arkadan oray Asur tccarlarnn sardn renmitim, ama
yeri neresi, ne zaman bulunmu, neler varm buluntularnda? te
bu arada bile bir yn soru kverdi. Biliyorsun, annemin sorula
rma verdii yantlar sana anlatmadan yapamam, onun iin acele
etme benim arkadam, defterim.
Kani, Kayseri'nin yannda Kltepe veya Karahyk denilen
yerdeymi. lk olarak oradan biri Londra'daki British Mzesi'ne, di
eri Paris'teki Milli Ktphane'ye olmak zere iki tablet gitmi.
Sonradan Anadolu'ya gelen gezginciler bu tabletlere benzer tablet
lerden oralarda bulmular veya yerli halktan satn almlar. Bunla
rn Asurca olan dili ve yazlar daha nce bilindiinden okunmaya
ve yaymlanmaya balanm. Bu kez deerleri artm. Anadolu'ya
gelenler onlar arayp istiyorlar. Bu tabletlerin hemen hepsi Hac
Mehmet Aa'nn tarlasndan kyormu. Bunlarn para ettiini an
layan halk, bu altn yumurtlayan tarlay almak iin adeta yara gir
mi. Bu yzden tarla durmadan el deitirmi.
Nihayet 1925 ylnda, Hitit dilini zen ek bilgini Hrozny bu
rada kaz yapyor ve 1 000 kadar tablet karyor. Bunlarn hepsi
124

okunuyor ve yaymlanyor. O zamana kadar bulunup dnya mze

lerine dalanlar da 2 000 kadarm. Btn bu belgelere gre bu
tabletlerin M 1900 yllarnda Asur'dan gelen tccarlara ait olduu
anlalyor. Bu tccarlar nce bir kii, sonra aile, akrabalar ve dier
tccarlar olmak zere yava yava gelerek Kani (bunun bir ad da
Nea'dr) ehir krallnn etrafna yerleiyor ve orada bir koloni
kuruyorlar. Ondan sonra balyorlar Anadolu'dan Asur'a, Asur'dan
Anadolu'ya kervanlarla mal tamaya. Fakat onlar ellerini kollarn
sallayarak giremiyorlar Anadolu'ya; getirdikleri mallardan gmrk
vermeleri gerek. Nasl gmrk verdikleri, nasl gmrkten mal ve
para kardklar tccarlarn mektuplarndan anlalyormu. Gm
rkten mal kardklarn annem syleyince inanamadm. 4 000 yl
nceden beri insan karakterinde hi deiiklik yok. Bugn de du
yuyoruz gmrklerden mal karldn, zaman zaman karanlann
yakalandn. Annem, "Aile problemlerine ait mektuplar da ok il
gin" dedi. Bir mektupta kadn, kendisinin zerine btn ii brakp
Asur'a giden kocasna, "Sen orada keyfince yayor, gezip tozuyor
sun. Btn yk benim zerimde, hemen geri dn!" diyormu. Geli
ninden yaknan kaynana mektuplar bile varm aralarnda.
Asur'dan hazr elbise geliyormu Anadolu'ya. Ne ilgin deil mi? 4
000 yl nce hazr elbise ticareti! Nasld o gnk giysilerin grn
ts? Kabartmalarda, heykellerde grdklerimiz gibi mi, yoksa da
ha deiik biimli miydiler? Acaba mankenleri var myd? Kuma
lar nasld? Bak hemen aklma neler geliyor! Annemin sylediine
gre kumalar ynden dokunuyormu. Dokumaclk asl Sumerlilerde imi. Onlarn mabetlerindeki dokuma atlyelerinde 1 500'den
fazla ii alt, tabletlerdeki ii listelerinden karlm. Bir tez
ghtan kii sorumlu. Dokuma iileri genellikle kadnlardanm.
Hatta denetleyiciler bile kadnm. Annem, "Ynden yaplan ku
malar kaln olmaz m?" soruma karlk, ynden de her kalnlkta
iplik yapldn ve bunlarn daha salkl olduunu syledi. Keten
kuma da yaplabiliyor, ama ok deerli olduundan ancak zel bir
rahip snf keten elbise giyebiliyormu.
125

Anneme, "Kltepe'de yine kazlar yaplyor mu?" diye sordum.

1948'de Trk arkeologlar tarafndan Trk Tarih Kurumu'nun des
teiyle yeniden balam ve on yldan beri sryormu ve daha yl
larca srecee benziyormu. nk oras adeta koca bir ehir. Bu
kazlarda tccarlarn evleri, evlerin iinde yaayan kuaa ait
belgeler bulunmu. Bunlar tccarlarn Asur ve dier yerlerle yap
tklar mektuplamalar, satn alma, satma, kira, evlenme, boanma
mukaveleleri, bor senetlerinden oluuyormu. Annem, "Bunlar
beni artyor dorusu, 4 000 yl nce kuaa ait bu kadar bel
genin yazlm ve saklanm olmas ok nemli. Bugn lkemizde
ka ailenin evinde kuaa ait belge vardr" diyor. in ilgin ya
n, annelere, ninelere ait belgelerin bile bunlar arasnda bulunmas.
Evlerin iinde frnlar, ocaklar, atlyeler ve oralarda yaplan ii be
lirten malzemeler hep meydana km. Kalntlara gre buradaki
insanlar byk bir yangndan, gtrmek zere hazrladklar eyay
alamadan kamak zorunda kalmlar. Kukusuz bu bir dman sal
drs idi. nk ondan sonra bir daha o insanlar buraya gelememi.
Anneme, "Yeni kan tabletler okunuyor mu?" diye sordum. Kaz
balayal on yl olduu halde henz daha yaymlar yaplamyor.
Kolay deil, ama 40 yl da bekleyecek deil herhalde yaymlanma
lar. Hititlerden nceki Anadolu kltr iin bu tabletler ok nem
li. Ankara'da Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Smeroloji blmn
den bunlar okuyacak, yaymlayacak yeni kuaklarn yetimesi ge
rek. Kazy yapanlar ve bu bilimlerin uzmanlar bunu dnm ol
mallar" dedi.
Bana ilgin gelen bir olay da bu tccarlarn geliigzel ticaret
yapmamalar. Hepsi "byk pazar" anlamna gelen karum adl bir
kurulua, bu kurulu da Asur ehrine balym. Bu pazarlardan bi
ri de Hattua imi. Anadolu'da Kani gibi 10 karum varm. Daha
kk pazarlara da vabartum deniliyormu. Tabletlerde yazldna
gre Asur tccarlar, Asur'daki patronlarna ve Anadolu krallklar
na kar sorumlu. Onlar yerli devletin memurlar tarafndan kontrol
126

altnda. Bu memurlar tccarlarn yaptklar iler hakknda krallar

na bir rapor vermek zorunda. Bylece tccarlar diledikleri gibi fi
yatlar koyup mallarn satamyor, Anadolu'dan Asur'a mal gtremiyorlar. Btn bu bilgiler eskiden bulunan tabletlerden. Yeni
kanlardan daha kim bilir neler renilecek! Benim bir merakm da,
herkesin yaz bildii bu yerde yazlar retecek okullarn var olup
olmad. Belki yaplacak almalar bunlar da aa karacaktr.
Sevgili dostum, gryorsun, bundan tam 4 000 yl nce, henz
Bat ta andayken Anadolu'da ticaret, kurumlar tarafndan rgt
lenmi, dzene konmu ve kontrol altna alnm, fiyatlar, ller
belirlenmi, her i bir ilkeye balanm. u sevgili vatanmz ne b
yk ve eski uygarlklar yata! Kani hakknda bu kadar bilgi yeter
bize deil mi? Haydi iyi geceler.

127

YAPI TREN
5 AUSTOS 1958

Tam yemekten kalkp dinlenmeye ekildiimiz zaman, annem

birden, "tar sana ilgilenecein bir konudan sz edeceim" deyin
ce, armadm deil. nk, bugn annemin bir hayli yorulduu
nu grm ve leden sonra iyi bir dinlenmeyi hak etti diye aklm
dan geirmitim. Dinlenecei yerde, benimle konumay istemesi
nin nedenini dnmeden, byle bir frsat karmamak iin "B
yk bir dikkatle dinliyorum sizi anneciim" dedim.
"Bugn kazdan kan tabletler arasnda, mimarla ait, daha
dorusu bir binann yapmna balarken ne gibi bir tren yapld
n anlatan bir tablet paras bulundu. Sana bu trenden sz etme
mitim. Hazr bu konu ortadayken bunu da anlataym da defterine
geir" dedi.
Saraylar, mabetler ina edilecei zaman, yaplan trenleri yaz
m Hititler. zel ahslar da kendi evlerini yaparken, buna benzer,
belki daha basit tren yapyordu, ama onu yazmaya gerek duyma
mlar veya halk yaz bilmediinden yazamad. Aslnda henz zel
evler bulunmam ya.
Hititler yapya balarken, atklar temel ukuruna neler koyuyorlarm, neler! Annem anlattka gzlerim drt ald. nce ma
denleri sayalm: Altn, gm, bakr. Bunlarn arlklar bile veril
mi. Bakr 250 gram kadar, altn gm ise 'birer egel, yani 8,5
gram kadar. Eer bu arlklar yazmasalard, arkeologlar dnr
128

dururlard onlarn bykln. Ne ilgin! Hepsi kendine gre bir

arlk sylerdi. Bana kalrsa, hibiri onlarn bu kadar kk ola
caklarn tahmin edemezdi herhalde. Bunlar temele konurken, din
adam, "Nasl bu madenler dayankl ve lmsz ise, bu tapmak ve
ya saray da kara topraklar zerinde Tanrlar ve insanlar iin yle
lmsz olsun" diyor. Onun iin hepsi yklmadan zamanmza ka
dar kalm ya!.. Temel ukuruna ayrca ince ya, yal ekmek bra
klyor. Ke talarnn altna yine birer egel arlklarnda, altn,
gm, bronz, bakr, lacivert ta ve da kristalinden iviler konu
yor. Sahi, temele konan daha nemli nesneleri neredeyse unutuyor
dum. Bir egel arlnda altndan bir aslan, gm boyunduruklu
demirden iki kz. Gramlarna baklacak olursa kck eyler.
Madenden o kadar kk nesneleri yapmak hi de kolay deil. De
mek, Hititler ok sanatkrmlar. Yaplacak sunan altna da Yap
Tanras ile drt olunun tuntan heykelleri konuyor. Bunlar da
yeterli deil! Temellere ayrca tereya, susamya, bal, tuz, eitli
tahl, kuru sebze ve meyveler braklyor. Tanr heykelleri, yapy
korumak ve lmsz yapmak iin, yiyecekler de iinin bol ve be
reketli olmasn salamak iinmi.
Bizim yeni eve tanrken anneannem tuz eker gtrmt n
ce. Anneanneme, "neden?" diye sorduumda, "inde, tadmz, tu
zumuzla oturmak iin" demiti. Hititler de, bal, tuzu o anlamda da
aldlar belki. Bu verdikleri yetmiyormu gibi, bir de Tanralara bi
rer koyun kurban yapyorlarm:
Anneannem de tutturmutu, ille ev iin bir kurban keselim diye.
Annem kar gelmiti, brakalm bu ilkel gelenei diyordu. Ben de
hayvana acdmdan, "Ne olur kesmeyin hayvan!" diyerek ala
maya baladm. Zavall kadn bizimle ba edemedii iin vazge
miti istemekten. Szde kurban kesilirse bina yklp insan lmezmi. lkemizde depremlerde yklan binalara vaktiyle kurban kes
memiler miydi sanki!
Gelelim biz konumuza. Kurban kesen rahip, "Bu tapna yap
tran, Tanrlar nnde varln korusun. Nasl bu direkler yerinden
129

dndrlemezse, gelecek gnlerde de Tanrlarn nnde kurban sa

hibinin ve tapnan varl da ayn ekilde yerinden oynatlanla
sn." Buna ek olarak kralln taht iin g ve salk dileniyormu.
Onlar Sumerlilerin aksine bol bol ta kullanmlar yaplarnda. Bu
na da amamak gerek. Bulunduklar yer talk olduu gibi, etraf
lar da hep dalk. O dalardan getiriyorlard o koca kayalar ku
kusuz; ama hep merak ediyorum, bu eski insanlar nasl onlar yer
lerinden koparp getiriyorlard, nasl onlara istedikleri ekilleri ve
riyorlard?
Bazalt, diyorit, kireta, alabastar, sumermeri gibi talar kullan
mlar. Yar deerli talardan krmz ta olarak tanmladklar akik,
da kristali, lacivert ta da biliyorlard ki, temellere koymular on
lar. Lacivert ta bilmeleri ok nemliymi. Bu ta, ta Hazar Denizi'nin gneyinde ve bugnk Afganistan topraklarndan kyor
mu. Sumerlilerin bu ta bilmelerini ve oralardan ilk alarda bol
bol getirtmelerini, kendilerinin oralardan gelmi olmalarna bal
yorlar. Acaba Hititler de oralardan m geldi? Bil bakalm bunu def
terim!
Yap iin kullanlan ara ve gereci bile yazm u Hititler! Tes
tere, balta, eki, keski, ta keskisi, bak, ivi, kazk, takoz, kama
imi bunlar; acaba aralarnda unuttuum var m? Varsa da bu kadar
bilgi yeter bize deil mi dostum?..
Kap ve pencerelerin ereveleri ve kanatlar tahtadan olurmu.
Kale kaplar tahta zerine bronz geirilerek yaplrm. Bir kere
sinde bakr kaplandn duymutum galiba, ama iyi hatrlamyo
rum.
lgin olan, yap bittikten sonra, bu yap hangi Tanr veya Tan
rlar iin yapld ise, rahip onlar karsndaym gibi konuarak, "Bu
binay biz yapmadk, erkek Tanrlar marangozluunu yapt. Tanr
Telepinu temel talarn yerletirdi. Bilgelik Tanrs Ea onun zeri
ne duvarn ykseltti. Tanralar kerpiler iin topran tad" di
yormu.

130

Ne ilgin! Hititler ayrca binalarn yaplnda ne cins talar kul

landklarn, binann nerelerinin tahtadan yapldn da yazmlar.
Neredeyse yazmay unutuyordum.
Yeni bir saray yaplma trenini anlatan bir metinde bir de kk
bir efsane yazlm: Kral saraya girince orada bir taht bulunuyor
mu. Szde bu taht Hititlerden nce yaayan Hattilerin Tanras
imi. Bu taht bir kartal aryor. Ona, "Seni denize kadar gnde
receim. Giderken yeil ormanlara bak, orada kimin oturduunu
gr" diyor. Kartal da, "Gidip grdm, orada en eski yer Tanralar
olan dutaya ve Papaya oturuyordu."
Taht: "Ne yapyorlard onlar?"
Kartal: "Biri i tutuyordu, biri ayna dolduruyordu. kisi birden
kraln yllarn sayyorlard ve yllarn says yoktu."
Ne ilgin deil mi? Aynay doldurmak bir kaba su koymak imi.
nk, ayna olarak suya bakyorlarm.
lgin bir konu daha vard, az kalsn yazmay unutuyordum. Mi
mar veya usta binay yapmaya balamadan nce binay yaptran
ona, "Bu binay sonsuzlua eriecek kadar salam yapacaksn!" di
yor. Bina tamamlannca mimar veya usta tavana bal bir ipe kez
trmanp iniyor. O trmanrken bir taraftan arkclar arklar syle
yerek ocan etrafnda dnyorlar. Adam son trmannda halatn
ilmiini keserken alklar balyor alklamaya. Bundan sonra mi
mar, tavandan aa aslm, iinde gmten bir balta ve bak
olan kua da keserek iindekileri yere dryor ve sonra binay
yaptrann nnde "hayrl olsun" diyerek eiliyor. Kuaktan den
balta ve ba cret olarak alp gidiyor.
Hitit binalarnn damlar dzm. Bizim ky evleri gibi. lgin
olan, baz dinsel trenler damlarda yaplrm. Ayrca yldzlardan
etkilensin diye dama su braktlrm. Sumerlilerin ilalar braktk
lar gibi Hititler Tanrlarla amma da ili dl olmular, ayor in
san! Sevgili defterim sen de ayor musun? Haydi iyi geceler.

131

TANRILAR
6 AUSTOS 1958

Hititlerin pek ok Tanrs olduunu, onlar insan eklinde, fakat

insandan ok gl ve lmsz olarak dndklerini biliyordum.
Ancak, onlar daha baka nasl algladklarn merak etmeye bala
dm. Bugn, bir ara frsat buldum, anneme onu da sordum. O da,
"Kzm, imdi bunun pek sras deil, niin akam beklemiyorsun?"
dedi. Haklyd. Her eyin bir sras vard. Ayakst byle bir soru
sormamn anlamszln anladm, ama i iten gemiti. Neyse, zo
runlu olarak akam bekledim. Odamza gitmeden nce annem ya
nma gelerek, "Haydi imdi ne renmek istiyorsan sor bakalm!"
dedi. Benim bozulduumu sanarak zlme benziyordu. Evet, bi
raz bozulmadm deil. Fakat, dnnce hak verdim ona. Ayakst
sylenenleri belki de tam aklmda tutamayacaktm. Hemen etraftakilere aldrmadan, "Sen ne iyi, ne tatl annesin bana" diye boynuna
sarlverdim.
"Sana zaman zaman Tanrlardan sz ettiimi hatrlyorum. Ne
yi renmek istediini tam anlayamadm?" diye sze balad an
nem. Birden, "Ben de ne renmek istediimi tam anlamyla bile
medim" dedim. Annem, "Biliyorsun, Hititler kendilerinden nce o
topraklarda yaayan Hattilerin, kendilerine baml yaptklar bl
gelerin, Sumerlilerin ve Akadlarn Tanrlarn, hep kendilerine Tan
r olarak almlar. Onlara gre insanlar gnah yapyor, Tanrlar da
onlar cezalandryor. Her ocuk gnahkr douyor annesinden.

132

nk, babann muhakkak gnah ilemi olaca dnlyormu.

Gnahn babadan gemesi ne ilgin! Tanrlar da bu gnahlara kar
lk eitli cezalar veriyor. Hem de yalnz gnah ileyen deil, b
tn aile, oluu ocuu ile cezalandrlyor" diye szn srdrd.
ocuun gnahkr domas inanc, hem Sumerlilerde, hem de Yahudilerde varm. Yalnz Hititlere gre ldkten sonra cennet, ce
hennem yok. Herkes iledii suun cezasn yaamnda ekiyor. As
lnda cennet, cehennem, srat kprs gibi dnceler eski ran'n
Zerdt dininde bulunuyormu. Bize de onlardan gelmi bu kav
ramlar.
Hititlerin, Tanrlar kzdrmamak, ceza verdirmemek iin, dualar,
trenler, arklar ve danslarla hep keyifli tutmalar gerek. Dier ta
raftan, onlar, Tanrlar yanlarnda olarak dnyorlar. Her insann
bir Tanrs var. Hatta ehirlerin de kendi Tanrlar var. Balarna bir
felaket geldiinde, bu Tanr'nn onlardan uzaklatna inanyorlar.
Tanr'y getirtmek iin eitli yntemleri var. Bunlardan biri de y
le: Evlerinin nne bir yol yapyorlar. Bu yolun zerine bal, ya gi
bi hoa giden nesneleri koyuyorlar. Gzel kokulu bitkileri yakarak
tts yapyorlar. Szde Tanr o gzel kokuyu duyarak oraya gelecek,
tatl yiyecekleri yiyerek kzgnl geecek.
Aklma bizim mevlitlerde yaklan tts geldi. Hititlerde Tanr
getirmek iin yaplan bu yntem, bizim dinimize kadar girmi. Biz
de de Allah iin yaplan dualar, ilahiler, kurbanlar, namazlar da ay
n amaca dayanyor demektir. Geleneklerin bu kadar srmesine a
mamak mmkn deil.
Annem, "Tanrlar getirtmek iin yaplan dualardan ilgin bir
dua var ki, o da Kral Murili'nin duas" dedi. Ben hemen onu bana
sylemesini rica ettim. Annem de, "Kzm, ben her okuduumu ez
berime mi alyorum sanyorsun, onu ancak defterime yazdysam
ondan renirsin" deyince gldm ve "Ne kadar haklsn. Sanki
ben de her okuduumu aklmda m tutuyorum" dedim ve hemen
defteri alarak kartrmaya baladm. Annemin defterinde de o ka133

dar ok bilgi var ki, bazlarn ona sormadan defterinden de rene

bilirim diye dndm. Arayan istediini bulur derler. Ben de Murili'nin duasn buldum defterde:
"Telepinu, sen gl ve soylu bir Tanrsn! Kral Murili senin
klen, kralie senin hizmetin! Beni sana yolladlar, 'git efendimiz,
koruyucumuz Telepinu'ya yakar!' soylu Telepinu, ister gkyz
Tanrlar arasnda ol, ister denizlerde, dalarda bulun, ister d
man lkesinde savata ol, sedir aacnn tatl kokusunu duy! Evine,
tapnana dn! Burada sana kurban ekmekleri, sv kurbanlaryla
yakanyorum. Bunlar seni getirsin: Sana sylediklerime kulak ver
ey Tanr!"
te byle yakaryormu Tann'ya kral! in ilgin yan, bu duay
yazan, onu her gn Tann'ya okumalym! Defterde, bu kraln bir
baka duasn da buldum. O da, Hitit lkesinde byk bir veba sal
gn olmu. Tanrlarn onu yok etmesi iin yazlm bu dua. Hem de
bunda babann gnah da yazlyor. O bakmdan, onu da sen dostu
ma yazaym dedim. Bir gn belki biz de bu dualardan yararlanrz!
"Hatti'nin Frtna Tanrs benim efendim! Tanrlar, efendilerim!
insanlar gnahkrdr. Babam da gnah iledi. Hatti'nin Frtna Tan
rs efendimin isteklerine kar gelmiti. Fakat, ben hibir ekilde
gnah ilemedim. Babalarn gnahn oullar ekermi. Babamn
gnahm ben ekiyorum. Ben, siz Tanrlarmn nnde 'biz gnah i
ledik ve babam gnah iledi' diye akladm iin Tanrlarmn f
kesi yatsn! Bana acyn, bu veba salgnn Hatti lkesinden uzak
latrn!"
Daha nce belirttiim gibi, Hititlerde de Sumerlilerde olduu
gibi, hem ahslarn hem ehirlerin kendi Tanrlar var. Arinna eh
rinin Gne Tanras, Nerik ehrinin Frtna Tanrs gibi. Bu Frt
na Tanrs'nn ad Teup, Hurrilerin Tanrs. Bunun arabasn Gn
ve Gece adl iki boa ekiyor. Karsnn ad Hepal. Bu Tanra ko
casnn kaybolduunu damda duymu; o kadar heyecanlanm ki,
damda bir adm daha atsaym, aa decekmi!.. Bunun olu Te-

