Bektareak espazioak

BEKTOREAK ESPAZIOAN

1.

Eragiketak bektoreekin
A

jatorria eta B muturra duen bektorea honela adierazten

da: A1
Bektore baten elementuak hauek dira:
Modulua: A-tik B-rako distantzia, eta hoffi,.ze:,;,:i:

datzen da: I ,iB

:.:.i:.,

: :r:..::

:..:,,,,,':,,,1
,-..::.]:':,::.:-::,'j-'

Norabidea: A eta B puntuak d

eta zuzen horren paralelo guztien
tzen zaio.

Noranzkoa:

Norabide bakoitzak
ranzko ditu: A-tik B-ra, eta B-tik

Bi bektore berdinak dira modulu bera, norabide bera eta noranzko bera dutenean.

Bektoreak letraren gainean gezi bat jarrita izendatzen dira: ,,1t..., edo, bestela,
ordezkarietako baten bitaftez, jatorria eta muturra gainean geztxo bat dutela idatziz.

1.1. Bektore baten eta zenbaki baten arteko biderketa.

k*O zenbaki baten eta y bektore baten afteko biderketa, k. beste bektore

.1_

\-,.i

bat

Ihonako
IVl lcf\rr,
lGlLl\;f\
tllr-ft
SLq
osaga lhauek
LrarclllGt
ditu:r .*" t i
! lrl t,a/
da eta
&\r"
-r Norabirlea: y -r,g:g.:p- ,-,Li ; vlr \r-lt' *:'{-(- {-'* '-" ''\''tLrt
Nrlnzkoa: -rena edo bere kontrakoa, k-ren zeinuaren a ra bera.
. Modulua: ,-ren moduluaren eta k-ren balio absolutuaren arteko biderketa:
LJq

lrvl= lrcllul
O , bektorea zero bektorea, 0 da.
-1 p edo -r, -ren aurkakoa esaten zaio.

1.2. Bektoreen arteko batura.

eta r, bi bektore batzeko, honelajokatu beharda: , jarri beharda f,-ren ostean, ,-ren jatorria eta -ren muturra bat etor daitezen. Baturaren emaitza,
tt + , izango da jatorria , -rena eta muturra ,-rena duen bektorea

eta jatorri berean kokatzen baditugu eta paralelogramo

d ug u , jato rria rt eta -rena bera izango duen diagonala,
izango da.

Orr, 1

bat osatzen babatura bektorea

Bektoreak espazioak

IJ*LBektoreen arteko kenketa

eta , bi bektoreren arteko

kenketa egteko,

koa ri .

batu behar diogu ,-ren aurka-

**"

*{/

?:r

i*

eta v

jatorri berean kokatzen bad

dugu, u-ren muturretik -ren muturr

ramo bat osatzen bala kendu ra bektorea

izango da.

1.4. Zenbakia eta bektorearen artek iA;iAura

k zenbaki bat bider

da:

bektore bat ondoko baldintzak betetzen dituen bektore bat

:J

'$u
.)ft) #

d\

r;

bektorearen norabide berdina duena.

k postboa bada t [l bektorearen norantza berekoa.
k negatiboa bada , bektorearen alderantzizka norantza duena.
Bere modulua lt i-lol

(a

;"\

}
,
I

))

-rl
q ? \ -.a

2.

Bektore baten adierazpen analitikoa

Segmentu orientatuen kasurako zehaztuko ditugu konbinazio linealak eta bektoreen
menpekotasun eta independentzia lineala.

''

i , - ,2 \ *2.1. Bektoreen

konbinazio lineala

*.,y,Z,...,fr zenbait bektore

eta a, b, c,...,

zenbait zenbaki izanda,

ax + by + cz +... + ls adierazpenari
konbinazio lineala esaten zaio,

L{'q

,1
1 fl
*, Lr -it'*

i2.2.

5rJ -+ LLt J;Zr 3L{

3!-t, i h

...

bektoreen
,rt'
..,,.j,

Menpekotasun eta independentzia

lineala
Zenbait bektore linealki menpekoak direla esaten da bektore horietakoren bat
besteen konbinazio lineal moduan jar daitezkeenean. Horrela ez denean, linealki indepenCenteak direla esaten da.
. Lerrokatuta dauden bi bektore linealki menpekoak dira,
. Hiru bektore planokide linealki menpekoak dira.
lr
l-tr

' i..il ll, li\

i

l'

1*i

Orr. 2

Bektoreak espazioak

'ir.''

