ALEVLK NEDR?

Do. Dr. brahim ARSLANOLU

G.. Gazi Eitim Fakltesi retim yesi

Aleviliin ne olduu, gerek Aleviler ve gerekse bu grubun dnda bulunan kiiler ve bilim adamlar tarafndan tartlmaktadr. Bu
abalarda genellikle grlen, objektif Aleviliin ne olduunu ortaya karmak yerine, kiilere gre Aleviliin ne olmas gerektii
zerinde toplanmaktadr. phesiz bu tip almalarn da yararsz olduu sylenemez. Ancak bu almalar, sosyal bilim yntemiyle
sosyal gerein aratrlmasndan ok, konuya felsefi tarzda bir yaklam mahiyetini tamaktadr.

Bu yazda, konunun felsefesinin yaplmasndan ok eitli materyallere ve canl kaynaklara

dayanarak sosyal bir gereklik olarak Aleviliin ne olduu zerinde durulacaktr.

En bata Alevi, Peygamber ailesi ve taraftarlar anlamna gelir (bn Haldun,1990:579). Ali
tarafn tuttuklar iin bu manada Alinin ordu komutanlarndan Abbasolu Abdullah, Yasirolu
Ammar gibi sahabeler de Alevidir. Daha Alinin salnda onu en stn sahabe, Halifelie en layk
insan sayanlara ve Alinin komutanlarndan Malik-i Eter ve Sasaa gibi kimselere de Alevi denmitir
(Yrkan,1998:463).

Arapada Alevilik, Aliye mensup, Aliye ait anlamlarna gelir. Mezhepler tarihi ve tasavvuf
edebiyatnda ise, Hz. Aliyi sevmek, saymak ve her hususta ona bal olmak anlamlarnda
kullanlmtr. Bu bakmdan Hz. Aliyi seven, sayan ve ona bal olan kimseye Alevi denir (Flal,
1996:7).

Ali sevgisinin normal ve kabul edilebilir ls yannda bunun derece derece Hz. Aliyi
Tanrla vardracak kadar marazi ekilleri de bulunmaktadr. Bu sevgi ve sayg, ok defa Ehl-i Beyt
sevgi ve saygs ile bir arada bulunmaktadr. Ev halk anlamna gelen Ehl-i Beytten kastedilen, Hz.
Muhammedin ailesi ve soyudur. Rivayete gre bir gn Hz. Muhammed; kz Fatma, damad Hz. Ali
ve torunlar Hasan ile Hseyini hrkasnn, abasnn altna alarak onlar korumu, efkat gstermi ve
elini abasnn stne koymutur. Bundan sonra kendisi ile 5 kii olan ocak mensuplar, aile yeleri
Ehl-i Beyt adyla anlr olmutur (Erz,1990:33).

Cibali Oca Dedesi ve taliplerine gre Alevilik; Allaha kul, Hz. Muhammed Mustafaya
mmet, mam Aliye talip olan, Ehl-i Beyti seven ve mam Hseyinin yolundan giden topluluun
kabul edip benimsedii inan biimidir. Yani slamlk eittir Aleviliktir. Bu tanma bal olan ve
yaamnda bunu uygulayan kii Alevidir (Arslanolu,99/12:116).

Alev: Eline, diline ve beline sahip olan, kendisine yaplmasn istemedii bir eyi bakasna
yapmayan; byne saygl, kn seven, anaya, babaya ve komusuna saygl ve itaatkar olan,
konuu Hakk bilip saygda ve arlamada kusur etmeyen; kadn erkee eit gren; 72 milleti bir
grp Yaradandan tr seven; Allahn ademde (insanda) sr olup mekn tuttuuna ve ademde
tecelli ettiine inanan; her trl iyiliin Tanrdan geldiine ve her trl kt fiilin insann nefsi
nedeniyle insandan olduuna inanp iman eden; alak gnll olmay kendisine dstur edinmi, baka
kiileri kendinden stn sayan kiidir (a.g.y:116).

Dede Mustafa Gven (1999:42)e gre Alevilik, Kurandan sonra Hz. Peygamber ve Ehl-i
Beytin itihatlarna ncelik veren, btn insanl kucaklayan ve insanlar arasnda rk, renk, soy-sop
ayrm gzetmeyen bir slami yorumdur. Alevilik, slam dininin bozulmam ekli olup ayn zamanda
Nazenin tarikat, Muhammed Ali yolu ve erkndr.

sra Suresi 71.ayette:Her insan topluluunu nderleri (imam) ile birlikte aracamz o gnde
kimlerin amel defteri sandan verilirse, onlar, en kk bir hakszla uramam olarak amel
defterlerini okuyacaklardr buyrulmaktadr. Alevi inancna gre bu ayet gerei Mslmanlarn
mutlaka bir imama tabi olmalar gerekir. Bunlar Hz. Ali soyundan gelen imamlar olup, gnmzde
Trkiyede bunlar takip edenler, Alevi dedeleri olarak kabul edilmektedir.

A.iann Kollar
a. mamiye
bn Haldun (1990:579)a gre Aleviler, Hz. Aliyi imam diye andlar. Halifenin zelliklerinden
olan imameti anlatmak ve mezheplerine gre Alinin namazlarda imam olarak cemaata namaz
kldrmaa Ebubekirden daha layk olduuna iaret etmek zere Aliye imam adn verdiler.

Bundan baka mamiye, Hz. Muhammedin vefatndan sonra halifeliin Hz. Ali ve onun Fatmadan doma oullarnn hakk olduunu
kabul edenlerin inanlarna verilen addr. Onlara gre, mmin olmak iin imam bilmek ve tayin etmek arttr. mam bilmek dinin
temelidir. Hz. Muhammed, Tanrya ortak koanlar ile ilgili ayetleri Araplara okumak zere Hz. Ebubekiri gndermi ise de
Peygambere kendi ailesinden birisini gndermesi vahiy ile emredilince Hz. Aliyi gndermitir. Ayrca Tanr elisi, Alinin katld
btn gazalarda Aliden bakasn komutan tayin etmemitir. Ebubekir ile mere gazalardan birinde Usame bin Zeyd, dier bir gazada
ise Amr bn As komutanlk yapmtr. mamiyeye gre btn bunlar, Hz. Muhammedin kendisinden sonra Hz. Aliyi kendisine halef
tayin etmi olduuna ve kendisinden sonra halifeliin onun oullarna geeceine iarettir (bn Haldun,1990:497-499).

mamet iin 4 artn yerine gelmesi gerekiyor:1.mamn bilim sahibi olmas 2. mamn adaletli
olmas 3. mamn ehliyetli olmas 4. mamn akl sahibi olmas. Akldan kastedilen, i ve uygulamaya
etki edecek derecede duygu ve organlarnda kusurlu olmamaktr (a.g.e:486).

mamiye, hem itikat hem de ibadet ve muamelatta mam Cafer Sadkn grlerine dayand
iin buna Caferiyye de denilmektedir. Bunlar 12 imam inancn benimsemilerdir.

Oniki mamlar
1. Hz. Ali: Knyesi Ebul Hasandr. Ebu Turab, el-Murtaza, Haydar, Esadullah gibi lakaplar vardr.
Fil ylnn 30. senesi Recep aynn on nc (29 Temmuz) gn dodu. Hz. Muhammedin amcas
Ebu Talibin olu ve ayn zamanda Peygamberin damaddr (Tercman, 1987:103). 5 yandan
itibaren Hz. Muhammedin yannda bymtr. Hz. Muhammede Hz. Haticeden sonra ilk inanan,
Peygamberin terbiyesi altnda yetien Kuran ve snneti en iyi bilen, gerek Hz. Ebubekir ve gerekse
Hz. mer zamannda kendisine akl danlan bir sahabedir (Flal,1996:238-240).

Hz. Ali, Hz. Muhammedin Medineye g edecei gn onun yatana yatarak mrikleri oyaladktan sonra Peygamberin emanetlerini
sahiplerine iade edip Hz. Fatma ve annesi Fatma Binti Esad ile birlikte Medineye hicret etti. Hz. Ali, Peygamberin terbiyesi altnda
byyen, her ynden iyi yetimi, zellikle Kuran ve snneti, bilimi, helal ve haram iyi bilen sahabe unvann kazanmtr. Ebubekir ve
mer zamanlarnda sahabeler iinde mutlaka kendisinden akl danlan bir isim olmu, tarih ve tabakat kitaplarnda Ebubekir ve
merin Mfts olarak ad gemitir. O varn younu fakirlere datan, vefas, cmertlii ve Mslmanlarn haklarn gzetip
korumakla hret kazanm yce bir ahsiyetti (a.g.e:239-243).

Hz. Muhammed Miraca ktnda Tanr kendisine srlarla dolu nurlu yetmi bin kelime syledi. Bunlardan otuz be binini aklamakta
serbestsin, bunlar hayrl dostlarna ve istediine syle, geriye kalan otuz be binini gizle, buyurdu. Peygamberimiz bu szlerden bir
ksmn kerim ashabna syledi, geriye kalan srlarndan on binini Hz. Alinin kulana fsldad. Hz Ali, bu metin srlar ve nurlarla
dopdolu olduu vakit heyecanlanarak ve feryat ederek llere gider, ban kuyularn iine sokar, ah vah eder, manalar saar ve daima:
Perde kalksayd yakynim artmazd buyururdu (A. Eflaki II,1995:171-172).

Hz. Alinin yce adeti vard. Bunlardan birincisi, eve misafir geldiinde nne bal karmak; ikincisi fakir ve zavalllara alvar
giydirmek; ncs ise, mescitlere era gndermekti. Hz. Alinin yaknlar bu adetinin srrn sorduklarnda O buna u cevab
vermitir: Fakir misafirlerin azlar tatlannca hakkmda dua etmeleri; insanlar kyamet gnnde plak olarak harolunacaklar,
hadisine gre o gnde plak olarak dirildiimde, avret yerimi kapatacak bir eyimin olmas; Yce Tanrnn benim karanlk mezarm
kendi ltfu ile nurlandrmas ve beni ksz brakmamas iin bunlar yapyorum (A. Eflaki I,1995:441).

Alevi inancna gre, Allah Taala evreni yaratmadan nce Hz. Muhammed ile Hz. Alinin nurlarn yaratt ve evreni bu nurlarn ile
aydnlatt. Tanr eriat Hz. Muhammede, tarikat ise Hz. Aliye verdi. Alevi cemlerinde delil uyandrmak maksadyla yaklan era
(mum) Hz. Alinin nurunu temsil eder ve onun iin bu kutsaldr (Bozkurt,?:157).

Tanr, Nur Suresi 36. Ayette; (Bu kandil) bir takm evlerdedir ki, Allah (o evlerin) ycelmesine ve ilerinde isminin anlmasna izin
vermitir. Onlarn iinde sabah-akam Onu tesbih ederler. buyurarak, insanlara bu eran ibadet yaplan meknlarda yaklmasn
emretmitir. Grld gibi Alevi derghlarnda yaklan mum, yukardaki ayete ve tasavvufi inanca dayanmasna ramen, bu trenlerin
gizli olmas ve Snnilerce mahiyetinin anlalamamas sebebiyle, zaman zaman mum snd gibi sulamalara neden olabilmektedir.

Mevlanann rivayetine gre, Hz. Ali bir gn sabah namazna gidiyordu, nnde yal bir Yahudinin yrmekte olduunu grd. Ali;
insanl, civanmertlii ve ahlaknn ycelii ile o ihtiyara sayg gsterip onun nne gemedi ve arkasndan yava yava yrd, fakat
sabah namaznn birinci rekatn kard. Bunun zerine Cebrail Hz. Muhammede gelerek kendisini Tanrnn gnderdiini ve bir
Yahudiye sayg gstermesi yznden Alinin, yz senelik ibadetten daha hayrl olan sabah namaznn birinci rekatnn sevabndan
mahrum kalmadn bildirdi (Eflaki I,1995:285).

Ftvvet, peygamberlerden Hz. Muhammede geldi. Kyamette her peygamber kendi derdine derken
O, mmetim, mmetim diye halkn kaydna decektir. Ftvvet, Hz. Muhammedden Hz. Aliye
geti. Hz Muhammed: Ben ilmin ehriyim, Ali kapsdr ve Ali bendendir, ben Alidenim,
buyurmutur. Hz. Ali Ftvvet kutbudur ve 17 kiinin belini balamtr. Bunlarn banda Selman-
Farisi gelir. O da Hz. Alinin emriyle bazlarnn bellerini balamtr. Bylece edd erkan

(kemerbestlik), Hz. Muhammed, Ali ve Selman vastasyla kurulmu bir silsile meydana getirmitir
(Arslanolu,1977:20).

Bir gn bir dilenci gelmi ve bir ey istemiti. Peygamber, buna bir ey verin, dedi. Ali kalkt, gitti ve
bir dinar, be dirhem ve bir kap yemek getirdi. Hz. Muhammed sorunca dedi ki: O istedii zaman
iimden bir para yemek vermeyi geirdim. Derken hatrma be dirhem vermek geldi. Giderken bir
dinarm var, onu da vereyim, dedim. Hatrma geleni ve iimden geeni vermemezlik edemezdim.
te bunun zerine Hz. Peygamber: La feta illa Aliy: Aliden baka er yok dedi
(Arslanolu,1977:15).

Hz. Ali: Bana ayplarm gsteren kimseye Tanr rahmet etsin. Ben iyi huyumla insanlara galip
gelirim, imkanm nispetinde onlar slah ederim. Bana sylemek der, kabul ettirmek benim elimde
deildir demitir (A. Eflaki II, 1995:59).

Hz. Alinin yolunun art 6 olarak kabul edilmektedir: 1.tvbe 2.teslim 3.lm 4.takva 5.kanaat
6.uzlettir (Arslanoglu,1997:49).

Alevilere gre Hz. Muhammedden sonra slam dini bozulmutur ve gerek slamn savunucusu Hz.
Alidir. Hz. Ali, btn Trklerde yiitlik ve kahramanln semboldr. Alevi toplumunda ise
yiitlerin alplerin bileimidir. Ouz gibi yiit, Dede Korkut gibi bilgedir. Bir ok Alevi kynde Hz.
Alinin Trk olduuna inanlr. Hz. Muhammed ile Hz. Ali, brahim Peygamberin soyundan gelirler
(Bozkurt,1990:106-108).

2. Hz. Hasan: Hz. Peygamberin kz Hz. Fatma ile Hz. Alinin byk oullardr. Hicretin 2.
Ylnda doduu rivayet edilirse de kaynaklarn ounluu 625 ylnda domu olduunda birleirler.
Muaviye ile anlatktan sonra Medineye yerleti ve burada 10 yl yaadktan sonra Yezid B. Muaviye
ile evlendirilmek vaadiyle kars Cade Binti Eas B. Kays tarafndan zehirlenerek ehit edildi. Baki
mezarlnda annesi Hz. Fatmann yanna gmld (Tercman,1987:163). Do. brahim Saram
(1997:297)a gre Hz. Hasan, karsnn zehirlemesi yznden lm olabilecei gibi, Muaviye ile
yaplan savata alm olduu yaralardan da vefat etmi olabileceini ileri sreler bulunmaktadr.

3. Hz. Hseyin: Knyesi Ebu Abdullahdr. Lakab Sbt (torun) ve ehiddir. Hz. Ali ile Hz.
Fatmann oullardr. Hicretin drdnc ylnda domu (626); 10 muharrem 61/10 Ekim tarihinde
Yezidin ordusu tarafndan Kerbelada ehit edilmitir. Gerek Hz. Hasan ve gerekse Hz. Hseyin Hz.
Muhammedin en sevdii torunlardr (Tercman,1987:104).