134

lepinu. Tahllarn bymesini, sular salyor. Bylece lkeye bere

keti getiriyor. Bunlardan baka Sava Tanrs, yeralt Tanrlar, sihir
ve by Tanrlar var. Bakire ve fahieleri koruyan da bir Tanra
imi.
Tanrlarn, zlmesi zor problemleri tartmak iin bir danma
meclisleri bulunuyormu. Onlar yl balarnda, Frtna Tanrs'nn
evinde toplanyorlar. Bol bol yiyip iip, kral, kralie ve yeryz
iin bolluk ve uzun mr diliyorlar, dua ediyorlarm. Peki, bu Tan
rlar kimden ne diliyor, kime dua ediyorlarm acaba?! Buna gre
biz insanlardan onlarn fark ne?!
Hititler, baka milletlerle yaptklar antlamalarda Tanrlarn ta
nk yapyorlarm. Hepsinde ayn Tanrlar deil, deiik deiik
Tanrlar tank oluyor.
Annem byle bir antlamadaki Tanrlar yle sralad: lkele
rin kral, insanln oban Arinna'nn Gne Tanras, Hatti'nin
Frtna Tanrs, Zippalanda, Nerik, Halap (imdiki Halep) ehirleri
nin Frtna Tanrs, Boa Tanrlar Seri, Hurri, gkyznn kralie
si Hepat, Allatum, Ea, Telepinu, Ninova Itar', Krlarn Itar', tm
Tanrlar, Tanralar, Hatti lkesinin dalar, rmaklar, pnarlar,
gkyz, yeryz ve byk denizler.
lgin deil mi, dalar, rmaklar bile tankm.
Yorulduk mu dostum? Hitit Tanrlar bizi arpar m dersin. Sen
de bunlara inanmyorsun deil mi? Din adamlar, krallar insanlar
smrmek, onlar kendilerine kul yapmak iin kendilerince ne g
zel yntemler bulmu. Peki bu insanlarn, "nasl biliyorsunuz Tan
rlarn neler konutuunu, yanlarnda kim varm, kim grm on
lar?" diye sormak akllarna gelmemi mi? Haydi onlarn gelme
mi, ya szde ada insanlar! Ve Allah adna konuan, onun adna
insanlar sulayan ve cezalandranlarn bu eski insanlardan ne ayr
cal var. Eer biraz dnlse, gcne, bilgisine inanlan Allah,
insann onu korumasn, onun iin avukatlk yapmasn asla istememeli deil mi? Neyse, uzattm laf; ama bu konuda daha birok so-

135

ru geliyor aklma. Galiba onlar yantlayacak kimseyi pek bulama

yacam. Yalnz sen benim srdamsn sevgili defterim.)
Bu da bir kraln Arinna'nn Gne Tanras'na duas:
"Bak kral sana yalvaryor. Eer babas, anas, kz ve erkek kar
dei, akrabalar onu ktlerse dinleme! iyi gzlerini indir, binlerce
kirpiini kaldr ve krala dosta bak, kulak ver onun szlerine. Ey
yeryznn Gne Tanras'mn veziri; ye, i! Gne Tanras'na
kral hakknda iyi syle, onu dosta an!
Ey benim Tanrm. Anam beni dourduundan beri beni sen b
yttn? Benim nm ve adm seninledir. Ben senin en iyi kulundum.
Sana olan andm bozmadm. Tanrm iin kutsal olup bana yasak
olan yiyip vcudumu kirletmedim. Tanrm bana kalbimi ve ruhumu
asn ve bana suumu sylesin!"
Neredeyse unutuyordum annemin elime tututurduu kttaki
Gne Tanras iin yazlm ilahiyi sana geirmeye. Bu ilahi, ayn
zamanda Hititlerin kadna bak alarn da yanstyor bana gre:
Sen Arinna'nn Gne Tanras! Tanrlar arasnda ycesin!
Senin Tanrsalln, Tanrlar arasnda yceltilmitir.
Arinna'nn Gne Tanras! Sen byksn!
Tanrlar arasnda hibir Tanr senin gibi yceltilmi ve
byk deildir.
Adaletin Tanras sensin!
Gkte ve yerde krall kutsarsn!
Yaknmalar duyarsn!
lkelerde kutsanan bir Tanrasn!
Her lkenin babas ve anassn!
En eski Tanrlar arasnda da kutsanrsn!
Gk kaplar sana aktr.
Gk kapsna dayanr, yrr gidersin!
te bu da bir Hitit iiri. Bu kadar yeter deil mi dostum. yi ge
celer!
136

BOALARIN BULUNUU
7 AUSTOS 1958

Bugn kazya gittiim zaman, herkesin kaznn etrafna toplan

m ve byk bir dikkatle kazya baktklarn grnce, admlarm
hzlandrarak o tarafa yneldim. zleyenlerin yanna sokularak ne
ye baktklarn grmeye altm. Kazlan yerin yannda daha nce
karlm bir yn anak mlek paras duruyordu. Uzman ii
lerden biri, elinde kk bir mala ile mlek benzeri bir eserin et
rafn temizlemeye, onu krmadan karmaya alyordu. Grn
e gre, karlmaya uralan olduka byk bir kaba benziyordu.
Hepimiz sonsuz bir heyecan ve merakla ne kacak diye bekliyor
duk. Hava da ok scakt; gne sanki tepemi yakyordu. "Nasl
unutmuum gne balm almay?" diye kendi kendime kzmaya
balamtm ki, birden pimi topraktan yaplm iki boynuzlu bir
ba grn verdi yerde. Bir kp veya bir anak kacak diye bekle
nirken, bir boa bann grnmesi herkesi artt ve gerisi daha
byk merakla izlenmeye baland. Yaplan yorucu ve dikkatli a
lma sonucu, boann olduka krkl olmasna ramen tm orta
ya kverdi. O arada birisi, "Burada da bir boynuz grnyor, ga
liba bir tane daha kacak!" deyince, gzler o tarafa yneldi. Kaz
yapanlar hemen onu karmaya koyuldular. Kazy izleyenler sanki
nefes almaya korkuyormu gibi dikkat kesilmilerdi. Nihayet ikin
ci boa da etrafn kaplam yknt kalntlarnn arasndan ortaya
knca, byk bir alk koptu. Sanki, ok deerli bir hazine bulun137

mu gibi. Arkeologlar iin kk bir anak paras bile ne kadar de

erli. Kilden yaplm, hele, pek krkl olmayan byle bir boann
deeri paha biilmez oluyor.
Bu deerli buluntular, byk bir dikkatle kaz evine tand.
Herkes ok sevinliydi. Kaz evinde, krk anak mlek paralar
arasnda, boalarn krk yerlerini tamamlayacak paralar bulundu.
Boalar su ile ykanarak temizlendi, paralar yaptrld. Masann
zerine drt ayak stne konuldu. Boylan lld: 90 santim. Ne
redeyse benim 3 yl nceki boyumda. imdi onlarn incelenmesi
balad. Her kafadan bir ses kyordu. Boalar o kadar gzel yapl
mt ki, boynuzlar, kulaklar, kuyruklar hepsi orantlyd. Gzle
rinin etraf, ayaklan ak sar boyanmt. Kendisi et rengine benze
yen bir krmzlkta, ak kahverengi ile krmz karm bir renk.
zerlerinde bir delik az var. Bunlardan, ilerine sv konduu anlalyormu. Bunlar, dinsel amala yaplm. lerine, Tanrlara su
nulan trl ikiler konuyormu. Arkeologlar, bu tr eitli hayvan
eklindeki iki kaplarna riton diyorlar. Bizimkiler, yani bu yeni bu
lunanlar, kutsal boalarm. Burunlarna taklan bir yular grl
yor. Btn bu grntlere gre, bunlar Frtna Tanns'nn erri
(Gndz), Huni (Gece) adl boalar olmal dendi.
Akam yemekte boalarn erefine kadehler kalkt. Herkes mut
luydu bu buluntudan.
Hititlerin, pimi topraktan bu kadar gzel eserler yaptklar hal
de, heykel yaptrtmak iin Babil'den heykeltra getirttiklerini duy
duum zaman bir hayli ardm. Bu da Hitit Kral III. Hattuili'nin,
Babil Kral Kadaman-Enlil'e yazd bir mektuptan renilmi. Bu
mektupta Hattuili, kraldan bir heykeltra gndermesini rica edi
yor; onu, ii bitince, daha ncekiler gibi, hemen geri gnderecei
ni bildiriyormu. Bu da Babil yontucularnn Hitit saraynda al
tklarn kantlyor. Dier taraftan, binalarn d yzndeki, kayalar
zerindeki kabartmalar kukusuz Hitit sanatlar yapm. Ayrca
onlarn, zerinde iviyazs, resim yazs, insan ve hayvan figrleri
139

olan mhrleri yapmalarnn da byk bir sanat olduunu sylyor

annem. Babil'den heykeltra getirtmek, o adaki uluslararas sa
natlara verilen deeri gstermesi bakmndan ok nemli.
Yontularn ou Tanr heykelleriymi. Bunlar, genellikle tatan
veya madenden yaplyormu.
lgin olan, bu Tanr heykellerinin ykanmalar, giydirilmeleri,
yiyecek, iecek verilmesi, dans ve mzikle elendirilmeleri. Anne
min sylediine gre, bir metinde bu yontularn arabalara konup
gezdirildii yazhyormu. Mabedin kapsna ssl bir araba getiriliyormu. Heykel, krmz, beyaz, mavi eritlerle arabaya balan
yor. Arabann nnde arkclar arklar syleyerek, danslar dans
ederek ehrin sokaklarnda Tanr gezdiriliyor, sonra da Tavinii ka
psndan karlp ormana gtrlyormu. Orada bir glde veya r
makta Tanr ykanyormu. Annem, "Biliyor musun, Roma zama
nnda da Anadolu'nun Ana Tanras Kibele, her yl, mart aynn
27'sinde bu ekilde bir trenle ehir kapsndan karlyor, bir gle
gtrlyor ve bir bapapaz tarafndan glde ykatlyormu" dedi.
"u insanlar bir taraftan o kadar akll grnrken, dier taraftan bu
cansz talara yaptklar akl alacak gibi deil" dediimde, annem,
"Kzm, bugn bile sa'nn annesi Meryem'in heykellerinin ayn e
kilde arabalara konarak gezdirildiini ben gzlerimle grdm" ya
ntn verdi. Gel de ama insanlarn akllarna veya aklszlklar
na! yle deil mi sevgili dostum! Bak, bugn de sana yazacak ne
ler buldum. Haydi iyi geceler.

140

I. HATTUILI'NIN VASYETNAMES
8 AUSTOS 1958

Bugn yine perembe. Dinlenme veya gezme gn. Prof. Otten

ile annem oturmu, kazdan yeni kan tabletleri temizlemeye, bir
taraftan da okumaya alyorlard. Bir gn nce suya braktklar
tabletleri sudan karp gnee koydular. Ben de bu ilemde onlara
yardm etmeye altm. Tabletlerin zerlerine yapm toprak ve
amur paralaryla, toprak iinde bulunan tuzlar eriyormu suda.
Toprakta tuz olduunu yeni duydum. Meer topran derinlerinde
hep tuz varm. Onun iin tarm ok su ile yaplrsa, topran tuzu
su ile yzeye kar ve yava yava topra verimsiz yapar, kralatrrm.
Aslnda tabletlerin temizlenmesi, salamlatrlmas mze laboratuvarlarnda yaplyor. "Nereden biliyorsun?" diye soruyorsan
dostum, kukusuz annemden. Bir keresinde mzeye gittiimde, an
nem beni laboratuvara gtrp, tabletlerin nasl havuz gibi sular
iinde bekletildiini, sonra da frna konup kurutulduunu, daha
dorusu piirildiini gstermiti. Frnda tabletler yava yava stlrm. Birden stlrsa atlar, krdrm. Tpk tula yapar gibi.
Eer daha nce tabletlerin bulunduu yer yanmsa, orada bulunan
tabletler pimi gibi oluyormu. Kitapla konulucak tabletler, za
mannda salam kalmalar iin piirilirmi. Onlar bile laboratuvar
ileminden geiyor; temiz, salam olmalar ve rutubetten bozulmamalar iin. Konservasyon diyorlar bu ilemlere.
141

leden sonra dinlenmek iin odamza knca, annem, "Biliyor

musun tar! Bugn baktmz tabletler arasnda, Hitit tarihi ile il
gili daha nce bulunan ilgin bir metne ait bir para var" diye sze
balaynca, onu byle bulmuken konumasn kesmeden dinleme
ye koyuldum; o konumasn srdrd: "Hitit Devleti'nin ilk kuru
cusu I. Hattuili'nin Akadca, Hitite olmak zere yazdrd iki bel
ge, eski kazlarda bulunmutu. Kraln bunlardan birini, Kuara
kentinde, hasta yatanda vasiyetname olarak yazdrm olduu d
nlyor. Dierinde yapt savalardan sz ediyor. Yeni bulunan
tabletler arasnda bu vasiyetnameye ait kk bir paray grnce
ok sevindik. Bu kral, Hattua'y ilk alan, o yzden kendine Hattual anlamna gelen Hattuili adn koymu. Daha nce ad Labarna
veya Tabama imi. Daha sonralar Labarna krallarn, Tabama kra
lielerin bir unvan olmu. Bu kral herhalde ocuu olmad iin
kz kardeinin olunu, kendisinden sonra kral olmak zere veliaht
yapm. Fakat, bu prens, etrafndakilerin kkrtmalarna uyarak,
daysna bakaldrm. Kukusuz, day buna ok kzm ve onu ve
liahtlktan atm. Krala gre, babasna sevgi gstermeyenin, halk
na da sevgisi olmayacaktr."
Annem szn kesmeden anlatrken, ben de anlattklarn iyice
aklmda tutaym diye byk bir dikkatle dinlemeyi srdrdm. "Kral,
bu prensin daysna kzarak lkede bir kargaalk karacandan kor
kuyor ve onu baka bir ehre gnderiyor. Ona tarla ve hayvanlar ve
riyor. Orada gzaltna aldmyor. Eer bulunduu yerde iyi davranrsa
Hattua'ya gelebilecek, fakat ktlk yaparsa orada kalacak."
Annem, "Eer istersen bu metni zet olarak, sana u kitaptan
yazdraym, bak ne kadar ilgin bulacaksn" dedi. stemez olur mu
yum! Hemen defterimi kalemimi elime aldm. Gn getike u def
terimi daha ok seviyorum. Birlikte neler reniyoruz!
"Dikkat ben hastalandm. Olum dediim ve benden sonra
tahta geeceini sylediim ve ona otorite verdiim gen

142

prens babama, grnd gibi bir gen deilmi. Onun gz

lerinden hi ya gelmiyor. Acmasz, souk ve kalpsiz. Onu ya
tama ardm. Bundan sonra hi kimse kardeinin olunu
evlatlk yapmasn! O kraln szn kalbine koymad, ylan an
nesinin szne bakt. Yeter! O bundan sonra benim olum de
il! Bunun zerine annesi kz gibi brd. Onlar benim ii
mi paraladlar, beni mahvettiler; ama ben onu ldrmedim,
ona fenalk yapmadm. Ona bol bol hayvan verdim. 'Ye i, k
tlk yapmazsan Hattua'ya gelebilirsin, fakat ktlk yapar
san yerinde kalrsn' dedim. Dikkat! imdi benim olum Murili oldu. Tanr bir aslan yerine baka bir aslan koydu."
Murili veliaht olunca kral ona retmenler tutuyor. Onlar pren
si kraln istekleri dorultusunda eitecek. Kraln emrine uyacaklar.
Eer kent yallar arasndan prensin akln elmeye kalkanlar olur
sa, onlara lm cezas var. Bylece kent yallarnn devlet ilerine
burunlarn sokmalar nleniyor.
"Bugne kadar ailemden hibiri benim isteklerime aldrmad.
Eer babann szn dinlersen ekmek yer, su iersin."
imdi kral etrafndakilere sylyor:
"imdi benim bayardmclarm! Sizler de ben kralnzn sz
n tutun. Siz yalnz ekmek yiyip su ieceksiniz. Bylece Hattua ykselecek. Benim lkem barta olacak. Eer siz kraln
zn szn tutmazsanz canl kalamazsnz, lrsnz."
Annem, "Metin ok uzun, ben sana onu zetlemeye altm" de
di. Metnin sonunda kral, babas zamannda onun szlerini dinleme
yenlerin ldklerini, memleketlerinin yok olduunu rnek olarak
gstermi. Bu vasiyetnamenin en sonunun da ok ilgin olduunu
syledi annem. Kral, Hatayar adl karsna, "Cesedimi geleneklere
gre yka! Beni kollarna al ve kollarnda topraa ver!" demi. Me
tinlere gre Hattuili'nin iki kars var grnyormu. Annem, "Hat-

143

tuili lrken yannda Hatayar adl kars olduuna gre, belki

Kaddui nceden lmt" dedi.
"Buna gre Hititlerde de l ykama varm" dedim. Annem,
"Acaba bizdeki l ykama da onlardan m geldi dersin? in ilgin
yan, onlarda l yakma da var" dedi. Bulunan tabletlerin iinde kral
ve kralieye yaplan l trenlerini anlatanlar varm. Birinde tre
nin 13 gn srd okunuyor. Annem ksaca anlatt bu l trenini.
lk gn l yaklyor. kinci gn ate, arap ve biralarla sndrlyor.
Ona bira, arap dayanr m? Dier taraftan alkoll bu ikiler atei da
ha hzlandrmaz m? Ben de ne gevezeyim ya! Ate sndkten sonra
kemikler toplanyor ve gm kaplar iine konan yaa batrlyor.
Sonra zerine koyduklar kelene kemikler sarlyor. Ondan sonra l
ye gzel elbiseler giydirip bir sandalyeye koyuyorlar. Eer, len ka
dn ise, bir tabure zerine konuyor. Bunlarn nne zeri eitli yiye
ceklerle dolu bir masa getiriliyor. Trene gelenler getirilenleri yiyor.
Bu lnn ruhu iin bir inek ve kz kurban ediliyor. Sonra kemik
ler, ta ev denilen yerde bir set zerine konuluyor. Etrafnda ya kan
dilleri yaklyor. Bu arada iki byc kadn karlkl oturuyorlar. Bi
ri elinde bir terazi tutuyor. Terazinin bir kefesinde altn, gm ve de
erli talar bulunuyor, dier kefesinde ise toprak. Teraziyi tutan kar
sndakine, "lnn ruhunu kim teki dnyaya gtrecek?" diye so
ruyor. Arkasndan Gne Tanrs'na, yani gnee kar terazi krlyor.
Bunlar yaplrken arklar syleniyor, alayc kadnlar bir taraftan
alyor, bir taraftan da dvnyorlarm.
Annem bu l treninin, Yunanllarn nl yazar Homer'in yaz
d l trenlerine ok benzediini syledi. Onda da l yaklyor,
kemikler yaa konuyor, bir ketene sarldktan sonra giysi iine al
nyor ve bir ta odaya konuyormu.
Hititlerde de, Sumerlilerdeki gibi ilk alarda ller evlerin ii
ne gmlyormu.
Eh, artk yeter llerden! Sen de bktn deil mi sevgili dostum.
Yine laf ok uzad, haydi hepimize iyi geceler!
144

ISIZ BIR GUN

9 AUSTOS 1958

Bugn annem biraz keyifsizdi. Odadan kmak istemedi. Ku

kusuz ben de onu yalnz brakamazdm. Kahvaltsn odaya getir
dim, aspirin verdim. Ellerini avularmn iine alarak ona g ver
meye altm. le zamanna kadar yatt. O yatarken durmadan
undan bundan konutuk. Bana ocukluundan, retmenliinden,
Faklte'ye gidilerinden sz etti. Yzba olan babas anakkale
Sava'nda ehit dm. Annem doduunda babasn askere al
mlar, bu yzden onu hi tanmam. Annesi hem ocuunu, hem
kimsesiz kalan kaynanasn geindirebilmek iin ne skntlar ek
mi. Bir taraftan paraszlk, bir taraftan lkede yiyecek ktl...
Btn skntlara ramen sava bitip Cumhuriyet ilan edilince yur
dumuzda byk bir enlik balam. Herkes ne bulduysa ona raz
olmu, yeter ki yurdumuz dmandan arnm olsun demiler. Hal
kn o gnlerdeki sevincini, mutluluunu anlatrken, annemin gzle
rinde ayn mutluluu grr gibi oldum.
Annem, daha iyiyim artk diye kalkarken, "Sumerlilerin syledi
i gibi, bo vakit geirdik, neye yarad" deyince ben de, "Biliyor
sun, niye retmiyorsun" Smer atasz ile onu yantlayverdim.
Annemin pek houna gitti bu. Hemen ona, Hitit ataszlerinden bi
lip bilmediini sordum. Atasz bilmediini, fakat baz Hitit de
yimlerini hatrladn syledi. Ben de hemen onlar yazmaya ba
ladm. Gzleri kapatmak: kr etmek; gz tutmak: karsndakinin
145

grmemesini salamak, karsndakini atlatmak; bir eye gz at

mak: bir eye bakmak; gzleri daa evirmek: dadan gelen d
mana iyi gzle bakmak; gzlerle devaml gn gneini grmek:
yaamak, hayatta kalmak; boynu yukar kaldrmak: kibirli olmak;
kula ileri doru tutmak: bir kimseye veya bir eye kulak vermek;
azlar balamak: birilerini zorla susturmak. Annemin aklnda ne
kadar ok deyim kalm Hititlerden.
Bugnk gevezelik de bu kadar.