,r* l-itt

li{ tti:i'l? tlttl l.i,liti1rX,t' t i.t

\Q'i

'l{

Planokideak ez diren x,Y,2 hiru bekt

horrez gain, espazioko beste edoze
ahal bada hiru bektore horien konbin

bakar batean adierazi

J'1, (*, y, r) oinarri bat

eratzen dute,

Hiru bektore horiek euren artean

badira, oinarri oogonala eratzen dutela esaten da.
Horrez ganera, luzera bera badute (unitatetzat hartzen dena), oinarria oltonormala dela esaten da.
l

\r,S,'n t

'':t

i.:1.1

e,tEHt{lm^

'!

.
t fil,'

2.4. Bektore baten koordenatuak oinarri batekiko

(*,y,2) oinarria emanda, v edozein bektore modu bakarrean jar daiteke oi-

'"''"i:";i;:t:'-

tI

narri horretako elementuen konbinazio lineal moduan:

v=ar +by+cz

a, b,

c zenbakiei

,.-:

-rekko oinarriaren koordenatufk direla esaten zaie.

Ho-

nela adierazten da:

v-(a,b,c)

2.5. Eragiketak koordenatuekin

Bektoreen koordenatuek arrazoiz jokatzen dute eurekin eragiketak egiterakoan. Ikus dezagun ondoko adibideetan.
t(x,y,z) eta v(a,b,c) bektoreak emanik,
Batuketa: *V =(x +a,y+ b,z+c)
Biderketa zenbaki batekin: k.u=(k. x,k.y,k.z)
Konbinazio lineala: p+qv=(px+qa,py+qb,pz+qc)
Ariketak: Or. 737 + 7. eta 2.

Orr, 3

Bektoreak espaziaak

Bektoreen biderkadura eskalarra

3.

u eta v, bi bektoreren

biderkadura eskalarra esaten diogu eta

ren bitartez izendatzen dugu ondorengo emaitza hau:

.v

adierazpena-

ov=lullvicos(u,v)
Bai moduluak eta bai kosinua zenbakiak dira, beraz, biderkadura eskalarra zenbaki

aglqs

Biderkadura eskalarraren propietatea

-+,,4r

+ 2,

iul

=/.uda,izanere

o=lul

iul

cos(

ul

--\-' ' = 3'o

cos(,
V)
-

loi ivl

?-,.
=0 edo v:0 badirarorduan u.V=

\-+' to eta vr0 badira, orduan ul-v da beti eta u . {= O

/*' r , -ren gaineko -ren proiek zaoa o t,o
{,,
da. Proiekzioa ren
lr
v

zenua

f-;

r
,1
.,,,

izango da angelua zorratza ala kamutsa

den arabera.
TrUkakOrra. oV=Vo
Elkarkorra. (ku) o V = k(u o v)
Banakorra. . (v+ w) -u. v+ o rt
(,j,k) oinarri ortonormala bada, honako hau betetzen da:
j'j= 1
i.i=1
k-k= 1

ir-')' :

*;*^

lvi

+ edo

I
I

i'j=o

j.k=0

i.k=0

-4

+Jr - t-t -,-1

i*
-rl

.-J

,a
1^,
j i;-*
Lt,
'1-,

Biderkadura eskalarraren adierazpen analitikoa.

u eta v-ren koordenatuak

tonormal batekiko, orduan

(x, ],2

ea tr(x7,! 2,zz) badira (,i,k) oinarri or-

oV=xrx2+ytyz+z7z
(Frogatu)

Biderkadura eskalarraren erabilerak

u eta v-ren koordenatuak tt(x,y,2,) eta tr(x2,!2,22) badira (,i,k) oinarri ortonormal batekiko, orduan :
.li,

,:

:;i

::-,:::r: ii.'::',:

':,,n,,'ii.

'-(x,i

t t2

o-iul

loi

;', ,.

;: ::i .;.::;:''ii":

-i

+YrJ

,,i ,;, , .,,,1.

*ztkXx,i*y,j *zt)-

- ,/*i + v? +r?
Orr, 4

*? +v? +z?

Bektoreak esPazioak

cos

'-

i'

ov
loiili

:,i.,r ,...:,i

:::

ii

:r:

xrx2+YrY2+zrzz

/;==;?