4. Ali Zeynel Abidin: Knyesi Ebu Muhammed ve Ebul Hasandr. Lakab, ibadet edenlerin ziyneti
ve secde edenlerin efendisi anlamna gelen Zeynel Abidin ve Seyyidul Sacidindir. Babas mam

Hseyin, annesi son ran hkmdar Yezdcrdn kz ehribanudur. 5 aban 38/6 Ocak 659da
Medinede domu ve 22 Muharrem 95/17 Ekim 713 tarihinde vefat etmitir. Medinede baki
mezarlnda gmldr (a.g.e:104).

5. Muhammed el-Bakr: Knyesi Ebu Caferdir. Lakab, ilim ve hikmeti yaran, ilmin derinliine
inmi anlamna Bakrdr. 3 Safer 57/16 Aralk 676da Medinede domu ve 7 Zilhicce 114/28 Ocak
733de Medinede vefat etmi ve babasnn yanna gmlmtr. Babas Ali Zeynel Abidin, annesi
Hz. Hasann kz Umm Abdullahdr. O babas Zeynel-Abidin gibi siyasetten tamamen uzak kalm
ve ilimle megul olmutur. Muhammed el-Bakr, bir ok hadis ve fkh imam ile grerek fikir alveriinde bulunmu olup, byk bir hadis bilginidir (Flal,1996:262).

6. Cafer es-Sadk: Knyesi Ebu Abdullah, lakab Sadktr. 17 Rebilevvel 80/23 Mays 699 tarihinde
Medinede domu, 25 evval 148/15 Aralk 765 tarihine ayn yerde vefat etmitir. Baba tarafndan
Hz. Aliye ve Hz. Fatma vastasyla da Hz. Muhammede, ana tarafndan ise Hz. Ebubekire dayanr.
Medinede baheli evinde dersler vermitir. Kendisinden ders alanlar daha sonra fkh ve kelamn
gelimesinde nemli katklar olan ahsiyetlerdir. Bunlar arasnda Ebu Hanife, Malik Bin Enes,
Mutezilenin kurucusu Vasl B. Ata ve mehur kimyac Cabir B. Hayyan bulunur (Flal,1996:264265).

Btn kaynaklarn ittifakla bildirdiine gre mam- Cafer Sadk, ihlasl, sabrl, cmert, hogrl, yiit ve heybetli bir kiilie sahipti
(Tercman,1987:43).

mam- Cafer Sadkn; Zeydin, olu Yahyann, torunu Mehdinin, onun kardei brahim ve sa bin Zeydin ldrleceklerini nceden
haber verdii iin kendisinin kerametlerine inanlmaktadr (bn Haldun,1990:505).

7. Musa el-Kzm: Knyesi Ebul Hasan, lakab Kzmdr. 7 Safer 128/8 Kasm 745 tarihinde
Mekke ile Medine arasndaki Ebvada domu, babas Cafer es-Sadk, annesi ise Berberi bir kadn
olan Hamidedir. Siyasetle uramamasna ramen Abbasi Halifelerinin phesini ekmitir. Bu
yzden Onu Abbasi Halifesi El-Mehdi, Badata getirerek hapsetti. Daha sonra Harun Reid nce onu
Basraya, sonra Badata nakleder, burada hapiste iken 25 Recep 183/1 Eyll 799 tarihinde Badatta
vefat etmi ve Kazmeynde Kureys Mezarlna defnedilmitir. mam Musa Kzm; alim, tasavvuf
ehli, yumuak huylu, cmert ve yardm sever bir zatt (Flal,1996:266-267).

8. Ali er-Rza: Knyesi Ebul Hasan, lakab Rzadr.11 Zilkade 148/29 Aralk 765 tarihinde
Medinede domutur. Babas Musa el-Kzm, annesi ehd, Neciyye, Necme veya Mersiye adl bir
cariyedir. Ali er-Rza, bilim ve tasavvuf ehli olmas ile tannm, babasndan hadis rivayet etmi ve
Medinede Hz. Muhammedin mescidinde fetvalar vermi ve hayatnn byk bir ksmn siyasetten
uzak geirmitir. Ancak Abbasi Halifesi Memun, ona kz Habibi vererek kendisine veliaht tayin
eder. Bu olay Badatta tepki uyandrr ve halifeye kar ayaklanarak Memunun amcas brahim B.

Mehdiye biad ederler. Memun bir ordu ile Badata gitmek zere yola kar yanna Ali Er-Rzay da
alr. Ordunun Tus ehrine varnda fazla miktarda zm yemi, taraftarlarna gre de Ali.B. Hiam
tarafndan verilen bir nar yiyerek zehirlenmi ve 3 gn sonra bir hastalktan 29 Safer 203/5 Eyll 818
tarihinde vefat etmitir. Buna ok zlen Memun, cenaze namazn bizzat kendisi kldrr ve 1 yl
nce len babas Harun Reidin gmld Tus ehrinin Senabad kyne, babasnn trbesine
defneder. Daha sonra buras Mehed adyla byk nem kazanr (a.g.e:267-269).

9. Muhammed et-Taki: Knyesi Ebu Cafer, lakab Takidir. Bazen Cevad ve bnur-Rza da denilir.
15 Ramazan 195/11 Nisan 811 tarihinde Medinede domu ve 30 Zilkade 220/25 Kasm 835de
Badatta lm ve Kazmeynde defnedilmitir (Tercman,1987:104).

10. Ali en-Naki:Knyesi Ebul-Hasanl-Askeri, en mehur lakab, El-Hadi ve En-Nakidir. Babas

Muhammed El-Cevad (et-Taki), annesi maripli bir cariye olan Semanedir. 212/7 Mart 828de
Medine civarnda domutur. En-Naki, Medineye yerleir ve orada bilimle urar. Zamanla Ehl-i
Beyt taraftarlarnn ok olduu Irak, ran, Msr gibi yerlerden ok sayda insan ondan ders almaya
gelirler. Halife El-Mtevekkil, evinde ok sayda insan topland ve silahlarn bulunduu ihbar
zerine evinde arama yaptrr. Eve gelenler onu kbleye dnm ibadet yapar halde bulurlar. Halife ElMtevekkil onu Samarrada ikamete mecbur eder. Orada 20 yl 9 ay yaad ve 3 Recep 254/28
Haziran 868 tarihinde vefat etti ve Samarrada evine gmld (Flal,1996:270-271).

11. Hasan el-Askeri: Knyesi Ebu Muhammed, lakab; Hadi, Er-Refik ve Ez-Zekidir. Samarrada
El-Asker adl bir mahallede oturduu iin El-Askeridir. 8 Rebiulahir 232/2 Aralk 846 tarihinde
Medinede domutur. Hasan El-Askeri babas ile birlikte 2 yanda iken Samarraya gelmi ve orada
yetimitir. Kendisinin Hinte, Trke ve Farsa dillerini bilen bilgin bir ahsiyet olduu rivayet edilir.
Bilginliinin yannda kerem sahibi, balayc ve sakin bir tabiata sahipti ve 8 Rebiulevvel 260/2
Ocak 873 tarihinde vefat etmi ve babasnn yanna gmlmtr (a.g.e:271-272).

12. Muhammed el-Mehdi: Knyesi Ebul Kasm, lakab Muntazar, Huccet, Sahibuz-Zaman ve
Mehdidir.15 aban 255/30 Temmuz 869 tarihinde domutur. iilere gre babas Hasan el-Askerinin
vefatndan sonra gizlenmitir ve halen sadr. Kyametten nce ortaya karak zulmle dolmu
dnyaya adaleti getirecektir (Tercman,1987:104).

Alevi inancna gre, Cenab- Allah, evreni yaratmadan yz bin sene nce Hz. Muhammed ile Hz. Alinin nurlarn yaratt. Sonra evreni
yaratt ve yedi kez eitli yaratklar (Dev kavmi, Peri kavmi, Cin kavmi) yaratt ise de kendini bildirip aa vuramad. Sonra kendi
sfat zerine Ademi yaratt ve bylece Ademle zahirleti ve bilindi, daha nce yaratm olduu Hz. Muhammed ile Hz. Alinin
nurlarn Ademin beline koydu. Sonra Ademden Havvay yaratt. Ademle Havvann evlenmesiyle 124 000 peygamber ve 4444 veli
geldi. Yukarda ad geen nurlar nesilden nesile geerek en son AbdlMuttalibe kadar geldi. Onda ikiye ayrlarak birisi olu
Abdullaha dieri ise olu Ebu Talibe intikal etti. Abdullahtan geen nur, peygamberlerin sonuncusu olarak Hz. Muhammedde
zahirleti. Ebu Talibe geen nur ise Hz. Alide velilerin ah olarak zahirleti. Sonra Hz. Ali ile Hz. Fatmnn evlenmesi ile bu iki nur,
Hz. Hasan ve Hseyinde birleti. Bu nur srasyla 12 imamlara geerek en son Mehdide kald. Mehdi maarada kaybolduu iin halen
onda yaamaktadr. Mehdi tekrar dnyaya gelip dnyay dzelttikten sonra tekrar Allaha dnecektir (Bozkurt,?:18-19).

Mehdinin dnyaya dnerek ktlkleri nleyecei ve dnyay dzeltecei inanc Snni bilim ve tasavvuf adam olan Erzurumlu brahim
Hakk tarafndan da kabul edilmekte ve Marifetnme(s.51) adl eserde bu durum yle dile getirilmektedir: Kyamet alametleri gizli ve
ak olarak ikiye ayrlr. Ak alametlerden altncs, Hz. Muhammet soyundan Mehdinin kp 40 yl adalet zere gidip Hz. say
bulmasdr.

b. Zeydilik:Hz. Peygamberden sonra Ali ve srasyla Hasan, Hseyin ve onun olu Zeynelabidin ve
onun olu Zeyd bin Alinin imamln kabul edenlere Zeydiyye ad verilmitir (bn
Haldun,1990:505). Zeyd, Ehli Beyt iinde Hz. Hseyinden sonra Emevilere kar harekete geen ilk
kimsedir. Fakat adamlar Onu terk etmi ve 400 askeri ile savatktan sonra atlan bir okla 740 ylnda
ehit olmutur. Adamlar onu kk bir nehir yatana gmdler, fakat baz kleler onun kabrini
Emevi ordusu komutan Yusuf Bin mere gsterdiler. O kabri kazdrarak cenazeyi kartp plak
olarak astrd ve sonra cesedi yaktrp kllerini Frat nehrine attrd (Mutlu,1994:211-212.)

mam- Azam, Eer insanlarn onun dedesini (Hz. Hseyin) yalnz braktklar gibi, onu da yalnz
brakmayacaklarn bilseydim, onunla birlikte cihada katlrdm. nk O hak imamdr. Ancak bu
dnce ile ona sadece para yardmnda bulundum, demitir. mam- Azam, Zeyde on bin dirhem
gndermi, bunu renen Emeviler, mam- Azam sk bir kontrol altnda tutmulardr (a.g.e:211212).

Zeydilere gre Hz. Muhammed isim ve ahs belirtmek suretiyle bir imam vasiyet etmemitir. Ancak
mam, vasflar itibariyle bilinebilir. mamda bulunmas gereken vasflar, Haimi, vera sahibi,
muttaki, alim ve cmert olmas ve imametini ilan ederek ortaya kmasdr. Bu vasflarn Hz. Alide
bulunmas nedeniyle bu kii Hz. Ali olmaldr. Ayrca sahabenin en stn Hz. Alidir. Buna ramen
Zeydiler, ilk halifeyi meru saymlardr (Tercman,1987:223). Zeydiler, amelde birka mesele
dnda mam-I Azam Ebu Hanifenin grlerini benimserler (Mutlu,1994:209).

Zeydilerde ermi, yiit ve cmert olmayanlar imam olamazlar. mam olmak iin mutlaka Hz.
Fatmann evlatlarndan olmak arttr. Btn bunlara ramen imamlk babadan oula gemez, bunun
iin seim yaplmaktadr. Onlara gre iki deiik blgede iki imamn bulunmasnda bir mahzur yoktur
(Tai,1998/6:146). Fatma evladndan seilecek olan imamn bilgin, zahit, civanmert, bahadr olmasn,
kendisinin biada armasn ve zuhurunu art koarlar (bn Haldun,1990:499).

Zeydilere gre imann iki temel dayana vardr: Bunlardan birincisi, imann dorudan bir bilim
olduudur. kincisi ise bu iman aka ikrar gereklidir. mann uygulama biimleri unlardr: Allahn
isteklerini bilmek, helal olanlar haramdan ayrmak, yasaklar renmek. Allahn insanoluna verdii
emirleri yerine getirmek, adam ldrmek ve zina yapmaktan kanmaktr ( Mutlu, 1994:146).

c. Rafizilik: Emevi komutan Yusuf bin merle savaaca srada Zeydi, terkedenlere, Arapa
terkedenler anlamnda Rafizi denildi. Rafiziler, iann ar ularndan olup Hz. Aliyi lah olarak
grrler (a.g.e:228-229)

smail Mutluya (1994:229) gre, Hz. Muhammed hadislerinde Hz. Aliye bir grubun ar sevgi, bir
grubun da ar dmanlk sebebiyle helak olacan bildirdi. Bunlardan birincisi Rafiziler, ikincisi
Haricilerle Emevilerin Nasibi denilen koludur

d. smailiyye: iilerden bir grup Cafer Sadkn olu Musa Kazm tanrken, dier bir grup ise Cafer
Sadkn byk olu smaili imam olarak tanrlar, smailiye Ortadounun eski dinleri ile Yeni
Platonculuktan derledikleri ve Batnilik denilen bir akidenin temsilcisi olmulardr. Onlara gre
namaz imam sevmektir, hac ise imam ziyaret etmektir. Oru ise imamn srrn aa vurmaktan
korunmaktr. Zina Batni srlar aklamaktr. Adem Hz. Ali, eytan ise Ebubekirdir. Ebubekir Aliye
secde et denildii halde secde etmemitir. Anadolu Alevileri, mam- Cafer Sadkn olu Musa
Kzm mam olarak kabul eden gruptandr (a.g.e:214-216).

e. Drzilik: iiliin smailiye kolundandr. Onlara gre El-Hakim Allah, Hamza ise peygamberdir.
Drziler slamn 5 artn iptal etmilerdir (a.g.e:222).

Buharal bir Trk olan (407/1016) tarihinde Msra gelen Netekin Er-Drzi adnda birisi ortaya
kar. Netekin, El-Hakimin grlerini kendi lehine propaganda eder ve kendisini yol gsterenlerin
efendisi olarak tantr. Netekin ar fikirlerinden dolay 510 tarihinde ldrlr. Sonra Hamza
evreye dailer gndererek herhangi bir ibadet zorunluluu olmayan manevi bir inan iin taraftar
toplamaya alr (Tercman,1987:53-54).

Drzi toplumu aklllar ve cahiller olmak zere iki gruba ayrlr. Aklllar, din ilerini bilen kiilerdir.
Bunlarn zel kyafetleri vardr, sigara ve arap imezler. Sze sadakat, ehvetten kanma, haram
yememe, insan ldrmeme ve fasklk, hrszlk, zina ve riya gibi davranlardan kendilerini alkoyma
bunlarn zorunlu grevlerindendir. Aklllarn nderleri, aklllarn stnde bir tabakadr. Bunlarn en
nemli zellikleri, uzlette yaamak ve kutsal Drzi eserlerini kopya etmektir (a.g.e:54).

