KAYNAK

Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi,

Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri,
Yusuf Hikmet Bayur, Trk Devletinin D Siyaseti,
Cemil Bilsel, Lozan, 2 Cilt,
Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas,
Salahi Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika,
AKN, Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi,
Atatrk dnemi d politikay belirleyen temel ilkeler ile Avrupadaki gelimeler bu
dersin konularnn anlalmas asndan nemlidir.
Atatrk dnemi d politikay belirleyen temel ilkeler;
1-Gerekilik n plandadr. Atatrkn d politikas gerekidir. Bo hayaller peinde
komaz. Bir taraftan maceraclktan uzak dururken dier taraftan da milli karlar
gerekletirmede kararldr. ttihat Terakkini Pantrkizm- Kafkas Cephesi2-Bamszlk ilkesi esas alnr. Osmanl Dneminin iktisadi, siyasi, mali ksacas her
adan da baml olmay grm olan yeni Trkiyenin yneticileri, kurulan devletin gerek
manada bamszln her eyin stnde greceklerdir. Bunun iinde siyasi, iktisadi, mali,
askeri ve kltrel bamszlkta taviz vermemilerdir.
3-Barlk Atatrk dnemi d politikasnn bir baka zellii bar esas almasdr.
En gzel rnei Milli Mcadele yllarnda verilmitir. Sava ortam ierisinde bile grmeler
yoluyla barn salanmas iin her trl aba srdrlmtr Atatrkn Yurtta Sulh
Cihanda Sulh sznde en ksa ekilde ifadesini bulacaktr ki, bu Trk d politikasnn temel
yaklam olacaktr. Bulunduu blgede bar korumada zerine deni yaparken teslimiyeti
ve pasif bir politika da izlememitir. Yani bar iinde yaamak iin gerekli hazrlklar
yapmak, gerekirse bar iin savaa hazr olmak dncesi ile hareket edilmitir.
4-Gvenlik Politikas lkenin kendini koruyabilmesi iin gerekli gvenlik
nlemlerini almasnn gerekliliine inanan Atatrk, Trk milletinin kendi gcne dayal askeri
ve ekonomik yaplanmasn salam temellere oturtmak iin almtr. Bu anlamda askeri
harcamalar ve ordunun modernletirilmesi, lkenin ekonomik yaplanmas ile paralel
yrtlmtr.
5-Batclk Batl glere kar savalmasna ramen yeni kurulan cumhuriyet her
frsatta bat ile yaknlamay salayacak politikalar izlemitir. Yani yeni Trkiye kendisine
hedef olarak en gelimi lkeler dzeyine kma ve onun tesine gitmeyi belirleyince, d
politikada da bu dorultuda bat lkeleriyle ilikileri gelitirmek esas olarak benimsenmitir.
Bu politikann sonucu olarak bat lkeleri ile iyi ilikiler kurarak, ada medeniyetin bir
paras olma yolunda hareket edilmitir. Bu anlay dorultusunda lkeleri eitli ama
uygarl bir gren Mustafa Kemal, 1930lu yllardan balayarak batl devletler ile iyi ilikiler
kurmutur. Avrupa topluluu iinde yer almak amalanmtr

6-Aklclk Aklclk ilkesi dorultusunda yeni devlet uluslararas hukuka bal

kalmtr. Trkiyenin d politik anlay ideolojik domalara, nyargl saplantlara deil,
akl ve bilimi esas alan bir izgi zerine oturtulmutur. Bu adan uluslararas ilikilerde, tarihi
dostluk ve tarihi dmanlk yerine deien artlar ve karlkl yarar ilikileri esas alnmtr.
7-Trkiyenin corafi konumuna bal olarak yani Trkiyenin Sovyetlerle komu
olmas, boazlarn Trkiyenin kontrolnde oluu ve Trkiyenin ekonomik ve stratejik
adan nemli bir Ortadou lkesi olmas gibi nedenlerle d politikada bu konuma bal
politikalar retilmitir.
Atatrk dnemi ve sonras D siyasetin salkl bir ekilde ortaya konulabilmesi iin,
bu dnemin devletleraras ilikilerin zelliinin bilinmesi gereklidir. Atatrk Dnemi d
politikasnn anlalp iyi tahlil edilmesi iin dnemin Avrupa ve Dnya politikasna
baklmaldr.
1918de biten I. Dnya Sava, uluslara son derece pahalya mal olmu, ngilterenin
ban ektii galipler, yenilenlere olumsuz ve gereki olmayan antlamalar imza ettirerek
sorunlar daha da karmak hale getirmilerdir. mzalanan bar antlamalar olumsuzluklar
ortadan kaldrmad gibi kendisinden sonra daha byk apl bir savan tohumlarn atmtr.
Savaa sonradan katlan Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilsonun barn srekliliini
salamak amac ile ortaya koyduu ilkeler, tam tersi olarak uygulanmtr. 1920de Dnya
Barn korumak amac ile kurulan Milletler Cemiyeti (Cemiyet- i Akvam) byk
devletlerin denetiminde, bar galiplerin lehine uygulayan bir rgt haline gelmitir.
(Milletler Cemiyeti (Cemiyet- i Akvam) I. Dnya Savann ardndan svirede 10
Ocak 1920de kuruldu. II. Dnya Savann ardndan 1946 ylnda dald. Birlemi
Milletler rgt ise ya da ksaca Birlemi Milletler (BM), 24 Ekim 1945te kurulmu
Birlemi Milletler fikri ilk olarak, II. Dnya Savann bitiminde savan galibi lkeler
tarafndan, lkeler arasndaki anlamazl ortadan kaldrarak ileride meydana
gelebilecek ve kendi gvenliklerini tehdit edebilecek bir savan nne geebilmek
amacyla ortaya atlmtr.)
Yklan devletlerin cumhuriyet sistemine gemelerine ramen savan getirdii ar
ekonomik yk, adil olmayan sava tazminatlar, ulusal gururlarnn krlmas kanlmaz
olarak Avrupada yeni gerginlikleri beraberinde getirmitir.
Dier bir nemli sorunda, I. Dnya Sava sonrasnda Avrupa Diplomasisinin ve
kuvvetler dengesinin temel unsurlar olan byk imparatorluun, Rus arl, Avusturya
Macaristan mparatorluu ve Alman mparatorluunun tarih iinde mrlerini tamamlayarak
yklmalar sonunda Avrupada bir boluk meydana gelmesidir. Bu boluun salkl bar
antlamalar ile yeniden doldurulmas gerekirdi. Fakat bu antlamalar adil uygulanmad
gibi, kurulan yeni devletlerde snrlar gereki olarak izilmemesi yznden yeni gerginlik
alanlar meydana getirilmitir.
arlk Rusyasnn yklmas ve komnist rejimin kurulmasna Avrupal devletler engel
olamaynca,-anakkale Sava, Romanya zerinden yardm abalar- bu devlet sadece
Avrupada deil, btn dnyada kuvvetler dengesini ileride kkl bir ekilde deitirmek
zere, kabuuna ekilmitir.
Osmanl mparatorluunun ykl da Orta Dou kuvvetler dengesinde boluk
brakmtr. Savan galipleri ngiltere ve Fransa, bu boluu adaletli bir ekilde
dolduracaklar yerde, kendi emperyalizmleri iin verimli bir alan olarak ele almlardr.