SARAYDA CNAYETLER
10 AUSTOS 1958

Bugn rendiklerim beni nasl artt bilemezsin sevgili def

terim! Yaznca, kukusuz sen de bana hak vereceksin. Hitit sarayla
rnda ne entrikalar dnm, ne cinayetler olmu! zellikle devletin
ilk kurulduu yllarda. Anlalan, Osmanl saray ile dier lkelerin
saraylarna ta kartacak gibi imi.
Bugn annemin keyfi ok yerindeydi. Hemen ona, "Dn akam
biraz szn ettiin Hitit saraylarndaki cinayetleri ne olur anlatr
msn?" diye yanatm. Annem, "Aslnda bunlar bir yk olarak ya
zlmam. Hititologlarn, eitli metinlerden gz nuru dkerek, i
neyle kuyu kazar gibi kardklar sonulara dayanyor. En bata
daha nce yazdn, Hitit Devleti'nin ilk kurucusu Hattuili'nin va
siyetnamesinden ve Kral Telepinu'nun fermanndan" deyince, an
nemin szn keserek, "Bu ferman defterime yazmadm" diye atl
dm. Annem, "Kzm, birazck sabrl olamaz msn? Sras gelince
onu da renir ve yazarsn. Onlardan baka kral ve kralielerin ad
larn ve sralarn veren kurban listeleri var. Bunlarda ya onlarn
Tanrlara verdii kurbanlar yazlyor veya len kral ve kralie iin
verilen kurbanlar anlatlyor" dedi. Yine dayanamadm, "Bizdeki
l kurban dedikleri gibi" diyerek araya girdim. Annem, "Byle
szm kesmekte devam edersen konuyu iki gnde renemezsin.
Bu belgelere gre bu saray cinayetlerini yle toparlayabiliriz" di
ye anlatmaya balad. Ben de can kulayla dinlediklerimi sana ya
zyorum dostum. Bak neler neler olmu!
147

Daha nce yazmtm galiba, ama yine yazsam ne olur?! Hitit

Devleti kurulmadan nce bir Kuara ehir krall varm. Bunun
kral Anita'nn yazdna gre, Hattua'y yakp ykyor ve yerine
yabanotlar dikiyor. Onunla da yetinmiyor, "Kim kral olup bu Hat
tua'y yeniden canlandrrsa, o gkyznn Frtna Tanrs tara
fndan lanetlensin" demise de Hattua canlanmaya balyor. Hat
tua'y canlandrp ilk bakent yapan zavall kral I. Hattuili. Neden
zavallym biliyor musun? Adamn kadndan ekmedii kalma
m. Bunlardan birincisi kz kardei. Daha nce yazdm gibi, bu
nun karsndan bir olu olmam, kz kardeinin olunu kendinden
sonra kral olmak zere veliaht yapm. Gel gr ki, kraln kz karde
i, daha dorusu olann annesi o kadar agzl ve hrsl ki, olu
nun kral olmas iin kardeinin lmn beklemeden onu krallk
tan attrp olunu kral yapmay planlyor. Kukusuz bunu yalnz ya
pamayacak. Bunun iin kendi etraf ndakileri, bu arada belki de
kraldan holanmayanlar da yanna alm. Tam harekete gemek
zereyken her naslsa kardei bunu duyuyor ve deliye dnyor. O
lan veliahtlktan atyor, Hattua'dan uzaklatrp gnderdii yerde
tarla ve hayvanlar vererek Hattua'ya geri gelmemesi iin gz hap
sine aldryor. kinci kadn odal ad da Hatayar. Bu kadnn kral
dan olu var. Fakat, yasalarna gre ancak kral soyundan olan ka
dnn ocuu kral olabiliyor. Kadn olunu veliaht yapabilmek iin
krala birok eziyet yapyor. Kral onu da hem saraydan hem Hattu
a'dan uzaklatryor. Kadn herhalde ok irret biriymi ki, hasta
yatanda kral hl ondan korkuyor ve "O kadn ylan olup gelecek
ve Hattua'y sokacak" diyor. Kendi kz kardei iin de "O ylan,
olu atlnca kz gibi brd" demi. nc kadn da kraln k
z. Ona neden kraln kzd bilinmiyormu, ama babasnn onu ev
latlktan atmas, ona verdii mallar geri almas, herhalde kzn b
yk su ilemi olduunu gsteriyor.
Metinlere gre Hattuili'nin iki kars varm, birinin ad Hata
yar, dierinin Kaddui. Bir de odal. Ne bolluk! Bunlardan, saray
da kadnlarn bir hayli etkili olduklarn karabiliyoruz.
148

Kral Hatluili, Murili adnda birini veliaht yapyor. Bunun kim

olduu bilinmiyor. Bir varsayma gre kraln torunu imi. Karsnn
ad da Kali. Kral lnce o kral oluyor. Babal gibi balyor etra
fndaki yerlere saldrp onlar topraklarna katmaya. Ta Babil'e ka
dar gidip Babil'in nl Ziggurat denen basamakl kulesini bir daha
ayaa kalkmayacak ekilde yerle bir ediyor. lkesine gittii yerler
den pek ok altn, gm, hayvan ve kleler getiriyor.
Murili'nin bir kz kardei var, ad Harapili. Onun kocas Hantili, enitesinin baarlarn ekemiyor ve Zidanta adnda bir arka
da ile birleerek Murili'yi ldryorlar. lk cinayet byle bal
yor. Kars kral ailesinden olduu iin krallk ona geiyor.
"Kazma kuyusunu, kazarlar kuyunu" dedikleri gibi, Zidanta da
bo durmuyor. Hantili tam lm yatandayken onun, veliaht olan
olu Kaeni'yi, kars, ocuklar ve hizmetkarlaryla birlikte ld
ryor. Ve kral oluyor. Ne cinayetler! Akl alacak gibi deil. Hep o
tahta oturmak iin.
imdi bakalm Zidanta'nn yapt bu cinayet yanna kald m?
Kalr m? "insan ettiini bulur" derler ya, bu daha da fena bulmu
ettiini. Ammuna adl olu bakaldrm ve babasn ldrerek kral
olmu. Ne byk hrs! Tahta kmak iin babasnn normal lmesi
ni bile bekleyememi adam. Fakat, bu olay Hititler nasl yorumla
m bakn! Szde Zidanta, veliaht olan Kaeni ve ailesini ldrd
iin Tanrlar olunu ona dman etmiler! Dier taraftan da Tan
rlar, babasn ldrd iin Ammuna'y da cezalandrmlar. l
kesine kuraklk getirmiler. Ba, bahe, tarlalar, hayvanlar rn
vermez yapmlar. Bununla da kalmamlar, girdii savalar ka
zandrmamlar, evvelce Hitit topraklarna katlan yerler onlardan
ayrlmaya balam.
Ne garip! Tanrlar, kraln yapt suun cezasn btn halka ek
tiriyor! Ammuna yine de rahat yatanda lm. Haydi bakalm ye
niden dolaplar dnmeye balyor sarayda. Kraln Tittiya ve Hantili
adl iki olu var. Bunlardan biri kral olacak.

149

Saray muhafzlarndan Zuru adl biri de len kraln kz kardei

ile evli. Bu adamn 5 ocuu var. En by Huzziya. Adamn b
tn istei bu olunu kral yapmak. Onun iin olu yoluyla len
kraln iki olunu, karlar ve ocuklaryla birlikte ldrtyor. Zuru'nun kars kral soyundan olduu iin olu kral olabilecek.
Sevgili defterim, dorusunu istersen bu cinayetleri yazmaktan
bktm. Elim de yoruldu. ayorum u insanlara. Binlerce yldan
beri karakterler hi deimemi. Hep ba olma hrs, ama dnya hi
kimseye kalmyor. Ne kadar ykselirsen yksel, ne kadar zengin
olursan ol, sonunda bir yok olma var. En iyisi Smer kahraman Gilgame'in "Mademki, leceiz, hi olmazsa lkem ve etrafm iin ya
rarl iler yapaym da adm kalsn!" dedii gibi, iyi iler yapp, iyi
ad brakmak gerek, deil mi sevgili dostum? Skldm, yoruldum,
ama yine de yazmay srdrmek istiyorum, konu bir rpda ksn!
Zuru isteine ulam, olu Huzziya kral olmu. Huzziya'nn kz
kardei tapariya, Telepinu adl biriyle evli. Huzziya'nn gzn o
kadar hrs brm ki, bu Telepinu'yu, yani enitesini ldrmeye
kalkm. Nedeni bilinmiyor, ama yine bir saltanat davas olmal.
Telepinu bunu her naslsa reniyor. Belki de saray iinde casusla
r vard! Huzziya'y krallktan atyor ve yerine kral oluyor.
Telepinu, Huzziya'y ve katil olan kardelerini ldrtmyor, on
lar soylular meclisi olan Panku'ya yarglanmak zere veriyor. Panku onlara lm cezas verdii halde Telepinu kyamyor ve onlara
toprak, hayvan vererek ifti yapyor.
Gryorsun ya dostum! Byle merhametli bir kimse ancak drt
kuak sonra ortaya kyor. Bu olaylar M 1750 ylndan 1550 yl
na kadar, yani 200 yl iinde olmu. Ben de bu 200 yl 2 sayfaya
sdrdm, iyi deil mi?
Sonunu da yazp szm bitireceim. Telepinu, sarayda olan bu
kargaalklarn, bu gibi olaylarn tekrarlanmamas iin bir ferman
yazdrtm. Bu fermann ba ksmnda da bu yazdm cinayetleri
anlatm, bylece bunu neden yazdrd iyi anlalsn istemi. Ya
rn ne yapp yapp annemden o fermann konusunu da renip sa
na bildireceim, merak etme. yi geceler sevgili defterim.

150

TELEPINU FERMANI
11 AUSTOS 1958

Sevgili defterim, dn sana Hitit Devleti'nin ilkandaki cinayet

leri yazm, sonunda da kral olan Telepinu'nun bu cinayetleri nle
mek iin yazdrd fermandan sz etmitim. Bugn o fermanda kral
slalesi iin konulan kurallar renmezsem rahat edemeyecektim.
u sabrsz ve merakl huyumu biliyorsun! Bazen kendim bile ken
dimi ekemez oluyorum. Ne yaparsn, huy cann altnda imi!
Annemi biraz bo bulunca hemen yanna sokuldum. Yavaa,
"Anne fermandan ne haber?" dedim. Annem "Ne ferman?" diye
akn akn yzme bakt, sonra birden anlad neyi sorduumu.
Ben yine de "Kral Telepinu'nun saraydaki kargaay nlemek iin
hazrlatt ynetmelikteki kurallar merak ediyorum" diye sorumu
akladm. Annem onlar birbiri ardndan sraladktan sonra, "Def
terime de yazmtm, istersen oradan kopya edebilirsin" dedi. An
nem o deftere "akl defterim" diyor. nemli bulduklarn yazyor,
arkasna da hangi sayfada ne gibi konu olduunu ekliyor. Bylece
istediini kolayca buluyormu. Ne aklldr u annem!. Bana da
onun iin bu defteri ald kukusuz. Bunu almakla bana ne kadar b
yk bir yarar saladn, gn getike daha iyi anlyorum. Benim
defterim, akl defterinden ok, benim arkadam, srdam oldu.
Fermann defterdeki ana hatlar yle:
/. Kral ailesine ve oluna kimse ktlk yapamayacak.

151

2. Birinci derecedeki prens kral olacak, yoksa ikinci derecedeki,

yani odaln olu kral olabilecek. Eskiden odaln olu kral olamyormu
3. Kraln hi olu yoksa kznn kocas kral olabilecek.
4. Kral ailesi ve btn hsm akrabas birlik olacak.
5. Kardelerine veya kral ailesine ktlk yapmak isteyen Panku'da yarglanacak.
6. Kral da byle bir i yaparsa yarglanacak, fakat ailesi ceza
landrlmayacak, mallarna el konmayacak.
7. Eer bir prens de ktlk yaparsa ba ile deyecek, fakat ai
lesine ve mallarna zarar gelmeyecek.
8. Hangi yksek memur olursa olsun bir ktlk yaparsa soylu
lar meclisi Panku onu yarglayacak.
Telipinu'nun yazdna gre, Hattua'da kan dkme artt za
man, Tanrlar kral ailesini cezalandrmlar.
Telipinu'nun Ferman'ndan da bana ok ilgin gelen baz yerle
rini yazmadan edemeyeceim:
Kral ailesi iinde kan dkme artt. Kralie Itaparya ld. Tan
r insanlar (halk) diyor ki, "Bak! Kan dkme oald." Bunun ze
rine ben Telepinu, Hattua'da bir toplant dzenledim. imdiden
sonra Hattua'da kral ailesine ve oluna kimse ktlk yapmasn,
ona haner ekmesin! Panku meclisi! Bundan sonra kim erkek ve
ya kz kardelerine ktlk yapmak isterse, ona bu kan dkme ile il
gili tableti okutturun! Hattua'da kan dkme artt zaman, Tanr
lar, kral ailesini cezalandrr. Eer bir prens ktlk yapmak ister
se ba ile desin. Fakat, onun evine, ocuklarna, tarlalarna, ba
larna, samanlklarna, sr ve koyunlarna, klelerine ceza uygu
lanmasn. Prenslerin mallarn ve insanlarn baka birine vermek
iyi deildir.
Annemin dediine gre, Osmanl Devleti'nde de yksek dzey
de biri ceza olarak ldrldnde, devlet mallarna el koyarm.
152

Fakat, oluu ocuu ldrlmezmi. Bu fermandan nceki ceza

lar ne kadar arm! Ona ramen yine de sarayda ldrmeler ok
olmasa bile, tam nlenememi; ama bir dzen getirdii anlalyormu. nk, Telepinu lnce, Telepinu'nun kaynbiraderi olup, n
ceki kraln ocuklarn ldrd iin srlen Tahurvaili bir isyan
kararak, ksa bir sre krall elde etmi; ama Panku onu krallk
tan indirmi, yerine Telepinu'nun damadn kral yapmlar. Telepinu'dan sonraki 100 yllk zamana ait pek belge yokmu. Ya o zaman
Hitit lkesi dmanlar tarafndan igal edildi veya o zamana ait bel
geler ortaya kmad.
Bu da bu kadar sevgili defterim!

153

MHRLER
12 AUSTOS 1958

Bugnk kaz harikayd dorusu. Birden neler neler bulundu a

rdm. yi ki gitmiim kaz yerine. ounlukla tembellik yapyo
rum. Bazen gnein altnda saatlerce bekliyorsun, birka anak
mlek paras kyor, ayorum. neyle kuyu kazar gibi saatler
ce urap doru drst bir ey bulamamak hi de i ac deil.
Sevgili defterim! Neler bulunduunu anlatmam iin sabrszla
nyorsun, deil mi? Ama sen de arkeologlar gibi sabrl olmaya
bak!
Kaz yerine biraz ge gitmitim. Herkes toplanm meakla
kanlara bakyordu. lk gzme arpan, kk bronzdan yaplm,
sandk gibi bir eyin zerine oturmu gibi duran bir heykelcik oldu.
Banda bal, sakal var. Yz sanki glyor gibi. Kaz bakan
zerinde ne var diye olacak, srekli elinde tuttuu kk yontuyu
fralyor. Ben de burnunun dibine yanaarak daha iyi grmeye a
lyordum. Grdm kadaryla, sol omzundan tutturulmu iek
li bir elbise giydirilmi gibi. nnde yukardan aaya kadar bur
mak bir erit grnyor. Sanki rlerek yaplm. Ben onu izlerken,
"fildii bir heykelcik" diye sevinli bir ses duyunca hemen ona y
neldim. inin biri elinde toprak renginde kk bir yontu tutuyor
du. Hemen herkes etrafn sard. Elinde tutan, onun fildiinden ol
duunu nasl anlad diye atm. Onlar yle almlar ki buldukla
rn tanmlamaya. Akam o ykanp temizlendikten sonra fildii
154

rengi kendini gsterdi. Bu bir da Tanrs imi. Arkeologlar syle

mese bile, insan onu tahmin edebilecek. Heykelciin alt ksm yu
varlak, yukarya doru piramit gibi ykseliyor. Ykselirken, kal kat
dalara benzer bir grnts var. Banda, Tanr iareti kntlar
olan sivri bir klah bulunuyor. Aynsn Yazlkaya'da grmtm.
Ellerini omuz hizasnda apraz tutmu. "yi, ama Anadolu'nun or
tasnda fildii nereden bulmu bu Hititler?" diye sordum. "Ya zapt
ettikleri lkelerden ganimet olarak almlar veya tccarlar getir
mitir" dediler.
Kazdan daha ne kacak diye bakarken, topraklar arasnda bir
mlek paras grnd. Ben onlarla pek ilgilenmiyordum, ama bir
parann zerinde kabartma olarak yaplm boynuzuyla bir kei,
bir parann zerinde de bir aslan grnce ilgilenmemek mmkn
olmuyor. Paralar yava yava topland. "Bu paralara gre bir ga
gal testi olacak" dediler. Hakikaten akam paralar denkletirilip
yaptrlnca, tam olmamakla beraber, gagal testi ortaya kt. Bu
testiler genellikle Tanrlara iki sunmak iin kullanlrm. Birok
kabartmada grlyormu. ki sunmak iin eitli hayvan bii
minde kaplar yapm Hititler. zerleri kabartmal olanlar ok de
erli. ki kaplarndan az ksm bilek, alt ksm yumruk biimin
de olanlar da ok ilgin geldi bana.
Bir ara biri "mhr, mhr!" diye bard. Yine herkes o tarafa
yneldi. Bir de baktk, birbiri ardnca zerleri mhr baskl birok
koni eklinde kil topaklar meydana kmaya balad. Birisi "Galiba
bir ariv bulduk?!" dedi; bir dieri, "Belki mhr deposu?!" diye
karlk verdi. Ben dayanamadm, "Arivse, tabletler nerede?" diye
bilgi bilgi soruverdim. Kazar glerek, "Bunlar tahta tabletlere
aslan mhrler olmal!" dedi. Tahta tabletlere mhr baslamayaca iin, mhrlenmesi gereken tabletler iin mhrler kilden bir
topan zerine baslyor. Topaa yaplan bir delikten ip geirilerek
tablete aslyormu. Bunlara bulla diyorlar. Tahta tabletlerin zeri
ne ya balmumu srlerek veya boya ile resim yazs yazlm ola155

can dnyormu uzmanlar. Eer buras tahta tablet arivi ise,

tabletler yanm, mhrler kalm. Annem, "Belki burada halka ait
belgeler vard. nk, halkn genellikle hiyeroglif denilen resim
yazsn bildii tahmin ediliyor" dedi.
Bu mhr basklarnn zerinde neler olduu, onlar fralanp
temizlendikten sonra grlebildi. lgin olan hepsi resim yazlyd.
Bunun iin bunlarn halka veya memurlara ait olabilecei sylendi.
Kral ve kralie mhrlerinde onlarn adlar ayrca iviyazs ile de
yazdrm.
Bu akamlk bilgi yeter deil mi defterim? yi geceler.

156

KRAL UPPILULIUMA'NIN OYKUSU

13 AUSTOS 1958

Bugn annem bir kitaptan byk bir tablet resmi gsterdi ve

"Bu tablet eski kazlardan km, asl bizim mzede. Bunun iinde
yazlanlar yle nemli ki... Kral II. Murili, babas zamanndaki
btn olaylar yazm buna. Hitit krallarnn en byk zellii, za
manlarndaki olaylar yazmalar. Bu tarih yazclnn balangc
saylyor. srailliler Tevrat yazmay Hititlerden renmiler" diye
srdrd szn:
"En nemli olay da, Msr Kraliesi'nin Hitit Kral'na yazd
mektup" deyince, ben, "Ne olur anneciim, hepsini bana anlatr m
sn?" demekten kendimi alamadm. Zaten o da onu bekliyormu ki,
tableti bana gsterdi. Kral II. Murili'nin babasnn ad Kral uppiluliuma. Bu adn yazlmas da, sylenmesi de ok zor geldi bana.
Adn anlam "temiz pnar" demekmi. Tam Hitite bir ad. Prensler
dounca, onlara Hurri ad konurmu. Kral olunca Hitit ad verilir
mi. Hurrilerin ne byk etkisi varm Hititler zerinde! Annem,
"Araplarn bize olan etkisi gibi. Trkler slam dinini aldktan son
ra, hep Arap adlar koymular ocuklarna. in garip veya ac ya
n, eski Trk bilginleri Arap ad ile Arapa yazarak kendilerini Arap
gibi gsterdiklerinden, hep onlara Arap bilgini denmi. Hititler hi
olmazsa kral olunca deitirmiler adlarn. Yoksa onlar da Hurri
soyundan gelmi olarak alglanrd" dedi. Annemin anlattna g
re, Kral uppiluliuma, ferman yazdran Kral Telepinu'dan sonra

157

kendisi hakknda ilk ok haber alnan bir kral. Ondan nce bilinen,
Kral I. Tuthaliya kars Nikalmati. Onlardan sonra gelen I. Arnuvanda kars Amunikal. Fakat, onlar hakknda bilgi veren fazla
belge yokmu. Kral uppiluliuma, M 1380 yllarnda kral olmu.
O, lkesinin snrlarn bytmek iin btn etraflarndaki krallk
lara saldrm. Ta Suriye'ye kadar gitmi. O zaman Hititlerin dou
sunda, batsnda, gneyinde hep ehir krallklar varm. Tabletler
de isimleri yazl bu ehirlerden ok aznn bugnk yerleri sapta
nabilmi. Kral her girdii yeri yakm, ykm, yama etmi. D
nebiliyor musun defterim, oralardan Hattua'ya 3 330 esir getirmi.
Ne yapmlar o esirleri acaba? Herhalde kle olarak altrdlar ve
ya sattlar onlar.
u savalar ne fena! nsanlarn alp, abalayp yaptklar e
hirler, evler yaklp yklyor; gzlerinin iine baklp bytlen in
sanlar bir anda yok ediliyor. Daha dn Avrupa ayn felaketi grme
di mi? Bereket bizim lkeye girmemi o sava. Avrupa'daki savan
ne kadar korkun olduunu, insanlarn oradan oraya nasl perian
bir halde g ettiklerini annem anlattka, bizi o savaa sokmamak
iin alan devlet adamlarmza nasl teekkr etsek azdr diyo
rum. Canllar iinde galiba yalnz insanlar byle birbirine acmasz
davranan. Binlerce yl iinde deimeyen tek ey savalar dnce
me gre. Eh defterim, "Senin de dncen ne oluyor imdi?" diye
sorma bana. Szm srdryorum ite.
Kral uppiluliuma oralardan ayrca altn, gm ve ne kadar de
erli eya varsa tam lkesine. Suriye'de askerleri yle ilerlemi ki,
neredeyse Msrllarn snrlarn aacaklar. Msrllar ok korkmu
bundan. Korkmakta haklar da varm. Hititlerin ordusu, sava araba
lar, piyade ve atl askerleriyle son derece gl imi.
Aksilik bu ya, tam bu srada Msr Kral Tutenkamon lm.
Kars ne yapacan arm. Korkusundan Kral uppuliuma'ya
yle bir mektup yazm:
"Benim kocam ld. Bir olum yok. Duyduuma gre senin
oullarn okmus. Birini bana gnder. Onu kendime koca. lkem
158

Msr'a kral yapaym. Ben asla klelerimden birini seip kendime

koca yapmam."
ok ilgin deil mi? Kral buna inanmam; lkenin byklerini
toplantya aryor ve onlara, "Byle bir ey yaamm boyunca ba
ma gelmedi" diyor ve doru haberi getirsin diye Msr'a birini
gnderiyor. Onun getirdii haberde unlar yazyor: "Sen neden be
ni aldatyorlar diyorsun? Benim olum olsayd bu utanc yabanc
bir lkeye yazar mydm ? Ben baka lkelere deil, yalnz sana yaz
dm." Bu mektup zerine kral, olu Zannanza'y gnderiyor. Kraln
korktuu bana gelmi. Kralienin baka lkeden kral yapmak iin
birini getirdiini duyan Msr'n soylular, ocuu yolda ldrm
ler. uppiluliuma buna ok zlm, alam. "Ey Tanrlar! Ben
ktlk yapmadm, ama Msr halk bunu neden bana yapt?" diye
yaknm. Laf aramzda, Msr'a bir ey yapmam, ama dier yer
leri yakp ykm. nsanlar ldrm, tutsak yapm, ehirleri ya
ma etmi. Bunlar az ktlk m?
Hitit krallar, kzlarn ve oullarn baka krallarn ocuklar ile
evlendirip, o lkelerle dostluk kurmular. uppiluliuma da bir kz
n Anadolu'nun dousunda, Hayaa Kral Hukkana ile evlendir
mi; evlendirirken de yle bir art koymu: "Karnn kz kardei
veya akrabas evine misafir giderse, yiyip iin, neelenin; ama as
la gelen misafirle bir cinsel ilikiye girme! Girecek olursan cezas
lm!" Herhalde o lkede byle bir gelenek vard. uppiluliuma,
Muvatti adl bir kzn Mira lkesi beyi Mahuiluva ile evlendiri
yor. Bir kzn da Mitanni Kral'nn olu Maddivatza'ya veriyor.
Onu verirken de, "Kzmn zerine sakn baka kadn alma. Onun
la dier kadnlar edeerde olmasn! Kzm sakn ikinci derecede
kadn durumuna geirme! 0 kralie olacaktr" diyor.
Bu Maddivatza uppiluliuma'ya kaarak ona snm. nk,
uppiluliuma Mitanni lkesine saldrm ve onu yenmi. Kral Turatta'y da lkesinin soylular ldryor; belki, "niin yenildi?" di
ye. Olu da Hattua'ya bu yzden kayor. uppiluliuma da onu k
zyla evlendirerek babasnn yerine kral yapvermi.
159