Cahiller, Drzilerin ikinci tabakasn tekil eder. Bunlar Drzi eserlerin asln deil de erhlerini
okumaktan baka bir ey yapacak deildir. Bunlar sigara iebilir, refah iinde yaabilir, dnya
zevklerini tadabilirler. Drzilik 4 esasta zetlenebilir: 1.ElHakimi Allah bilmek 2. Emri tanmak ki,
bu da Hamza b. Alidir. 3.Hududu tanmak. Bunlar Hamza ile be vezirdir. 4.Yedi esas bilmektir:
Kelime-i ahedet, namaz, oru, hac, zekat, cihat, velayet yerine konan yedi vasiyettir (a.g.e:54).

Drzilere gre ahiret, cennet, cehennem, ar, krsi, hesap, ceza ve mkafat gibi eyler hep bu
dnyadadr (a.g.e.:56).

f. Nusayrilik:Batni gruplarndan olup, Ebu uayb Muhammed bin Nesir El-Basrinin ekolndendir.
Nusayrilere gre Alinin vcudunda Allahn ruhaniyeti vardr (Tai,1998/6:151,152). Nusayrilerin
grlerinin temelini Hz. Alinin ilahlatrlmas tekil eder. Onlarn btn kollarna gre Ali,
mabuttur, Tanrdr. Ali ne dourdu ne de doruldu, lmszdr, her zaman vardr. Zat yldzlara
hakim olan nurdur. Ali yerlerin ve gklerin yaratlmasndan nce de vard. O grnte imam ise de
batni olarak Allahtr. Ali Allahtr ve nurundan Muhammedi yaratmtr. Ali manadr, Muhammed
ise isimdir. Muhammed, Selman- Farisiyi yaratmtr (Tercman,1987:160-161).

Nusayrilie gre, gk grlts ve imek akmas Alinin adnn anlmasdr. zm ubuu

kutsaldr. Nusayriler onu bir nur gibi grrler. Ruh gne inanrlar. yi insanlarn ruhlar ldkten
sonra gnein etrafnda dnen gezegenlere intikal ederler. Kt ruhlar ise pis saylan hayvanlarn
cesedine geer. Nusayriler inanlarn kadnlara bildirmezler, nk onlar sr saklayamazlar. Erkeklere
bu inanlar, 19 yanda retilir. Bundan sonra ldrlseler bile bu srr kimseye sylemeyeceklerine
yemin ederler (Tai,1998/6:151).

Nusayriler, kadnlarn ruhu olmadna inanrlar. Onlara gre eytanlar insanlarn gnahlarndan,
kadnlar da eytanlarn gnahlarndan yaratlmtr. Bu bakmdan kadnlar hor ve hakir grlmeye
layktrlar. Bu sebeple mezhebin srlar verilmemelidir. Srf bu yzden masum olarak grdkleri
Fatmann adn kullanmaktan kanp, bunun erkei olan Fatr kullanrlar. Nusayrilere gre
Ebubekir, mer, Osman, Talha, Sad, Muaviye, Yezid, Ahmet Rifai ve Abdlkadir Geylani eytann
sembolleridir (Tercman,1987:160-161).

Nusayrilere gre Hz. Ali ve Hz. Hseyin ldrlmemi, Allah tarafndan gklere ekilmitir. Onlarn
yerine Handala b. Esat ve Abdurrahman b. Mlcem ldrlmtr. Onun iin bu ikisi eyh ve kutsal
insanlardr, nk kendilerini feda ederek Ali ve Hseyini korumulardr (Tai,1998/6:153).

Nusayriler, Hristiyanlarn bayramlarnda bayram yaparlar. Namaz klmaz oru tutmazlar ve cnp
olduklarnda boy abdesti almazlar. Onlara gre Ali, Hasan, Hseyin ve Fatr (Fatma) isimlerini anmak
be vakit namaz saylr. Bir mmin imannda ykselirse esfiya mertebesine ykselir. Bu mertebe
peygamberlerden bile yksek mertebedir. Bu mertebeye ulatktan sonra ibadet etmeye gerek yoktur.
Cennet cehennem iki iarettir. mamlar lleri diriltir ve gayb ilmini bilirler (a.g.y:151).

Grld gibi Ali taraftarlnn ok eitli biimleri bulunmaktadr. Bunlarn hemen hepsi Anadolu
Alevilii ile her konuda ayn inan ve itikad benimsemezler. Ancak hepsinin ortak noktas Hz. Alinin
stn insan olduudur. Fakat bunlarn bir ksm Hz. Aliyi insanst Tanrsal bir varlk olarak kabul
ederken bazlar Peygamberden sonra stn sahabe, onun damad, gerek imamlk ve gerekse
halifeliin onun hakk olduuna inanmaktadrlar.

B. Anadolu Aleviliinin Olumasn Etkileyen Akmlar

Anadolu Alevilii, Batnilik, Yesevilik, Haydarilik, Kalenderilik Hurufilik, Yunan felsefesi, tasavvuf
gibi akmlarndan ve Yunan felsefesi, amanizm gibi inan ve kltrlerden etkilenmi bir dnce ve
inan sistemidir. Bunun dnda Yahudilik, Hristiyanlk, Budizm, ruh g, paganizm gibi inan ve
kltrlerin de etkisinde kalmtr. nk her inan ve kltr eski kltr tamamen silip yerine
tamamen yeni bir kltr ikame edemeyecei gibi komu olduu inan ve kltrlerden de ister istemez
etkilenecektir.

1. Batnilik: Her zahirin (ak) bir batn (gizli) olduunu ve Kuran ile hadislerin ancak tevil (yorum)
ile anlalabileceini ve bunun da masum imam tarafndan ve onun yolundan yryenlerce
bilinebileceini iddia eden frkalara denir. Nasl yumurtann ie yarayan ksm kabuu deil de ii ise,
aynen onun gibi Kuran ve hadislerin de grnen ve ilk anda anlalan ksm deil asl batini manas
deerli ve gereklidir (Tercman,1987:36).

Kurann biime bal yorumu tefsir iken tevil, bu aklamann zn gstermektir. Tevil, batnn karldr. Tefsir eriat, tevil ise
hakikat gsterir. Vahiy, Peygamberle sona ermi, fakat ilham ile keif yolu ile bilme olgusu devam edecektir. Keif yolu ile gizli olan,
rtl bulunan geree ulamay engelleyen sebepler yok edilir (Zelyut,1992:37).

2. Yesevilik: Ahmet Yesevi (l.1166) tarafndan kurulan ilk Trk tarikat olarak bilinir. Ahmet
Yesevinin hreti btn Trkistan, Maverannehir, Horasan ve Harezme yayld. Zamannda zahir
ve batn ilminde herkesten stnd ve mritlerine bu bilimleri anlatyordu. Btn vaktini ibadet ve
taat ile geiriyor, bo vakitlerinde de kak ve kepe yontarak geimini salyordu (Kprl, 1984:32).

Yesevilik, Trk kltrn slami adan, slam Trk kltr asndan yorumlam ve slamla Trk
ruhunun btnlemesinde ok nemli rol oynamtr(Bak, 1999:66). Yesevilik balangta Seyhun
havalisinde, daha sonra btn Trkistanda hzla yaylp yerleti. Zamanla da Seyhunun tesindeki
bozkrlara kadara geniledi. Mool istilasndan sonra Horasan, ran ve Azerbaycan Trkleri arasnda
rabet grd ve XIII. Asrda Yesevi dervileri vastasyla Anadoluya geti. Anadoluda en nemli
Yesevi dervileri Hac Bekta Veli ve Sar Saltuk idi (A.Yesevi.1991:45).

Ahmet Yesevinin salnda 99 bin mridi olduu ve bunlar Trk dnyasnn her yerine gndererek
slamn yaylmasna hizmet ettikleri sylenir. Ahmet Yesevinin Divan- Hikmeti, Kpaklar yani
Kuzey Trkleri, Trkmenler, Azeriler, Bat Trkleri yani Anadolu ve Rumeli gibi Trk dnyasnn
geni alanlarnda etkili olup edebi nfuz kazanmasn baarabilmitir (Kprl, 1984:176).

Ahmet Yesevi, Trkistanda Hz. Muhammedden sonra en yce kii olarak kabul edilir. O toplumda
ve derghta kadn ve erkein birlikteliini savunmutur (Klal,1997:167). Ona gre erkek ve kadn

bir ehl-i hak meclisinde birleerek beraber zikir ve ibadete devam etseler bile, Hak Taala, onlarn
kalplerindeki her trl kin ve dmanl yok etmeye muktedirdir (Kprl, 1984:34). Bu inan
Trkiyedeki Alevi topluluunca benimsendii iin, cem trenlerinde kadn-erkek birlikte zikir yaplr.

Ahmet Yesevi, bir bilim dili olmas dolaysyla Arapa ve Farsay gayet iyi bilmesine ramen Arap
ve Acem dili hastalna yakalanmam, gebe Trklere Trke ile hitap etmi ve z Trke iir,
nefes, hikmet ve ilahiler sylemitir.

Ahmet Yeseviyi megul eden tek ey, halk irat ederek doru yola yneltmektir. Onun tavsiye ettii
balca eyler unlard: Erenlerin szn dinlemek, Kuran ve hadislerin hkmlerine riayet etmek,
eriatla tarikat badatrmak, zht ve takva esaslarna bal kalmak, dnyann ssne, malna ve
hretine balanmamak, riyazat ve mcahade yolunu ak tutmak. O ayrca ak yoluna girmenin ok
zor olduunu, ak yolunun faziletli, feyizli fakat ilelerle dolu olduunu belirtir. Yesevilikte cokun,
takn
bir ruh hayatn tevikten ok, temkinli ve ll davranlar tavsiye edilir
(Tercman,1987:215).

Yesevilikte tarikat adab unlardr: ki dizi zerine kp tevazu ve edeple oturmak. Kendini
herkesten alak grmek. Herkesi kendinden daha faziletli bulmak. eyh ve azizlerin huzurlarnda
edepli ve sessiz durmak ve onlarn meclislerinde izinsiz konumamak. eyhinin ve baka eyhlerin
velilik srlarn ve keramet rumuzlarn aklamayp saklamaktr (a.g.e:216).

Ahmet Yesevinin yannda eitim gren rencileri bir gn kendisinden icazet isterler. Ahmet Yesevi
cret olarak her sene birer inik dar getiren rencilerinden bu dar yn zerinde ve yn hi
bozmadan iki rekat namaz klann icazete hak kazanacan syler. rencilerden hibirisi bunu
baaramaz. Orada olmayan Hac Bekta Veli geldiinde bunu renir ve dar yn zerine
seccadesini atarak iki rekat namaz klar. Bunun zerine Ahmet Yesevide bulunan Hz. Alinin hrkas
gelip kendiliinden Hac Bekta Velinin srtna geer. Seccade ortaya alp sofra serilir, ta bana
konar, era alevlenir. Ahmet Yesevi, dut aacndan alevlenen era tutup attnda Horasandan
Krehirdeki Hac Bekta Tekkesine der. Tekkedeki bir taraf yank dut aac budur. Ahmet
Yesevi, Hac Bektaa Biz senin nasibini Anadoluda verdik, git o memleketi irat etder
(Er,1994:40).

Yesevinin kabri hala nemli bir ziyaret yeridir. Trbesi bir hankah ilavesi ile Timur tarafndan
yeniden yaptrlmtr. Menkbeye gre Ahmet Yesevi, Hz. Muhammed 63 yanda vefat ettii iin bu
yatan sonraki mrn yer altnda bir hcreye ekilerek orada geirmitir (Tercman,1987:16).

3. Melamilik: Kelime olarak ktlemek, azarlamak, serzenite bulunmak ve knamak anlamlarna

gelir. Tasavvuf stlah olarak, yapt iyilikleri gsteri endiesi ile gizlemek, yapt ktlkleri
nefsiyle mcadele etmek iin aa vurmaktr. Baka bir ifade ile ruhsal hayattan kaynaklanan halleri

saklamak, nefisten kaynaklanan davranlara kar koymak veya onlarn aksini yapmaktr
(Tercman,1987:137).

Melamiliin douunda ve gelimesinde Araplarn kendilerini dier rklardan stn grmelerinin,

Emevilerin Arap olmayanlara mevali (kle) adn takmalarnn ve Abbasilerin Hz. Ali evladn
kendilerine dman saymalarnn rol olduu kabul edilmektedir. Arap hakimiyetinin getirdii dini
bask dier kavimleri rahatsz etmi ve Melamilik akmn glendirmitir. Horasandan balayan
Melamilik, Niabur, Herat ve Kabilde yaylmtr. Trkmen ileri gelenlerinden Muhammed Mauki
Tusi, Sleyman Trkmani ve Ali Abu gibi kimseler, Melamiliin Trkmenler arasnda yaylmasna
yardmc olmulardr. Horasan erenleri, Alp erenler ve ftvvet ehli gibi deyimlerle anlatlanlarn
Melamilikle ilikili olduu ileri srlmtr (Gner,?:49-50).

Melamilik, bir tarikat olmad gibi, bir yaay biimi, slamiyetin hayata uygulanmasnda deiik
bir yorumdur. Bu ynyle bir tepki hareketidir. Zamanla tarikat; tekke, zaviye, dergh ve zel
kyafetler ve zikir toplantlar ile kurumlam ve halktan kopmutur. Bazlarna gre ite Melamilik
buna bir tepki olarak domutur. Tasavvuf ve tarikat Tanrya ulamak iin bir yol ise, bu bir takm
gsterili merasimler ve halktan kopuk bir imtiyazl snf oluturmakla mmkn olamazd. te gittike
katlaan bir takm ekli davranlar ve gsterili zikirlere dnen tarikat olayna Melamiler kar
kmlardr. Onlara gre, Allaha bir takm zel kyafetler, trenler, adet, anane ve zikir meclisleriyle
kavumak mmkn deildir (Gner,?:45).

Allaha ulamak ancak Hakka balanmak, toplum iinde yaayarak halka hizmet etmek, alak
gnlllk ve akla gerekleebilir. Bunun iin tekke ve zaviye gibi zel yerler de gerekli deildir.
nk zel yer ve zel kyafetlerde riya tehlikesi vardr. Bu da hlasn zdddr. Bu ekliyle Melamilik
tasavvuf hayatn ekle ve d grne kurban etmek isteyen tasavvufa kar iddetli bir reaksiyonu
ifade etmektedir (Tercman,1987:137).

Melamilerde zaviye, tekke, dergh ve hangh gibi tarikat duraklar yoktur. Zikri de merasimden
saydklar iin bundan vazgemiler, zikri Tanry dnmek, Onun kudretini ve bykln anmak
ve idrak etmeye almak ekline dntrmlerdir. Melamiler, halk gibi alarak kazanmak, kendi
el emei ile geinmek istemiler; eyh, dervi, hoca gibi sfatlarn ardna saklanarak bakalarnn
srtndan geinmeyi doru bulmamlardr (Gner, ?:46).

zet olarak Melamet, Hakkn hizmetinde olmak, halka saygl davranmaktr. Melamilik ok defa
Kalenderilikle birlikte anlr (a.g.e: 50).

4. Kalenderilik: Kalenderilik, Nakibendi tarikat byklerinden Seyyit Celali Buhari tarafndan

kurulmutur (a.g.e:50).

Kalender; kaytsz, laubali, dnya ile alakay kesmi, Allaha ynelmi gibi anlamlara gelir.
Kalenderiliin en nemli zellii sa, sakal, byk ve kalarn tra edilmesidir. Bu tavrda insanlarn
knanmasn ekme amac vardr. Esasen Kalenderiye, Melamilikten domu bir tasavvuf hareketidir,
fakat ikisi arasnda belli farkllklar vardr: Melami ibadetleri gizler, Kalenderi adetlere kar kar,
onlar tahrip eder. Melami, halk gibi giyinir, Kalenderi ise bu ie ilgi gstermez, onun amac ho
gnl olduu iin kendisinin tannmas veya tannmamas onu hi ilgilendirmez Ayrca Kalenderiler,
farz ibadetlerin dnda ibadet yapmazlar (Tercman,1987:126,137).