Alman mparatorluu ise; savan sonunda imparatorluk yklnca, tilaf Devletleri

(Mttefikler) cezalandrmak iin Alman milletini avularna almlardr. Almanyaya Versay
Antlamas (28 Haziran 1919) ile ar artlar imzalatlmtr. Versay bir intikamn belgesi
olmutur. Almanyann kuvvetler dengesinde brakt boluk, kin ve intikam tedbirleriyle
doldurulmak istenmitir. Bu ise daha fazla dengesizlik karmaktan baka bir eye
yaramamtr.
Sava, lke ekonomilerine ykm getirmi, ekonomik krizi atlatamayan dnya
ekonomisi 1929 ekonomik krizini de yaaynca bata Avrupada olmak byk boyutlarda
enflasyon, arkasndan sosyal ve siyasi krizlerle kar karya kalmtr. Demokratik rejimlerin
yerini diktatrlkler ve ar akmlarn almas Avrupay hzla savaa gtrd. I. Dnya
Savanda Rusyadaki yaanan sre imdi baka lkelerde ortaya kmaktadr. 1922de
talyada Mussolini, 1933de Almanyada Hitler gibi diktatrler iktidara geldi. Bunlara
Sovyetler Birliinin bana gelen Stalin (1922den, 1953 ylndaki lmne kadar 31 sene
boyunca Sovyetler Birlii Komnist Partisi Genel Sekreteri. Leninin lmnden
sonra(1924), Lev Troki ile girdii iktidar mcadelesini kazandktan sonra Sovyetler
Birliinin 1929 lideri konumuna gelmitir.) de eklenince gergin bir militarizm balad.
1934den itibaren Almanya Versay Antlamasnn hkmlerini tanmadn, silahlanmay
balatacan ilan edince bu gerginlik daha da art. Hitler, Mussolini ile ibirlii yaparak
talyann Balkanlar ve Dou Akdeniz deki egemenliini ve genileme blgelerini tand.
Uzak douda Japonyada askeri ve sanayi gcn hzla gelitirerek, yaylmac politikalar
1920den itibaren artrd. Sanayi hammaddesi ve pazar ihtiyac bahanesi ile denetim altna
ald Manuryaya 1931de saldrarak ele geirdi. Pasifik blgesinde smrge imparatorluu
oluturmak isteyince Sovyetler Birlii ve A.B.D. ile ekonomik, siyasi ve askeri rekabete
balad.
Btn bu gelimelerin yannda, 1920 ylndan beri faaliyette bulunan Milletler
cemiyeti ngiltere, Fransa ve talyann gdmne girmi, bu gelimelere engel olamam,
yalnzca bu devletlerin karlarn koruma amacyla gndem tespit etmi ve uygulamtr.
Ayrca silahszlanma grmelerinde temel hedeflere de ulalamad. Bu silahszlanma
grmelerinin ilk halkas, 1921 ve 1922de toplanarak deiik dzenlemelerle imzalanan
Washington Deniz Silahszlanma Konferanslardr. Bu Silahszlanma Konferanslarna A.B.D.
Japonya, ngiltere, Fransa, in, Belika, Hollanda, talya ve Portekiz gibi lkeler deiik
taleplerle katlmlardr. Washington Deniz Silahszlanmas Konferans, dorudan doruya
Uzakdou sorunlarndan domu olup, Uzakdouda Japonya ile Birleik Amerika arasndaki
rekabetle ilgilidir. 1920li yllarn ortasnda imzalanan ve dnya denizlerinde hakim olan
devletlerin deniz glerine eitli snrlar getirilmesini ngren konferanstr. Konferans
sonunda devletlerin sahip olabilecekleri byk gemi says snrlandrlmtr. Daha sonra
yaplan baka bir konferansta daha kk gemiler iin de snrlar getirilmitir. Konferansn
amac birinci dnya sava sonras ortaya kan bar ortamn korumak olsa da, kara
kuvvetleri gibi bir konuda lkelere snrlandrma getirilmesinin ok zor oluu, silahszlanma
antlamalarnn sadece deniz kuvvetleriyle snrl kalmasna sebep olmutur. Ayrca bu
antlamada Amerika ve ngiltereye konulan sava gemisi kotalar ayn seviyede tutulmu ve
dolaysyla yz yldan fazladr denizlerin hakimi olarak tannan ngiltere bu hakimiyeti
Amerikayla paylamak zorunda kalmtr. lerleyen yllarda Japonya, Almanya ve talyann
yaylmac politikalar izlemeye balamas, antlamann askya alnmasna sebep olmutur. Ayn
ekillerde Deniz Silahlarnn Snrlandrlmas iin 1930da Londrada toplanan konferans da
nemli kararlar almsa da uygulanmas mmkn olmamtr.
Silahszlanma alannda dier bir gelime, 1928de imzalanan Kellogg Paktdr (ya da
Paris Pakt). Bu Pakt sava ulusal politika olarak kullanlmasn yasaklayan bir uluslararas