Bu kraln iki kars varm. Bunlarn hepsi ayn zamanda kars

myd, yoksa biri lp dierini mi ald, bilinmiyor. Annem, "Oldu
olacak, kadnlarn adn da yazdraym sana. Birinin Hinti, ikincisi
nin de Malnigal" dedi. Malnigal, bir Babil prensesi imi. Fakat, ya
man ve kt ruhlu bir kadnm. vey olu, Kral Murili'ye ok
znt vermi. Onun anlattna gre, kadn, babasnn mabetlere
verdii btn deerli adaklar oraya buraya datm. Devlete ba
l ehir krallklarndan zel olarak hara almaya balam. Daha n
ce yazmtm; Hitit kralieleri, kocalar ldkten sonra, ocuklar
nn krallklar zamannda da "egemen kralie" unvann tayarak,
belgeleri mhrleyebiliyor, dinsel trenleri ynetiyor. Bu da ayn
ekilde kralieliini srdryor, ama hep zararl iler yapyor. En
fenas da Murili'ye by yapm. Bu byden zavallnn dili tutul
mu. Bununla da yetinmemi, karsn, yani gelinini de by ile l
drm.
Gryor musun dostum, yasalarda fena by yapanlara lm ce
zas olduu halde, sarayda bile by yaplyor, pes dorusu! uppiluliuma'dan iki nce kral olan II. Tuthaliya'nn Zippalantavi adl kz
kardei de yengesi kraln kars Nikalmati'ya by yapm. Kralie
bu byden kurtulmak iin ok uram. En sonunda byy boz
mak iin dinsel bir tren yaptrm. Acaba by bozuldu mu dersin!
Murili bunlara ok kzm. Sarayda vey annesi kralieyi yarg
lattrarak kadn egemen kralielikten attrm. Saraydan da kart
m, ama yine de ona bir ev ile geimini salama olanaklar vermi.
uppiluliuma da az deilmi. Kendinden nce kral olan yeeni
Tuthaliya'y ldrerek, krallk tahtna oturmu. Olunun yazdna
gre, sonradan Tanrlar onu bu suundan dolay cezalandrarak l
drmler. Olu bu olay yle anlatm:
"Gen Tuthaliya Hatt lkesinde egemenken, ona btn prens
ler, memurlar, askerler ballk yemini etmilerdi. Fakat babam,
Tuthaliya'y cezalandrnca, hepsi babamn tarafn tuttu. Tuthali
ya'y ve ona yardm edenleri ldrdler. Siz Tanrlar nce babam
160

korudunuz. Ancak, siz Tanrlar, efendilerim, sonradan babamdan

gen Tuthaliya'nm cn aldnz. Babam Tuthaliya'nn katli yzn
den ld. Babamn tarafn tutan prensler, memurlar ve askerler de
bu yzden ld. Hatti lkesi bu yzden perian oldu. imdi veba
daha da ktleti. Hatti lkesi ar zarara urad."
"Yaplan ktlk cezasz kalmaz" derler. Doru mu acaba?!! Hi
tit lkesinde veba hastal 20 yl srm. Murili'nin yazdna gre
ok kii bu yzden lm.
Annem, bu veba salgnnn sa'dan sonra da, zaman zaman Ana
dolu'da, Akdeniz sahillerinde bagsterdiini, Avrupa'da, in'de,
Hindistan'da da olduunu ve her seferinde binlerce insann ld
n syledi.
Bugnlk de bu kadar rendiklerimiz. yi geceler dostum.

161

DMAN KAKALAR
14 AUSTOS 1958

Annem bugn elime bir kitap tututurdu ve "Bak bunda ilgin

bir metin var, istersen defterine olduu gibi geirebilirsin!" dedi.
Sonra da metin hakknda ksa bir aklama yapt. Ferman karan
Kral Telepinu'dan sonra Hitit lkesinde birok karklk olmu.
Kuzey blgelerinde dank boylar halinde yaayan Kakalar, Hitit
lere durmadan apulcu aknlar yapmlar; ellerine geeni yakp
ykm, alp rpp gitmiler. O arada dn szn ettiim II. Tuthaliya kral oluyor; kars Nikalmati. Bunlardan sonra da Arnuvanda ve Amunikal ifti ortaya kyor. Bunlar kurban listelerinden
reniliyor. lk ift hakknda bugn iin, kurban listesinden baka
bir metin yok. kinci iftin zamannda Kakalar, saldrlarn o ka
dar azdrmlar ki, szde kral ve kralie olan bu ift, ne yapacakla
rn bilememi; ancak, Tanrlara durumu aklayp onlardan yardm
istemekte bulmular areyi. Annemin verdii metinde, bu saldrlar,
bu saldrlardan grdkleri zararlar Tanrlara aklanyor ve onlar
dan yardm isteniyormu.
Ben nce kitaptaki bu metni iyice okudum. Baz yerlerde tekrarlar
var. Onlar yazmam. Benim okuduklarm imdi sen ren dostum!
"Majeste, byk kral Arnuvanda ve byk kralie Amunikal
yle sylyor: 'Yalnz Hatti lkesi siz Tanrlara kar saf, te
miz lkedir. Siz Tanrlara yalnz biz Hatti lkesinde sayg gs
teririz. Tapmaklarnzla kimse bizim kadar ilgilenmemitir. Ve
162

siz Tanrlarn mallar, gm, altn, hayvan biimli kaplar

ve elbiseleri ile kimse bizim kadar ilgilenmemitir. Ayrca g
m ve altn Tanr yontular zerinde bulunup, eskimi olan
her ne varsa onlar bizim gibi yenileyen olmamtr. Kurban
larnzn temizliine, gnlk, aylk, yllk trenlerinizin yapl
masna kimse bizim kadar zen gstermemitir. imdi siz Tan
rlarn kadn, erkek hizmetlileri kle haline geldi. Siz Tanrla
ra ben byk kral Arnuvanda ve byk kralie Amunikal her
konuda sayg gsterdik. Biz sizin ekmek ve araplarnzla, be
sili sr ve koyunlarnz yeniden vereceiz. Siz bizim taraf
tutun! Dmann Hatt lkesine nasl saldrdn, nasl ya
malayp ele geirdiini size syleyip, sizin nnzde onlardan
davac olmak istiyoruz. Bu lke, siz gkyz Tanrlarna ek
mek, arap ve dier eyalarnz verirdi. Buralardan rahipler,
Tanr analar (rahibeler), kutsal rahipler, algc ve ilahiciler
srld. Tanrlarn dinsel trenleri yaplamyor ve eyalar
atld. Oradan Arinna ehrinin Gne Tanras'na ait. g
m, altn, tun ve bakr gne kurslar, tren elbiseleri, gm
lekler, kurban ekmekleri, araplar ve kurbanlk sr ve ko
yunlar ele geirildi. Bu saldrlan yerler Nerik, Hurama,
Katama, Himuva, Zalpuva ve dierleridir. Sizin buralardaki
tapnaklarnz Kakalar yktlar, siz Tanrlarn heykellerini
krdlar. Gm, altn ve bronz kaplarnz, elbiselerinizi ya
maladlar. Rahipleri, algc ve ilahi okuyucular, alar, f
rnclar, ifti ve bahvanlar aralarnda paylap kle yap
tlar. Kakalar her eyinize sahip oldular. Bu yzden bu lke
de kimse adnz anmyor, kimse size kurban sunmuyor ve t
ren dzenlemiyor. Buraya, Hatt lkesine de kimse sizin iin
vergi getirmiyor. Sizlere hibir yerden rahipler, algclar gel
miyor. Kimse size gne kurslar, altn, gm elbiseler ver
miyor. Hayvan, ekmek, arap kurbanlar yapmyor. imdi size
srekli yalvaryoruz. Kakalar buraya, Hattua'ya kadar gel-

163

diler. Tuhauna ve Tahantariya kentlerini vurup, kaplara ka

dar indiler. Biz Tanrlara saygl olduumuzdan, onlarn bay
ramlarna zellikle zen gsteriyoruz. Fakat, Nerik ili Kakalarn elinde olduundan, Nerik Frtna Tanrs ve dier Nerik
Tanrlar iin, kurbanlar Hattusadan Nerik yerine, Hakmia'ya yollamak istiyoruz. Kakalar arp armaanlar verip
ant iirilir: 'Nerik Frtna Tanrsna dokunmayn, yolda onla
ra saldrmayn!' denilir. Fakat onlar armaanlar alp, ant
ierler, ama ayrlr ayrlmaz and bozarlar, Tanrlarn szn
kk grrler. Frtna Tanrs'nn andnn mhrn krarlar
ve Haiti'den giden kurbanlara saldrrlar'."
Nasl, ilgi ekici deil mi yazlanlar?! Tanrlara nasl da antaj
yapmlar. Eer dmanlar kovamazlarsa kendileri de armaansz,
kurbansz kalacaklarm. Hititlerin Hakmi kenti neresiymi bil ba
kalm! Nereden bileceksin, tam bizim bugnk Amasya.
Btn bunlara karn Kral Arnuvanda ve ei Amunikal, Kaka
beylerine Hitit topraklarndan ba yapmlar. Bylece kendilerine
baml yaparak saldrmalarn nlemek istemiler. Ba belgesin
de Hitit Kral'na kar bir ihanette bulunmamalar, byle olan kim
seyi hemen krala getirmeleri art koulmu. Galiba onun bir yarar
olmal ki, daha sonra Kakalardan pek sz edilmemi.
Bugnlk yazdklarm yine yeter, deil mi? yi geceler sevgili
arkadam.

164

KYDE BR GEZNT
15 AUSTOS 1958

Sevgili defterim! Bu akam sana biraz ky gezmemizden sz

edeceim. Benim arkadam Osman var ya, ite onunla bizim kye
gittik. Kyde Osman' herkes tanyor. Yaz olduundan evlerin kap
lar ak. Kadnlarn byk bir ksm tarlada, bahelerde. Anadolu
kadnnn ilesi bu. Annemin anlattna gre, Osmanl Devleti'nin
btn yk Anadolu kadnnn zerindeymi. Kadn nce kocasn,
sonra olunu askere gnderirmi. Onlar en az 6 yllk, kimi Trablusgarp'ta, kimi Msr'da, kimi Yemen'de askerlik yaparken ya lrler,
ya sakat olurlar ya da esir derlermi. Kadnlar tarlay srer, ekini
bier, tam un yapp ambarna koyaca zaman devletin rc de
dikleri vergi memurlar gelirmi. Szde onlar rnn yzde lO'unu
alacaklarm, ama zavall kadn nasl bilecek ne kadar aldklarn.
Memurlarn insafna kalm! Kadnlar hayvanna bakar, ailenin b
tn yiyeceini kendi hazrlar, giyeceini dokur ve dikermi. ar
dan bir ey almak gerekirse, onu da kendi rettii rnle takas eder
mi. Bu takas, buradaki pazarda grmtm de ok armtm.
Osman, "Aye Teyze" diye ak olan kapdan seslenince, hemen
birisi sevecen bir sesle, "Osman, sen misin? Gel olum, gel ieri"
dedi. Osman hemen, "Ben yalnz deilim, bak sana misafir getir
dim" diye karlk verdi. O arada sevincini gsteren tatl bir glle
Aye Teyze grnd. Herhalde Osman'n yannda bir kzla gelecei
ni tahmin etmedii iin beni grnce ard. Osman hemen, "Bizim
165

kaz denetleyicisi Hatice Kzlyay Hanm'n kz tar" diye beni ta

ntt. Biz daha yerlerimize oturmadan, oraya geldiimizi gren baz
komular toplanverdi. Ne kadar candan insanlar sevgili dostum! Bi
ze ne ikram edeceklerini bilemediler. nce ayranlar geldi. Arkasn
dan aalardan kopardklar taptaze meyveler. Kadnlar bir taraftan
byk bir yaknlk, dier taraftan yama uymayan bir sayg gste
riyorlard. Anneme bunu syleyince, "Kzm, bizim kylmz oku
mulara ok nem verir, sayg gsterir. Eitimsiz olduklarndan,
okumularn her syledii dorudur onlar iin. Byle olmalan bir
taraftan iyi, dier taraftan tehlikeli. Bu zavalllar, okumu olup, ka
fasnn ii kara olanlara da kanabilirler" dedi.
Kadnlar, stanbul'u, oradaki yaantmz, ne yiyip itiimizi, ne
kadar okul olduunu sordular. Biri, "Kzm, mademki okuyorsun,
muhakkak ebe ol emi!" deyince ben ardm. Meer onlar iin, kz
larn okuyarak elde edebilecei en iyi meslekmi ebe olmak. Kyle
rinden bir kz okuyup ebe olmu. Kzn devletten aylk almas, eli
para grd iin ok byk bir gelir saylyormu. Ne yapsn ka
dnlar! Hi durmadan altklar halde elleri para grmyor ki!
Ben de onlarn yaamlarna ait baz sorular sorunca, hemen hep
sinin dili zld. Kiminin kocas, kiminin babas, kiminin dedesi
savalarda ehit dm. Hatta savaa gidip ne ldnden, ne ya
adndan yllardan beri haber alnamayan birinden sz ettiler.
Adamn yalnz anakkale Sava'na gittiini biliyorlar. Kars hl,
gelecek diye bekliyormu onu. Ne zor beklemek! Kadnlar, kendi
lerini can kulayla dinlediimi grnce, yazn tarlada yaptklar i
leri, kn evdeki almalarn ayrntlaryla anlatmaya baladlar.
En byk sevinleri eskisi gibi r alan vergi memurlarnn olma
y. Cumhuriyet'in ilk dnemlerinde kylerine bir devlet memuru
gelince, r (yani, rnn yzde 10'unu) almaya geldi diye ok
korkarlarm. En byk zntleri de ocuklarn gnderecek okul
bulamamalar. Yakn zamana kadar o civarda bir ky enstits var
m. Her nedense yeni hkmet kapatm onu. "Orada ocuklarmz
166

1fi7

hem okuma yazmay, hem de ev yapmna kadar birok sanal re

niyorlard" dediler. Anneme bunu sylediimde, "ok doru kzm,
kazda bile onlarn yokluu belli oluyor. Eserleri ambalaj yapmak,
sandklar iviletmek iin kimseyi bulamyoruz. Ky enstits var
ken, ocuklar gelir, bu ileri bir rpda yaparm" dedi.
Kadnn birinin kzn zorla kocaya karmlar. Kadn ok dert
li. "Eer kzm okusayd onu kimse byle karamazd deil mi?"
deyince, ardm kznn okumadna byle zld iin. An
nem, "Kzm hi ama buna, yl 1958 imdi. Ben 1926 ylnda
retmen okulu snavna girerken, hep Bursa civarndaki ky ve ka
sabalardan kzlar gelmiti. Yanlarnda daha ok anneleri vard, hem
de hibiri arafl deildi. ounun babas Birinci Dnya Sava'nda veya Kurtulu Sava'nda lmt. Snav kazanamayan kz
lardan ok, annelerinin aladn gzlerimle grdm" dedi. 19301931 yllarnda Atatrk bir yurt gezisine kyor. Oralardan Milli
Eitim Bakan'na gnderdii yaz da, halkn ocuklarn gnder
mek iin okul istediini yazmas da bunu kantlyor. Atatrk o ya
zda, bu kadar okul amaya devletin parasnn ve olanaklarnn ye
terli olmad, bu yzden zel okullarn almas gerektii, aanla
ra parasal destek salanmas ve vergi indirimi yaplmas nerisinde
bulunmu. Bu gsteriyor ki, Cumhuriyet'ten hemen 7 yl sonra her
kes okulun, okumann deerini anlam.
Biz kadnlarla konumaya dalmken birden gzme, ate yanan
ve zerinde sac bulunan bir ocak arpt. Bir kadn yere oturmu ha
mur ayor, bir taraftan sac zerinde hamuru piiriyordu. ok ge
meden biri "Bizde buna drm derler, ye bakalm beenecek mi
sin?" diye henz scack sarlm bir yufkay, yannda ayran ile bir
likte elime tututurdu. Benim de karnm ackmak zereymi ki, ii
tereyayla yalanm ve bol peynir ve maydanozla doldurulmu
drm, byk bir itahla yedim. Onlardan, "Bize de gel, bize de
gel" davetleri arasnda ayrlrken, iimde hem byk bir mutluluk,
hem de nedenini anlayamadm bir burukluk hissettim. Ky gezim
de bu kadar sevgili dostum.
168

FALLAR
16 AUSTOS 1958

Annem kan tabletler arasnda kk bir tableti dikkatle ince

lerken, hemen yanna sokuldum ve "nemli bir metin mi?" dedim.
Annem, "Kzm nemli grnyor, ama dorusu anlamak ok zor.
Bir fal metni parasna benziyor" deyince, gzlerim falta gibi
ald. "Faltann" ne olduunu bilmiyorum, ama birden azma
geliverdi bu deyim. "Byler, fallar, kehanetler! Bu Hititler de az
deilmi dorusu" dedim. Annem, "Hititlerde fal, zellikle Tanrla
rn isteklerini veya onlarn kzgnlklarnn nedenlerini anlamak
iin sorulan sorular ve onlarn olumlu veya olumsuz yantlarn
kapsyor" diye anlatmaya balad. Bir de insanlarn aresiz veya ka
rarsz kaldklar konulara bir yant almak iin fala bavurmular.
eitli yntemlerle fala bakm onlar. En bata koyunun karacieri
ve barsaklarndaki girinti, kntlara gre sorularnn yantlarn
bulmaya almlar. Bu fal tr Sumerlilerden Babillilere, ordan
da Hititlere gemi. Mezopotamya'da kilden yaplm cier rnek
leri bulunmu. Bunlarn zerinde olumlu, olumsuz yantlarn yerle
ri gsterilmi. Annem, talya'da ok eskiden yerlemi olan Etrsklerde de cier falnn bulunduunu, onlarn da madenden cier mo
delleri yaptn syledi.
Ku fal var. Bunda zel olarak yetitirilmi kular, belirli bir
yerde uurularak, bunlarn havalanp konmalar, alann belirli yer
lerine gidip gelmeleri, dier kularla karlamalar dikkatlice g170

zetlenip yorumlanyormu. Ku falnda, kartal ve zel yetitirilmi

hurri kuu kullanlyormu.
Bir de ay fal varm. Ayn gkyzndeki duruuna gre anlam
vermi Babilliler. Onlardan Hititler alm bu fal, kendi dillerine e
virmiler. Dorusu ok drstm u Hititler! nk aldklar bu fal
metninin st satrna Akadcasn, alt satrna Hititesini yazmlar.
Bunu biz bulduk, biz yorumladk dememiler. Bakn nasm bu fal.
/. Ayn rengi sar, sol ucu sivri, sa ucu kt gibi grnyorsa, 2
yl ilkbahar gzel olacak.
2. Eer ayn sa ucu ge dnk ise lkede bol rn olacak.
3. Eer ayn sa ucu yere doru ise btn lkenin hasad kuru
yacak.
4. Eer ayn sol ucu ge dnkse lkede dzelme olacak.
5. Eer ayn sol ucu yere dnkse lkede lmcl salgn hasta
lk olacak.
6. Eer ayn ular gneye dnk ve uzam grnrse, Akad ve
Elam kral lecek.
7. Eer ayn ular kuzeye dnkse Akad kral dman yok
edecek.
8. Eer ayn ular batya doru uzamsa yangn olacak.
Bunun yazcsnn denetleyicisi de bir hadm imi, ad Annuvanza. Yazan da Tutta'nn olu Pikku imi. O zaman soyad olmad
iin baba adyla belirlemiler insanlar. Topraklarmzda Cumhuriyet'e kadar srm bu gelenek, ne ilgin deil mi?
Bir de talih veya kader fal varm. Bu da soyut ve somut eyle
ri simgeleyen talarla yaplyormu. Byle bir fal yle yazlm
tablette: Yal kadn talih fal olumlu ksn diyor ve talar atyor.
"Gkyznn Gne Tanras kalkt, koyu kan ald. Tekrar tahta
verdi. kinci gnde Tanr tm yaam ald. Onlar Kader Tanra
s 'na verilmitir. Fal olumlu."
Bir de suylan fal varm. Bir havuz yaplyor. Havuzun belir
li yerlerine, kendilerine gre anlamlandrlm nesneler konuyor.
171

iinde suylanlan var. Sorular soruluyor. Suylan havuza konanlar

dan hangisine giderse, soru yantnn olumlu veya olumsuz olduu
yorumlanyor.
Byle bir falda, "Byk Tanr neden fkelenmitir? Ben Tanr'ya
bunun iin ok dua ettim. Fakat, bakas tarafndan senin neyin ih
mal edildi ey Tanr! Havuz fal olumlu olsun! Ocak ylan gnaha
gitti. O uzaa, kan ve yemin stelinin iine girdi. Baka bir ocak y
lan saraydan kt, huzursuzlua gitti. Oradan da hapishaneye gir
di. Uzaa ruhlara indi. Fal olumsuz."
Fala bakan kadn, fallardan birinde istedii cevab alamazsa, o
zaman dierine bavuruyor. in ilgin yan, falclar, bycler hep
kadnlar. Yazlara geenler, mabet personeli olan kadnlarn fallar
ve byleri. Hititlerin mabette yaplan btn ilemleri en ince ay
rntlarna kadar yazmalar ok ilgin. Annem, fala ait metnin evi
risi yaplm bir kd vererek, "Fallarla ok ilgilendin, istersen
bunlar defterine yaz" dedi. lgilenmemek elde mi? Hemen onu alp
okudum, imdi de sen ren onlar!
Ey Tanr! Aruna'nn Tanrs! Hastalk dolaysyl..; krala kzd
n anlald. Ey Tanr! Sen mabedinde herhangi bir ekilde kzdn
sa cierdeki iaret olumsuz olsun! Yant: sol taraf olumsuz.
Ey sen Tanr! Mabedinde kzdnsa, krala asla kzmadysan, ci
er iareti olumlu olsun! Olumsuz.
Aruna Tanrs'nn krala kzd anlald. Acaba ona neden kz
d Tanr? Kralie Amatalla, Aruna Tanrs'nn nnde kfrettii,
Tanr'ya aldr etmedii iin mi? Yoksa olunun annesinin elbise
sini giyerek sarayda dolat iin mi kzdn? Eer yle ise, cier
fal olumsuz grnsn! Taht solda, olumsuz.
Eer bunlar iin kzdnsa huni kuu fal olumlu gstersin!
Olumsuz.
172

Aruna Tanrs, kralieye ryasnda grnerek ondan kaya ma

bedinin koruyucu Tanrs iin bir altn ta vermesini istemi. Krali
e adak olarak iki ta vermi, biri bulunamyor. Eer bunun iin
kzdnsa fal olumsuz olsun! Sol olumsuz.
Altndan bir ahin, deerli talardan bir zm salkm verilmi.
Bunlar bulunamam. Bunun iin mi kzdn ey Tanr? Yant olumsuz.
Ammatalla'nn kz saraydan gizlice kam. Ey Tanr bunun
iin kzdnsa olumlu cevap ver! Olumsuz.
173

Ey Tanr! Sen altn, deerli ta ve bir elbise istiyorsan huni ku

u olumlu cevap versin! Olumsuz. Yalnz elbise ve rt istiyorsan
huni kuu olumlu yant versin! Olumlu.
Ne ilgin deil mi bunlar! Tanr neler istiyormu! Sarayda da ne
ilgin olaylar. Prens, kadn elbisesi giyip sarayda dolayor, acaba
ecinsel miydi? Prensesin biri saraydan gizlice kayor. Neden ve
nereye kam kz? Nedenini bul bakalm. Mabette de hrszlklar
oluyormu demek. Bunlara fal deyip gememeli. O gnk yaam
dan kesitler veriyor bize. Sen de ayn kanda msn sevgili dostum?