5. Haydarilik: Haydar Farsada arslan demektir. Esadullah yani Alahn arslan denilen Hz. Ali
hakknda kullanlr. Hz. Ali hakknda mehur olduundan ranllar Ali yerine Haydar kelimesini
kullanmlar ve dilimize Farsadan gemitir. Haydarilik, Hz. Aliyi seven ve tarikata mensup olan
manasna gelir.Kalenderiyeye bal olarak 13.Yzylda kurulan tarikatn addr (Tercman, 1982:259).

Haydarilere gre Ali, gktedir ve gk bir semboldr ve Mana (Ali)nn bulunduu yerdir. Gne
Muhammedi, ay ise Selman temsil eder. Ali ayn zamanda Muhammedi temsil eden gnete
oturmaktadr. Bu yzden onlara emsi denir. Ali ile Muhammed tezahr olarak ayn olmakla beraber
nur itibariyle birlemilerdir. Haydariliin, ayn zamanda XV. Asrda yaam olan eyh Haydar Ali
tarafndan kurulduuna da inanrlar. Bu ikinci kol Yunus El-Kilazi (1011/1602)ye baldrlar. Onlara
gre ay Alinin yeridir, gne ise Muhammeddir ve gk Selmandr (Tercman,1987:161).

6. Hurufilik: Fazlullah Hurufi tarafndan H.800 (1398)de Horasanda kurulan bir mezhep ve
tarikattr. Hurufilik, evreni sadece harflerden ibaret grmektir. Bu tarikata gre kainattaki her ey 32
harfe dntrlebilir. Hurufililik, Allahn ve kainatn belli bal zelliklerinin tarikatn kurucusu
Fazlullahn zatnda tecelli ettii inancna dayanr. Bu inana gre, evrende Allahtan baka bir varlk
yoktur. Ulu Tanr, Ben bir gizli hazineydim, bilinmek ve tannmak istedim, bu yzden evreni
yarattm eklindeki kutsi hadis gereince kendisini nce kelam (sz) suretinde ve harflerle gsterir.
Evrendeki her ey harflerden meydana gelir. Fazlullahn iki halifesinden birisi olan Seyyid Nesimi,
Badatta derisi yzlerek feci ekilde ldrlmesinden sonra bu blgeden balayarak Anadoluya
hzla yaylmaya balar. Anadoluda Hurufilik, Timurun Yldrm Bayezt esir edip Anadolu
birliinin dalmasndan sonra Alevi Trkler arasnda hzla yayld (Tercman,1982:273).

Hurifilikte rann kltr zelliklerini bulmak mmkndr. Fazlullah Hurufi, dini dil olarak
Arapann yerini Farsann almasn istiyordu. Onun eseri olan Cavidname yeni bir Kuran gibi
grlmekteydi. Farsann Arapadan stn olduu iddia edilmekteydi. Ayrca Alncak ziyaret
Mekkenin yerini almt (Trkdoan,19995:240).

7. Bektailik (Hac Bekta Veli): Burada zerinde durulacak olan konu, tarihsel geliim
iinde oluan Bektailik deil, ksaca Hac Bekta Velinin kiilii ve tasavvufi
inanlardr.

Hac Bekta Veli, rann kuzeydousunda Horasan eyaletinin Niabur kentinde domutur. Horasan
hkmdar II. brahimin oludur. Annesi eyh Ahmet adl Niaburlu bir bilgininin kz Hatem
Hatundur (Ylmaz,1999:31). Doum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte Miladi 1210-1220
yllar arasnda doduu kabul edilmektedir (Glan,1975:10).

Bektai ananelerine gre Hac Bekta Veli, Ahmet Yesevinin halifelerindendir. Bir rivayete gre de
Hac Bekta Veli, Ahmet Yesevinin halifelerinden eyh Lokman Parendenin mridi idi. Anadolu
evliyasndan Geyikli Baba, Abdal Musa ve Horoz Dede de Ahmet Yesevinin halifeleri arasnda
saylmaktadr (A.Yesevi.1991:45-46).

Hac Bekta Veli, hocasndan pozitif ve dinsel bilimleri renmeye balaynca zeks ve bilim
renme yetenei hemen fark edilmiti. nk bir konuyu renmek iin arkadalar gnlerce
beklerken o konular ksa srde anlyor ve dier konulara gemek istiyordu. renimini
tamamladktan sonra Allahla ba baa kalmay tercih ederek yalnz olarak bir yere ekilmiti. Ahmet
Yesevi Hazretleri ile grm, Ahmet Yesevi ona; Senin iin Sulucakarahyk vatan olarak
setik, diyerek onu Anadoluya gndermitir (Ylmaz,1999/10:31).

Hac Bekta Veli buna uyarak nce Necefe giderek Hz. Alinin kabrini ziyaret etti ve 40 gn o ulu
kiinin yannda kald. Bu sre iinde her zamandan fazla ibadet yapt ve Allah and. Oradan
Mekkeye geerek haccn yapt ve Medineye giderek Hz. Muhammedin kabrini ziyaret etti. Oradan
ayrldktan sonra 40 gn kadar am ve Kudste kald. Oradan Halebe gelerek Bustan mevkiinde
bulunan Ashab- Kehfin maarasn ziyaret etti. Sonra Sulucakarahyke gelinceye kadar yolda
rastlad btn trbe ve yatrlar ziyaret etti ve 1433 ylnda Orhan gazi dnemindeki lmne kadar
burada insanlar aydnlatma ve retme grevini srdrd (Ylmaz,1999/10:31-32).

Hac Bekta Veli, Hristiyanln ok yaygn olduu bir blge olan Sulucakarahyke yerleti. Bugn yer alt kilise kalntlarndan da
bu durum anlalmaktadr. Bu blgede insanlar irat etti ve gayri Mslimleri de sevgi ile slam dinini ararak onlarn bu dine inanp
benimsemelerini salam bylece Anadolunun Trklemesine ve slamlamasna katkda bulunmutur.

Bundan baka Hac Bekta Veli, dedelik rgtn kurarak Trk boylarn birbirine balad ve bugn
iin bile hayranlkla baktmz muazzam bir dayanma ve sosyal kontrol mekanizmasn gelitirdi.
Ayrca Bektailik tarikatn kurarak soydan Alevi olmayan insanlarn manevi eitimlerini zerine ald.
Bylece kendisinden feyz alan btn insanlar ahlak bozukluklarndan kurtararak topluma ve insanla
faydal olgun birer insan olarak yetitirmeye alt.

Hac Bekta Veli, Arapa ve Farsay bilmesine ramen Trklk bilinci ile Trke yazan buna
karlk edebiyat, geometri, astronomi gibi pozitif bilimlerden haberdar olan (Eri,99/10:184) aydn bir
erendi, rene Melikoffun iddia ettii gibi O bir meczup deildi.

Hac Bekta Veli, sade yaayan, samimi, yapmacksz bir insand. Btn yaratklar severdi.
Ayn zamanda alak gnll, ciddi ve hibir zaman kutsal liderlik taslamamt. Saygl,
terbiyeli, gler yzl idi. O vcudunun ve giyim eyalarnn tertemiz olmasna ok dikkat
ederdi. yilik yapmak balca istei idi. Kendisi de hogr rnei idi. Kimsenin aybn,
kusurunu grmez, yzne vurmazd. Grdn rt, grmediini syleme derdi
(Smer,1975:4-6).
Hac Bekta Veli, bilimi, yldzlara benzetir. Nasl insanlar gkte yldz olmad zaman karanlktan
yolu bulamazlarsa, akl ve bilim marifeti olmayanlar da Hakkdan yana olan yolu gremezler. O, bilim
byklerini ana ve babadan daha deerli bulur (Eri,99/10:183).

Hac Bekta Veli, almay tevik etmi Gndz evk ile dnya iine, gece ak ile ahiret iine sarl buyurmutur (Noyan,98/5:56).
Alevi cemlerinin gece yaplmasnn sebebi bu olsa gerektir. nk Aleviler gndz dnya ii ile megul olup cem trenlerini genellikle
gece veya tatil gnlerinde yaparlar.

Hac Bekta Veliye gre cmertlik drttr; mal cmertlii beylerindir, zenginlerindir. Ten cmertlii,
zahitlerindir. Can cmertlii, aklarndr. Gnl cmertli ise ariflerindir (a.g.y:57).

Rza Zelyut (1990:6)a gre Karamanoglu Mehmet Beyin 1277 ylnda Anadoluyu igal
etmesi ve burada Bundan sonra devlet dairelerinde evlerde, sokaklarda, Tkeden baka dil
kullanlmayacaktr. Aksi hareket edenler, idam olunacaktr, fermann yaynlanmasna
Trke bilincini uyandrd iin Hac Bekta Veli etkili olmutur. Yine Zelyuta gre, Hac
Bekta Velinin (1240) Babailer syan lideri olan Baba shakn halifesi olduu, gr
geleneksel bilgilere uymaz. nk Hac Bekta dncesinde, bir eyhin bir komutana mrit
olmas mmkn deildir.
Alevi inancna gre Hac Bekta Veli, ldkten sonra kendi cenazesini kendisi ykamtr. Hac Bekta
Veli bir gn Sar smaili ard ve ona unlar syledi: Bugn gnlerden Perembe ve ben bugn
ahirete geceim. Ben ruhumu teslim edince sen kapy rt ve dar k. ile Da tarafn gzle,
oradan bir boz atl gelecek ve yzne yeil rt takm olacak. Bu zat atn darda brakacak ve ieri
girip bana Yasin suresini okuyacak. Attan inince selamn al, onu arla. Hulle donumdan kefenimi
getirecek, beni ykayacak, beni ykarken su dk. Bana ceviz aacndan taput yapacak ve beni ona
koyacak. Sakn onunla sylemeyin. dm tut, lmmden sonra bin koyunla yz sr kurban et,
btn halk ar, onlar doyur ve onlara hizmet. Ne kadar mrit ve muhip varsa hepsini davet et,
onlara t ver, alamasnlar (Zelyut,1990:19).

Hac Bekta Velinin lm zerine erenlerin anas Fatma Bac, Seyyid Mahmud- Hayrani, Karaca
Ahmet, Kolu Ak Hac Sultan, Resl Baba, Cemal Seydi vb. btn erenler atl-yaya hepsi geldi,
yanp alatlar. Bir mddet sonra ile Da tarafndan vasiyet edildii gibi bir atl grnd ve Hac
Bekta Velinin nceden anlatt gibi cenazeyi ykad, kefenledi, taputa koydu, cenaze namazn
kldrd ve gtrp kabre koydular. Boz atl er, erenlerle vedalap atna atlad ve at koturdu gitti.
Sar smail, bu kiinin kim olduunu merak etti ve eer Hzr ise daha nce grmtm, tanrm dedi
ve ardndan koup yetiti ve unlar syledi: Namazn kldn er yz suyu hrmetine kimsin? bana

bildir. Boz atl er, Sar smailin niyazna dayanamad ve rtsn at. Sar smailin karsnda
birden Hac Bekta Veli beliriverdi. Sar smail, atnn ayana dp hayranln bildirdi ve Ltfen
erenler ah, 33 yl hizmetindeyim, kusurum var, seni bilememiim, suumu bala dedi. Bunun
zerine Hnkar Hac Bekta Veli unlar syledi: Er odur ki, lmeden nce lr, kendi cenazesini
kendisi ykar. Git var, sen de buna gayret et. Bu szleri syledikten sonra birden gzden kayboldu
(Zelyut,1990:19-20).

Eserleri : 1.Kitabl Fevaid 2. Fatiha Suresi Tefsiri 3.athiyye 4. Hac Bektan Nasihatlar 5. Hadisi Erbain erhi 6. erh-i Besmele 7. Makalat.

Btn tasavvuf erbab tarafndan benimsenen 4 kap ve 40 makam inancn Hac Bekta Velinin Makalatnda yle aklanmaktadr:
Allaha giden yollar yaratklarn nefesleri saysncadr; geree ulam kiiler bunlarn arasndan iinde u 4 mertebenin bulunduu bir
yolu tercih etmilerdir:1.eriat 2. Tarikat 3.Marifet 4. Hakikat (Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Vakf,1988:72-85).

eriat ve Makamlar

1.nanmak (Amentye)
2. slam
3. lim renmek
4. hsan (Allaha sanki Onu gryormu gibi ibadet etmektir.
5. Evlenmek
6. Helal yemek ve helal giyinmektir
7. Kulun Ehl-i snnet vel cemaat zere bulunmasdr.
8. efkat ve merhamettir (Peygamberimizin bir hadisinde;efkat imandandr. Yeryzndekilere
merhamet ediniz ki, gktekiler de size merhamet etsinler, buyrulmaktadr.)
9. Helal kazanmak ve faizi haram klmaktr
10. yiyi emretmek ve ktlkleri yasaklamaktr.

Tarikat Makamlar
1.Yola koyulmak, pirden el almak ve gnahlardan tvbe etmektir
2. Kulun bir mride mrit olmasdr
3. Ba tra etmek, giyimini ve kiiliini tasavvuf ehline benzetmeye almaktr

4. Kulun korku ile umut arasnda olmasdr

5. Hizmet etmektir
6. Nefsi ezmek ve kahretmektir.
7. Allaha dnmek ve Ondan bakasn brakmaktr
8. Hrka, makas, zenbil (meslek edinmek ve geimini bir meslekle salamak), seccade, icazet, ibret ve
hidayettir.
9. Cemaat ve nasihat sahibi olmak ve Allahn kullarna kar sevgi beslemektir.
10. Ak, evk, fakirlik ve kanaatkarlktr.

Marifet Makamlar

1. 1. 1. 1. Edepli olmak (nsan ancak sayg ve edep ile erer. Hz. Ali eref, mal ve soy ile deil
ancak bilgi ve edep iledir, buyurmutur.)
2. 2. 2. 2. Allahtan korkmaktr (Allahteala, Allahtan ancak bilgili kullar gerektii ekilde
korkar, buyurmutur)
3. 3. 3. 3. Nefis terbiyesi, alk ve kanaatkarlktr
4. 4. 4. 4. krar ve tasdik etmektir.
5. 5. 5. 5. Utanmaktr (peygamberimiz; haya, imandandr, buyurmutur)
6. 6. 6. 6. Cmertliktir
7. 7. 7. 7. limdir (Bir Hadiste; dnya, bilim adamlarnn bilimi, hkmdarlarn adaleti,
cmertlerin el akl, yoksullarn dualar zerinde durur, buyrulmutur)
8. 8. 8. 8. Daima sakin olmak; hrs, kin, fke gibi olumsuz davranlar terk etmektir.
9. 9. 9. 9. Kalp ve gnl honut etmektir.
10. 10. 10. 10. Kendini bilip tanmaktr (Hz. Peygamber, Kendini tanyan Rabbini tanr,
buyurmutur.)