antlamadr. Bu antlamaya taraf devletler, sava milli politikalarna alet etmeyeceklerini,

anlamazlklarn zm iin sava yoluna gitmeyeceklerini, savatan vazgetiklerini ve
btn anlamazlklar iin daima bar yollar kullanacaklarn kabul etmilerdir. Taraflar
birbirleriyle ilgili sorunlar bar yollardan zemezse Milletler Cemiyetinin hakemliini
kabul edeceklerdir. Bu antlamay ilk etapta ABD, Japonya, ngiltere, Almanya, Belika,
ekoslovakya ve Romanya imza atmtr. Briand-Kellog Pakt ABDnin Monroe Politikasn
terk ederek dnya siyasetine geri dndr. Kellog Pakt Rusya-ABD gruplamasnn
balangc; bugnk NATOnun temeli olarak gsterilir. Bu paktla ABD Rusyaya kar kendi
grubunu kurmutur. 1929da Sovyetler Birlii ve Trkiyede bu pakta katld. Kellogg Pakt,
iki Dnya Sava arasnda bar ve silahszlanma alannda atlan en nemli admd, fakat esas
konular olan yenilenler zerindeki basky kaldrmad ve ekonomik kriz atlatlamad,
Milletler Cemiyeti zerine den grevleri yapmad iin iyiniyetli bir giriim olmaktan
teye gidemedi. Bu srada 1935de talyann Habeistana saldrmas ve Dou Akdenizde
tehdit edici sylemlerini arttrmas Trkiyeyi de batya iyice yaklatrd. Btn bu
gelimelerden dolay iki sava aras dneme siyasi tarihte, Geici Bar Dnemi (1919
1929)(Yalanc bahar) ve Buhranlar ve Barn Yklmas (1929 1939) Dnemi olarak
adlandrlmtr.

A - Milli Mcadele Dneminde Trk D Politikas

Trkiyenin D Politikasnn ana unsurlar Milli Mcadele Dneminde olumaya
balamtr. 23 Nisan 1920de Trkiye Byk Millet Meclisinin alnn hemen ardndan
oluturulan ilk Milli Hkmetle birlikte Hariciye Vekleti de 2 Mays 1920 tarihinde
resmen kurulmu ve bana Bekir Sami Bey getirilmitir. 23 Nisan 1920de kurulan yeni Trk
Devleti d politikasnda amac gerekletirmeye ynelmiti.
Bunlar; Osmanl Devletinin uluslararas varlnn silinmesi ve onun yerine tek Trk
varl olarak yeni devletin gemesi,
kinci olarak Misak Milli hedeflerine uygun olarak lkenin igalden temizlenmesi
iin mmkn olduu oranda d destek salanmas,
nc olarak ta zaferden sonra barn imzalanarak Trkiyenin uluslararas alanda
varln srdrmesi. Bu amaca ynelik olarak yeni Trk Devleti askeri ve siyasi olarak
Sovyetler Birlii ile birlii ve Denge Politikas uygulamtr. Ermenilerle yaplan 3 Aralk
1920 Gmr Bar, I. nn Sava sonrasnda T.B.M.M.nin Londra Konferansna
arlmas, 16 Mart 1921de Sovyetler Birlii ile Moskova Antlamas yaplmas ve bu
anlamada S.S.C.B.nin Osmanl Devletini tanmamas, T.B.M.M.ne mcadelesinde
desteklediini belirtmesi ilk d politik baarlardr. 13 Ekim 1921 Kars Antlamas ile ok
uluslu ilikilerin baarl gelimesini salanm, ilk kez Sakarya Zaferinden sonra tilaf
Devleti olan Fransann, T.B.M.M.nin baarsn grerek 20 Ekim 1921de Ankara
Antlamasn imzalamas Trk D politikasnn Milli Mcadeledeki hedeflerine adm adm
ulamaya baladn gstermitir.
Trkiyenin modern anlamda bir milli devlet olarak uluslararas alanda kabul grmesi
Lozan Konferans ile gereklemitir. Lozan bar grmelerinde Trkiyeyi smet
nnnn bakanlnda ki Salk Vekili Dr. Rza Nur ile eski Maliye Vekili Hasan Saka
Beylerden oluan heyet temsil etmitir. Bu heyet yardmc olarak giden danman gurubuyla
birlikte toplam 20 kiiden oluuyordu.

