Naar aanieiciog van uw artikel in lektuur juli/augusts, pagina 7057 betreffende het maken van_ print plaat zou ik gaarne mijn metode ook ‘eens onder de aandacht brengen. Of het snellor werkt als cen andere is ‘ij niet bekend maar ik vind het een praktische metode en men krigt ‘mooie prints, Mijn werkwize is als volgt: Ik lat de printtekening op ware grootte foto, Kopieren, neem dan san koperplaat van voldoen opie met "Lero” adhesietilim op de plant. Vervolgens worden de sarge ‘gtven punten geboord voor bevest: ‘ing van de komponenten en schroet ies. Tait gobeurd dan snij ik met eon pen: emesje door dé pabierlang over de Viner en verwijder het papier op plasteen waar de geleiders moeten ko- ‘men liggen. 1s dit gobourd dan houde men dus eon printplast over waarop Kopergeleiders aie stra niet wopgeétst mogen worden. Het weg te etien gedeelte fs dus nog met papierbanen bedekt. De lakpot wordt ‘voor de dag gohasld en de gehele plaat ‘wordt met lak Bedekt. Dus zowel ko- (per als het opgeplakte papier. i Sneldrogende Tak eon half vur laten drogen, en dan nogmaals overakken, Na het drogea van de tweode laklaag worden. voorzichtig de achtergeble- Yen popierbenen veruljderd. Nu ko- sen dus de wog te etsen kopergade!- ten bloot te liggen, het is wel zaske ‘om hier even schtergebleven lijmres- ten te verulideren daar dit het etsen stremt, Men heeft nu eon strak afge- Takte print vlaar om te etsen, ‘Op deze wiize mask tk een print voor teen behoorlike verrterker met zee of zeven transistoren in eon avond oor het gebruik. Hopelik heb ik Ihler mijn steentje bigedragen om ook een ‘metode te leren kennen. WM, van Zon Aster EY loktuur september 1971 vier stereo kanaals systemen Het vierkanaals-stereosysteem staat vooral het laatste jaar nogal in de belangstell 9 dankzij enige demonstraties van fabrikanten, die reeds zijn overgegaan tot het vervaardigen van komplete vierkanaals- installaties voor de konsument. Deze belangstelling is ook een gevolg van het feit dat het tweeke- naals stereosysteem voor eenieder een bekend gegeven is en het streven naer perfektit in de geluidsweergave heeft geleid tot het kon- stateren van al dan niet werkelijke tekortkomingen in het konven- tionele stereosysteem. In wezen is dit meerkanaalssysteem, voor wat betreft de studio-opname- techniek, helemaal nict nieuw. Reeds Tange tija worden studio-opnamen in de meerkanaalstechniek uitgevoerd. Dit geeft het voordeel dat men, on- afhankelijk van de muziekbron, de ‘oestiek van de opnameruimte kunst- kan beinvloeden. Tevens heeft ‘men hierdoor de mogeliikheid om het aandeel van elk instrument afzonder- Iijk te regelen, waardoor een uitge- balanceerd gelvidepatroon wordt ver- regen. ‘Wat is nu het grote voordeel van dit meetkanaals weergeefsysteem? In de ontwikkeling van de muziek- weergave heeft men verschillende fa- zen doorlopen van mono, mono HIFI, ‘tweekanaals-pseudo (hoog/laag) ste- reo naat het tegenwoordige links/ rechts-stereo, De Weergave met meer dere luidsprekers geplaatst in de Yuis- terruimte, wint steeds meer terrein, We verwijzen hierbij naar de uitgave van Elektuur mei 1970 over duofo- nie, waarin een artikel gewijd werd aan de perfektionering van zowel mo- no. als stereoweergave d.m.v. ekstra luidsprekers. Een veelgebruikt argument hiecvoor is dat de konventionele stercoweet gave cen te grote scheiding geeft tus- sen de twee kanalen, waardoor, een links/rechts-weergave ontstaat ip.v. een totaal geluidsfront, Dit probleem wordt groter, naarmate de_Iuister- rujmte ook groter wordt. In filmpro- jektiezalen bijvoorbeeld wordt o.a. bij het ToddAO-systeem gebruik ge- ‘maakt van een front van 5 luidspre- kkers