Hakikat Makamlar
1. 1. 1. 1. Kulun dier yaratklar arasnda toprak gibi olmasdr (Bir kiinin incitmesinden
incinmemesi ve her eyi Allahtan bilmesi ve her eye rza gstermesidir)
2. 2. 2. 2. Btn evrene tek bir gzle bakmak.(kiilerin ilediine iyi veya kt dememek,
yalnzca iyiliin ve ktln kendisini grmektir)
3. 3. 3. 3. Cmert olmaktr(Kiinin mal, yiyecek ve giyeceklerden bol bol vermesidir)
4. 4. 4. 4. lmeden nce lmek ve nefsini yok etmektir.
5. 5. 5. 5. Yaratklardan hibirine zarar vermemek ve onlardan cefa grmemektir.
6. 6. 6. 6. Kulun sohbet srasnda gerekleri sylemesidir.
7. 7. 7. 7. yi ve olgun kullarn girdii yola girmektir
8. 8. 8. 8. Kendisinde grlen kerametleri gizlemesidir
9. 9. 9. 9. Sabretmektir (Tanrya yakarmak ve Ona ulamak)
10. 10. 10. 10. gzyle gzlemde bulunmak, Tanrsal bilimi (lm- ledn veya tasavvuf bilimini)
renmektir.

Dede Gven (1999:48)e gre eriat, Hz. Ademden Hz. Muhammede kadar olgunlaarak gelen ilahi
kaynakl slama inanmaktr. Tarikat, eriatta gaip olarak inanlan ve iman getirilen Allaha ulamak
iin tutulan yoldur, takva ehli olmaya almak ve nefis ile mcadele etmektir. Marifet; her eyin
yaratlnn aslna varmak ve bu konudaki bilgilere ulamaktr. Hakikat ise lmeden nce lmek,
aslna dnmek ve Hak ile Hak olmaktr. Eer bu 40 makamdan birisi eksikse olsa, geree (Hakikate)
ulalamaz.

Hac Bekta Velinin Baz Szleri (Ggn,1998:148-153):

limden gidilmeyen yolu sonu karanlktr.

Gerek erenlerin izinden kma.
Biz olduumuz gibiyiz, yle kalacaz.
Alimin ve olgunun sohbeti, cahilin ibadetinden daha hayrldr.
znle, gznle, sznle iinde ol.
Kadnlar okutunuz, kadnlar okumayan millet ykselemez.
lmi, bilgiyi aziz, yce tutan kimse, hibir zaman klmez, alalmaz.
Her insann yolda vardr: sabr, kanaat ve utanmaktr.
Elinle koymadn eyi alma.
nsann olgunluu, davranlarnn olgunluudur.
Fikirsiz ilim; kanatsz ku, Nuhsuz gemidir.
Kimsenin aybn arama; kendi aybn gr.
Sorulmadan syleme.
Cahillere ve hak tanmazlara skut ile karlk veriniz.
Alimlere ve kendini bilenlere alak gnlllk yarar.
Allah, cmertleri sever.
Dmannzn dahi insan olduunu unutmaynz.
Dost yzl dmandan sakn.
Doruluk gster, yalanla urama, konuurken mbalaa etme, abartma.
arlmadan gitme.
Sevgi ve acma insanlk; hiddet ve ehvet hayvanlktr.
Hakiki dervi, olgun kii; kimsenin knamasndan incinmez.

znde ve sznde temiz olmayanlarn iman tam deildir.

Allahtan baka dost aramaynz.
Allahtan baka her eyi unutunuz.
Allahm iyi, gzel, doru, faydal dnce ve davranla beni ereflendir.

Hac Bekta Velinin Dier Szleri (Zelyut,1990:21):

Eline, diline, beline sahip ol.

badet, cennet iin deil, Hak iin yaplmaldr.
nsann gerek gzellii sznn gzelliidir.
badetin yeri baka, iin yeri bakadr.
Yiit odur ki, krlmaya deer bir kimseyi bile krmaz.
Aklarn tenleri lr, canlar lmez.
Okunacak en byk kitap insandr.
Bilgelerin dnceleri ibadetleridir.
nsan Tanrya ancak iyi ilerle ulaabilir.
Kendini bilmeyen Tanry bilemez.
almadan geinen bizden deildir.
nsan, yerde ve gkte Tanrnn vekilidir.
Gnl Kabeden bile stndr, nk gnl Tanrnn belirdii yerdir.
Kii, ilim byklerini anadan babadan bile stn tutmaldr.
Gnldeki hakikat yemii, marifet suyu ile yetiir.
Allah zmzde, zmz Allahda biliriz.

Hac Bekta Velinin hemen btn dnceleri, gnmzde de geerli olmakla birlikte
kanmzca en dikkate deer ve modern toplumsal anlayla uygunluk gsteren ikisi: Kadnlarn
okutunuz ile limle gidilmeyen yolun sonu karanlktr szleridir. Ortaada Batda kadn, Ademi
batan kararak cennetten kovduran gnahkr varlk olarak grlrken Hac Bekta Veli, kadnlarn
okutulmasn tlemitir. 21. Yzyl, bilim a olarak nitelendirilmektedir. u halde Hac Bekta
Veli,Bilimden gidilmeyen yolun sonu karanlktr, diyerek kendi an aarak 21. Yzyln
anlayna sahip son derece ileri grl bir dnr olduunu kantlam olmaktadr.

8. amanlk: amanizm kelimesi Tunguzcadr ve amanlk Sibiryada ortaya kmtr. Trkler

aman yerine Kam derler. Kam, tabiatst kuvvetlerle temasa geebilen insandr. Bunlar kendilerine
gre bir takm usullerle trans haline girerler, yani kendilerinden geer ve normal insanlarn grp
iitemedii eylerden haber verirlerdi. Bu halleriyle kam veya amanlar, din adam olmaktan ok birer
kabile bycs durumundaydlar. Gelecekten haber verirler, hastalar iyiletirirler, ruhlar aleminde
neler olup bittiini bilirlerdi. Halbuki din deyince. Her eyden nce evren ve insan hakknda, en uzak
gemii ve en uzak gelecei de iine almak zere, belli bir aklama getiren inan sistemini anlyoruz
(Gngr,1992:61).

Yine Abdlkadir nan (1976:179,1829)a gre, Gktrk yaztlar Trklerin dini hakknda pek az bilgi vermektedir. Bu yaztlar, koyu
amanist ruhda yazlmtr. Eski Trklerin dinleri hakkndaki bildiklerimiz in yllklarnda verilen bilgilerden ibarettir. in kaynaklar
Hun Trklerinin Gk Tanrya inandklarn ve buna kurban sunduklarn kaydederler (nan, 1976,179,182).

Kafesolu (1984:289,295)na gre, bir sihir karakteri tayan amanizm, Trk inan sistemi olamaz. Bozkr Trk topluluklarnn asl
dini Gk Tanr Dinidir. Bu inan sisteminde Tengri (Tanr) en yksek varlk olarak inancn merkezinde yer almt. Ayn zamanda
semavi mahiyete haiz olup, ok kere Gk Tanr diye anlyordu.

amanizm bir dinden ok, kendi zel usulleri ile kazand (extase) hali iinde ruhun bedenden ayrlarak gklere ykseldiini hisseden
bir trans ustasdr. Ancak Trk inanc ile amanizm arasnda hayret edilecek bir uyum meydana gelmitir. zellikle Trklerdeki atalar
klt, kartal inanc, demircilik ve at kurban amanik vasf kazanmtr. Esasen amanln en byk zellii nfuz ettii blge halknn
ruh alemine brnme kabiliyetidir. amanlk, ruhun gezip dolamasextase, tanrlarla balant kurmas konusunda eski Trk
topluluklarnn tabiata atfettii gizli kuvvetleri istismar etmi, yava yava gelierek ona yeni unsurlar ekleyerek adeta bir din kimlii
kazanmtr (Kafesolu,1984:288-289).

amanizmin en nemli zelliklerinden birisi kadna verdii deerdir. Bu deer neredeyse bir kadn-erkek eitlii yaratabilecek kadar
nemlidir. rann slam ncesi inanc olan Zerdtlkte kadn; kt, kirli, eytann yansmas iken amanizmde kadn kutsaldr
(Klal,1997:122).

Prof. Trkdoan (1995:102)a gre amanizm, adeta gnmz Alevi-Bektai geleneinde varln srdrmektedir. Cem trenlerine
kadnlarn erkeklerle birlikte katlmalar, musahiplik merasimlerinde ift oluturmalar, erkeklerle birlikte semah yapmalar, alkoll
ikileri(dolu) ho grmeleri, slam ncesi amanizmin izlerini tar. Bunun gibi derviler, pirler veya dedeler amanizm kltndeki Kam
(ozan)larn izlerini tar. On iki imam ile 12 muharrem yas gn 12 ayakl Trk takvimi ile balantl olabilir.

amanizmde kurban sunulmadan ayin ve tren yaplmaz. Kurbanlarn en nemlisi attr, bundan sonra koyun gelir ve kurbann makbul,
erkek olandr (Erz,1990:295). Alevi cem trenlerinin ounluu kurban kesilerek yaplr.

amanlarn olaanst halleri olduuna inanlr. Don deitimek, atete yanmamak, akldan geeni bilmek, tabiat glerine hkmetmek,
ly diriltmek v.s. Bunlar Alevi-Bektailikte Evliya Klt olarak devam eder (Aydn:1998/8:40). Bundan baka amanlarn hem
kendi hastalklarn ve hem de bakalarnn hastalklarn iyiletirdiklerine inanlr (Erz,1990:262).

Orta Asya ve n Asyadan Anadoluya gelen kitleler, Mslmanl kabul etmekle birlikte eski aman dinlerine ait slama aykr bir
ok kltr de slamla kaynatrmlard. Anadolunun ortasnda gezinen bu aman babalar, Horasan dervileri bir lokma bir hrka
prensibini kabul etmi olarak Anadolu kentlerinde geziyor, dolayor, rgtsz ve sistemsiz fikirler yayyorlard. Anadoluya daha nce
gelip yerleen kiilere Rum Abdallar denirken, Anadoluya gelen her dervie de hangi kkten gelirse gelsin Horasan erenleri deniyordu.
te Hac Bekta da bunlardan birisi idi (Trkdoan, 1995:284). Horasan erenlerinin ounun dnceleri sistemsiz ve almalar
rgtsz olabilir. Fakat Hac Bekta Veli, dncelerini sistemletirdii gibi dank halde yaayan Trkleri dedelik rgt ile bir araya
getirmi ve bu eksiklii mkemmel bir ekilde gidermitir.

9. Yunan Felsefesi

zellikle Yunan filozoflarndan Platon ile Plotinosun dnceleri tasavvufla ve dolaysyla Alevilikle badamaktadr. nk sevgi
unsuru ve bu unsurun byk lde Tanrya dayanmas dncesi her iki felsefede de ortak olan noktalardr. imdi bu iki filozofun
dncelerine ksaca yer verelim.

Platon (Eflatun)

Platonun ideler teorisine gre bu dnyada grdmz btn varlklarn (insan, hayvan, bitki veya cansz bir eya olsun) ideler
dnyasnda bir idesi, yani asl, z ve esas vardr. bu dnyada grdklerimiz ise onlarn glgesi veya grntsdrler. Bir cismin
varla gelebilmesi ancak idesinden alabildii pay kadar mmkn olmaktadr.

Bundan baka insan ruhu dnyaya gelmeden nce ideler dnyasnda bulunmakta ve u anda dnyada bulunan btn varlklarn z
(ide)lerini orada temaa etmiti. Bu dnyaya geldikten sonra o idelerin glgesini grnce onlarn idelerini hatrlad. Onun iin bilgi bir
hatrlamadr. rnein gzelliin ne olduunu bilmeseydik, karmzdaki nesnenin gzel olduunu syleyemezdik. u halde ruhumuzda
uyuklama halinde de olsa bir gzellik ideali vardr. Karmzdaki objenin gzel olup olmadn iimizdeki gzellik ideali ile karlatrr
ve gzel olduu hakknda bir hkme varrz. Alglar insan ruhunda, daha nce ideler dnyasnda iken temaa etmi olduu asli
ekillerinin hatralarn uyandrmaya yarar. Uyanan bu hatralar, insan ruhunu, bu asli ekillere kar derin bir zleyile doldururlar.
nsan, gzelliin kendine kar duyduu bu derin zleyiin zoru ile bu ideal formlar bu dnyada gerekletirmeye alr. te gerek
erosu yani platonik sevginin kaynan, ruhun bu asli ekillere kar duyduu sonsuz istek ve zleyi meydana getirir
(Birand,1987:54-55).

nsan ldkten sonra bedeni paralanr ve ruhu daha nce bulunduu ideler dnyasna geri dnmektedir. nsan bu dnyaya geldikten
sonra bedenin tutkular yznden sknt iine dmtr. nsan, ancak dou arkn krarak gerek mutlulua eriebilir. Platonun bu
dnceleri Pisagorculardan gelmektedir. Pisagorcular ruhun lmszlne ve ruh gne (tenasuh) inanyorlard (Birand,1987:54).

Platon Timaos diyalogunda, evrene idelere gre dzen veren daha dorusu maddeyi idelere gre ekillendiren Demiorgus adn verdii
bir Tanrdan sz eder. Ona gre tanrlar maddi zevklerin esiri olarak gsteren iir ve mitolojiler reddedilmelidir. Tanrnn iyi ve adil
olduuna inanmal ve Onun en stn varlk, iyiliin, adaletin, doruluun ve mkemmelliin kayna olduu kabul edilmelidir. Tanr
iyiliin kendisidir ve yeryzndeki iyi eylerin sebebini meydana getirir. Mkemmelliin kendisi olan Tanr, ideler sisteminin en
tepesinde yer alan yilik desidir (a.g.e: 57,62,63,68). Ona gre Tanr, tpk bir ressam gibi dnyadaki cisimleri onlarn ideler
dnyasndaki idelerine bakarak izer, ekillendirir ve onlar varla getirir.

Platon yi idesini gnee benzetir. Nasl gne hem varlk veriyor hem de aydnlatyorsa, yi idesi, teki idelere hem varlklarn verir
hem de onlar aydnlatr. Baka deyimle idelerin doru bilgisini edinmek iin, onlar yi desinin nda grmek gerekir. ideler yzdeki
gz ile deil akldaki gz ile grlr. deleri bilmek iin yol, bilimle zellikle matematikle uramaktr. Onun iin Platon, Akademisinin
kapsna Geometri bilmeyen buradan ieri girmesin diye yazdrmtr (Kyel,1977:29).

yi idesini bilmek iin dorudan doruya onu grmek arttr. Bu, onunla birlemek anlamna gelir. Onunla birlemek gtr, ilkin
birlemeyi hazrlamak gerekir. Hazrlk maaradaki balardan (be duyu) kurtulmakla gerekleir. Bilimle uramak ve matematik
yapmak, insan grnmeyenin bilgisini edinmeye altrr. Matematik tamamen duyular evreninden kurtulmaya yetmez. Onun iin
mkemmel olan yi desine kadar ykseltmez. Maaradan kurtulmak iin matematik yapmak, Pisagorcularn istedikleri gibi dou
arkn krmaktr. Dou arkn krmak, insann ruhunu bedenin etkilerinden kurtarmasdr. nk onlara gre beden ruh iin bir
hapishanedir. Beden kendi istekleri ile ruhu tutuklamtr, ruhu bu durumdan bir an nce kurtarmak gerekir. Kurtuluun yolu, bilimle
sanatla zellikle mzik ve oranlar konusuyla ilgilenmektir. Demek ki, yi desine ykselebilmek iin nce matematik ve sonra sevgi
yolunu denenmelidir. Sevgi, ideler idesi olan yiye nceden tannm, bilinmi olan o gzele doru, ruhun kanatlaryla ykselmek ve
sonsuzlamak isteidir (Kyel,1977:30).