Lozan Antlamas 8 aylk bir grmeden sonra 24 Temmuz 1923de imzalanmtr.

Sava tazminatndan vazgemek artyla Trkiyeye Karaaa ve civar brakld- zerk bir
ynetim kurulacakt-. Musul meselesi daha sonra zmlenmek zere brakld. skenderun
Franszlara, Gkeada ve Bozcaada dndaki Ege Adalar da Yunanistan ve talyaya
verilmitir. Boazlar ve evresinin denetimi Trkiyenin bakanlk ettii bir komisyona
devredilmi ve boazlar blgesi silahtan arndrlmtr. Kapitlasyonlar kaldrlmtr.
stanbuldaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Trkler hari olmak zere Yunanistan ve
Trkiyedeki tm Trk ve Rum nfusunun karlkl olarak mbadele edilmesi
kararlatrlmtr.
1923 1932 Dnemi Trk D Politikas
1923 1932 Dnemi Trk D Politikas Bu dnemde, d politikann esasn;
Lozanda Trkiyenin karlarna uygun olarak halledilemeyen konularn zlmesi,
yeni sorunlarn da ayn ilkelere uygun olarak bar ama aktif bir d politika izlenerek
zlmesi eklinde olmutur. Byk zaferin kazanlmas ve Lozann imzalanmasna ramen
Trkiyenin Batl devletlerle ilikilerinin dzelmesi hemen mmkn olmamtr. zellikle
ngiltere, Trkiyeye kar olan devlet politikasn deitirmemi, 1932 sonlarna kadar
Trkiyenin btn uluslararas sorunlarnda ngiltere ve onunla ibirlii halindeki Fransa,
Trkiye kartln srdrmlerdir.
Buhranlar dnemi olarak bilinen bu dnemde, sorunlarn srekli olarak Trkiyenin
aleyhine zlmek istenmesi gvensizlik duygusunu kuvvetlendirdii gibi, Bat Dnyas ile
ilikilerin normallemesini geciktirmitir. Btn bunlara ramen Trkiye, bu dnemde Lozan
Antlamasnda ortaya konan esaslarn uygulanmas, byk devletlerle ilikilerin
normalletirilmesi, komularmzla dostluk ilikilerimizin gelitirilmesini izledii d
politikasnn temel zellikleri yapmtr. Ayn zamanda uluslararas gelimeler yakndan takip
edilerek ieride ve darda istikrarn salanmasna allmtr.
Trkiyenin Lozan Bar Antlamasnda zemedii ve Cumhuriyet hkmetlerinin
d politikasn megul eden sorunlar;
Trk Boazlar olan stanbul ve anakkale Boazlarnn tam olarak Trkiyenin
denetimine verilmemesi,
ngiltere ile Musul Sorunu,
Fransa ile Kapitlasyonlar ve dier sorunlar,
Yunanistan ile Ahali Mbadelesi olarak ifade edilebilir.
Musul Sorunu
Musul, sahip olduu zengin petrol kaynaklar nedeniyle 19.yzyl sonlarndan itibaren
batl devletlerin ilgisini ekmeye balamtr.( XX. yzyl balarnda insan hayatnn her
alanna nemli bir stratejik madde olarak giren petroln, en erken kefedildii
yrelerden biri de, Musul yresidir. Petrole byk ilgi duyan II. Abdlhamit, daha
1890larn banda ngilterede renim grm stanbullu bir Ermeni tccarn olu
olan Kalust Glbenkyana Musul civarnda petrol ile ilgili aratrmalar yapma grevini
vermitir. Hatralarnda blgede ngilizlerin arkeolojik alma maskesi altnda petrol
aramalar yaptndan bahseden II. Abdlhamit, bu almalar sonucu ngilizlerin
atklar petrol kuyularn kapattrdndan, ngilizlerin kendisine olan dmanlnn
arttndan bahsetmektedir. Glbenkyann Musul civarnda aratrmalarn

tamamlayarak, yrede petrol bulunduu yolunda rapor vermesinden sonra, II.