en cén luidspreker achter de toe- schouwers, De mogelijkheden hiermee zijn dat het de ruimte akoestisch aan- past aan het geprojektcerde beeld. Kort samenvattend zijn de voordelen vvan het meerkanaalssysteem voor wat bretreft de weergavekant: & De doorzichtigheid. van het ge- Iuidsbeetd wardt beter. b. Het geluid vult de hele tuister- ruimte waardoor de stereoweer- gave over de gehele ruimte tot haar recht komt. c Men heeft met dit meerkanaals- systeem de mogelijkheid om spe- ciale effekten te verwezenlijken; hiierbij wordt vooral gedacht aan elektronische kompasities en mo- derne popmuriek. Het is langs eksperimentele weg be- wezen, dat de natuurgetrouwheid van een te reproduceren geluid toeneemt met het aantal weergavekanalen en hhiermee voor de opnamekant met het ‘aantal mikrofoons. Met behulp van een geraffineerde opnametechniek i het weliswaar mogeliik deze informa- 969Figur 6. Vergroting van een normale stereogroet. tie over twee kanalen zodanig te ver- elen dat de luisteraar, die precies symmetrisch tov. de geluidsweer- gevers is opgesteld, een natuurge- trouw beeld krijgt van de geluids richtingen, maar dit is plaatsgebonden. In de opstelling volgens fig. 1 zullen Figuur I. De 4-0 opstelling, ook wel srontopstelling genoemd, wetke bi) uitstek geschike is ter vervolmaking van het huidige stereosysieem. Oe ul PEYPUCEEN NNT etre nay guur 7. Vergroting van een vier kancule stereogroe}. de onvolkomenkeden, zoals die zich bij het tweekanaalsstereosysteem voor- doen, het zg. gat in het midden, niet’ meer gptreden. Het vormt een’ per- fektionering van het huidige sterco- system; daarentegen wordt de Iuiste- raar met deze opstelling niet direkt Figuur 2. De 2-2 opstelling voor het sweergeven van ambiofonie of rond- om-stereo. bij het geluidsgebeuren betrokken, het geluidsfront komt hem als het ware tegemoet. . In fig. 2 wordt de opstelling geschetst zoals die voor de echte vierkanaals ‘weergave wordt torgepast, Deze ma- nier van opstelten, waarbij in elk der hoeken van het vertrek een luidspre- kker staat opgesteld, is uitermate ge- schikt voor vierkanaals-rondomstereo ook wel ambiofonie genoemd. Het woord stereo is hier eigenlijk niet meer terecht, omdat bij deze meto- de niet in de eerste plats wordt wi ‘gegaan van het bekende stereceffekt, doch veel meer een nieuwe opname- technick zal worden toegepast, die er ‘op gebascerd is dat het geluid de toe- hoorder als het ware omspoelt. Met de opstelling volgens fig. 3, drie luidsprekers in het front en én ach: ter de Iuisteraar, is het mogelijk de akoestiek van een Koncertzaal te be- naderen. Het is duidelijk, dat sprekeropstelling een specfieke mi krofoonopstelling hoort aan de op- nameziie. Het systeem volgens fig, 3 zal in de raktik weinig opgang maken, om- at het effekt voor een potentisle keaper veel geringse is dan dat van de 22 opsteling. Dit systeem schept nieuwe mogelijtheden terwifl het 3-1 systeem slechis een perfektionering i van een bestaané.systeem. De mogelijkheden om. vierkanaals. informatie op te sluin bestondes tot ‘voor kort nog alleen maar tit het re- Figuur 3. De 3-1 opstelling, gesehike voor speciale toepassingen. 