Plotinos

Plotinos, Hellenistik dnemde yaam bir filozoftur. Hellenizm, birbirine zt ve eitli felsefeleri ve dini inanlar kaynatrmt. O
dnemde felsefeden zmesi beklenen iki problem vard. Birisi ruhun gelecei, ikincisi ise gerekliin felsefe yoluyla aklanmas
sorunu. Bu iki problem birbirine balyd. Ruhun gelecei problemini Srlar dini, Mitra dini kendilerine gre cevaplandrmlard.
yle ki, ruh yaratldktan sonra ilemi olduu gnahlardan dolay kirlenmiti, dmt ve kurtuluu gerekliydi. te Plotinus, ruhun

kurtuluuna uygun bir varlk anlayn tasarlamay baarm bir filozoftu. Onun varlk teorisi Bir, Nus ve Ruh olarak hipoztazda
toplanmt. Bu hipoztas birbirine iten ie balyd. Ruh temizlenmek iin bu hipoztas iner, gerisin geriye kard. Ruh kurtulua
ermek iin rpnr dururdu, felsefe yapard (Kyel,1977:45).

Plotinosun felsefesinin hareket noktasn, her trl maddi olana kar bir aleyhtarlk tekil eder. nk Aristodan sonra ortaya kan
felsefi akmlar (Epikuroscu ve Stoallar) materyalist idiler. Her iki okul da Platona tam bir kartl ifade ediyordu. te Plotinos,
Platonun idealist felsefesine geri dnyordu. Plotinos, ilgisini ruh ve beden ilikilerine evirmitir. Ona gre ruh, grlmesi ve
alglanmas mmkn olmayan bir cevherdir. Beden ve ruh birbirinden tamamen ayr olan iki cevherdir. Yalnz ruh bedene hakimdir ve
ona ekil verir ve onu ayakta tutar. Nitekim beden ruhu terk edince beden, ryp dalr. Ruh ayn zamanda bedeni gzel yapan
cevherdir. Gzel olan yalnzca ruhtur. Bedenin gzellii ancak ruhun gzelliinin bir yansmasdr. Ruh bizatihi gzeldir, halbuki beden
ruhun bir aynas olmak bakmndan gzeldir, nk bedene ekil veren ruhtur. Ruh lmsz, beden ise lmldr (Aster,1971:16a-17a).

Plotinosa gre bireysel ruhlarn baka bir de klli bir ruh, bir evren ruhu vardr. nsanlarn bireysel ruhlar bir ekilde bu klli olan
evren ruhunun iinde yer alrlar (Aster,1971,19-a). Ayrca herbir insan varl kendi ruhsal rehberine (spirit-Guides) de sahiptir
(Plotinus,1952:104).

Plotinos iin Allah, kendisinden her eyin sudur ettii kaynaktr, var olan her ey Allahn emanationu (suduru)dur. Allah her trl
varln kayna olduu iin bir eyin var olmas Allah sayesinde mmkn olur. Bundan dolay Allah mevcuttur, diyemeyiz, nk o
mevcudiyetin kendisidir ve bizatihi varlktr. Sonra Allah birdir de diyemeyiz nk Allah birliin kendisidir. Yine bunun gibi Allah
iin messir ve faildir de diyemeyiz, nk Allah messir ve fail olmann kendisidir (Aster,1971,20-a).

Plotinus iin kendi olgunluuna ulaan her varln kendiliinden ve zorunlu olarak bir baka varl meydana getirmesi, oluun bir
yasasdr (Kurtolu,1992:63).

lk varlktan son varla kadar sudurda her ey kendine zg olan yerinde kalr; sudur eden eyin sras, kendisinden sudur ettii eyden
aadadr ve her ey rehberini izledike bu rehberine (zamanla) eit konuma gelir (Plotinus,1952:215). Bu durum, tasavvufta, talibin
zorlu ve uzun bir eitimden getikten sonra vecd halini yaayarak Tanr ile iletiim kurmak suretiyle kamil bir insan olmasn
andrmaktadr.

Plotinosa gre asl varlk, gerek varlk, btn varlk hipoztazlarnn en tepesinde olan Birdir. O hi belirleme almaz, her belirleme
onun birliini bozar. O ylesine varlklarla doludur ki, ondan dolay varlk ondan taar yaylr. Bir iyiliinden dolay varln tarr,
yayar, geirir, verir, aktr. Her ey Bir ile varlk kazanr. Birliini kaybeden, varln kaybetmi olur (Kyel,1977:45-46).

Birden taan bu dnya, zorunlu olarak, Onun gzelliklerine sahip olmaldr (Plotinus,1952:76). Bu demektir ki, Bir gzel olduuna
gre, Onun eseri olan evrendeki btn varlklar da mutlaka gzeldir. Ksacas gzel olan Tanr, gzel eserler yaratacaktr.

Bir yle mkemmel bir varlktr ki, onun bolluundan ve mkemmelliinden taar. Taan her varlk tekiyle ilgilidir. Taan ilk takn
kendi zerine kvrlr, kendine dner, kendine bakar, bu bakta Nus olduunu anlar. Takn, Nustan teye akp gider Ruh olduunu
anlar. Ruh kendi zerine dndnde Nus olduunu, Nus da kendi zerine dndnde Bir olduunu anlar. Demek ki, Bir taarak Nusa,
Nus taarak ruha varln vermektedir. Ruh, Nusun sonu, duyularn badr. Ruh vecd halinde iken kendisinin Nus ve Bir olduunu bilir.
Ruhun yukar taraf, Bir ile birleebilen tarafdr. Ruh iin beden bir kirlilik, bir ktlktr. Ruhun aa tarafnda beden, ruh iin bir
iyilik, bir zarurettir. Dm ruhu aa seviyesinden yukar seviyeye karmak gerekir. Bunun yolu extase (vecd)dir. Extase ile ruh,
yukar seviyesine kar ve Bir ile birleir, Bir olduunu bilir. nsan ruhlar evren ruhunun ksmlardr, hepsi ayn eyi (Nusu) grrler
(Kyel,1977:46)

Plotinosa gre Birden Nus, Nustan Ruh, Ruhtan duyu varlklar nasl ortaya karlar? Nus kendi kendini dnmeye balaynca o,
dnen ve dnlen olarak ikileir. Bu ikilikten teki varlklar kar. Kendi kendini dnmek, varlklar dnmektir. Varlklar
dnmek varlklar yaratmaktr (Kyel,1977:46). Plotinosda Birin bilgisine iki yolla varlr:

1. Adm adm dnerek, diyalektikle

2. Vecde kaplp sevgiyle.

Sevgi, her varl kendi iyiliini aramaya gtren gtr. Madde iin iyilik surettir, beden iin iyilik ruhtur, Ruh iin iyilik fazilettir,
Nustur (akldr), Birdir. Ruhun Bire erimesi mistik bir deneme konusudur ve bir hazrlk gerektirmektedir. rnein duyulardan yz
evirmek ve perhiz yapmak gibi. Bunun sonunda vecd birden bire gelir ve Birle birlemek mmkn olur (Kyel, 1977:47).

Plotinos, evrenin Tanrdan nasl ktn k rnei ile aklamaya alr. Nasl gne her trl n kayna ise Tanr da var olan her
eyin varl, Tanr ile aklanabilir. Tanr, varln kendisidir, birliin kendisidir, etki ve eylemin kendisidir. Plotinosun Tanrs, byk
evrensel dinlerde olduu gibi evreni yoktan var etmemitir. Ayrca Aristo ve Platonda olduu gibi mevcut malzemeye ekil ve dzen
veren deildir. Her ey, Tanrdan yaylp km ve gelimitir (Birand,1987:124).

Plotinosa gre vcut lml, ruh ise lmszdr ve kendiliinden bir birliktir. O ruhun lmszln tenasuh teorisi ile aklar. Bir
vcuttan ayrlan ruh bir baka vcut kalb iinde yeniden dnyaya gelir. Bununla birlikte ruhun asl hedefi, vcuttan bsbtn kurtulup,
saf ruh haline gelmektir (Birand,1987:125).

Plotinos sisteminde estetik nemli bir yer tutar. Eski Yunan dncesinde gzellik, iyilik ve mkemmellik ayn anlamlarda saylmtr.
Gzelin teki kavramlardan ayr olarak tek bana ele alnmas denemesi ilk defa Platonun Symposion adl eserinde yaplmt. Bu konu
Plotinos tarafndan yeni batan ele alnr. Plotinosun estetii idealistir. Ona gre kendiliinden gzel olan ey ruhtur, vcut ancak ruhu
aksettirdii lde gzel saylabilir. Gzelin temaasna dalan kimse, duyular dnyasnda idenin aksini bulur (Birand,1987:126-127).

Plotinosa gre insann ulaabilecei en stn bilgi derecesini extase(cezbe) an meydana getirir. Cezbeye ulaan insan ruhu Tanrya
alr ve Onunla birleir. nsann Tanry dorudan doruya bilip kavrad anlar, ruhun vcuttan ayrlp Tanrya yneldii ve
ykseldii mutlu anlardr. Bundan dolay cezbe, en stn bilgi derecesini ve insann en yksek hedefini meydana getirir
(Birand,1987:127).

nsan her trl varln kayna olan Biri (Allah) nasl bilebilir? Plotinosa gre insann Allah bilmesi iin mistik bilgisinin mesut
anlarndan faydalanmas gerekir. nsann Allah dorudan bildii anlar, kendi bilincini kaybedip kendi dna kt extase (vecd)
halleridir. nsan cezbe halinde Allah ile birletiini hisseder. Plotinosun kendisi hayatnda bir defa bu an yaadn sylemesine
karlk onun rencilerinden olan Prphyrios, Plotinosun hayatnda defa extase(vecd) haline getiini iddia etmitir. Cezbe halinde
insan kendi bedeninden syrlarak Allah ile birleme imknn elde eder(Aster,1971,22-a).

10. Tasavvuf: Anadolu Alevilii, slam tasavvufundan etkilenmitir. Tasavvufun dier ad slam mistisizmidir. Felsefede mistisizm,
akln kavrayamayaca gerekleri mistik sezgi ile bilmek anlamna gelir. Hindu mistisizmi, Yahudi mistisizmi, Hristiyan mistisizmi gibi
slam mistisizmi de vardr. Buna tasavvuf denir (Gngr,1982:17-18).

Tasavvufi din anlaynn en belirgin zellii, Kuran ve hadisin zahiri anlamndan ok batni
anlamna nem vermek ve Yaratan ile yaratlan arasnda ayrlk kabul etmemektir. nk Allahtan
baka varlk yoktur ve insan Allahtan gelmitir, yine Allaha dnecektir. Ancak bunun iin lm
beklemeye gerek yoktur, nefsi terbiye ederek ezeldeki Birlie (Tanrya) dnlebilir
(Gngr,1982:22).

Tasavvuf, sz (kal) yolu deil hal (iyi ahlak) yolu, velayet (ilm- ledn) vastal bir yol olup Hakikat
ad verilen deimezlie ulamay amalamaktadr (Frat,1999:131). Ksacas tasavvuf, insann
eitimini esas alan ve onu olgun insan (kmil insan) yapmaya alan bir yoldur.

Tasavvuf, kafanda ne varsa atmak, elinde ne varsa datmak, nne ne karsa ksn ona yz
evirmemektir. Yani zihni kt dncelerden arndrmak, cmert olup bakalarna ikramda
bulunmak, karna hangi eit insan karsa ksn (iyi-kt, gzel-irkin, kadn-erkek, dinli-dinsiz)
hepsine iyi gzle bakabilmektir.

Tasavvuf, herkese dost olmak, kimseye yk olmamak, gl bahesinin gl olmak, diken olmamaktr
(Tercman,1987:199).

Tasavvuf, ilahi ahlakla terbiye olmak demektir. Tasavvuf, bencillikten kurtulup dierkm olmak,
kendisinden ok bakasn dnmektir (Tercman,1987:199).

Cneydi Badadiye gre tasavvuf, Allahn seni sende ldrmesi ve kendisinde diriltmesidir ve
ayrca Onun dndaki her ey ile alakay keserek Allah ile olmaktr (Ksakrek,1982:101). Gazaliye
gre sufiler, nefsi ktlklerden uzaklatrmak, ahlak kt sfatlardan artmay ngrrler. yle ki,
kalbi Allahtan gayr her eyden ayrmak ve sadece Onunla doldurmak gerekir (Gngr,1982:81).

Dinin hem zahiri ve hem de batni ynn en iyi anlayan Hz. Muhammed olduuna gre tasavvuf Hz.
Muhammedle balamas gerekir. Hz. Muhammed Medineye g ederken Hra maarasnda Ebubekir
e Kelime-i tevhidi sessiz olarak sylemesini telkin etmi buna gizli zikir denilir. Daha sonra Hz.
Aliye deiik zamanlarda defa ayn sz sesli olarak tekrarlatt rivayet edilir. Bunun iin Hz.
Aliye dayanan tarikatlarn hepsi ak zikir yaparlar (Tercman,1987:195). Nitekim ubuk Yresinde
katldmz iki cem treninde Alevilerin Allah Allah diye bararak ak zikir yaptklarna ahit
olduk.

Allah, mutlak cemal ve kemal sahibi olarak her trl gzelliin kaynadr. Hz. Peygamberin ifadesi
ile Allah gzeldir, gzellii sever nsan, Allah ne kadar tanrsa (marifeti artarsa) Ona kar olan
sevgi ve ak da o oranda artar (Tercman,1987:26).

Tasavvuf ehli arasnda mehur olan bir kutsi hadis vardr: Ben gizli bir hazine idim, bilinmeyi
sevdim, beni bilsinler, tansnlar diye mahlukat yarattm. Buna gre balangta sevgi, Allahtan
km ve evrenin yaratlmasna sebep olmutur. Bunun iin tasavvufta esas olan ulvi ve ilahi aktr.
Gerek ak, insan ruhunun, Allaha kar zlemidir. Bu durum Kuran- Kerimde: ...man edenlerin
Allaha kar pek iddetli sevgileri vardr (Bakara:165). Ayrca Allah kullarn sever, onlar da
Allah severler (Maide:54).

Bir baka anlamda tasavvuf, Allah grr gibi kulluk etmektir. nk biz Onu grmesek bile Onun
bizi grmekte olduunu bilmek, daima Allahla beraber olmak ve Onu hatrdan karmamaktr
(Tercman,1987:199).

Nitekim Kuran- Kerimin baz ayetlerinde bu konu ile yle buyrulmaktadr: ...Nerede olursanz
olun O sizinle beraberdir (Hadid:4). Andolsun, Biz insan yarattk ve nefsinin ona fsldadklarn

biliriz ve Biz ona ah damarndan daha yaknz (Kaf:16). Kullarm sana Beni sorarlarsa (syle
onlara) Ben ok yaknm... (Bakara186).

Tasavvufun temeli, insann yaratlna dayanmaktadr. Zamann balangcndan nce Allah Mutlak
Gzellik idi. Mutlak Varlk, Mutlak Gzellik veya mutlak Gerek olan Tanr, var olmayan bir dnya,
yani yokluk dnyas ile bilinebilirdi (Flal,1996:217-218). Yce Tanr, kendi sanat ve sfatn
gstermek isteyince dnyay yaratt, Kendi zatn gstermek isteyince de Ademi yaratt (A. Eflaki II,
103).