Abdlhamit yaynlad iki zel fermanla burasn Memalik-i ahanesi ilan etmi ve
kendi ahsi arazisi haline getirmitir. arlk Rusyasna kar Osmanl Devletini ayakta
tutmaya alan ngilterenin, 1877-1878 Osmanl Rus Sava srasnda Osmanl
Devletinin iyice gszletiini grerek, Osmanl Devletini korumaktan vazgemesi ve
ykma politikasn uygulamaya koymas zerine, Osmanl Devleti 1888-1918 yllar
arasnda Almanya ile yaknlama ierisine girmitir. te bu dnemde Almanlara,
Irakta demiryolu imtiyaz ile birlikte petrol arama imtiyaz da verilmitir.
Bu arada randan 1901 ylnda petrol arama imtiyaz alan ngilizler, Irakta da
bu imtiyaza sahip olabilmek iin stanbulda Osmanl yetkilileri ile grmeler
balatmlardr. Bu durum Almanlarn itirazlarna yol am ve 1908 II. Merutiyet
hareketine kadar devam etmi, ttihat ve Terakki dneminde petrol pazarlklar, artarak
srmtr. Musul yresinde petroln varlnn kefedilmesi, ngilizlerin bu yreye
byk nem vermelerine yol amtr. Hele Irakta Almanlarn tarafndan ina edilmeye
allan Badat Demiryolunun, ngilizlerin Hindistandaki varln tehdit edebilecei
kaygs, ngilizlerin dikkatlerini bsbtn Irak zerine evirmitir. Dolaysyla ngiltere,
I. Dnya Savana byk lde Alman tehlikesine kar Hindistan korumak ve Irak
petrollerine sahip olabilmek iin girmitir. ngilizlerin petrol kaynaklarn tamamen
kendi kontrollerinde tutma arzular, onlarn Irak ve Musul zerindeki arzularn
bsbtn kamlamtr. nk ngiltere o yllarda ihtiyac olan petroln byk
blmn A.B.D. ve Rusyadan temin etmektedir. Glenen Alman donanmasna kar,
kendi donanmalarnn petrol problemini bir an nce zmek iin gerekli giriimlerde
bulunma karar veren ngilizler, ilk i olarak ngiliz Hkmetinin Ortadoudaki petrol
imtiyazlarn elde etmek iin giriimlerde bulunmas ve ngiliz d politikasnn da buna
gre ayarlanmas grn ne srmlerdir.)
zellikle ngiltere, Birinci Dnya Sava srasnda itilaf devletlerinin dier yelerini
Musulun kendisine verilmesi konusunda ikna etmitir. Osmanl topraklarnn paylalmasn
esas alan ve Birinci Dnya Sava srasnda itilaf devletleri arasnda yaplan gizli antlamalar
dorultusunda-1916da ki Sykes- Picot anlamas- ngiltere blgeye ilgisini srdrerek Musul
ve evresinde eitli blc abalara girimitir. Sonuta ngiltere, Osmanl mparatorluu
asndan savaa son veren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesinin imzaland tarihte,
Trk birliklerinin kontrolnde olan blgeyi Mondros Mtarekesine aykr olarak 11 Kasm
1918de igal etmitir. Bu tarihten sonra blgeyi elinde tutabilmek iin her trl abay
gstermitir.( Musulu haksz yere igal eden ngilizler, blgedeki airetleri kontrol altna
alma konusunda ciddi skntlar yaamlardr. Kerkk ve Sleymaniye halk ngiliz
igaline scak bakmam, Mslman kabileler ise, ngilizlere vergi verme konusunda
diren gstererek, sk sk sokak kavgalarna girimilerdir. Blge halknn ekseriyeti
Osmanllar tarafnda yer almtr. Musul halk, Milli Mcadele hareketine destek
vermi, hatta blgede bulunan Araplar dahi, ngilizlere kar Ankara ile ibirliinden
yana olmulardr.)
ngiltere Osmanl Devleti ile 10 Austos 1920 imzalad Sevr Antlamasnda konuyu
istedii ekilde zmtr.
Fakat Anadoluda balatlan Kurtulu Sava sonucunda, son Osmanl Mebusan
Meclisinin kabul ettii Misak-i Milli belgesinde Musul, vatann bir paras saylm ve
Anadoluda kurulan hkmet her ortamda bu blgeyi Trkiyeden ayran Sevr Antlamasn
tanmadn aklamtr.
Milli Mcadelenin baarya ulamasndan sonra toplanan Lozan bar grmelerinde
ngiltere, Milletler Cemiyeti tarafndan belirlenmi Irak Mandateri sfatyla (Birinci dnya
sava sonunda, batl devletlerin (fransa, ngiltere, talya) Wilson lkelerine kar
ortaya attklar smrgecilik esasna dayal ynetim sistemi.) Musulu Trkiyeye