174

KRALIE PUTUHEPA
17 AUSTOS 1958

Annem bugn, "Biliyor musun tar, dn bulunan mhrler ara

snda Kralie Putuhepa'nn mhr basks da kt, gel gstereyim"
dedi. Hemen yanna kotum. zerinde damga bulunan koni eklin
de bir kil parasn dikkatli tutmam nererek elime verdi. Hi dik
katli tutmaz mym! ok deerli bir sra elimden kayp decekmi gibi geldi bana. Koninin st tarafndaki yuvarlak yzde, iviyazlar ve resimlerden oluan bir mhr basks grnyordu. An
nem, d kenardaki iviyazsnda, byk kralie Putuhepa'nn mh
r, onun i ksmnda da resim yazsyla yine byk kralie Putuhe
pa yazldn syledi. Yazlarn en stnde, ortasnda iee ben
zer bir rozet ile iki tarafnda kanat olan resme gne kursu deniyor.
Anlam, majestem, gneim demekmi. Ortada kralieyi simgele
yen bir resim var. Onu daha iyi greyim diye annem elime bir b
yte tutturdu. Dikkatlice baknca kabartma eklinde, profilden g
rnen bir ba resmi gze arpyor. Sivri bir burun, ieri ekik bir
az, olduka iri bir ene. Banda sivri bir balk ve onun zerinde
enseyi kapatan tl gibi ince bir rt var. Bu bana kitaplarda grd
m Hurrem Sultan'n resmini hatrlatt. rtnn altnda, kulaklarndaki halka eklinde kpeleri grnyor. Mhr inceledike do
rusu ardm, bu kadar kk bir yzeye bunlar nasl sktrm
lar diye. Bu bir bask. "Mhrn kendisi ya deerli bir maden veya
kymetli tatandr" dedi annem. Onlar zerine bu yaz ve resimler
175

kazlarak veya dkm eklinde yaplyormu. Bana gre byk bir

sanal.
Bu kralienin kocas ile ortak mhrleri de varm. Mhrn
zerinde her ikisinin ad ve unvanlar yine iviyazs ve resim yaz
syla yazlm. Onlar gerektiinde bir arada, gerektiinde ikisi ayr
ayr belgeleri mhrlyorlar.
Onun henz kralie olmadan da mhr varm. Onda, "Hatt l
kesinin prensesi, yeryznn efendisi Arinna'nn Gne Tanras'nn hizmetisi, Kizzuvatna lkesinin kz Ptuhepa'nn mhr" di
ye yazlym.
Anneme, "Bu kralieden biraz sz eder misin?" dedim. O da bu
nu bekliyormu galiba, hemen anlatmaya balayverdi. Onun Kral
III. Hattuili ile evlenme yks yle:
Babas uppiluliuma zamanndaki olaylar yazan Kral II. Murili'nin olundan biri olan Hattuili, Msr lkesi ile Hititliler
arasnda ilk ve son sava olarak nitelenen Kade Sava'nda bir kumandanm. O zaman Hitit Kral bunun aabeyi Muvatalli'nin olu
III. Murili; prenslik ad Urhiteup. Hattuili, savatan dnerken
Kummani ve Lavazantiya ehirlerine urar. Orada kendisinin Ko
ruyucu Tanrs tar'a gerekli kurbanlar sunar. Lavazantiya'da Hat
tuili bir rya grr. Ryasnda bu Tanra ona, kendisinin rahibi
olan adamn yine kendisinin rahibesi olan kz Putuhepa ile evlen
mesini nerir. Bunun zerine onunla evlenir. Putuhepa tam bir Hurri ad. Kendisi hakikaten Hurri halkndan. Hurrilerin Suriye'nin ku
zeyinde ve dousunda varlklar M 2300'lerden biliniyor. Uygar
insanlar bunlar. Smer, Babil uygarlklarndan ok etkilenmiler.
Putuhepa da o yzden ok gz ak bir kadn! Evlendiklerinden
bir sre sonra, kocas kral olan aabeyinin olu III. Murili'yi ne ya
pp yapp tahtndan indirir ve yerine M 1275'te kral olur. O da III.
Hattuili olarak kralln M 1250 ylna kadar, 25 yl srdrr.
Artk kralielie ykselen Putuhepa mthi bir kadn olur. Mt
hi derken, entrikac, dolap bir kadn anlalmasn! Kocasyla bir176

likte kralielik grevlerini en iyi yapan, kocasna son derece bal,

ayn zamanda ona ok dkn bir kadn. Hattuili ocukluunda
ok hastalkl imi. Tanra tar babasna ryada grnerek, kendi
yazdna gre yle sylemi:
"Yllar Hattuili iin ksadr (yani mr uzun deildir), onu
bana ver, o benim rahibim olsun! O zaman salkl olur. Ve
babam beni, kk ocuunu ald ve beni Tanrann hizmeti
ne verdi. Ve Itar benim efendim, benim elimden tuttu, bana
hkmetti."
Fakat buna ramen yine tam iyi deilmi ki, kars durmadan
onun salkl ve uzun mrl olmas iin Tanrlara, Tanralara ok
deerli adaklar yapm. Bu adaklarn, mabet envanter defterlerine ne
amala, kim tarafndan verildii yazl imi. Bu yzden biliniyor. Bu
adaklardan ou, Yeralt Tannas Lelvani'ye verilmi. Bunlann
zerinde "Ey Tanram! Kralma salk verirsen sana altndan bir
kap getireceim" diyor ve her yl verdii sz tutarak, eitli deer
li maden ve talardan yaplm adak eyalarn getiriyor. Bunlar, al
tndan, gmten kaplar, iki boynuzlar, altndan kral heykelleri ve
ya bstleri. Bunlar arasnda seneler, aylar, gnler, ryalar gibi soyut
nesneler de varm. Uzmanlar bunlann resim yazs ile yazlm e
killeri olmal diyorlarm. Bir adakta da, "Eer gneim ayaklarn
yakan ateten kurtulursa, Tanra Ningal'e Lapislazuli (mavi ta)
sapl altndan bir kap vereceim" demi. Kralie sosyal almalar
da yapm. Tanra Lelvani, tapnanda dul ve ocuklu kadnlar ko
rumaya alm. Onlar zel bir i olarak stlkte altrm. Hatta
korumaya ald bu kadnlardan birini evlendirmi de.
Bu kralie, devletin btn politik, hukuksal ve dinsel ilerde ko
casnn yannda eit ekilde yer alm. Bazen de bal bana i yap
m. Dinsel trenleri barahibe olarak ynetmi. Baz kabarmalarda
o, rahibe elbisesi boydan boya kapal, malah eklinde bir giysiyle
grnyor. Hatta o baz dinsel trenleri ve trenlere ait dank e
kilde duran metinleri toplattrarak, ktiplere yeniden yazdrtm.
177

Bir memurun yolsuzluu davasnda da bulunmu. Krallarla

mektuplam. imdiye kadar saray arivinde bu kralieye yazl 15
kadar mektup bulunmu. Bu mektuplarda kocasna nasl yazld ise
ona da ayn slupta yazlm.
Bu iftin kzlar, oullan olmu. Nerikaili adl oluna Amurru
Kral Pentiina'nn kzn alm. Gaulaviya adl kzn da bu Pentiina'ya vermi. Yani babaya kzn vermi, oluna da onun kzn
alm. Tam dei toku. Fakat, kzn krala verirken, "Kzm evle
nince kralie unvann alacak" diye art komu. Bir kzlarn daha
nce, ikinci kzlarn da Msr Kral Ramses'e, onun krallnn 34.
ylnda evlenmek zere gndermiler. Bu kz ok byk bir alay ve
eyizlerle Msr'a gitmi; sarn ve ok gzelmi. Dn alay Su
riye topraklarndan geerken, iki lke arasnda bar oldu diye b
yk enlikler yaplm. Oralarn valileri, muhafz askerleri dn
alayna katlmlar. Geline eyiz olarak esirler, at, sr ve koyun
srleri, birok altn ve gmten deerli eyalar verilmi. Bu evli
lik Msr'da Abusimbel Tapna'nda resimle gsterilmi. Putuhepa'nn bu dne gidip gitmedii belli deil. Fakat, kocas davetli
olduu halde ayaklarnda yanma var diye gitmemi.
Putuhepa bu dnle ilgili olarak Msr Kral ile mektuplam.
Ramses'in onun bir mektubuna karlk gnderdii mektupta yle
yazlyormu:
"Tanr Amon'un gzdesi, gnein olu, Msr lkesinin kral,
byk kral Ramses yle syler: Hatt lkesinin kraliesi, b
yk kralie Putuhepa'ya syle: ite ben kardein iyiyim. Evle
rim, oullarm, ordularm, atlarm, arabalarm hepsi iyidir
ler. Sen kz kardeim iyi olasn! Evlerin, oullarn, ordularn,
atlarn iyi olsun! lkende iyilik olsun! Kz kardeime syle!
ite elilerim, kz kardeimin elileriyle birlikte bana geldiler.
Onlar bana, kardeimin, Hatti lkesinin kral, byk kraln
iyiliini bildirdiler. Kardeimin, kz kardeimin ve lkelerinin

178

iyi haberlerini alnca ok sevindim. Kz kardeimin bana gn

derdii mektubu grdm. Ve Hatti lkesinin byk kraliesi
olan kz kardeimin ok gzel yazd konular iittim. Karde
im Hatti lkesinin kral, byk kral bana yle yazd: Kz
mn bana iyi ya dkecek kimseleri gnder! Onlar onu
(prensesi) Msr Kral'nn, byk kraln evine gtrsnler!'
Kardeimin bana haber verdii bu karar ok gzeldir. Msr
lkesinin Tanrlar ve Hatti lkesinin Tanrlar iki byk lke
yi ebediyyen bir lke olarak birletirmek iin bizi bu karara
ynelttiler."
te bu da nl Hitit Kraliesi Putuhepa'nn yks. Fakat, onun
son yllar, daha dorusu kocas lp yalandktan sonra, pek iyi
gememi. nk, ona ait bir metinde, "Arabaclar beni arabayla
gtrmyorlar. Onun iin ben kralie alayp, szlanmaya bala
dm. Bu srada arabaclar, benimle alay edercesine srekli olarak
kahkaha ile gldler. Ve bundan baka elimdeki atlar da alp g
trdler. Beni hi kimse araba ile gtrmedi ve beni hi kimse say
mad" diye yaknm. Zavall kadn! Fakat, bundan 3 500 yl nce,
lkemizin topranda yaam olan bu kadn ne kadar zgr, ne ka
dar becerikli imi.
Bugnk sarlp, sarmalanp bo kafa ile dolaan kadnlarmz
duysun bunu, deil mi sevgili dostum!

179

PROF. SEDAT ALP VE RENCLER

18 AUSTOS 1958

Bugn Boazky'e Hititoloji profesr Sedat Alp ile Arkeoloji

ve Hititoloji blmlerinde okuyan renciler geldi. Ortalk kalabalklat. Annem beni profesre tantt. Ne mutlu bana bu yata by
le nemli kimselerle tanyor, onlarla konuuyorum. Defterim! Bu
gn sana ok ey yazacam galiba. nce, Prof. Sedat Alp'i sana da
tantaym. Bunlar kendimden bilmediimi biliyorsun deil mi?
Prof. Sedat Alp, 1932 ylnda devlet tarafndan snavla Alman
ya'ya tarih renmek zere gnderilmi. Annem hep, "Cumhuriyet'imiz kurulal 10 yl olmu. Bir taraftan borlar deniyor, bir ta
raftan kalknma uralar arasnda bu rencilere para nasl yeti
tirildi?" diye syler. Sedat Alp orada Hititoloji derslerini ok sev
mi ve oraya devam etmi. 1940 ylnda doktorasn tamamlayp
Almanya'dan geri dnm. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi'nde an
nemin hocas Prof. Gterbock yanna asistan olmu. Gterbock ay
rlnca onun yerine Sedat Alp profesr oluyor. Annem, onun ok
yetenekli olduunu, Hitite gibi modern dilleri de iyi bildiini, ken
disinin tam bir bilim insan olduunu sylyor. Ben de kendisini
ok sevdim.
Onlar gelince bana da elence kt. Hemen ehri gezmek isti
yorlard; ben de onlara takldm, yeniden Hattua'y gezdim, ama
yorgunluktan canm da kt. ehir ne kadar geni bir alana yayl
m! Sylediklerine gre 16,7 hektarm. Zamannn en nemli eh180

ri olan Babil'den bile bykm. Her yeri birden gezmek ok yoru

cu oldu. Ben hep grmediim yerlere zaman zaman gitmitim. O
yzden bu kadar yorulacam tahmin etmedim. Neyse uyuyunca
yorgunluum geer.
rencilerin anlattklarna gre, Hattua'nn etraf vaktiyle me
e ormanlaryla evriliymi. ehir snrlarnn ii de ok aalk
imi; ama imdi her taraf kupkuru. Kesip kesip yakm veya bina
yapmlar. Hattua'da binalar ta ile tahtadan yaplm ounlukla.
renciler hem geziyor, hem de rendiklerini birbirlerine anlat
yorlard. Hitit krallar, zellikle snr boylarnda konaklayacaklar
yerlere birer saray veya ev yaptryorlarm. Saray yapan maran
goz, ormandan aa getirmeye gittiinde saraydan ona bir kz,
koyun, kp arapla eitli ekmekler verilirmi. Binann kalasla
r ve at tahtalar hazrlandnda eitli ekmeklerden 75 tane ek
mek, temeli atlnca bir kz, bir inek, 10 koyun alyor. kz Fr
tna Tanrs'na, bir inek Gne Tanras'na, koyunlar da eitli Tan
rlara kurban ediliyor. Adamcaza ekmeklerle arap kalyor. Bun
lardan, bina yapmnda marangozluun nemli olduu anlalyor.
Evlerin ahap olmas yangn kolaylatrd iin, ehrin yksek bir
yerinde yangn gzleyicisi bulunuyormu.
ehrin surlarn ve kaplarn gezerken," aslanl kapnn i ks
mnda bir yere, "Buras Yenice Kale" dediler. Sfenksli kapnn i
ksmnda da drt mabet kalntsn gezdik. Ben onlar grmtm,
ama ne olduunu bilemedim. Nedense sormadm da. Bu kaplarn
olduu yere st ehir diyorlar. Buras daha ge zamanda oturma ye
ri olmu. Burada Nanta, dedikleri bir kaya var. Bunun zerinde
resim yazsyla yazlm yaz, Kral II. uppiluliuma'ya aitmi. e
hir bir st, bir orta, bir de alt ehir olmak zere ayr zamanda ya
plm. Alt ehir en eski Kltepe Karum zamanna aitmi. Kltepe
Karum beni meraklandrd. Anneme onun hakknda unutmadan so
rular soracam.
Kral saraynn bulunduu byk kaleye ktmzda, renciler
ellerindeki kaz mimarnn yapt krokilere bakarak, binalarn ne181

releri olduunu karmaya alyorlard. Dorusu ben o karklk

iinde, neyin ne olduunu nasl anlayabileceklerine aklm pek kes
medi. Gsterdikleri bir yere, "Kraln devlet ilerini yapt bir bina
olmal" dediler. Onun iinde ktipleriyle birlikte kraln alt
odalar, devlet misafirleri iin kabul salonlar varm. Binalarn iki
katl olduunu sylediler. Fakat, yalnz ilk katn temelleri grn
yor. "Nasl anlalm iki kat olduu?" diye sordum. Bir renci
"Yknt kalntlarndan" diye yantlad. Belgelere gre kraln hare
mi iin.ve kralie iin ayr binalar olmal imi. Ayrca kraln btn
hsm ve akrabas da bu binalarda duruyormu. Onlardan baka,
sarayn muhafzlar, kapclar, iilerinin oturaca binalar, ktp
hane ve ariyler de burada. Bunlardan baka o kadar insana yemek
piecek mutfaklar,; depolar, at ahrlar, silah depolan burada imi.
Sarayn etrafn eviren kaln sur duvarlarnn kalntlarn, giri ka
p yerlerini birer birer inceledi renciler. Yazlkaya'ya da ktk.
Ben yle yorulmutum ki, onlara yeniden bakacak halim kalma
mt. Yazlkaya'ya girmeden nce, n tarafta vaktiyle bir de tap
nak varm. Orada kalntlar grmtm, ama "Ne varm burada?"
diye sormay akl edememiim. Bugn onu da renmi oldum.
ehir kalntlarn gezip geldiimizde, herkes bitkin bir haldey
di. Akam yemekten sonra, bu kez ayaklar yerine eneler ald.
Profesr Sedat Alp bir taraftan kaz kuruluyla Almanca konuuyor,
dier taraftan rencilerin sorularn yantlyordu. Hitit uygarl,
tabletlerdeki konular ortaya dklmeye balad. Bu kazda kan
nemli buluntulardan sz edildi. Ben hepsini byk bir dikkatle
dinliyor, defterime yazmak iin bilmediklerimi aklmda tutmaya
alyordum. lknce Hitit krallarnn grevleri ortaya atld. Ben
onlar biraz renmitim, ama yine de, iyice dinleyip sana da yaza
ym dedim dostum. Hitit krallarnn balca grevleri, bakuman
dan, barahip ve bayarglk. Krallar, talar zerindeki kabartma
larda kumandan kyafeti ile deil de, hep rahip kyafetinde gsteriliyormu. Yazlkaya'da grmtm onu. Banda takke gibi bir
182

balk, ayak bileklerine kadar uzanan bir cppe, bir kolunun zerin
de, dierinin altndan geerek ucu aa doru sarkan bir al, elin
de krallk simgesi olan lutus denilen ucu kvrk bir asa, ayaklarnda
bizim arklar gibi burnu kvrk bir pabu. Hitit inancna gre, yer
yzn, gkyzn ve insanlar Frtna Tanrs var ederek, kendi
yerine lkeyi ynetsin diye Labarna'y kral yapm. Bir metne gre
de, Frtna Tanrs Gne Tanras ile birlikte lkeyi ynetsin diye
kral Labarna'y vermi. Bylece krallar Tanr yerine, halkn ve l
kesini ynetiyorlar. Birden aklma geldi. Bu inan bugnk dinler
de de var deil mi? Padiahlara halife denmesi, Allah'n yeryzn
deki glgesi, onun yerine yneticisi anlamnda imi. Hristiyanlk
ta da papann grevi ayn.
Krallar barahip olarak Tanrlara ait btn trenlerin yaplmas
n salamak zorunda. Eer yaptrmazlarsa, Tanrlar kzyor, krala,
ailesine ve btn lkeye eitli felaketler veriyor.
Birden, "Krallar Tanr olarak alglanyor mu?" diye sordum. He
men rencinin biri sorumu yantlayiverdi: "Krallar yaarken Tan
r saylmyor, fakat ldkten sonra yaplan heykelleri mabetlere ko
nuyor ve Tanr gibi kutsanyor. Onlar iin kurbanlar sunuluyor, fa
kat Tanrlar meclisine giremiyor. Kralieler de ayn ekilde kocas
ile eit sayg gryor" dedi. Her kraln kendi zel Tanrs var.
renciler, kraln yarglndan sz ederken, onu ne kadar iyi
bildiimi, o konuda defterim sana yazdm hatrlayarak ok mut
lu oldum. Fakat, krallarn bakumandanlndan ve ordularndan
sz alnca, imdiye kadar onlar hakknda bir bilgi yazmadm
hatrlayarak, byk bir dikkatle dinlemeye baladm.
Hitit ordusu piyade ve arabal olmak zere iki takmdan oluu
yormu. Ben, "Mademki atlar var, neden bir de svari takm yok
mu" diye dnmekten kendimi alamadm. Ordunun temeli yaya
askerlermi. Bunlar lke halkndan veya savalarla kendilerine
baladklar krallklardan alnrm. Bu baml krallklar, sava g
c ile alndktan sonra, oralara hep Hitit krallarnn oullar, yeen183

leri veya saraya ok yakn olanlar kral yaplrm. Veya o krallarla

Hitit krallarnn kzlar evlendirilir, hatta o krallardan kz alnarak
evlilik bayla da balanrlarm. Prenslere byk topraklar ba
lanyor. Onlar da karlnda her yl belirli vergilerini kendileri ge
tirip, krala ballklarn kantlamak zorunda imiler. Ayrca sava
srasnda asker vermekle de ykmller.
Annemin sylediine gre, Osmanl padiahlar da beendikle
ri kimselere, iinde kyleri, tarlalaryla byk toprak ba yap
mlar. Onlar airet reisi veya aa olmu. Topraklar iinde olan b
tn kyller onlar iin alm. Onlar da devlete vergi ve asker
vermi. Bunlar bugn de varlklarn srdryormu. Demek ki,
Hitit Devleti zamanndaki uygulama bugne kadar gelmi.
Hitit Devleti'ne balanan bu krallklarla hep antlamalar yapl
m. Bu antlamalara gre, onlar Hitit Devleti'nin dmanlaryla
dman, dostlaryla dost olacak. Kaaklar geri verilecek. Buna kar
lk Hitit krallar da onlar dmanlardan koruyacak, aralarndaki
anlamamazhklarda hakemlik, yarglk yapacak.
Hititlerde biri askerlie girerken kamayacana dair yemin
edermi. Savatan kamak byk bir su. Cezas dorudan doru
ya kral tarafndan veriliyor. Asker yalnz yemin etmekle kalmyor,
yemin bozulmasn diye bir de sihir treni yaplyormu.
Sihir szn duyunca hemen ilgilendim. Bir renci benim ilgi
lendiimi grnce, "Gel sana anlataym" diye beni yanna ard.
Hemen kd kalemi aldm sevgili defterim, rendiklerimi sana
vermeden olur mu?
Yemin ettiren rahip, yemin eden askerin eline koyun ya ve
balmumu vererek onlar atee attryor ve yle sylyormu: "Kim
Hatti lkesinin kralna kar saygszlk ederse, o da bu yalar gibi
erisin, zlsn!" Askerler de hep birden "Erisin, zlsn!" diyor
lar. Rahip tekrar askerin eline arpa ve ekmek veriyor. Onlar ezdi
riyor ve "Bu arpay deirmen talar arasnda ttkleri, su ile
kartrp piirdikten sonra paraladklar gibi, kim bu yeminleri
184