Adem yaratlmadan nce Tanr, Adem oullarnn bellerinden zrriyetlerini kard, onlar kendilerine
ahit tuttu ve dede ki: Ben sizin Rabbiniz deil miyim? Onlar Evet ahit olduk dediler (Araf
Suresi:172). Alevi-Bektailere gre Elesti Bezmi ile Yaradann ak balam ve insan bu Mutlak
Gzellik karsnda kendinden gemitir (Flal,1996:223). Cenab- Allah, kullarndan ald bu
szleri bir szleme olarak yazp cennetten getirilen Hacerl Esved Ta iine koydu. te bu ta
ziyaret etmek, insanlarn verdikleri bu sze sadk olduklarn gstermek anlamna gelir. Bu ta
cennetten kt zaman yeil zmrt renginde olup etrafa k saarken, zamanla Ademoullarnn
yaptklar ktlkten dolay utanarak siyahlat. Hz. brahim Kabeyi yapt zaman bu ta Kabe
duvarna koydu. Hacerl Esvede yz srmek, kendi bedenine yz srmek anlamna gelir
(Bozkurt,?:12). nk Hacerl Esvet (Siyah Ta), Adem topraktan yaratldktan sonra onun
bedeninden arta kalan topraktan olumutur.

Alevi teolojisine gre Hz. Allah, ruhlar yaratp onlarn ikrarn aldktan sonra Elest Bezmi denilen
ruhlar Meclisini toplad. Bu mecliste ruhlara bir iki ikram edildi, ruhlar bu ikiden itikten sonra ad
olup neelendiler. Bu ikiyi fazla karanlar dnyaya zahiri olarak insan sfatl divane olarak geldiler
ki, bunlara elest sarhou denildi (a.g.e:14).

nsann yaratl, kutsall ve cennetten karl ile ilgili Kuran- Kerimdeki ayetler unlardr:
Rabbin, meleklere demiti ki: Ben muhakkak amurdan bir insan yaratacam. Onu tamamlayp,
iine ruhumdan frdm zaman, derhal ona secdeye kapann. Btn melekler toptan secde ettiler.
Yalnz blis etmedi. O byklk taslad ve kfirlerden oldu (Sad Suresi:71-74). Biz: Ey Adem, sen
ve ein (Havva) beraberce cennete yerlein; orada kolaylkla istediiniz zaman her yerde cennet
nimetlerinden yeyin; sadece u aaca yaklamayn. Eer bu aatan yerseniz her ikiniz de kendinize
ktlk eden zalimlerden olursunuz, dedik. eytan onlarn ayaklarn kaydrp haddi tecavz ettirdi ve
iinde bulunduklar (cennetten) onlar kard. Bunun zerine: Bir ksmnz dierine dman olarak
ininiz, sizin iin yeryznde barnak ve belli bir zamana dek yaamak vardr, dedik. Bu durum devam
ederken Adem, Rabbinden bir takm ilhamlar ald ve derhal tvbe etti. nk Allah tvbeleri kabul
eden ve merhameti bol olandr (Bakara:35-37).

Yukardaki ayette ifade edildii gibi Adem bunun zerine cennetten yeryzne indirildi ve
yaptklarndan piman olarak tvbe etti. Bu durum, Kuran- Kerimde yle ifade edilmitir: (Adem
ile ei) dediler ki: Rabbimiz, Biz kendimize zulmettik. Eer bizi balamaz ve bize acmazsan

mutlaka ziyan edenlerden oluruz. (Araf:23). te tasavvuf burada balamaktadr. nk Tasavvufun

temeli, yapt ktlkten piman olmaya dayanr. nsan noksan bir varlk olduu iin daima hata
yapabilir. nemli olan hatay kabul etmek ve bundan piman olarak doru yola ynelmektir. Nitekim
Adem, cennetteki yasak meyveyi yedikten sonra gnahkar olmu ve cennetten karlarak dnyaya
gnderilmiti. Sonuta yaptklarndan pimanlk duyarak tvbe etti ve gnah baland iin tekrar
peygamberlie kadar ykseldi.

Sen olmasaydn evreni yaratmazdm, hadis-i kutsisi gereince Allah Hz. Muhammedin hatr iin
dier insanlar ve evreni yaratt. Adem yasaklanan meyveyi yiyip gnahkar olduktan sonra cennette
Allahtan baka ilah yoktur, Muhammed Onun Resuldr yazsn okudu ve Muhammedin
akna kendisinin Allah tarafndan affedilmesini diledi (Ksakrek,1982:106).

Alevi inancna gre. Hz. Allah, Adem Sefiyullah yaratt, alnna Muhammed Alinin Nbvvet ve
Velayet nurunu koydu ve Ademe ruh fledi. Bunun zerine Adem aksrarak uykudan uyanr gibi
uyand. Bu srada bir ses iitti. Adem bu sesi Allah-u Tealaya sordu. Allah-u Teala buyurdu: Ya
Adem seni ve btn kainat hrmetine yarattm benim Habibim Muhammed Mustafa ve Onun
vasisi muttakilerin imam, benim veli kulum Alinin nurunu senin alnna koydum. Sen aksrnca o
nurlar birbirine dokundu. ittiin ses odur. Adem, Ya lahi, ok sevdiin Habibin ve dostun veli
kulunu ben dahi ok sevdim. zzet ve azametin hrmetine ve sevdiklerinin hatr iin o nurlar bana
gster. Allah-u Teala, Ya Adem sa elinin ahadet parman kaldrp trnana bak buyurdu. Adem
babamz baknca, Hz. Muhammed ile Hz Ali, televizyon ekranndaki gibi grndler. Bunun zerine
Adem babamz, La ilahe llallah, Muhammedn Resulllah, Aliyyun Veliyullah dedi. inden bir
sevgi ve muhabbet hasl olup akla itiyakla o nurlara bakarken Cebrail, Ademin karsnda iaretle
Ya Adem, elini azna gtrerek takbil et(pme veya yz srme) ve Hu diye selam ver, dedi. Adem
atamz da yle yapt, bu davran, mmetine snnet oldu ve o parmaa ahadet parma denildi.
Gnmzde Snnilerin camilerde kamet okununca el baparman trnana takbil ederek gzlerine
srmeleri ve ahadet getirirken ba parma kaldrmalar oradan gelir. Alevilikte buna niyaz denilir
(Gven,99/9:43).
bn Arabinin vahdet-i vcut anlayna gre, varlk zde birdir, ancak okluk halinde tezahr
etmektedir. Mutlak varlk Allahtr, var olan her eyin tek kayna Odur. Her ey yaratlmadan nce
Allahn ilminde mevcuttu. u halde varlklarn suretleri ezelde Allahn zat ile birdir. nsann
Allahla bir olmasndan kastedilen budur. Yoksa insann Allahla birleerek bir varlk olmas deildir
(Gngr,1982:89).

Tasavvufta ikilik yoktur, birlik vardr, yani hibir ey yoktur, yalnz Tanr vardr. Fena Fillah kulun
Tanrda yok olmasdr. Tasavvuf eitiminde kulun, derece derece kt huylarn terketmesi, onlarn
yerine iyi huylar koymas, cehaleti yok etmesi, bilgi ile bezenmesi, gafleti yok etmesi ve her an
Allah hatrna getirmesi gerekir (Tercman,1987:67).

kilik ortadan kalkp birlie ulalnca Allah yzn gsterir: Gkteki her yldzdan parlar, tabiattaki
her iekten bakar, her gzel yzde glmser, her tatl seste hitap eder, hereyde Tanr vardr ve

Ondan baka bir ey yoktur (Erz,1990:204). te Hallac- Mansurun Enel Hak demesinin anlam
budur. Alevilikte insann kutsall ve cem trenlerinde klnan halka namazlarnda dede ile talibin
birbirlerinin kblesi olmalar bu inanca dayanmaktadr. Snni inantaki namazda da Kabe bir iaret
olmak zere herkes ayn yne dnmekle btn mminler, namazda birbirlerine ve birbirlerinin
gnllerine ynelmi olmaktadrlar. Yoksa kutsal olan Kabenin binas deildir.

Mutasavvuflar, bir dnya menfaati veya cennete gitmek iin deil, sadece Allah sevdikleri iin ibadet
ederler. Tanr bizi ister cennetine koyar, ister cehennemine, bu tamamen Tanrnn bilecei bir itir,
derler. Nitekim kadn erenlerden olan Rabia(714-804) yle dua etmitir: Allahm, sana
cehennemden korkarak ibadet ediyorsam, beni cehennem ateinde yak, yahut cennet zleyerek Sana
ibadet ediyorsam, cenneti bana haram kl. Yalnz seni sevdiimden dolay Sana ibadet ediyorsam, beni
ezeli cemalinden mahrum etme ya Rabbi (Tercman,1987:165).

Burada dikkati eken husus, Rabiann sadece gzeller gzeli olan ve gzellii hibir yaratn
gzelliine benzemeyen ve btn insanln ilk ikrarn verdii Kalu Belada Onun gzellii
karsnda mest olup kendisinden getii o olaanst gzellii istemesidir. zet olarak tasavvuf
Allah akna dayanr.

Trk tarihinde Horasan erenleri denilen kimseler tasavvufi slm anlayn yayan ahsiyetlerdir.
Bunlarn ounun okuma-yazmas yoktu. Fakat Horasan blgesindeki mutasavvflardan tasavvufi
slm anlayn renmi, sonra bunlar bakalarna retmeye balamlard. Bu basitlikleri
sayesinde gebelere nfuz etmeyi baardlar. evrelerindeki halktan olduka soyutlanm bir hayat
yayorlard, bu hayat onlara olaanst zellikler yaktrlmasna ok msait bulunuyordu. En
nemli zellikleri bir baka alemle temasa geebilmeleri idi, ite ermilik tabiri buradan domutur
(Gngr,1982:186). Bunlarn Anadolunun Trklemesinde ve slamlamasnda byk hizmetleri
olduunu biliyoruz.

Sonu olarak tasavvuf, bata Allah akna, sonra ilenilen gnah ve ktlklerden tvbe etmeye, yani
hatay kabul etmeye, btn insanlar Tanrnn yarat olmalarndan dolay ho grp sevmeye, btn
canllar korumaya, dolaysyla adalete, almak yerine bol bol vermeye ve alar doyurmaya, buna
karlk kendi nefsini terbiye etmek iin fazla yememeye, kt sz syleme ihtimaline kar az
konumaya, vaktinin ounu uykuda geirmeyerek almaya topluma ve insanla faydal olmaya
dayanr.

Prof. Niyazi kteme (1995:213-214) gre sufilik, felsefi eilimlerle birlikte gerek slam temsil
etmektedir. Basit yaam tarz, insana sayg, kul hakk yememek, Allahla btnlemek, slamn z ve
esas deil midir? Sufilerin en gzel temsilcileri Anadolu Aleviliinin yetitirdii dervi ve ozanlardr.
Bunlar saz ve szleriyle insanlara sevgi ve bar anlatan Trk sufileri Anadolu kltrnn temel
talardr.

Anadolu Alevilii

Grld gibi Anadolu Alevilii, 12 imam inanc ile birlikte Batnilik, Hurufilik, amanlk, Yunan felsefesi, slam tasavvufu gibi ok
eitli inan ve kltrlerin etkisi altnda kalarak gelimi ve bugnk halini almtr. Bundan baka Anadolu Aleviliinin siyasal taraf da
bulunmaktadr. Bu taraf aslnda bal bana ayr bir aratrma konusudur. Ancak Aleviliin doru anlalabilmesi iin bu ynne de
ksaca deinilmesi gerekmektedir.

Snni ideolojiyi Emevi, Abbasi, Seluklu ve Osmanl yceltmitir. smaili ideolojiyi ise Fatmiler
gndeme getirmitir. Grld gibi ama hep siyasidir. ah smail, ii-Alevi ideolojiye sarlm ve
kendi iktidarn glendirmek istemitir. Eer baarl olsayd, onun dneminde olmasa bile daha sonra
Aleviliin zgrlk yapsn srdrmesi zor olurdu. nk egemen glerin din yorumu daima
baskc olmak zorundadr (ktem,1995:313).

Seluklu ve Osmanl Trk yneticileri slam-Arap rf ve adetlerine dayal Snni yorumu tercih
etmilerdir. Turul ve ar beyler, Xl. yzylda Abbasi Halifesinin hizmetine girdiklerinde ve sonra
ynetime geldiklerinde Emevi-Abbasi geleneine bal teokratik bir dzeni srdrmlerdir
(a.g.e:267).

Hanefi dnce Trk topluluklarnda ikiye blnm, bunlardan birisi, Maturidi dnce olup o
Hanefiliin zne sadk kalarak dini aklc yorumlarla ele almtr. Hanefiliin ikinci kolu ise Eari
dncedir. Seluklularda Maturidi dnce ile Eari dnce arasnda bir rekabet gzlenmitir.
Osmanl ulemas Hanefiliin Eari kolunu tercih etmitir (a.g.e:286).

Trk tarihinde Aleviinin olumasnda Babai Ayaklanmas, ah Kulu syan, eyh Bedrettin Olay,
ah smail ile Yavuz Arasndaki mcadele ve aldran sava ve Yenieri Ocann kapatlmas gibi
olaylar etkili olmutur. Ancak bunlarn iinde en belirleyici olan phesiz Yavuz Selim ve ah smail
arasndaki atma olsa gerektir.

Sait Baere (1998:56) gre Anadoluda Alevilik, byk lde ah smail ile Yavuz Sultan Selim
arasndaki atmann bakiyesidir. nk o tarihe kadar ran-Osmanl inanlar bugn dndmz
kadar farkl grlmyordu. Yavuz Selim, ran siyasetinin etkisi altnda bulunan Erdebil Tekkesinin
Anadoludaki nfuzunu krabilmek iin daha gl bir inan otoritesi olan hilafeti getirdi. Halk
arasnda taban bulamamakla beraber bunun yannda Arap Mslmanlnn Eari anlayn
medreselere yerletirdi. Bylece resmi otorite ile Alevi kitle arasnda sren atma, bugn AleviSnni atmas diye bilinir. Bu gerekte doru deildir, doru olan Eari ve Maturidi zihniyetlerin
atmasdr. Buna ramen devletin en kkl bir kurumu olan Bektai-Yenierilik, Maturidi
karakterini devam ettirmitir.

Earilerle Maturidiler arasnda esasta deilse de ayrntlarda baz farkllk ve anlamazlklar

bulunmaktadr. Bunlarn en nemlileri yle sralanabilir (Flal,1980:51-55):

1. 1. 1. 1. Czi irade: Earilere gre czi iradeyi yaratan Allahtr. Maturudilere gre
czi irade Allah tarafndan yaratlmaz.
2. 2. 2. 2. Kesb: Earilere gre kesb, kulun gcnn Allahn takdirine yaklamasdr. Bu
durumda kesb de aynen fiil gibi Allahn yaratdr. Maturidi, kesbin tamamen kulun
kudreti ve etkisiyle doduu grndedir.
3. 3. 3. 3. Husun ve kubuh: Earilere gre husn ve kubuh(bir eyin iyi veya kt oluu)
aklla bilinemez. Maturidilere gre husun ve kubuhun aklla bilinmesi mmkndr.
4. 4. 4. 4. Marifet: Earilere gre Allah bilmek eran (dinen) vaciptir. Maturidilere
gre Allah tanmak ve bilmek aklen vaciptir.
5. 5. 5. 5. Tekvin: Earilere gre tekvin, hakki bir sfat deil, itibari bir sfattr.
Maturidilere gre tekvin, kudret ve irade gibi gerek bir sfat olduu grndedirler.
6. 6. 6. 6. Nbvvet: Earilere gre nebilik iin erkek olmak art deildir. Kadnda nebi
(peygamber) olabilir. Onlara gre Havva, Meryem, Asiye, Sare, Hacer, Hz. Musann
annesi birer nebidirler. Maturidilere gre kadnlarn peygamber olmas caiz deildir.
7. 7. 7. 7. Teklif-i Ma-la Yutak (Kula gc yetmeyecei eyleri Teklif): Earilere gre
Allahn insann gc dnda kalan (cisim yaratmak, ge kmak, umak vb.) bir eyin
yaplmasn emretmesi ve kullarn bununla mkellef klmas caizdir. Maturidilere gre
byle bir teklif caiz deildir.
8. 8. 8. 8. Sebep ve hikmet: Eariler gre Allahn fiilleri iin bir sebep aranmaz ve bir
hikmete de bal deildir; nk Allah yaptklarndan sorumlu deildir. Maturidilere gre
ise Allahn fiilleri bir hikmete baldr ve bir sebebe dayanmaktadr, nk Allah abesten
mnezzehtir.
9. 9. 9. 9. Kuran: Earilere gre Kurann bazs bazsndan byktr. Maturidilere
gre bu doru deildir.
10. 10. 10. 10. Ezelde Maduma Hitab: Earilere gre Allah ezelde mkellimdir (Konuan)
Maturidiler bunu kabul etmezler ve Allahn ezelde Konuan olmadn sylerler.
11. 11. 11. 11. badetler: Earilere gre Mslman olmayanlar da ibadet etmekle
mkelleftirler ve eer ibadet etmezlerse ceza greceklerdir. Maturidiler ise Mslman
olmayanlarn ibadet etmekle mkellef olmadklarn ve dolaysyla ibadetlerini
braktklarndan dolay ceza grmeyeceklerine inanrlar.