brakmamak konusundaki srarn sonuna kadar srdrmtr. Antlamann tehlikeye

girmemesi iin Musul Sorununun daha sonra taraflar arasnda yaplacak ikili grmeler
yoluyla halledilmesi Trkiye tarafndan da uygun grlmt.( Grmeler srasnda;
-Etnik yap bakmndan Trk tarafnn sunduu istatistikleri kabul etmeyen
ngiliz Heyeti, Trklerin blge nfusunun 1/12sini oluturduunu ne srerek,
Krtlerin 455.000, Trklerin 66.000, Hristiyanlarn 62.000 olduunu savunmutur.
ngilterenin konferans boyunca ve daha sonraki grmelerde en ok zerinde
durduu nokta, Trklerle- Krtlerin ayn soydan geldiklerine ilikin Trk tezidir.
Trklerle, Krtlerin ayn soydan gelmedikleri ve farkl zellikler tadklar gr,
konferansta ngiliz tezinin temelini oluturmu ve Curzon Mslman Aznlk
kavramn ortaya atarak, Trk tarafn zayflatmaya almtr. Curzon bu iddiann
yan sra, Trklerin Ermenilere ve dier aznlklara da kt davrandn ileri
srmtr.
- Curzon, Ekim 1922de Irakla yaptklar antlamann 8 maddesine gre,
Iraktan hibir ekilde toprak vermeme ykmll altna girdiklerini belirtmi ve
bylece Musulun Trkiyeye braklmas halinde, snrn Badata 60 mil kadar
yaklaacan, bunun da Irak iin ciddi bir tehlike oluturacan iddia etmitir.
- Trk yetkililerin Musulun atekes ilanndan sonra haksz yere igal edildii
grne kar ise ngilizler, atekesin blgede ge renildii, zaten mtarekenin 7.
maddesinin de buna izin verdii savunmasn yapmlardr.
- Trkiye petrole ihtiyac olduunu aklarken Curzon, Musuldaki petroln
ngiliz politikasna hibir etkisi olmad grn dile getirmitir.)
Lozan antlamasnn nc maddesinde Trkiye ile Irak arasndaki snr sorununun
dokuz ay iinde Trkiye ile ngiltere arasnda bar yollardan zlecei hkm yer
almt.( Maddenin bu hali ilk BMM sert tartmalara neden olacaktr:
Ali kr Bey: Sleymaniye, Kerkk, Zaho filan bilmem nereleri vardr.
Buralarn tali komisyonda bize verilmesi grlm ve bize braklm efendiler ittiime
gre bu saydm ksm, Musulun te ikisi imi.(Onda dokuzu sesleri)...Baknz bilenler
onda dokuzu diyorlar. Tali komisyonda buralarn bize verilecei kabul edilmi iken, bugn
btn Musulun bir sene sonraya ertelenmesini ayp deil ya anlayamyorum... Musul
meselesi Milletler Cemiyeti ne havale edilince, btn ngiliz murahhaslarnn ve
smrgelerinin murahhaslarnn orada oy haklarnn olmas nedeniyle, Musul tamamen
gitmitir. Efendiler o halde soruyorum. Hepsini kaybetmektense, hi olmazsa drtte n
alsaydk, bizim iin daha iyi olmaz myd?
Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Bey ise konumasnda, Karmzdaki yegane
dmann ngilizler olduunu, Milletler Cemiyetinde her milletten temsilci bulunmad
iin, bu tekilata gveninin olmadn, Musul meselesinin Milletler Cemiyeti tarafndan
bizim lehimizde zmnn mmkn olamayacan dile getirecektir,
Lozan konusunda meclisin gizli oturumunda yaplan kar konumalardan
milletvekillerinin genelde, Misak- Milliden taviz verilmi olunduu izlenimine kaplm
olduklar grlmektedir. Milletvekillerinde rahatszlk yaratan dier konular da,
Lozana giden heyetin orada haklarmz iyi savunamad, yeterli politik mcadele
veremedii, yetkilerini at, gerekli konularda T.B.M.Mne danmad ve Lozan
Grmeleri ile ilgili olarak meclisin yeterince aydnlatlmad konulardr.
Grmelerde T.B.M.Mne bakanlk eden Ali Fuad Paa hatralarnda, Meclis
hakikaten aydnlatlmamt. Mttefiklerin yanl tercme ve tabedilmi projesinden baka
elde yazl bir ey yoktu demektedir.
Lozan Antlamasnn ilk B.M.M de Misak- Milliden taviz verildii
gerekesiyle onaylanmayaca ak bir ekilde ortaya kmt. kinci B.M.M si
almalarna baladnda, ilk B.M.M deki muhalif milletvekillerinin, byk lde