bozarsa, kim krala, kralieye ve Hatti lkesine ktlk yaparsa, on

larn kemikleri de byle tlsn, ayn ekilde suda boulsun,
paralansn" diyor. Askerler de onu onaylayarak "yle olsun!" di
yorlar. Sihir yapan, "Kim bu antlar bozarsa, Tanrlar onun gele
ceini yok etsinler. Kars, erkek ve kz ocuklar dourmasn! Tar
lalar rn vermesin! Sr ve koyunlar yavrulamasn!" diyor. Ne
byk bir ceza! lgin olan, Hitit dininde hep korku var. Tanrlar
durmadan cezalandracak insanlar. Acaba hakikaten Tanrlar yap
lan hatalar veya gnahlar hep cezalandrm m? Onlara gre ce
zalar yaarken veriliyor. ldkten sonra deil.
Hitit sava arabalar hakknda da bilgi aldm. Arabalarn tekerlek
leri alt ubuklu imi. Onlar kabartmalardan incelemek aklma gel
memiti. Arabada kii olurmu. Arabay sren, arabay sreni bir
kalkanla korumaya alan, savaa ok ve mzrakla katlan. Onun ok tor
basnda 30 kadar ok bulunurmu. Aynca mzra da var.
En nemlisi savaa giderken arabalarn hepsi bir srada gitmeliymi.
Bunu salamak iin atlarn ona gre terbiye edilmesi gerek. At
larn nasl eitilecei bile tablete yazlm. Yazan da Hurri kkenli
Kikkuli adl bir adam. Buna gre Hititler at kullanyorlar, ama onu
eitmesini bilmiyorlar. Herhalde at da onlar yoluyla elde ettiler.
Krallar savalara genellikle yaz aylarnda kyormu. Sava k
yafetinin de kral kapsndaki Tanr kabartmasnn stndeki kyafet
olmas gerekmi.
Hititlerin sava gcne gelince: Metinlerden karlan sonuca
gre ilk Kral Anita zamannda 400 yaya, 40 araba, Kral uppiluliuma zamannda 1 000 yaya, 100 araba, daha sonra 10 bin yaya, 700
araba, Msr ile yaplan Kade Sava'nda da 17 bin yaya, 3 500 ara
balar varm.
Hititler hi durmadan sava yapm, aldklar ganimetlerle de
lkesini geindirmi krallar.
Krallarn bir grevi de sosyal dzeni salamak. lkesinde yok
luk olmayacak. Kimse yiyeceksiz ve giyeceksiz kalmayacak, yani
185

a ve plak olmayacak. Ne iyi! in fena taraf, lkeye bulac has

talk gibi genel bir felaket gelince, bunun, kraln yapt bir gnah
yznden olduuna inanlrm. O zaman kral yand!
Eski alarda krallar, fakirleri birer birer arp, tra ettirir,
yalattrr, ellerine ekmek, su verirmi. nsana scak gelirse onu so
ua, souk gelirse scaa gtrrm. Ne iyi deil mi byle bir
devlet bakanna sahip olmak.
Bu akamlk da bu kadar. Yarn bakalm daha neler yazacam
sana!

186

SARAY KAVGALARI
18 AUSTOS 1958

Sevgili defterim! Bugn yine sana ilgin olaylar yazacam.

Bak, Hititlerde de ne aile ekimeleri, gelin, kaynana atmalar,
dnrler arasnda kskanlklar, ne iftiralar oluyormu. Hem de kral
saraynda! Bunlarn tm yksn sana yazacam. Bana "nereden
rendin?"diye sorma! Hani bir deyim vardr: "zmn ye de ba
n sorma!" te yle!
Bu yk Kralie Putuhepa ile ilgili. Zavall kadn! Kocasnn
zamannda srd saltanat ne kadar muhteem ise, o lnce tam
tersi olmu. Daha nce de yazmtm; kralieler kocalar ldkten
sonra ve ocuklarnn krallklar zamannda, lnceye kadar ege
men kralieliklerini srdryorlar. Putuhepa'nn kocas lnce ye
rine vey olu IV. Tuthaliya kral oluyor. Putuhepa, kral olan bu
vey oluna Pattiya adl bir kadnn kzn alyor. Gelinin annesi sa
rayda yayor; ayn zamanda kendine gre baz grevler de yklen
mi. Kadn yava yava Putuhepa'nn ilerine de burnunu sokmaya
balyor. Tabii bu kralienin hi houna gitmiyor. ki horoz bir p
lkte ter mi? Balyor oluna szlanmaya. Kadn saraydan attr
yor, ama kadn kurnaz; ne yapp edip tekrar saraya girmeyi baar
yor. Bu kez Putuhepa'ya iyice kinleniyor. Dier taraftan kz da ege
men kralie olmak istiyor, ama kaynanas yaad ve sarayda kal
d srece ona sra gelmeyecek ve hep kraln kars veya byk
prenses olarak kalacak. Yazk deil mi bu kadna! Bunun iin o da
187

nasl etsem de u kaynanay bamdan atsam dncesinde. Bu ara

da kralieye ok kzan, ona di bileyen Ammatalla adl bir kadn
karlarna kyor. Bunun kralieye kzmasnn nedeni, Aruna
Tanrsna kar olan grevini yapmam, onun gzn boyamaya
kalkm. Kralie bunu duyunca son derece hiddetleniyor, kadn
Tanr'nn nnde lanetliyor. Lanetlenmek de Hititlerde ok fena.
Ancak, sihirlerle ondan kurtulma olana var. imdi kralieye kar
dman kadn! bir olup kralieyi nasl saraydan attracak
larn planlamaya balyorlar. Bu arada bir taraftan ana kz, bir ta
raftan kralie krala, durmadan birbirlerinden yaknyorlar; bu yz
den zavall kral da hastalanm. Kolay deil kadnn drdrlar
arasnda kalmak.
Bunlar kralieyi gzaltnda tutmas, onun herhangi bir yanl
davrann yakalamas iin Ammatalla'nn olunu kadn gibi giydi
rip saraya sokuyorlar. Fakat, herhalde ocuk beceriksiz kyor ki,
yakalanyor. Yaka paa Aruna ehri Tanrsnn yanna hizmet et
mek zere sryorlar.
Kralie bir gn koruyucu Tanrsnn kaya tapnandaki heyke
line altn bir elenk koyuyor. Onu sulamak iin bir neden kyor
ortaya. Szde, Aruna Tanrs, kralieye ryasnda, "O elengi ba
na getir" demi. Kralie de bunu yapmam. Oraya gtrecei yer
de, onu alp sarayn mabeyincisine verip saklatm diye bir laf k
yor. Belki de bu kadnlar kard onu. Onunla da yetinmiyorlar.
Kralienin bir altn elenk yerine iki altn elenk koyduunu, onla
rn yannda da altndan bir ahin, deerli talardan yaplm bir
zm salkm, rozetler, altndan gz ve ka kapaklan bulunduunu,
bunlar kralienin sakladn sylyorlar. Gidip tapnak aranyor,
ancak bir elenk bulunuyor; dierleri yok. te kralienin ilk byk
suu!
kinci su olarak da, kralie szde Palla adl bir adama birtakm
aletler vermi. Ne aletler, ne de ald sylenen adam bulunuyor. Fa
kat, bir laf kmaya grsn, artk herkes kendine gre ona eitli ek-

188

meler yapar. Bu dedikodular yznden kralienin saraydaki eski

otoritesi bozuluyor. Etrafndakilerin ona kar saygs kalmyor.
Kralie bu durumdayken, o da Pattiya, yani dnr tarafndan
tehdit edildiini, onun adamlar tarafndan dvldn syleyerek
ondan ikyet ediyor oluna. Hasta olan kral, bu ikisinin birbirini
sulamalarndan, dedikodularndan bkyor ve Pattiya'y Aruna
ehri Tanrsna hizmet etmek zere sryor. vey annesi Putuhepa'y da Utrul ehrine gnderiyor. Bylece kral iki kadnn dediko
dusundan kurtuluyor. Kars da egemen kralielie kavuuyor.
te byle dostum, sevgili defterim! Gryorsun insan karakte
ri bin yllar boyunca bile ayn. Gl olma hrs, kskanlk, iftira
hep srp gidiyor. kimizin arasnda byle eyler olamaz deil mi?
Haydi iyi geceler!

189

ALACAHOYUK 1
19 AUSTOS 1958

Bugn ok heyecanlym sevgili defterim! Yarn perembe, tatil

gn. Alacahyk'e gideceiz. Oraya gidilecei srekli syleniyor
du, ama bir trl gerekleemiyordu. Nihayet yarn gidilme karar
km. Yeni bir yer greceim diye seviniyorum. Bugn annemden
oras hakknda bilgiler aldm. Hep duyarm; bir yere seyahate gidil
meden nce, orada nelerin olduunu, nelerin zellikle grlmesi
gerektiini renmeli imi.
rendiime gre, Alacahyk' ilk olarak, geen yzyl bala
rnda W.C. Hamilton adl bir ngiliz bulmu. ayoruz bu insanla
ra; bugn bile doru drst yolu olmayan bu yeri nasl bulmu diye.
Hem de ta ngiltere'den geliyor. Araba, tren de yok! Bizim iinde ya
admz, ayamzn altnda olan bu yerlerle neden bizim insanla
rmz hi ilgilenmemi? Kukusuz eitimsizlikten. Anadolu halk
nn, okumaktan, yazmaktan haberi yoktu. Nasl olsun, okullar yok
tu ki! Ona karn Bat'da neredeyse bin yl nce niversiteler al
m. Arada ne byk zaman fark var! Osmanl padiahlar yalnz l
kesine toprak kazandrmak peinde sava yapm. Asl kendi halk
nn yaad Anadolu ile hi ilgilenmemi. Onlar uyandrmak iste
memi. Annem, "Bu kafa hl sryor. Yeni hkmet, Atatrk'n is
teinin aksine, halk uyanmasn diye, ky enstitlerini, halkevlerini
kapatt" diyor.
Anadolu halknn btn uras, gnlk yaantsn srdrebil
mek, devlete vergi, savalara asker yetitirebilmek iin almak,
190

vakit bulduunda da ldkten sonra cennete gidebilmek iin hazr

lanmak olmu. Yaadklar srece, ellerinde olan cenneti grmeye
vakit bulamam zavalllar.
Bizim insanmzn Alacahyk'e ilgisi Cumhuriyet ile, daha
dorusu Atatrk ile balam. O, o gnlerin iki nemli arkeologu
Hamit Zbeyir Koay ile Remzi Olu Ark'a orada kaz yapmalar
n nermi. Ve kurdurduu Trk Tarih Kurumu yoluyla da parasal
destei salam. "Atatrk'n btn amac, o zamana kadar hi d
nlmemi bir konuyu, yaadmz topraklarn eskia tarihini
ortaya karmak, Trklerin Anadolu'ya gelilerini, eski kltrlerden
nasl etkilendiklerini, bu eski kltrlere ne gibi katklar olduunu
bilimsel olarak ortaya karmakt" diyor annem. Atatrk, "Kendi
insanmz, arkeoloji ve antropoloji bilimleri zerinde uzmanlarsa,
kendi kkenimiz ve yapmz daha iyi aratrlacak ve anlalacak
tr" demi. Onun iin arkeolojiye ok nem vermi. Remzi Olu
Ark, o gnn zor koullan iinde, stanbul niversitesi'nin felsefe
blmn bitirdii halde, 1926 ylnda, Fransa'da bulunan Sorbonne niversitesi'ne arkeoloji eitimi grmek zere gnderilmitir.
1931 ylnda eitimini tamamlayarak almak zere memlekete
dnm.
Bu iki arkeolog oraya gidip kazya balyorlar. Sanki Atatrk, bu
ilk kazda tarih ve sanat bakmndan dnyann en eski ve en deerli
hazinesini bulacaklarn biliyormu gibi. Onlarn ilk kazya bala
dklar yerler kral veya prens mezarlar oluyor. Bu mezarlarda, altn,
gm, bakr, bronz elektrondan yaplm iki kadehleri, eitli g
ne kurslar, kadn, geyik, boa heykelleri gibi eserler buluyorlar.
Hatta bunlar arasnda, sap altn ilemelerle ssl bir gm kak da
varm.
Bu mezarlar eski bronz a olarak tanmlanan M 3000 ile
2600 yllar arasnda yaayanlara aitmi. Ne yazk ki yazl belge
olmadndan ilerinde kimlerin yatt bilinmiyor. 13 mezar al
m. Bu mezarlarn asl nemi, Avrupa'da henz yerleik kltr
191

yokken, Anadolu'da byk bir uygarln var olduunu gsteriyor

mu. Bunlar, Truva'da Schliemann'n (liman okunur) bulduu ha
zineden daha eski olduklar iin, ondan daha ok nemliymi; ama
biz o kral mezarlarnda bulunan eserleri gremeyecekmiiz. n
k, onlar Ankara'da, Anadolu Uygarlklar Mzesi'nde bulunuyor
mu. stanbul'a dnte Ankara'da kalp onlar grebilsek ne iyi
olur. Yarn greceklerimiz, toprak stnde bulunan yknt kalnt
lar imi.
imdilik rendiklerim bu kadar sevgili defterim.

192

193

ALACAHOYUK 2
20 AUSTOS 1958

Dn Alacahyk'ten o kadar yorgun dnmm ki, kendimi ya

taa zor attm. O yzden oras hakknda bugn yazabiliyorum. Ba
na darlmadn deil mi dostum?! Dn sabah byk bir hareket var
d burada. Herkes yola zamannda kmak iin bir an nce kahval
t etmeye alyordu. Fakat, ben herkesten daha fazla heyecanly
dm. A, hepimizin le yemeini paketler halinde hazrlamt.
Alacahyk, Boazky'e 34 kilometre uzaklkta imi. Fakat,
yolu ok bozuk olduundan ancak j iplerle gidildi. Yol hakikaten
berbat denecek kadar bozuktu. 34 kilometreyi, hoplaya, zplaya,
iimiz dmza kacak halde bitirdik. Arabadan indiimizde bu fe
na yoldan kurtulduumuz iin kocaman bir oh ektim. Geen yz
ylda buraya gelenlerin ne arabas ne de jipi vard. Buna ramen ge
lip bulmular buray. nsanlarda merak etme, grme istei olunca
hibir engel onlar tutamyor. Btn uygarlklar bu merak yzn
den km. Acaba bendeki bu merak yznden, ben de bir eyler
icat edebilir miyim dersin defterim! Nerede o gnler! Bakarsn bir
gn aya bile gider insanlar. Zaten urada burada, uzaya gitme, aya
gitme projelerinden sz edildiini okuyoruz. Pek inanlacak gibi
deil, ama insanolu bu, yapacam dedi mi yapar.
Annemin anlattna gre, Alacahyk, ad stnde bir hykm. Sevgili dostum, sana hyn ne olduunu yazaym da sen de
ren. Binlerce yl nce insanlar bir yere gelip yerleiyor evler ya194

pyorlar. Aradan 300-500 yl geiyor, baka bir halk gelerek oray

yakp ykyor. nsanlarn ldryor ve karyorlar. Yeni gelenler
evlerini, binalarn o ykntlarn stne kendi zevklerine gre yap
yor. Derken yine bir zaman sonra, yeniden bir akn oluyor. Gelen
ler ayn ii yapyorlar. Her yklp yaplmadan sonra o yer yksel
meye balyor. Arkeologlar, Alacahyk'n 15 kez yaklp ykld
n ve yenilendiini saptamlar. Bylece oras yerden en az 20
metre ykselmi. Hyn uzunluu 310, genilii de 277 metre
imi. Olduka byk yer. Hepsinin kazlmas iin zaman ve para
gerek. Belki bir gn yazl belge bulunur da o zamanki ad reni
lir. Dr. Neve burann Arinna ehri olduunu sylyormu. Neden
olmasn! Arinna, Gne Tanras'nn yeri. Mezarlarda da pek ok
gne kursu ve Tanra heykelcikleri bulunmu. Onlar bir kant ola
bilir.
Gryor musun dostum, bamdan byk fikirler yrtmeye
baladm.
Alacahyk'te arabadan iner inmez ilk gzme arpan koca
sfenksler oldu. Hemen koa koa yanlarna gitmeye yelteniyordum
ki, kafilenin yanndan ayrlmamn doru olmayaca aklma geldi
ve onlarla birlikte yrmeye baladm. Osman da bizimleydi. Onun
gelmesine ok sevindim, yanmda bana uygun bir arkada oldu.
Annem, "tar, isterseniz siz Osman ile dolan. Sormak istedikleri
ni, onun yantlayacan biliyorum" dedi. Bu bizim canmza min
netti. Ben hemen sfenkslere doru kotum. Osman da beni izledi.
Onlarn yanna varnca ne kadar byk olduklarn anladm, biz ya
nnda kck kalyorduk. Sfenksleri yapmak iin oraya koca ka
yalar getirmiler. Onlar balamlar oyup, ekillendirmeye. Os
man, giriin sandaki sfenksi gstererek, "Gel bak, bu daha iyi ko
runmu grnyor, bunu incele" dedi. Sfenks, sanki kayann iine
gmlm gibi duruyor. nk, arkas st hep ilenmemi kaya.
Ba bir kadn ba, karn dar doru km. Ayaklar aslan aya
gibi. Osman'n sylediine gre, buras mabet veya sarayn girii

195

olan kap imi. Sfenksler, ieriye uygunsuz kiiler veya ktlkler

girmesin diye kapy bekliyorlarm. Kapnn dier tarafnda da ay
ns var. Ayrca kapnn i ksmnda tekrar karlkl iki sfenks daha
var, ama bunlar sanki yarm kalm, tamamlanamam gibi.
Osman, "Sfenksin yanndaki kabartmalara bak, ilgin bulacak
sn" diye beni o tarafa yneltti. lk bakta iki bal bir kartal gr
dm. Daha dikkatli baknca, kartaln ayaklarnda iki tavan tutul
mu olarak grnyordu. Birden aklma geldi, ift bal kartal,
Seluklularn armas olarak kitaplarda grmtm. Bunu Osman'a
syleyince, "Bizim kilim, hal ve mezar talarnda da varm bu r
nekler" dedi. Tavan da Alevilerde ok eskiden kutsal hayvan sayhyormu, eti yenmezmi.* Annem Hititesi bilinmiyor, Luvicesi
tapara, eski Trkede tahukan olduunu syledi. Msr'da tavan
kutsal saylyormu. Ne ilgin! nanlar, gelenekler nereden nerele
re kadar uzanyor. Osman, "Yeter sfenksi incelediimiz, gel sana
duvar altlarna yaplm tren kabartmalarn gstereyim" deyince
hemen onlarn yanna gittik. Duvarn alt ksmn oluturan yerlere
koca blok kayalar koymular, onlarn zerlerine de kabartmalar
yapmlar. Osman'n anlattna gre, bunlar iki katl imi. Daha il
gin yan, kaya sandm eyler aldanm. Bunlaran asllar Anka
ra Mzesi'ne gtrlm. Buraya kopyalar konmu. Bana kalsa
yerlerinde braksalard daha iyiydi. Her neyse. Kabartmalarn ba
ksmnda masa gibi bir eyin zerine konmu bir boa var. Boa,
Frtna Tanrs'nn simgesiymi. Boann nnde bir sunak, onun
karsnda rahip kyafeti ve elinde krallk asasyla kral, arkasnda
kralie, onlarn arkasndaki bloklarda rahipler, Tann'ya kurban edi
lecek hayvanlar getiriyor. Onlarn arkasndakiler ok ilginti. Elin
de saza benzer bir alg tutan algc ve yannda arkclar, onlarn
* Anadolu Aleviliinin Samanlk dneminden ald birok klt kutsal sayd
biliniyor. Samanlk dneminde Trk boylarnn bu kltlere verdii kutsallk duy
gusu, hem tarihsel dnem ierisinde hem de bugnk Anadolu Alevilerinde
devam etmekledir. Fakat, baz kltler de zaman ierisinde nemini yitirmi ve
kt ruhlar arasnda yer almtr. Tavan klt de bunlar arasndadr.
196

197

yannda merdiven zerinde gsteri yapan akrobatlar ile kl yutan

bir adam. Dorusu ben onun kl yuttuunu nce anlamadm. Os
man syledi byle olduunu. O da, uzmanlardan renmi bunu.
Bunlar bir dinsel treni gsteriyormu. Osman, zerinde bulundu
umuz binann tapnak olduunu, alt ksmnda kiler ve frnlar ol
duunu syledi. Sokaklarda kaldrm bulunduu kalntlardan anla
lyor. Kanalizasyon da varm. Ne kadar uygarm burann insan
lar! Osman, "Gel deerli eserlerin bulunduu mezarlara gidelim"
dedi. Onlar grnce ardm; hepsi birer ukur grnyor. Kimin
aklna gelir bu ukurlardan o kadar deerli eserlerin kaca. Os
man'la birok kalntnn stnden atlaya atlaya koca alan gezdik.
Hava ok gzeldi. Kalntlarn zerinde olan bugnk kyn yeri
deitirilmi. Kyn aalklar arasnda bulduumuz serin bir k
ede yemek paketlerimizden kardmz yiyecekleri byk bir i
tahla yedik. Yola altmz iin olacak, dnmz daha elence
li ve rahat oldu.
Bu akamlk da bu kadar dostum.