12. 12. 12. 12. rtidat (Dinden Dnme): Earilere gre dinden dnen Mslman, yeniden
iman ederse eski iyilik ve ktlkleri geri dnm olur. Maturidilere gre ise, yeniden
iman eden kimsenin dinden dnnden nceki iyi ve kt amelleri geri gelmez.
13. 13. 13. 13. Tvbe-i Yes: znt halinde tvbe Earilere gre kabul edilmez. Maturidiler
gre ise kabul edilir.
14. 14. 14. 14. man: Earilere gre iman artar,eksilir. Maturidilere gre ise, iman ne artar ne
eksilir.
Yukarda grld gibi Maturidiler, Earilere gre daha aklcdrlar ve dinsel konulara daha aklc
ve felsefi yaklamaktadrlar. Eer Aleviler inanta Maturidi iseler, daha aklc olmalarnn temeli
buraya dayanabilir. Sait Baerin ifade ettii gibi, Anadoludaki Snni halk da Maturidi inanc
benimsedii iin Alevi-Snni halk arasnda o tarihlerde bir eliki ve ztlk olmam, buna karlk,
Eari inanc benimseyen ulema ve devirme ynetici zmre ile Alevi halk arasnda ztlk ve atma
yaanmtr.

Yine eer Yavuz Selim dneminden itibaren ulema ve aydn zmre Eari inanc benimsemise, o
tarihten sonra Osmanl Devletinin akl ve bilimden yava yava uzaklamaya balamas kanlmaz
olacaktr. Nitekim, Katip elebi (1609-1656), Fatihin Sahn- Semana koyduu felsefe ve pozitif
bilimlerin programlardan karlmasn eletirmi, aritmetik, geometri, astronomi ve corafya bilen
mftlerle bilmeyenlerin verdikleri fetvalarn farkl olacan, rneklerle aklam ve bu bilimlerin
medreseliler iin gerekli olduunu yazmtr. rnein eyhlislama alt ay gece at ay gndz olan
yerlerde be vakit namazn nasl klnacan ve orucun nasl tutulacan sormu, fakat eyhlislam,
corafya ve astronomi bilgisinden yoksun olduu iin bu sorular cevaplandramamtr (Akyz,
1999:108).

Trkler, Orta Asyada iken tek bir millet ve btnsel bir toplum deildi. Horasandan Asya ilerine
oradan Sibiryaya kadar farkl Trk boylar ve devletleri vard. Dolaysyla benzerliin yannda
farkllamalar da vard. Bu nedenle Anadolu Alevi ve Bektaileri hangi boydan geliyorsa o izleri
tarlar (Bal,98/8:39).

Bugn Trkiyede Aleviler; epniler, Tahtaclar, Kzlbalar, Sralar, Abdallar, Nalclar, Gleniler, Eli, Tat, Amuca, Arapkirli, Talibi,
Bektai gibi gruplara ayrlrlar. Bunlarn hepsi standart Trk kltrn temsil etmektedirler (Trkdoan,1995:117,208).

SONU
Alevilik; Hz. Aliden adn alan, onun soyu ve onu takip edenler tarafndan kurulmu bir tasavvufi
yoldur. Alevilikte on iki imam inanc nemli bir yere sahiptir. Bu ynyle Alevilik bir slam
inandr. Ona slam inanlar dnda bir kimlik aramak tarihsel ve sosyal gereklerle
badamamaktadr. Bu, Aleviliin saf slam inanlar olup, onun dnda bnyesinde hibir inanc ve

kltr barndrmad anlamna gelmemelidir. Evrensel dinler, ayn kaynaktan ktklar ve ayn
temel inanlar benimsedikleri iin Aleviliin Musevi ve Hristiyan unsurlar tamas son derece
doaldr.

Bundan baka Anadolu Alevilii, Batnilik, Yesevilik, Haydarilik, Kalenderilik, Melamilik, Hurufilik,
Yunan felsefesi, tasavvuf gibi akmlardan ve amanizm gibi inan ve kltrlerden etkilenmi bir
dnce ve inan sistemidir. Ayrca, bir toplumun daha nceki kltrn tamamen silip yok ederek
yeni bir kltr ikame etmesi mmkn deildir. Bu nedenle Aleviliin Orta Asya Trk kkenli inan ve
kltrlerle balantl olmasnn garipsenecek bir yan da yoktur. Nitekim Alevilikte kadna verilen
deer ve eitli dinsel trenlerde kurban kesilmesi amanizme dayanmaktadr.

Alevilik, bugnk halini Anadoluda aldna gre burada yaayan topluluklarn kltrlerinden
etkilenmemesi mmkn deildir. nk birlikte veya komu yaayan toplumlar arasnda istense de
istenmese de kltr al verileri olacaktr. Onun iin Anadolu Alevilii bu topraklar zerinde bulunan
toplumlarn kltrlerinden de etkilenmitir. rnein, paganizmin bakiyesi olan yatrlara aput balama
geleneine hem Alevi hem de Snni toplumunda rastlanmaktadr.

Anadolu Aleviliinin olumasnda en byk etken Hac Bekta Velidir. O, Sulucakarahyk (Hacbekta)e yerletikten sonra bu
blgedeki insanlar irat etti ve gayri Mslimleri de sevgi ile slam dinini ararak onlarn bu dine inanp benimsemelerini salad,
bylece Anadolunun Trklemesine ve slamlamasna katkda bulunmutur.

Bundan baka Hac Bekta Veli, Anadoluda dedelik rgtn kurarak Trk boylarn birbirine
balad ve bugn iin bile hayranlkla baktmz muazzam bir dayanma ve sosyal kontrol
mekanizmasn gelitirdi. Ayrca Bektailik tarikatn kurarak soydan Alevi olmayan insanlarn manevi
eitimlerini zerine ald. Bylece kendisinden feyz alan btn insanlar ahlak bozukluklarndan
kurtararak topluma ve insanla faydal olgun birer insan olarak yetitirmeye alt.

Ayrca Hac Bekta Veli gerek kadna verdii emsalsiz deerle ve gerekse bilimin nemine dikkat
ekmekle, kendi an aarak 20. ve 21. yzyllarn adam olduunu kantlamtr.

zellikle Yunan filozoflarndan Platon ile Plotinosun dnceleri tasavvufla ve dolaysyla Alevilikle badamaktadr. nk, Alevi
din anlaynn temelinde Tanr sevgisi ve Onun eseri olduundan dolay insan sevgisi yer almaktadr. Alevi din anlaynn zn
ekilsel ibadetlerden ok insan ilikileri tekil etmektedir. Bu inanca gre kii, dardan ne kadar iyi birisi gibi grnrse grnsn, eer
insan kalbi kryor, insanlara zulm ve ktlk yapyorsa gerek mmin saylmamaktadr. nk, mmin kelimesi, iman eden demek
olduu gibi, kendisinden emin olunan ve kendisine gvenilen anlamna da gelmektedir.

Alevilikte, Platon ve Plotinos gibi filozoflarla eitli din ve kltrlerde bulunan ruh g inanc da vardr. Ayrca zaman zaman
Snnilerde de rastladmz kurtulu inanc da yer alr. Bu inanca gre, on iki imamlardan Mehdi bir gn dnyaya geri dnecek;
adaletsizliklerle dolu olan bu dnyada hakszlklar ortadan kaldracak ve dnyaya yeniden bir dzen verecektir.

Alevilikte ama, tasavvuf idealine gre kamil insan yetitirmek olduu iin bu olgunlua erien insan; insanlar arasnda din, rk, dil ve
inan farkllklarn gzetmeyecek ve varln birlii ilkesine gre herkesi bir grp Tanrnn yarat olarak kutsal kabul edecektir.
Sonuta bu; topluma birlik, btnlk ve huzur getirecek ve demokratik toplumun kurulmasnda yardmc olacaktr.

Alevilii btn ynleriyle bir makalede inceleyebilmek mmkn olamaz. Bu

sebepten dolay Dergimizin gelecek saylarnda bu yaznn devam saylabilecek Alevilikte
Temel inan ve Uygulamalar adl yazya da ver verilecektir.

KAYNAKLAR

Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkbeleri I, ev: Tahsin Ycel, stanbul, M.E.B. Yaynlar,1995.
___________ Ariflerin Menkbeleri II, ev: Tahsin Ycel, stanbul, M.E.B. Yaynlar,1995.
Ahmed-i Yesevi.
Divan- Hikmet Semeler, Hazrlayan: Kemal Eraslan, Ankara, Kltr
Bakanl, Yaynlar, 1991.
Akyz, Yahya. Trk Eitim Tarihi, stanbul, Alfa Yaynlar,1999.
Arslanolu, brahim. Yazar belli Olmayan bir Ftvvetname,Ankara, kltr Bakanl,1997.
________________ Cibali Oca ve Taliplerinin Alevilikle lgili Grleri, G..Hac Bekta Veli
Aratrma Dergisi, 99/12 :115-138.
Aster, Von. Felsefe Tarihi, A..DTCF., Felsefe Blm(oaltma), 1971.
Bal, Hseyin le Sylei. Syleen: Ayhan, Aydn. Ankara, G.. Hac Bekta Veli Dergisi, 98/8:3549.
Baer, Sait. Heterodoksi Nakilik-Bektailik, Ankara, G.. I. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli
Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1999:55-58.
Bak, Ayhan.Kltrel Sreklilik erevesinde Devlet Anlay ve Bektailik, Ankara, G.. I. Trk
Kltr ve Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1999:63-70.
Birand, Kamran. lka Felsefe Tarihi, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar,1987.
Bozkurt, Fuat. Aleviliin Toplumsal Boyutlar, stanbul, Tekin Yaynlar,1990
Bozkurt, Nizam. Aleviliin Oluumu, Alevilerde Cem badeti, ?, ?,
Eri, Osman. Bektailikte Tasavvufi Eitim, G.. Hac Bekta Veli Dergisi, 99/10:173-196.
Er, Piri. Yozgat li Merkez Kababel Kynde Alevi nanlar, Trk Halk Kltrnden
Derlemeler, Ankara, Kltr Bakanl, Hagem Yaynlar, 1994: 35-46.
Erz, Mehmet. Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Ankara Kltr Bakanl Yayn,1990.
Erzurumlu . Hakk. Marifetname, Sadeletiren: M.Fuat Baar, stanbul, Alem Ticaret ve
Ltd irketi,?.

Yayn

Fazl, Necip. Bat Tefekkr ve slam Tasavvufu, stanbul, byk Dou yaynlar,1981.
Flal, E. Ruhi. amzda tikadi slam Mezhepleri, stanbul,1980.
_____________Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Konya, Seluk yaynlar,1996.
Frat, Atilla. Anadolu Alevilii, Hac Bekta Veli Dncesi ve Trk Yaamna Etkileri,
G.. I.Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1999:
Ggn, nder. Hac Bekta Veli ve nsan maj, Ankara, G.. I.Trk Kltr ve Hac
Bekta Veli Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1999:143-154.
Glan, Hasan. Pir Hac Bekta Veli ve Alevi-Bektailiin Esaslar, stanbul,1975.
Gner, Ahmet. 6 Byk Tarikat, ?, ?.
Gngr, Erol. slam Tasavvufunun Meseleleri, stanbul, tken Yaynlar,1982.
__________ Tarihte Trkler, stanbul, tken Yaynlar,1992.
Gven, Mustafa (Alevi Dedesi) le Sylei. Syleen: brahim Arslanolu, G.. Hac Bekta Veli,
Dergisi, 99/9:41-64.
bn Haldun. Mukaddime I, ev: Zakir Kadiri Ugan, stanbul, M.E.B. Yaynlar, 1990.
nan, Abdlkadir, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul, 1976.
Kafesolu, brahim. Trk Milli Kltr, stanbul, Boazii Yaynlar,1984.
Klal, A. Taner. Siyaset Bilimi, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar, 1997.
Kprl, Fuad. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, Diyanet leri Bakanl
Yaynlar, 1984.
Kurtolu, Zerrin. Plotinusun Ak Kuram, Ankara, Gndoan Yaynlar,1992.
Kyel, Mbahat. Felsefeye Balang, stanbul, M.E.B. Devlet Kitaplar Yaynlar,1977.
Mutlu, smail. Mezhepler Nasl Ortaya kt, stanbul, Mutlu Yaynclk, 1994.
Noyan, Bedri. Trkte Tasavvuf ve Bektailikte nsan Haklar, Ankara, Hac Bekta Veli
Dergisi, 98/5:53-58.

ktem, Niyazi. Laiklik-Din ve Alevilik Yazlar, stanbul, Der Yaynlar, 1995.

Plotinus. The Six Enneads, Translated By Stephen Mackenna and B.S. Page, U.S.A.
William Benton Publisher,1952.
Saram, brahim. Emevi-Haimi likileri, Ankara, Ttrkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1997.
Smer, Ali. Hac Bekta Velinin Bilimsel Ynleri, Ankara, 1975.
Tai, Kemalettin. Kuzey Irakta nan Gruplar ve Bunlarn Anadolu Halk nanlar le
ev: Beyan Otrak zata, G.. Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, 98/6:145-

likisi,
158.

Tercman Gazetesi. Mezhepler ve Tarikatlar Ansiklopedisi, stanbul, Tercman Aile ve

Kitapl Yaynlar, 1987.

Kltr

Tercman Gazetesi. Ansiklopedik slam Lugat, stanbul, Tercman lmi Aratrma Grubu
Teknik Kadrosu Yaynlar, 1982.
Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Vakf. Trk Kltr ve Hac Bekta Veli, Ankara, Trk Kltr ve
Hac Bekta Veli Vakf Yaynlar, 1988.
Trkdoan, Orhan. Alevi-Bektai Kimlii, Tima Yaynlar,1995.
Trkiye Diyanet Vakf. Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yayn,
1993.
Ylmaz. H. Ahmet Srr Dedebabann Bektai Tarikat, Ankara, G.. Hac Bekta Veli
99/10:27-49.
Yrkan, Y. Ziya. Anadoluda Aleviler ve Tahtaclar, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar,
1998.
Zelyut, Rza. Hac Bekta Veli, stanbul, Hrriyet Ofset Matbaaclk ve Gazetecilik A. .,
___________z Kaynaklara Gre Alevilik, stanbul, Yn Yaynclk, 1992.

1990.