:-;1=;l;1

:::.:.:.

oi
iri

Ariketak. Or. 141

{uq

t-

7,

.@z

eta 3

td+

[\r;,'w

b(

(i,

Orr" 5

*L

Bektoreak espazioak

Bderkad ura bektoriala

u eta v bektoreen biderkadura

bektoriala Ilx V, beste bektore bat da eta ho-

nela definitzen da:

linealki independenteak badira, x V honako ezaugarriak dituen bek=Er
torea-da:
Modulua: iu * vi : iui ivi sin(u, v)
-+o Norabidea: u eta v-rekiko perpendikular
Noranzkoa:
ang(u,v)< 180o bada, gorantz
ang(u,v)>180o bada, beherantz
atO
u eta v linealki menpekoak badira, h
bide bera badute, orduan xV = 0

r u eta v

----r-5E:%i-#

Propietateak
s xV biderkadura

bektorialaren modulua eta u eta v bektoreek mugatzen duten paralelogramoaren azalera berdinak dira.

+l.

?d

]I

1,,i I
i

xV- -VxtI . Hau da, modulu bera, norabide bera eta aurkako noranzkoa dute.

x V = 0, eta V menpekoak badira. Paraleloak badira"

(,j,k) oinarri oftonormala bada, honako hau betetzen da:
jxj=Q
kxk=$
ixi =0

ixj-
fr
il. .',.1

-lr
I

jxk_i

ixk:j

(au) x V - a(u * V) = tl x (av)

Biderkadura bektorialak ez du elkartze propietatea betetzen:
(U * V) x vtr eta (U * (V x') ez dira berdinak
.
Biderkadura bektorialaren
y,,zr)
orduan
eta v(x 2,y z,zr) badira,
tl(x,,
z,
*,li*,
xv=(lrt
l.lr, *rl'l^,
uxv=[r, ,r,ir,

v,i'l
ii
=lJ J.t zti
t)=i:'
l*, z 'rl
,1

,-

iy, ,rl' lr,

*,

i' l*,

'i =...=lu2lvl2 -1u.v2. Baina,

-,2=l' ' ' j +t 'l +l
lxv
yzl
xzl
zzl
iyz
lz,z
lxz
lol' ioi' - (u. v)' = ioi'lol' -(ollolcos(u,v))' = u'lvj'{t - cos'1u,v =
. t2t t2 - .
=ui- lvi-sin'(,v), 0< ang(u,v)<n izanik.
Ariketak: Or. L44

yr'iz

L, 2 eta 3

Orr. 5

Bektoreak espazioak

5.

Hiru bektoreren bderkadura nahasa

u, v, w bektoreen bderkadura nahasia esaten zaio eta [u, v,
eraoiketa honela eoitean lortzen den zenbakiari:

w]

adierazpena du,

[u,v,fi,]=;o (vx w)

Biderkadura nahasiaren interpreta zio geometrik oa

:kr
: muggalltut
o (v x w) - lollv x wicos, - lv * wi(ulcoscr) :
'en
n aza;ale.eral*')
I
oppara - ',l.
(v eta - k mugatutako planoarekiko per -) _ I
,;l)
azi
azalera
era
I penOikularraren gaineko iI - ren proiekzioa J [
(,v
eta '/ - k mugatutako)
'r
)n bolun
b, lun
mel
ena
| '
l=.V eta w-k mu
''/

paralelepipedoaren alatera

Adierazpen analitkoa
(x

l,y t,zt), V(xz,y z,zz) ea

W(x3,

[o,o,w]= . (vx w) : (x: yr ,zt).{lt

y3,zt) badira, ordua n

r\ l^' Yl ,tl,
Yzil
ll=lxz Yz ,rl
*, i'l*, Yll
/ lx Y ztl

z *rli*,

"'l,l'
ztl lz 3
(lv

Propietateak
. Bektoreetarikoen bat nulua bada, biderketa nahasia nulua da.
;,{' ? .,r-i-..,r,tfl-r.1-:,r/ . [urvrw] =[vrwru ] =[wrurv] = -[v, u,w1= -[u,w rv] = -[w,v,u
' [u,v , w] =0 bada, u,v ,w bektoreak menpekoak dira.
!lr '.,"',"'::t i tt ,I ' hu, v,w I - [u, ]rv,w = [u,v , Lw] = 1,.[u, v, w]
i.,l

Ariketak: Or. 145

7, 2

Orr" 7