198

MUZIK VE DANS
21 AUSTOS 1958

Bugn kitaplktaki kitaplar kartrrken, Kargam ehrindeki

duvar kalntlarna ait talarn zerindeki kabartmalarn resimlerini
grdm. Bir ksmnda ellerinde eitli alglar olan insanlar gr
lyordu. Ellerindeki alglar dikkatle inceledim. Neler grdm,
bak sana da anlataym dostum. Biri boynuz gibi bir algy flyor.
kii de koca bir davulu alyor. Adamn birinin elinde uzun sap
l, bizdeki saza benzer bir alg vard. Anneme bunun ne olduunu
sordum, "lavta" dedi. Byle bir alg ad duymamtm. Biri azn
da ift flt alyordu. ki kiinin elinde tefler vard. Bunlar arasn
da iki ayr grnmde lir alyordu. Anneme resmi gsterdim ve
Hititler ne kadar ok alg biliyorlarm dedim. O beni dorulaya
rak, "Fakat bunlar arasnda alpara grnmyor" dedi. Bu tr bir
algy da duymamtm. Meer birbirine vurularak ses karan ma
denden yaplm iki yuvarlak levhaym. spanyollarn kastenyetlerinin by. Baz orkestralarda da bulunuyormu. "O zaman lir
bildiklerine ve aldklarna atm" dedim anneme. O da "aacak
bir ey yok. nk Sumerliler onlardan yzlerce yl nce liri al
mlar. Ur kral mezarlarnda ok gzel bir rnei kt" dedi. Hititlerin belgelerine gre onun byk, orta ve kk olmak zere t
r varm. En by iki kii tarafndan atnyormu. Kabartma
larda Tanra tar elinde, keleri arslan bal bir lir ile griinyor-

199

mu. Aslan Tanra tar'n simgesi olduundan, onu tutann da

Tanra tar olduu anlalyormu.
Ayrca kazlarda pimi topraktan ngraklar bulunmu. Arke
ologlara gre onlar da tempo tutmak iinmi! Boynuzu da fleye
rek alg yapyorlarm. algclarn yannda profesyonel arkclar
olduu gibi, orada bulunanlar da arklara elik ediyorlar. Ayrca
korolar da varm. Metinlere gre dinsel bayramlar yalnz mzik
eliinde kutlanrm. zellikle kral ve kralie Tanrlara eitli kur
banlar sunarken, bata lir olmak zere eitli alglarla arklar
sylenirmi. in ilgin yan, baz arklar Hititeden baka Hattice,
Luvice, Palaca ve Hurrice dillerinde sylenirmi, ne dil bolluu!
Demek dinleyiciler arasnda bu dilleri bilen varm. Sylenen ar
klarn, boann arks, Tanr ayaklarnn ykanma arks gibi ad
lar da yazlyormu tabletlerde. Sava arklar bile varm. Annem
byle bir arkya ait szleri yazdrd bana, sevgili defterim, merak
etme onu sana da yazacam:
Nea giysileri, Nea giysileri, bala beni, bala!
Gtr beni annemin yanna! Bala beni!
Gtr beni oullarmn yanna! Bala beni!
Bu szlerden ne anladn ki?
Krallar bir yerden baka yere giderken arkalarnda, nlerinde
alglar alnr, arklar sylenirmi. Bazen trene danslar ve soy
tarlar da katlrm. Baz danslarda dans edenler balarna eitli
hayvan maskeleri takp onlarn seslerini kararak dans ederlermi.
Bunlar yazarken hep bu trenleri gzmde canlandrmaya al
yorum. Kim bilir ne grkemli trenlerdi onlar. Bak bir de yamur
yasn dans varm. Ama o dans erkekler plak yaparm. Kabart
malarda plak dans eden kadnlar da var. Alacahyk kabartmala
rnda grmtm byle bir kadn da, acaba Konya'da yaplan otu
rak lemlerindeki plak kadn oynatma, Hititlerden kalma bir ge
lenek miydi diye dnmtm.

200

Hitillerin mzikle iki imeleri, spor yapmalar ne ilgin! Bu

gn de yle deil mi?
alg alma, ark syleme, dans ve oyun oynama insanlarn
doasnda, her ada grlyor.
Bugnlk bilgi de bu kadar. yi geceler sevgili defterim.

201

KLER
22 AUSTOS 1958

Annem, "Bulunan tabletler arasnda kk bir tablet ok ilginmi; rendiklerimi sana aktaracam merak etme" dedi. Merak et
mez olur muyum, ama sesimi karmadan dinlemeyi srdrdm.
Bu kk bir yk.
Ziti adl bir iki sunucu varm. Kral bundan hem kendisine,
hem de yannda olan iki bayana zel harhara kab ile iyi arap ver
mesini istemi. Adam krala iyi arab, bayanlara da kalitesi dk
arab vermi. Bayanlarn az iyi araba alkm herhalde ki, bu
nun iyi bir arap olmadn anlamlar ve krala adam ikyet et
miler. Adam bu hilesi yznden canndan olmu. Hititlerde cezalar
ne ar. Hele krala ve Tanr'ya kar ilenen sular genellikle lm
le sonulanyor.
Hititlerde daha nce yazdm gibi arap ok nemli. Metinlere
gre arabn, en yeni taze arap, eski yllanm arap, eki arap, iyi
kalite arap, temiz saf arap, krmz arap, ball arap gibi birok
eidi varm. Annem, "Sumerlilerde bira, Hititlerde arap nde ge
liyor. Onun iin arabn ve bacln vatan Anadolu deniyormu"
dedi. Bir de arab bira ile kartrp kokteyl yapyorlarm. arap
sunmak iin zel kaplar var. Bunlarn en banda gagal testiler, ge
yik, aslan, boa, el, yumruk eklindeki kupalar geliyor. Anneme,
"Metinlerde arabn nasl yapld yazlyor mu?" diye sordum.
Annem, "Hitit metinlerinde yazldn bilmiyorum. Fakat 800

202

yllarnda Yunanl air Hesiod, ler ve Gnler adl eserinde, 'zm

leri kes, onlar eve getir. zmleri 10 gn ve gece gnete brak!
Onlar 5 gnde glgede kalsn! 6. gn onlar ez ve cmert Diyonisos'un hediyesini kpe bastr!' diyormu" diye cevap verdi.
Sevgili defterim, Diyonisos'un ne olduunu merak ettin deil
mi? Hemen syleyeyim: Yunanllarn arap ve ki Tanrs imi.
arap ve bira yannda marnuvan denilen bir iki varm. "Bu,
kenevirden yaplan ve maruvana dedikleri esrar denilen iki mi?"
dedim, ama o olamazm. Anlatlanlara gre, padiahlar esrar er
beti iermi. Esrar, memleketimizde ancak 1933'te yasaklanm.
Hititlerde Tanr heykeline kar iki imek, Tanr'y iine almak
demekmi.
Bugnlk de bu kadar sevgili dostum.

203

KRAL II. MURILI

23 AUSTOS 1958

Bugn gelen renciler kazdan km eserlere baktlar. Tablet

leri okumaya altlar. niversitede tablet grmedikleri iin ok il
gilendiler onlarla. Prof. Otten da onlara tabletler hakknda bilgi ver
di. Bir ara o, eline ald kk bir tablet parasn gstererek, onun
Kral II. Murili'nin yllklarna ait bir para olduunu syledi. Ye
mek yiyip, dinlenmeye ekildiklerinde, Kral Murili ve yllklar
hakknda bilgi almak istedim onlardan. Biraz da onlarn bilgisini
denemekti amacm, sanki ben ok biliyormuum gibi!
Onlardan rendiklerimi anneme anlattm, "Aferin ocuklara!
Hepsini iyi renmiler" dedi. rendiklerimi, annemin ekledikle
rini de katarak sevgili dostum, imdi sana da anlatacam, sk dur!
Bu kral II. Murili, Hitit tarih yazcln en st dzeye karm.
Daha nce de yazmtm galiba, Hitit krallarnn nemli zellii,
kendi zamanlarndaki, hatta daha nceki olaylar yazmalar. Telepinu, I. Hattuil'de olduu gibi. II. Murili, uppiluliuma'nn olu. Ha
ni Babil prensesi vey annesinin by yapp dilinin tutulmasna, ka
rsnn da lmne neden olan kral Murili bu. O babas zamannda
ki btn olaylar yazd gibi, kendisinin 10 yllk ve daha sonra 20
yllk sreler iinde yaptklarn yazm. Bunlardan bazlar, zaman
zaman paralar halinde kazlardan kyor. Hititologlar onlar konu
larna gre toplayp birletiriyorlar. Murili kral olduu zaman kkm. Kendinden nce kral olan kardei II. Arnuvanda hastalkl

204

olduu ve ok gemeden ld iin, babalarnn lkelerine baml

yapt dmanlar bakaldrmaya balyor. Ne olacak, gszlkle
rinden bamszlklarn kaybedenler, frsat bulunca ayrlmaya al
rlar. Bugnk ada da yle deil mi? Osmanl Devleti gszleince, brak Hristiyan olan milletleri, Mslman olan milletler bile,
halifeleri olduunu syledikleri Osmanl padiahna bakaldrp ar
kadan vurmamlar myd? Son savalardan sonra, Avrupa devletle
rinin smrge yaptklar btn milletler bakaldrp onlardan ayrl
mamlar myd?
Yine 3 500 yldan bugne geiverdim. Murili'ye ait bu kk
tablet parasnda yle yazlyormu:
"Dmanlar yle syledi: 'Sen daha ocuksun ve bir eyden
anlamazsn! Senin lken yklmaya mahkm! Yaya ve araba
lar askerlerin azalm. Bizim askerlerimiz ve arabalarmz
senden ok. Babann arabas ve askeri oktu; ama sen ocuk
sun, nasl onunla bir olabilirsin' diye beni aaladlar."
Bunun zerine Murili, kendi yazdna gre, kollar svyor.
nce Arinna Gne Tanras'na bir tr antaj yaparak onun yard
mn istiyor. "Ey Arinna Gne Tanras! Bana kksn diyen,
beni saymayan dman lkeleri senin topraklarn almaya al
yorlar. Aa gel! Birlikte bu lkeleri yenelim" diyor.
Herhalde Tanra yardmna geldi ki, Murili on yl iinde, y
relerindeki btn krallklar alarak kendine yeniden balyor. Snr
larn Suriye ilerine kadar geniletiyor. Dman lkelerinden baz
larn da ekonomik ynden kertmeye alyor. Onlarn tarlalar
n, rnlerini yaktryor. Sonra da bunu, daha nce ballk andn
bozduklar iin Ant Tanrlarnn yaptrm olduunu syleyerek,
kabahati Tanrlar zerine ykleyiveriyor. Bununla da kalmyor,
yaptklar and bozduklar iin Tanrlara, "Olu babasn, karde
kardei ldrsn, herkes kendi etini, kendi cann yitirsin" diye
beddua ediyor.
205

Kral Murili'nin iyi korunmu ehirleri bile aldn'gren kral

lklar, hemen onun uyruu olmay kabul ediyorlar. Bunlardan biri
de eha Nehri lkesi. Fakat, bunda bir ayrcalk var. Burann kral
Manapa-Tarhunta annesini gnderiyor Murili'ye. Kadn, "Bizi
yok etme, uyrukluuna al!" diyor. Murili, "Bana bir kadn gelip
ayaklarma kapand iin kadnn isteini yaptm. Manapa-Tarhunta' uyrukluuma aldm" diye yazm. Murili, snrlarn, g
ney, dou ve bat Anadolu'ya kadar uzatyor.
Murili M 1310 ylndan 1282 ylna kadar tam 35 yl krallk
yapyor.
Kral Murili'nin yksn iyi yazdm gibi geliyor, sen ne dersin
buna sevgili dostum! Haydi iyi geceler.

206

HASTALIK
24 AUSTOS 1958

Sevgili defterim, bugn yine ilgin bir bilgi rendim. Her za

manki gibi onu sana bildirmeden edemem. Hititler hastalklar iin
yalnz Tanrlara yakarp, sihirlerle iyi etmeye almyorlarm; on
lara kar ifal otlar da kullanyorlarm, ama hastalklarn nedeni
ni fallarla renmek istedikleri gibi, kullanlacak otlar veya ilala
r da yine fal ile, "acaba u hastala bu ot iyi gelecek mi?" diye so
rarak saptamaya alyorlarm.
Yeni karlan tabletler arasnda bunu kantlayan bir metin bu
lunmu. Hemen sorup soruturup onda ne yazldn rendim.
Acele etme, imdi onu sana da bildireceim. Bu bir fal metni par
asym.
Bir kraln gz hastalanm. Ona iyi gelecek otlar Memiya ad
l bir kadnla bir hekime soruluyor. Onlar eitli ot isimleri syle
miler. Bu otlardan hangisinin kraln gzne iyi gelecei ve bu ila
c hangi hekimin kraln gzne kullanaca fala sorulmu.
Bu Hititler ok garip insanlarm. Yazdklarna gre, yaamla
r, sihir trenleri, bayram trenleri, fallar, sihirler ve en nemlisi
Tanrlar zerine kurulmu gibi. Tanrlar hep aralarnda. Onlar bir
gnah, bir su yapsn da cezalandralm diye gzleyip duruyorlar.
Onlara Tanrlarn bazen yardm ettii de oluyormu. Buna rnek
olarak, Kral II. Murili'nin, bir kralla savatayken, bir yldrm ge
lip dman kraln ldrmesi gsteriliyor. Bylece Murili sava
207

kazanm. Acaba, ok sava yapmalar m insanlar Tanrlara ve fal

lara yneltti?
Fal ile ila saptama yntemi, yalnz krallar iin deil, kralieler,
prensler, prensesler ve halktan insanlarn hastalklar iin de ayn
ekilde yaplyormu
Bir falda bir prenses iin, "Ey Tanr! Bu prenses yaayacak m?"
diye sorulduunu duyunca dorusu birden ok zldm. Hemen
gzmn nne, gen ve gzel bir prensesin yatan iinde hasta
lktan kvrand geliverdi.
nsan aratrmaya grsn! Hemen yeni bilgiler k veri yor kar
sna. Hastalklarn ilalar, hekimleri fallara sorulduu gibi, has
talklardan, ktlklerden, skntlardan kurtulmak iin de byle
re bavurmu bu insanlar. Bir metinde sihir yapan yal kadn, kral,
kralie ve ocuklarna gelebilecek hastalk ve ktlkleri yok et
mek iin, "Gne Tanrs, Frtna Tanrs! Bak! Kral, kralie ve
Hattua'daki ocuklar iin, onlarn hastalklarn, cinayetlerini,
korkma sebeplerini topraa gmdm. Onlar tekrar yukar gelme
sin! Ey Tanr! Sen onlar dmana gtr!" demi. Baka bir tablet
te de, "Kral ve kralieden acy, strab ve sknty aldm. Onlar
sandalyesinden, yatandan, kalbinden, bedeninden uzaklatrdm.
Gn Gne Tanras, yerin Gne Tanras! Sizler de kraln ve
kralienin acsn, skntsn dmanlara gtrn" demi. Dier bir
metinde de, "Hastal, dinsel kirlilii aldm, onlar geri dnmesin!
Tanrlar onlar dmanlara gtrsn!" diyormu yal kadn. Bin
lerce yl nceki insanlar da, aclardan, hastalklardan, skntlardan
yaknyorlar ve onlardan kurtulmak iin sihirlere, bylere bavu
ruyorlar. Bizden ayrcalklar yok ki! nsan psikolojisi hi deime
mi. Aman, aman ben yamdan byk neler sylyorum byle!
Haydi dostum, bugnlk de bu kadar. Artk kaznn bitme zama
n yaklayor. Bakalm gidinceye kadar daha neler yazacam sana?

208

DOUM
25 AUSTOS 1958

Bugn annem, "Kadnlar ka yana kadar doururlar, biliyor

musun?" diye sorunca, "Bu soru da nereden kt?" diye iimden geirmedim deil. "Biyolojide okuduumuza gre, 40-50 yalarna ka
dar" dedim. Annem, "50 yanda douran kadn herhalde ok nadir,
nk ben hi duymadm; ama eski zamanlarda da yle imi" dedi.
"Eski zaman derken, sen herhalde Hititlerden sz edeceksin, yine ne
var?" diye soruverdim. Annem glerek, "Bugn okunan tabletler
arasnda, Msr Kral'nn Hitit Kral III. Hattuili'ye yazd bir mek
tup kt" der demez, hemen bilgi bilgi atldm, "u hem becerik
li, hem zavall kralie Putuhepa'nn kocas olan Hattuili deil mi?
Doum hakknda ona ne yazm ki?" dedim. Annem anlatmaya ba
lad: Kral Hattuili'nin Matanazi adnda bir kz kardei varm. Bu
kadnn ocuu olmuyormu. Hattuili daha nce Msr Kral II.
Ramses'ten, kardeinin doum yapabilmesi iin ila istemi. Ramses de ona ne yazm biliyor musun defterim? Nereden bileceksin!
"Senin kz kardeini tanyorum. O, 50-60 yalarnda bir kadn. O
yataki kadnn ilala da olsa dourmas olanaksz, ama eer Gne
Tanras ve Frtna Tanrs ona sevgi gsterip, acyarak emir verir
lerse o zaman belki sihirle olur. Onun iin sana sihir yapan yetenek
li bir rahip gndereceim, gereini o yapacaktr" diye karlk ver
mi. Ramses ayrca krala hediye olarak eitli giysiler de gnderdi
ini yazm. Ne ilgin deil mi defterim? O zamanki insanlarn da
209

bugnkne benzer dertleri var. Bugn de ocuu olmayanlar nerele

re gidip, ne paralar harcayarak ocuk yapmaya alyorlar. Dier ta
raftan doup da sokaklarda srnen ocuklara ne diyelim?
Annemin sylediine gre, yeni hkmetimiz, lkemize haber
salm, ok ocuk yapn da byk devlet olalm demi. "Bunlarn,
eitimini saln, yiyecek, giyecek, zellikle barnaklarn devle
tin nasl salayacan dnmyorlar. Koyun srs gibi insann
yarardan ok zarar olacak" diyor annem.
Hititler, her zorlukta sihir yaptklar gibi, doumu kolaylatr
mak iin de sihir trenleri yapyorlarm. lgin bir ey daha ren
dim. Kadnlarn doum yapabilmeleri iin zel sandalyeleri var
m. Oturma yerinin n ksm yuvarlak olarak kesilmi. Bylece
kadn oturunca rahat dourabiliyormu. Bizim hastahanelerde de
ona banzer bir yerde doum yaplyormu. Anneme ebeleri olup ol
madn sordum, o da varm.
Bunlar rendike dnyorum: Yneticileri, dilcileri, sanat
lar, iftileri, tccarlar, ktipleri, doktorlar, ebeleri, bahvanlar,
alar, atlar, arabalar, koyunlar, srlar, ordular, kumandanlar
ile bugnk birok toplumdan hi de ayrcalklar yok. Sana gre de
yle deil mi defterim?! "Ama benim gibi kttan defterleri yok di
yorsun, fakat sen bir gn rr, erir, yok olursun. Halbuki onlar ryp bozulmayacak kili kullandklarndan, yazdklar zamanmza
kadar ulam gryorsun. Byle sylediim iin bana kzma ne
olur. Haydi bugn de bu kadar bilgi yeter. yi geceler.

210

ANTLAMA
28 AUSTOS 1958

Bugn bir hayli heyecan vard yine burada. Yeni kan tabletler
arasnda kk bir para, tarihte uluslararas yaplan ilk bar ant
lamasna aitmi
Bunu duyar daymaz hemen ilgilendim. Hangi devletler arasn
da yaplm, iinde neler yazlym diye soruturmaya baladm.
Tarihte devletler aras ilk antlama! Hem de bizim topraklar
mzda bulunuyor, ne olaanst bir haber bizim iin! yle deil mi
defterim?
lkemizde arkeologlarn bulduu sanat eserlerini, ehir kalnt
larn grdke, dilcilerin okuduklar konular rendike, kemizin tarih bakmndan ne kadar nemli olduunu anlyoruz. Mezo
potamya'dan sonra en eski yazl belgeler bulunan yer bizim Ana
dolu'muz. Annem, "Bunun byle olduunu Atatrk anlam ve bu
konularda uzman yetitirilmesi iin hibir fedakrl esirgememi
ti" diyor.
Bu antlama Msrllar ve Hititler arasnda, M 1269 ylnda,
Msr Kral II. Ramses ile Hitit Kral III. Hattuili arasnda yaplm.
Hitit Devleti hi durmadan savalar yaparak snrlarn genilet
tike geniletmi. Ta Suriye'nin ilerine kadar ilerlemiler. Dier ta
raftan Msr da bo durmam, onlar da kuzeye doru yrmler.
Oradaki ehir krallklar da hangi taraf gl grrlerse onun tara
fn tutuyorlarm. Bir gn her iki tarafta bak kemie dayanm ve
211

Suriye'de Kade denilen yerde ordular karlam. arpmlar,

dvmler, ama birbirini ali edememiler. Herkes yerinde say
m. Bu sava, II. Ramses'in beinci krallk ylnda patlam. O za
man Hitit Kral Hattuili'nin kardei II. Muvatalli imi. Hattuili de
bu savata bakumandan.
Aradan tam 16 yl gemi. Her iki taraf olduklar yerde kalyor
lar. Bu arada II. Muvatalli lyor. Yerine odalndan olan Urhiteup
(krallk ad III. Murili) kral oluyor. Fakat, amcas Hattuili odalk
tan olan bu kral istemiyor ve onu krallktan atyor. Burada ilgin bir
ey oluyor. Tanra tar, szde onun krallktan atlmas gerektiini,
hem Hattuili'nin, hem de onun btn yandalarnn ryasna gire
rek sylemi. Kendisini hakl gstermek iin ne gzel bir uydurma,
deil mi? Yeen bir ara Msr'a kayor. O yzden mi, bilinmiyor,
Hattuuli ile Ramses arasnda bir dostluk balyor. Birbirlerine "kar
deim" diyerek mektuplar yazyorlar. Dostluklar ilerleyince, bizim
gibi halkmz da karde yapalm diyerek bir antlama yapmaya ka
rar veriyorlar ve yapyorlar. Bu antlamaya bazlar "Kade Antla
mas" diyorlarm, ama Kade ile hi ilgisi olmadn savunanlar da
varm.
Bu antlama Hattuili tarafndan, o zamann uluslararas dili
olan Akadca ve iviyazsyla gm bir tablet zerine yazlp, M
sr'a gnderilmi. Bunun hakknda yazlan dier belgelere gre, bu
tabletin bir yznde Kralie Putuhepa'nn, dier yznde ei Hattu
ili'nin mhr varm. Tablet bulunmam. Belki de daha sonra eri
tip kullandlar. Bereket, Hititler onu kil tablet zerine kopya edip
arivlerinde saklamlar. O tabletin byk paras eski kazlarda
bulunmu ve annemin arivinde imi. Onu bulduklarnda hemen
okumular. Daha sonra, zaman zaman kan paralar da okuyarak
tm metni ortaya karmlar. Bu yeni bulunan para da yine tam
okunamayan bir yerini tamamlayacakm. stanbul'a gidince o tab
leti muhakkak greceim. Byle deerli bir belgeyi grmemek ap
tallk olur deil mi sevgili dostum? Anneme gre o, btn dnya
212

milletlerinin grebilecei yere konmalym ki, ondan herkes rnek

alsnm; ama insanlar yle vurdumduymazlar ki, gzlerinin iine
bile sokulsa yine aldrmayacaklardr!
Ramses'in 21. krallk ylnda yaplan bu antlama (M 1269),
Msr'da bulunan Karnak Mabedi'nin duvarna Msr yazsyla ya
zlm. Fakat, Msrllar bu antlamay kendileri zafer kazanm gi
bi yazmlar.
Gelelim antlamada yazlanlara:
"Her iki devletin kral karde saylyor. Birbirlerine dman
lk yapmayacaklar, birbirlerinden toprak almayacaklar. Da
ha dorusu birbirlerinin snrlarn amayacaklar. Onlara
kar dmanlk yapanlara birlikte sava aacak, birbirinin
yardmna koacaklar. Bir lkeden tekine kaan sulular, l
kelerine geri gnderilecek. Bylece Hitit ve Msr lkeleri
arasnda hi sava olmayacak."
Bundan sonra iki saray arasnda mektuplamalar balam. Hattuili bu antlamay bir gm tablete yazdrp gnderince, Ramses
onu aldn, tableti saygnlar ve fakirler nnde okuttuunu, M
sr'n btn insanlarna dinlettiini, sonra da Msr lkesinin byk
Tanrlar nne koydurttuunu, kendisinin de bir gm tablet gn
dereceini yazm. Ayrca Hattuili'yi Msr'a davet etmi. Ondan
baka Msr'n Ana Kraliesi Tuya Hattuili'ye, Kralie Naptera da
Hattuili'nin kars Putuhepa'ya mektuplar yazarak beraberinde he
diyeler gndermiler. Kralienin kralieye gnderdii hediyeler ok
ilgin. 800 gram kadar arlnda 12 telden olumu saf altndan
ok renkli bir kolye, 1 adet makalu adl kral kaliteli giysi, 1 tane ok
renkli tunika, 5 adet ince iplikten ok renkli kral kaliteli giysi, 5 adet
ayn kalite tunika olmak zere 12 giysi gndermi kralie. Ayrca
kraln olu, veziri ve Msr'n soylular da Hitit kralna mektuplar
hediyeler gndermiler. Onlara karlk Hattuili de bir kzn Ramses'e e olmak zere birok ehiz yollam.