ikinci B.M.M de yer almam olmasna ramen, yine muhalif bir grup mevcuttur.
Mustafa Kemal Paann antlamann imzalanmas ynnde tavr koymas, muhalefeti
sindirmi ve 23 Austos 1923de Lozan Antlamas T.B.M.M tarafndan onaylanmtr.)
Bu karar gerei Trk-ngiliz grmeleri 1924 yl Mays aynda balad. Bu
konferansta Trkiye nfus asndan, siyasi, tarihi, corafi, askeri ve stratejik nedenlere dayal
hakl gerekelerini ne srerken ngiltere, Musulun kendi mandaterlii, altndaki Iraka
braklmas konusunda srarn srdrm ve bunun yannda Trkiyeden Hakkriye kadar
uzanan toprak talebinde bulundu.
Hali Konferansnn oturumlarnda taraflar, Lozandaki tezlerini tekrarlamlardr.
ngilizler Lozandaki iddialarn tekrarlamaktan te, Hakkari ilinin, Beytebap,
lemerik(bugnk Hakkari il merkezinin eski ad) ve Revanduz kazalarnn da Nestur
yurdu olarak Iraka braklmasn Trkiyeden talep etmitir. (ngiltere, Hakkri ve
evresinin de corafi olarak Irakn devam olduu tezini gndeme getirdi. Ayrca
ngiltere, Hakkri ilindeki dinsel ounluun Sryani olduunu, Sryanilerin ise Iraka
g etmeleri dolaysyla, Hakkrinin de Iraka katlmas gerektiini savunacaktr.
Ama; ilk andan itibaren ikili grmeleri kmaza sokup, meseleyi bir an nce Milletler
Cemiyetine gtrmektir. ngiliz Dileri Bakanl Ortadou Uzman W.G. Osborneun
Grmelere balayacaz da ne olacak. Ayn tartmalar bir kez daha tekrarlanacak.
Nasl olsa nihai ve bizim iin en uygun zm Milletler Cemiyetinde salanacaktr
szleri bu gr dorulamaktadr.) Fethi Bey bu istee iddetle kar km, ngilizlerin
bu konudaki srarl tutumunu devam ettirmeleri yznden, Hali Konferans 5 Haziran gn
bir sonu alamadan dalmtr.
Bu durumda. Lozan Antlamasnn ilgili hkm gerei sorunun milletler cemiyetine
gtrlmesi gerekiyordu. Trkiye yesi olmad, stelik tamamen ngiliz kontrolnde olan
bir kurumdan, kendisi lehine bir karar kmayacana inand iin tereddt geirmitir.
ngiltere, Ankaraya konuyu Milletler Cemiyetine birlikte gtrme nerisinde bulunmutur.
Trkiye 4 Austos 1924 gn, ngiltereye yeni bir ikili grme yapma nerisinde
bulunmutur. ngiltere tek bana Milletler Cemiyetine bu meseleyi gtrmej sureti ile
olumsuz cevap vermitir. Trkiye, sorunun Milletler Cemiyetinde grlmesine ister
istemez raz oldu. Musul sorunu, Milletler Cemiyeti konseyi tarafndan 30 Eyll 1924de
grlmeye baland. Bu grmeler srerken Trk-ngiliz ilikileri iyice gerginleti ve
Milletler Cemiyeti Trkiye ile ngiltere arasndaki snr anlamazlna 29 Ekim 1924
Trkiye-Irak geici snrn tespit ederek zm buldu. Daha sonra sorunu zmek zere, ilgili
devletlerle grmeler yapmak zere bir uluslararas komisyon oluturuldu. Komisyon,
Konseye Musulun ngiltere mandas altndaki Irakn bir paras saylmas gerektiini ve
Trkiye ile Irak arasndaki snrn da Brkselde belirlenmi bulunan izgiden geeceini
bildiren bir karar ald. Trkiye Komisyonun bu kararn tanmadn ve konseyin bu biimde
kesin bir karar alma yetkisinin bulunmadn belirterek, balayc bir karar iin ilgili
taraflarn olumlu oylarnn alnmas gerektiini bildirdi.
Ama konsey 16 Aralk 1925 tarihinde l komisyonun raporunu benimsedi. Bu srada
Trkiyede i siyasi hayatta bir takm olumsuzluklar yannda lkenin dousunda ubat
1925de kan eyh Sait syannn bastrlmasna allyordu.
Trkiye her eye ramen bu karar hemen tanmad. Ancak, Musul Sorunu ile Trkiye
bir kez daha Milli Mcadele dneminde olduu gibi uluslararas platformda yalnz kaldn
ve batl devletlerin sava yolu ile elde edemediklerini bask yolu ile elde etmeye altklarn
grd ve bu yalnzlktan kurtulmak iin 17 Aralk 1925te Sovyetlerle bir tarafszlk ve
saldrmazlk anlamas imzalad.

Musulu geri almak iin Trkiye asndan, gce bavurmaktan baka are kalmamt.
Oysa lke ierisinde yaanan yeni yaplanma ve eyh Sait syan gibi i sorunlar yznden
Misak- Milliden taviz saylabilecek geri adm atmak zorunda kalan Trkiye, ngiltere ve
Irak Hkmeti 5 Haziran 1926da imzalanan Ankara Antlamas ile Milletler Cemiyetinin
kararn kabul etti. Bu antlama, bugnk Irak snrn belirledi ve Musul gerginlii o
dnemde sona erdi. Antlama ile Musul petrol gelirlerinin % 10u 25 yl sreyle Trkiyeye
verilmesi de kabul edildi. Ancak 25 yllk petrol gelirine karlk Trkiyeye on sekiz yl
dzenli deme yaplm, Irak Hkmeti tarafndan denmesi gereken mebladan yaklak 2
milyon sterlin eksik deme yaplmtr. Yani Trkiye Musulu kaybettii gibi, Musul Sorunu
ekonomik adan da pek karl olmayan bir ekilde bitmitir.
1929dan itibaren ngilterenin Trkiyeye olan yaklam deimeye balam ve Trk
ekonomisine katkda bulunmaya balamtr.
ngiltere ile ilikiler, 1932de Trkiyenin milletler cemiyetine katlmas ve 1934de
talyann Balkanlar ve Dou Akdenizde saldrgan politikalarna kar Balkan Antantn
Yunanistanla birlikte kurmalar daha da geliti ve Trkiyenin Boazlar denetim altna almak
iin toplanan Montr Boazlar Konferansnda Trk tezini destekleyen ngiltere oldu.
Yunanistan ile Ahali Mbadelesi Nfus Deiimi ve Trk-Yunan Anlamazl
Trk Yunan ilikilerinin Atatrk dnemindeki en nemli gndemini Trkiyede kalan
Rumlarla, Yunanistanda kalan Trklerin deiimi sorunu oluturmutur. Lozan
Konferansnda bu mesele zlememi, 30 Ocak 1923de bir szleme ve protokol
imzalanmt. Buna gre Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan Trklerin deiimi
yaplacak, yalnz 30 Ekim 1918den nce stanbul Belediye snrlar iinde yerlemi tabli bulunan Rumlarla, Bat Trakya Trkleri bu deiimin dnda tutulacak, bulunduklar
yerlerde kalacaklard. Bu szlemeyi uygulamak zere Trk ve Yunan temsilcilerinin de yer
ald bir milletleraras karma komisyon kurulacakt. Bu komisyon Ekim 1923te
almalarn balatarak sorunu zmeye alt. Trk ve Yunan taraf bu konuda yerlemi
olan nfusu farkl alglad iin gr ayrlna dt. Yunanistan daha ok Rumun
Trkiyede kalmasn istedii iin konu Milletler Cemiyetine havale edildi.
Cemiyetin Milletleraras Daimi Adalet Divanndan kan 1925 ylnda ki rapor,
meseleyi zemedi. Bunun zerine Trk - Yunan ilikileri ilk byk gerginliini yaad.
Yunanistan Bat Trakya Trklerinin mallarna el koyarak buralara Trkiyeden gelen Rumlar
yerletirmesine karlk olarak Trkiyede stanbul Rumlarnn mallarna el koydu.
Gerginliin trmanmas zerine sorunun grmeler yoluyla zmlenmesi, iki taraf iin de
uygun olduuna karar verilecek ve 1 Aralk 1926da bir anlama imzalanacaktr. Fakat bu
anlamann uygulanmas da kolay olmad. Birok gerginlikler ortaya kt. Sava havas
esmeye balad. Ancak, Venizelos kacak bir savan Yunanistana getirecei skntlar
dnerek tutumunu yumuatt ve Ankarann da buna karlk vermesi zerine 10 Haziran
1930da Ahali Mbadelesi anlamazln zmleyen yeni bir anlama imzaland. Bu
anlama ile doum yerleri ve tarihleri ne olursa olsun stanbul Rumlar ile Bat Trakya
Trklerinin hepsi tabli deyiminin kapsam iine alnd. Bu ekilde Lozandan beri devam
etmekte olan sorun zme kavutu. Yunanistan ile Trkiye arasnda yine tabli sorunu ile
ilgili olarak ortaya kan bir baka problem Patriklik konusudur. Lozan grmeleri srasnda
Trkiyenin Patrikliin, snrlar dna karlmas yolundaki srarl istekleri Batl lkelerce
kabul grmemi ve anlama metninde bu konuda bir hkm yer almamt. Sadece stanbulda
kalmas kararlatrlan Patrikliin siyasetle uramamas, stanbulda kalacak Rumlarn dini
meseleleri ile ilgilenecei konusu tutanaklarda yer almt. Bundan sonra stanbulda kalan
Patriklikle ilgili bir dzenleme yaplmtr. Bu erevede seilecek patriin mbadele