970 lektuur september 1971gistreren mb.v. een bandrecorder. De ‘meerkanaalsuitvoering voor een band- rekorder bevat technisch gezien geen problemen. In de praktijk komt het eer op een uitbreiding van de ge- Druikelifke apparaten tot vier opna- me- en Weergavekanalen en vervan- ‘ging van de koppen docr een vierspo- renuitvoering Dit betekent echter wel L.0.v. de tweesporenuitvoering een halvering van de speelduur, omdat de band slechts in een richting gebruikt kan worden. De problemen bij het maken van een vierkanaalsgrammofoonplaat zijn veel groter. In het huidige systeem van 2x45° snijtechniek worden beide flanken van de groef volledig gebruikt ‘voor de stereo-informatie. Een mo- elijke oplossing zou zijn om afwis- selend de beide flanken te sni links/rechts en voor/achter informa- tie volgens het tijdmultiplekssysteem. Deze oplossing veroorzaakt echter een belangrijke vermindering van de signaal-ruisverhouding van de plaat- ‘opname, waardoor tevens het dyna miekbereik van de opiame wordt be- perkt. Een onlangs ontwikkelde metode voor vierkanaalsinformatie op een gram- mofoonplast is de volgende (zie fi- guur 4). Op de ene groefwand is een ignaal geschreven dat de sominfor- matic bevat van kanaal 1 +2 over een frekwentiespektrum van 30 Hz tot 15 kHz. Tevens is op dezelfde sgroefwand het verschilsignaal geschre- ven als een frekwentiegemudoleerd Figuur 4, Het frekwentiespektrum van een vierkanaals grammofoon- lat. signaal. Dit FM signaal bestrijkt het frekwentiespektrum van 20 kHz tot 4S kHz met een centrale frekwentie van 30 kHz. Analoog hieraan is ook de andere groefwand gesneden en wel met de informatie 3 + 4 over een spektrum van 30 Hz tot 15 kHz en het signaal 3—4 over het frekwentiebereik 20 kHz tot 45 kHz als een in fre- kwentiegemoduleerd signaal. De som- informaties 1 +2 en 3 + 4 zijn ge- sneden volgens het gebruikelijke ste- reosysteem terwijl de verschilinforma- Kompliantie en het frekwentiebereik van het aftastelement, doch het sys teem heeft het belangrijke voordeel dat het kompatibel is, dus dat de op- name ook als tweekanaalsstereoplaat kan worden afgespeeld. ‘Voor vierkanaalsweergave is dan een demodulator vereist die de verschil signalen uit het FM-signaal omzet in LF-modulatie. Met behulp van een matriks worden de vier afzonderlijke signalen uitgelezen en aan cen vier- Kanaalsversterker toegevoerd (zie fi- guur 5). Fig. 6 geeft een uitvergroting van een normale stereogroef, terwi fig. 7 een afbeelding geeft van de vierkanaalsgroef, gesneden volgens het hier beschreven princi De ontwikkeling van vierkanaalsuit- zendingen via de radio staat nog in de kinderschoenen. Er zijn reeds me- toden ontwikkeld, waarbij aan het be- staande multiplexsysteem nog een ck- stra informatie werd toegevoegd op een hogere dranggolffrekwentie. Dit system heeft echter het grote nadeel, dat de signaal-ruisverhouding hier- ‘aanmerkelijk slechter wordt, doordat de frekwemtiezwaai beperkt moet blijven. Bij een grotere frekwen- tiezwaai is de storing door buurzen- ders t.g.v. de grotere bandbreedte ook sterker en zou een nieuwe indeling van het FM-spektrum noodzakelijk zijn. De uitzending van vierkanaalspro- gramma’s m.b.v. twee FM-zenders is uit eksperimenteel- cogpunt wel inte- ressant, maar hierdoor zou het aantal beschikbare zenders gehalveerd wor- den hetgeen ook niet erg aantrekke- ijk is, Zoals de ontwikkeling van het vier- kanaalssysteem er nu voorstaat kan ‘men vaststellen dat er toch wel een toekomst in zit, mede door de kom- merciéle belangen die er aan verbon- den zijn. De moeiliikheden bij het re- roduceren van het geluid zullen in de toekomst wellicht overwonnen kunnen worden. De mogelijkheden zullen vooral toegespitst worden op de reeds ingeburgerde 2—2 opstel- ling (zie fig. 2). Gekombineerd met de juiste opname- techniek kan men hiermee niet zozeer een beter stereogeluid verwachten, maar veel meer zullen er nieuwe mo- gelijkheden openstaan voor geluids- eprodukties, waarbij het word ste- reo niet meer op zijn plaats is en men moet spreken van ambiofonic. Fleuur 5. Blokschema van het kom plete vierkanaals afspeelsysteem. lektuursoptember 1971 971