213

Bir daha bu lkeler arasnda sava olmam. Hatta Hitit lkesin

de meydana gelen ktl karlamak zere Msr'dan tahl bile gn
derilmi.
Fakat, onlar arasnda bar olsa da, insanlar yerlerinde duram
yor ki. Deniz kavimleri denen bir halk denizden gelerek ortal ka
sp kavurmu ve onlar tarafndan Hitit mparatorluu'nun sonu ge
tirilmi. Yalnz naslsa Kargam bu saldrdan kurtulmu. Oradaki
krallk Hitit krallar slalesinden geldii iin, Hititli olarak krall
bir sre daha srdrm.
Grdn m dostum, ben en sonunda bir tarihi kesiliverdim.
rendiklerimi pek unutmamm bak. Bugnlk de bu kadar!

214

III. HATTUL'NN GNL

29 AUSTOS 1958

Bugn yine Kral III. Hattuuli'ye ait yeni bir tablet parasndan
sz edilmeye baland. Anneme tableti grmek istediimi syleyin
ce, "Al bak, okuyup ne anlayacaksn bakalm!" diye elime bir tab
let parasn tututuruverdi. yle ya, onu grp ne yapacaktm!!!
imdiye kadar gerek tam, gerek para halinde birok tablet gr
mtm. Okuyamadktan sonra onu grmemin hibir anlam yoklu.
Fakat, elimde olmadan bazen byle anlamsz laflar kveriyor a
zmdan. Annem yapt akann beni bozduunu hemen anlad ve
durumu dzeltmek iin, "Dur sana ksaca anlataym ait olduu tab
letin konusunu" diyerek hemen sze balad. III. Hattuili kendi ya
amn yazm. Buna otobiyografi deniyormu. Daha nce yazm
tm, ocukluunda o hep hasta imi. Ne zaman babas onu Tanra
tar'n koruyuculuu altna vermi, ondan sonra iyilemi. Bu Tan
ra tar da nedense hep onun zamannda ortaya km.
Hattuili byynce babas lyor. Ondan byk olan kardei
II. Muvatalli kral oluyor. Hattuili'yi nce ordu kumandan, sonra
saray bakorumacs yapyor. lkenin kuzey ksmnn ynetimini
ona veriyor. Kendisi de batda bulunan krallklar dize getirip ken
dine baladktan sonra, gneydeki topraklar daha iyi korumak
amacyla bakenti Hattua'dan gneyde bulunan Dattaa'ya gtr
m. nk, Msr Suriye'ye bask yapmaya, Suriye'deki Hititlere
bal krallklar da Msr tarafna gemeye balam. Bu yzden g215

neyi kuvvetlendirmeye alm Muvatalli. ki byk devlet arasn

daki gerginlik sonucu da iki tarafa bir ey kazandrmayan Kade
Sava patlam.
Kral Muvatalli lnce, yerine asl karsndan olu olmad iin,
odalndan olan olu Urhiteup (krallk ad III. Murili) gemi. O
hemen byk kararlar vermeye girimi. Bakenti tekrar Hattua'ya
getirmi, amcasnn krallk yapt ehirleri elinden alm, ona d
man olanlarla ibirlii yapm. Odalktan olduu iin kral olarak
kabul etmek istemeyen amca, bu olaylardan sonra yeenini krallk
tan atp kendisi kral olmu. Bu durumu hakl gstermek iin de an
larnda bunu aklamaya alm. Bu kk para metnin bu ks
mna aitmi. Bu olay yle yazm Hatluili:
"Benim elimden Hakmi ve Nerik'i ald. Artk dayanamadm
ve isyan ettim. Fakat ona saldrmadm, yalnz yle haber
gnderdim: Bana kars kavgay sen balattn. Elimdeki ehir
leri aldn beni tek bir kalede kral olarak braktn. imdi hak
kmzda amuha ehri Itar', Nerik ehri Frtna Tanrs ka
rar versin! imdi bana 'bata onu kral yapan sensin, neden
imdi isyan ediyorsun?'diye soran olursa, benimle kavgay o
balatmasayd, Tanrlar bir kk krala bir byk kraln ye
nilmesine izin verirler miydi?' derim. Ben ona bunlar yazn
ca o yannda bana dman olan yukar lkenin eski valisi Ar
madana'tun olu ipaziti ile yukar lkeye geldi. Ona asker
ler vererek bana kar kartt. Fakat ipaziti bana kar ba
ar kazanamad. Efendim Tanra tar krall daha nce
bana sz verdiinden karmn ryasnda grnd: 'Kocana
destek olacam Btn Hattua da kocann yannda olacak.
Ben onu stn tutacam.' Efendim tar benimle ilgilendi ve
bana sylediklerini yapt. Btn Hatti lkelerini bana verdi.
Urhiteup 'u da amuha kentinde bir domuzu ahra kapatr gi
bi kapatt."

216

Hattuili'nin yazdna gre yeenine Nuhae lkesinde kent

ler vermi, ama o yine bo durmam, bakaldrm ve oradan Babil'e kamaya kalkm. Bu defa amcas onu denizar bir yere gn
dermi. Buras Kbrs veya Msr olabilirmi.
te sevgili defterim, sana binlerce yl nceki tarihten bir yap
rak! Hattuili ne iyi etmi de bunlar yazm. Biz de o zamandan be
ri insanlarn karakterlerinin deimediini gryoruz. Ykselme ve
hret hrs. Yalnz o zaman ykselme yeri tahtm, imdi ise kol
tuk. Haydi hepimize iyi geceler.

217

BOANMA
30 AUSTOS 1958

Anneme, "Krallar arasnda birok evlilik olmu. Bunlardan hi

boanan olmam m?"diye sordum. "Ne yazk ki, bu konuda fazla
bir bilgi yok" dedi annem. Yalnz ad bilinmeyen bir Hitit kralnn
kz, Ugarit Kral Ammurapi'mn olu ile evlenmi. Fakat, sonradan
boanmaya karar vermiler. Boanma, bizim Cumhuriyet'ten nce
olduu gibi, "boadm" demekle olmuyormu. Boanma, yazl bel
ge ve tank veya tanklar nnde oluyormu. Bu boanmada tank,
Hitit Kral'nn akrabas olan Kargami Kral olmu. Boanma kara
rna gre, prenses, evinden getirdii eyizini geri alyor. Fakat,
oturduu saray olduu gibi geri verecek. lgin olan, oturduu sa
raydan kp gider denmeyip, geri verir denmesiymi. Buna gre
prensese zel bir saray verilmi.
Dier bir boanma da olduka ackl grnyor. Ugarit Kral
Ammitamru, Amurru Kral'nn kz Pentiina ile evlenmi. Kz b
yk bir su ilemi sarayda. Suun ne olduu bilinmiyor. Korku
sundan kardei Amurru Kral olan augamuva'mn yanna kam.
Buna kzan kocas, durumu Hitit Kral IV. Tuthaliya'ya anlatr. Ona
geri gndertmesi iin Amurru Krah'na bask yapmasn ister. n
k, Amurru Krall, Hititlerin egemenlii altnda. Hitit Kral iste
neni yapar. Prenses geri gnderilir. Sonunda bu kadnn ldrld
anlalm. Fakat, suunun nedeni ve nasl ldrld bilinmi
yor. Belki ileride bulunacak tabletlerle bu da gn na kabilir.
218

Yalnz annemin defterinde bu kza ait olmas gereken bir boanma

belgesi yazlym. O bana, "Al oku, islersen defterine geir" dedi.
Ugarit krall arivinde bulunmu olan bu belge beni ok ilgilen
dirdi ve hemen defterime aktarmaya baladm:
Hatti kral byk kral ben Gnein nnde Ugarit kral Amitamru, Amurru kral Pentiina'nn kzn e olarak ald. O
Amitamru'ya ba ars verdiinden kadn boad. Kadn ko
casnn evine getirdiklerini alacak ve Amitamru'nun evinden
gidecek. Eer Amitamru onlardan, bazlar onun deildir di
ye vermek istemezse, Amurru'lar onlarn kadna ait olduuna
yemin ederlerse, o zaman geri verecek. Kadnn olu Utriarumma Ugarit'te veliahttr. Eer o annemle gideceim derse,
elbiselerini taht zerine brakp gidecek. Amitamru o zaman
baka bir olunu veliaht yapacaktr. Eer Amitamru lrse ve
o zaman olu annesini kralie olarak Ugarit'e getirmeye kal
karsa tahtn terk etmeye mecburdur, nereye isterse gidebilir.
Baka bir oul kral olur. Zamanla Pentiina'nn kz, oullar,
kzlar ve damatlar zerinde hibir hak iddiasnda bulunama
yacak. Onlar Ugarit Kral Amitamru'ya aittir. Herhangi bir
hak isterse bu tablet ona kar kullanlacaktr.
Baka bir metne gre bu kadn sonradan altn, gm, bronz gi
bi birok kymetli eyann, klelerin ve giysilerin kendisine ait ol
duunu syleyerek bunlar istemi olmal ki, bu kez araya Kargami
Kral niteup girerek bunlarn Ugarit Kral Amitamru'ya ait oldu
unu onaylyor. Belki kadn bunlar almak iin durmadan urat
iin ldrlverdi. Bir insan susturmak iin en ksa yol deil mi?
Bugnlk bilgi de bu kadar. Adam olana yeter de artar bile, de
il mi dostum?

219

HIRSIZ RAHP
31 AUSTOS 1958

Sevgili defterim! Eve dnme gnmz geldi. ki gn sonra bu

radan ayrlyoruz. Bir taraftan evimize, stanbul'a, okuluma, arka
dalarma kavuacam diye seviniyor, dier taraftan bana tarih
iinde en az 3 500 yllk bir yolculuk yaptran ve pek ok bilgi edin
memi salayan bu yerden ayrlacam diye zlyorum. Bilmem,
nmzdeki yl annem tekrar buraya gelecek mi? Gelirse beni ge
tirebilecek mi? Hepsini zaman gsterecek. Sevgili defterim, bana
ok iyi arkada oldun. Sen olmasaydn bu bilgiler bir gn kafam
dan uup gidecekti. Sana sonsuz teekkrler. Belki bir gn sen de
bunlar yazdm iin bana teekkr edebilirsin! Eer derslerim en
gel olmazsa, seninle konumay srdrmek istiyorum.
Bu ylk kaz tamamland. Birok eser ve tablet bulundu. imdi
bu bulunanlarn tarihsel ve sanatsal deerlerinin yaymlanmas ge
rek. nk, yaymlanmayan kazlarn deeri yok. Arkeologlarn
bunlar deerlendirme zaman. Onlara baarlar diyelim.
Bugn son olarak sana yeni rendiim bir Hitit yksn an
latacam. nsan karakterinin pek deimediini, btn ahlaksal
bozukluklarn neler olduunu bilen ve onlara Tanr tarafndan ne
gibi cezalar verileceini syleyen bir din adamnn bile nasl yol
suzluk yaptn gstermesi bakmndan bu yky ilgin buldum.
Senin de benim gibi ilgin bulacan umul ediyorum. yk yle:
Palla adl bir rahip bir gn ykanp temizlenmeden bir meyha
neye giriyor. Hemen bir kse bira istiyor meyhaneciden. Rahibin
220

nne bira geliyor. Birann iinde kamtan yaplm hem kartra

cak, hem de onunla bira iilebilecek bir nesne varm. Bununla o
biray bir taraftan kartryor, bir taraftan da yudumluyor. Rahip,
birasn bitirip, keyfi yerine gelince, biray kartrp itii kam
gizlice alyor ve meyhaneden kyor. Oradan doru mabede gidi
yor. Mabette Tanr'ya bira sunma zaman gelince, kam karyor.
Onunla Tanr'ya verecei biray kartryor.
Rahip meyhaneye kirli girdii, kam ald ve alnan bu ka
mla Tanr'ya bira sunduu iin byk su ilemi oluyor. Bir
rahip, bir Tanr'nm adam bunu nasl yapar diye, Tanr son derece
kzyor ve rahibi ldryor.
Bu ykde bana ilgin gelen, meyhaneye temiz, ykanm olarak
girme zorunluluu. kincisi, birann kartrlarak iilmesi. Acaba bi
ra tortulu muydu? Yoksa'daha ok kpk m oluyordu kartrmak
la? Denemek gerek. Hititlerde meyhanecilerin kadn m, erkek mi
olduu yazlmam. Halbuki Sumerlilerde meyhaneciler yalnz ka
dn oluyormu, meyhanecilik de anadan kzna miras olarak gei
yormu. Buna neden olan ey belki de kadnlara gsterilen sayg do
laysyla meyhanede erkekler kavga yapamyordu. Kukusuz, rahip
suu yznden insanlar tarafndan ldrlm, ama Tanr ldrm
oluyor. yilik de ktlk de hep Tanr'dan. Bu dnce hi deime
mi ve bugne kadar sregelmi, deil mi dostum? Hititlerin temiz
lie verdikleri nemi anlatan kk bir yk daha syleyim sana:
Kral bir gn sarayn mutfak personelini arm. Onlara, "He
pinizi imdi temizlik kontrolnden geireceim. Kim temiz ise iin
de kalr, fakat kim kirli karsa o kars ve ocuklaryla birlikte l
me gider" demi.
Sahi giderayak yeni bir ey daha rendim. Onu da yazmadan
olmayacak. Hititlerde kou yar varm. Yara 10 koucu katlyor.
Kim birinci gelirse ona 1 mana (350 gram kadar) gm ile iki zel
ekmek ya da birinci ve ikinci gelenlere asker elbisesi veriliyormu.
Son olarak benim adm hakknda yazmak istiyorum sana. Za
man zaman metinlerde Tanra olarak tar adnn getiini biliyor221

sun. Aslnda bu bir Smer Tanras. Onlarda ad nanna. Bu, ak,

sevgi, bereket ve sava Tanras. Sumerlilcrde ok sevilmi, hak
knda birok yk yazlm. O yklerden btn din kitaplarnda,
halk masallarnda izler varm. Sumerlilerden sonra Mezopotam
ya'da devletler kuran Akatlar onu Tanra olarak kendilerine alm
lar ve adn deitirerek tar yapmlar. Oradan Hititlere gemi.
Fakat, onlar da daha ok sava olarak alglanyor. Daha sonra s
railliler alm ve bu kez ad Astarte olmu. Bu Smer Tanras, Yu
nanllarda Afrodit, Romallarda Vens olarak varln srdrm
hep. Aslnda bu Tanra, Vens yldzn simgeliyor.
Annem de bu Tanray benim ahsmda yaatmak ve tantmak
istemi. Bana byle tarihsel bir ad verdii iin ona teekkr etme
liyim, deil mi sevgili defterim?
Ben Hattua'ya gittim, grdm ve ondan ok bilgiler aldm. B
tn insanlarn da oray tanmas, grmesi, renmesi gerekir diye
dnyorum, bilmem hakl mym?

~>~n

NC BLM
BULUNAN BR DEFTER

BULUNAN BR DEFTER

tar, o gn, kalbi skarak, gzlerinde biriken yalar zor tuta

rak, ka zamandr girmeye bir trl gnl elvermedii annesinin
evinin kapsn at. Evin ii olduu gibi duruyordu. te annesinin
televizyon seyrederken oturduu ve sonra da zerinde hayata gz
lerini kapad koltuu, karsnda sanki ona bakyordu. Bir ara tar'a, gz gibi sevdii kznn geliinden duyduu mutluluu yan
stan glyle, annesi ieriden kverecekmi gibi geldi. Fakat,
artk o yoktu. Onu 17 Ekim 1984'te kaybetmiti. O gnk ykl
n hi unutmayacakt tar. Sanki dayand byk bir duvar zeri
ne gm gibiydi. Nedense hi dnmemiti onun byle anszn
gidivereceini. Ne kadar canl, ne kadar salkl grnyordu. Hal
buki o, kz zlmesin diye kendini yle gstermeye alyor, dok
torlarn nerilerini dikkatle dinliyordu. Ona ramen doa kanunu
nun nne geememi, her varln bir sonu olduu gibi- onun da
bylece sonu gelmiti.
tar annesinin vasiyeti zerine ailesiyle birlikte onun evine ge
ecekti. Fakat, o gne kadar eli bir trl varmamt bu kapy a
maya. Gnlerden beri ei Erden Bezmez, onu byk bir efkat ve
sevgiyle bu grevi yerine getirmek iin ikna etmeye alm, an
cak bugn onu baarabilmiti.
Annesinin az bir maala sahip olduu ve gz gibi sevdii bu
eyalar ne yapacakt imdi? Hepsine ayr ayr elini srd. Koltuk
larda oturdu. Onunla yapt o gzel konumalar hatrlad. Odala
r bir bir dolat. Her eyaya elini srerken sanki annesini okuyor-

225

mu gibi geldi. alma odasna girdiinde yine ii burkuldu. Ma

sasnn zerinde ktlar, kalemler olduu gibi duruyordu. Yazl
bir kda gz att. Sumerlilere ait yarm kalm bir konuydu yaz
lan. Yaam ne garipti. Yapaca ii bitirip de len yoktur derler, ok
doru dedi kendi kendine. Kitaplnda bir yn kitab vard.
tar niversiteyi bitirmi, evlenmi, ocuklar olmu. Gelip bu
kitaplar bakmaya, ilgin olanlarn alp okumaya bile vakit bula
mamt. Ancak, kendilerinin aldklar kitaplar ka gz arasnda
okumaya alrd. Ne gibi kitaplar var diye onlar gzden geirme
ye balaynca, dier eyalar, zaman unutuverdi. Kitaplarn birini
alp, birini brakyordu. Ne ilgin kitaplar varm annesinin! Ken
di meslei dnda sanata, edebiyata, felsefeye ait kitaplar ona ok
ilgin geldi. Bir ara raftan bir kitab ekince, arkasndan tozlanm
ve eskilii solmu kabndan belli, kitap m, defter mi olduu anla
lamayan bir ey kt. Onu eline ald, tozlarn sildi. Grn he
men ona bir arm yapt. Bu onun Hattua'da yazd an defte
riydi. ini anca ocukluk yazlarn grd. inde yazlanlar ya
va yava hafzasnda canlanmaya balad. Bu deftere yazdklaryla lise alarnda retmenlerini nasl arttklar, onlar, bileme
yecekleri sorular sorup nasl bozduklar gzlerinin nne geldi. o
cukluk bazen ne acmasz oluyor diye yaptklarndan utan duydu,
zld, ama i iten gemiti.
ocuklar olup, onlar okuyup anlayacak aa geldiklerinde, bu
defteri okumalar iin onlara vermek aklna gelmi, fakat ok ara
masna ramen bir trl bulamamt. Sonra da unutup gitmiti.
imdi o, bir hazine bulmu gibi oldu. ocuklar onu kim bilir ne me
rakla okuyacakt. Belki de annelerinin ifadesini beenmeyecek, g
leceklerdi.
Aradan 30 yl gemiti. O gnden bugne lkede eitli iniler,
klar olmu, fakat her seferinde Atatrk'n ilkeleri su yzne
kmt. tar'n duyduuna gre Boazky'de kazlar sryor, Hititlerle ilgili yeni yerleim yerleri ortaya kyordu. Bir hayli ok
226

Hititolog yetimiti lkemizde. tar, Atatrk'n istedii gibi arke

ologlarn, Hititologlann ve Sumerologlarm yetimesi, lkemiz iin
vn duyulacak bir durum diye dnd.
O akam defteri eve gtrp ocuklarna gsterince ikisi birden
zerine atld. niversiteyi bitirip alma hayatna atlan olu
Gke ile niversitenin son snfnda olan kz Dikmen defteri pay
laamadlar bir trl. Sonunda bir arada okumaya karar verdiler.
Defter bittiinde ikisinin de ilk istei, Boazky'e gidip Hattua'y
bir an nce grmek oldu. Gke ayrca annesine bu defteri yaym
latmak istediini, bu defterde yazlanlar okuyanlarn da kendileri
gibi oray grmek isteyeceklerini syledi. tar ocuklarnn bu il
gisinden byk bir sevin ve mutluluk duydu. Sonunda btn aile
en yakn zamanda Hattua'y gidip grmeye karar verdiler.

227

ORTA KRONOLOJYE GORE HTT KRAL LSTES

Prof. Dr. Ali Dinol-Prof. Dr. Belks Dinol (istanbul niversitesi,
Eski Hitit Devri
1650-1620
1620-1590

1525-1500
1500-

I. Hattuili (= II. Labarna) ve Kaddui

I. Murili ve Kali (Babil'in zapt 1594)
I. Hantili ve Harapili
I. Zidanta ve ...-ta/a
Ammuna ve II. Tavan(an)na
I. Huzziya
Telepinu ve tapariya
Tahurvaili
Alluvamna ve Harapeki
II. Hantili
II. Zidanta ve yaya
II. Huzziya ve ummiri
I. Muvattalli
I. Tuthaliya (varl tartmal)
II. Hattuili (varl tartmal) ve Valanni

mparatorluk Devri
1450-1420
1420-1400

228

II./I. Tuthaliya ve Nikkalmati

I. Arnuvanda ve Amunikkal

1400-1380
1380-1345
1345-1343
1343-1310
1310-1282
1282-1275
1275-1250
1250-1220
1220-1215
1215-1210
1210-1200

III/II. Tuthaliya ve Taduhepa

I. uppiluliuma ve Henti, Tavananna (- Malnigal)
II. Arnuvanda
II. Murili ve Gaulaviya, Danuhepa
II. Muvattalli (Kade Sava 1285)
III. Murili (= Urhiteup)
IH. Hattuili ve Puduhepa (Kade Antlamas 1270)
IV. Tuthaliya
Kurunta (= Ulmiteup)
III. Arnuvanda
II. uppiluliuma

229

Sadan sola: Hatice Kzlyay; itar; Dr. Thomas Beran (imdi prof,); Dr. Peter Neve (imdi prof.);
Prof.'Heinrieh Otten; Prof. Kurt Bittel.