kapsamnda olmamas gerekiyordu. Buna ramen 1924 ylnda boalan Patriklik iin yaplan
seimi kazanan kiinin mbadele kapsamnda yer almas zerine Trkiye itiraz edecek ve
tutumunda diretip istifa etmeyen patrii snr d edecektir. ( Trkiye 16 Kasm 1924
tarihinde Patrik Grigoriosun yerine Terkos Metropoliti Konstantinosun Patrik
seilmesine itiraz etmitir. Bursa doumlu olup Heybeliadada eitim gren ve bapapaz
olan Konstantin Arabolu, stanbul doumlu olmamas ve 1918 ylndan sonra buraya
gelmesinden dolay mbadelesi gndeme gelecektir.) Bu gelimeden sonra 1925 ylnda
yaplan seim ile mbadele kapsamna girmeyen bir Patrik seilecektir. Lozan antlamasnn
uygulanndaki bu problem dnda Yunanistann zellikle Anadolu macerasnda urad
yenilgiyi hazmedememesi ve Trkiyeye kar talya ile ibirlii yapmaya almas, bu
lkenin Trkiyeye kar iyi niyetli olmadn gsteren tavrlardr. Ancak artan bu gerginlik,
1930lu yllarda talyann zellikle de Bulgaristan blgesinde izlemeye balad Revizyonist
tutum(Bir retinin, bir anayasann, bir antlamann yeniden gzden geirilmesi iin
savaan (kimse) veya yeniden gzden geirmeyi gerektiren (gr), revizyoncu) sonras
yumuad.
Avrupa ve Balkanlarn siyasal durumunda meydana gelen deimeler iki lkenin
dostluk ilikileri kurmasn hzlandrmtr. 1928 ylndan itibaren talya, Trkiye ve
Yunanistan kendi gdmnde oluacak bir Dou Akdeniz blounda birletirmek iin aba
harcamtr. Hatta iki lke arasndaki ilk diplomatik temaslar talyann arabuluculuu ile
gereklemitir. Ancak talyann Dou Akdenizde hi de dostane niyetler beslemediinin
farknda olan Trkiye ve Yunanistan aralarndaki anlamazlklar beklenmeyen bir hzla son
vermilerdir. 10 Haziran 1930da Ankara Szlemesi ile iki lke arasndaki siyasal, ekonomik
ve hukuksal sorunlar zlm ve yaknlama balamtr. Bu yaknlamann bir gstergesi
olarak, 2731 Ekim 1930 tarihleri arasnda Venizelos Trkiyeyi ziyaret etmitir. Bu olay
Trkiye ile Yunanistan Babakanlarnn karlkl ziyaretleri ile balayan scak ilikilere zemin
hazrlamtr. Trk Yunan ilikileri tarihlerinde ilk ve uzun sreli olarak bir dostluk ve
ibirlii dnemine girdi. Bu dostluk ve ibirlii hem Trkiyenin Bat ile olan ilikilerini hem
de Balkanlarda barn ve gvenliin salanmas iin oluturulan 1934 tarihli Balkan Paktnn
kurulmasna sebep oldu.
Trk Yunan ilikileri 1954e Kbrs Sorunundan kaynaklanan gerginlie kadar olumlu
bir hava iinde geliti.