Doktoratura Alva Dani Fakulteti I Gjuheve Te Huaja Departamenti I Gjuhes Italiane

UNIVERSITETI I TIRANS
FAKULTETI I GJUHVE T HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHS ITALIANE
NDIKIMI I SHKRIMTARVE T LETRSIS ITALIANE
N KRIJIMTARIN E KOLIQIT
Punim pr gradn Doktor
n Letrsi
(Studime krahasimtare)
Dizertantja
Udhheqs shkencor
Alva Dani (Halluni)
Prof. Dr. Ymer iraku
Tiran, 2013
Ndikimi i shkrimtarve t letrsis italiane

n krijimtarin e Koliqit
LETRSI
STUDIME KRAHASIMTARE
Punim pr gradn Doktor
Prgatitur nga
Udhheqs shkencor
Alva Dani (Halluni)
Prof. Dr. Ymer iraku
Tiran, 2013
Falenderime
Dshiroj t shpreh mirnjohjen time t thell e njkohsisht t

falenderoj t gjith ata q ndikuan n ecurin e mbar t ktij procesi
studimor, t gjith ata q me mendimet apo sugjerimet e tyre m ndihmuan e
m mbshtetn pr ta uar deri n fund kt nism t rndsishme pr
profesionin dhe punn time.
U jam mirnjohse t gjitha strukturave t Fakultetit t Gjuhve t
Huaja t Universitetit t Tirans, n vecanti Dekanen e ktij fakulteti Prof.
Dr. Klodeta Dibra dhe Shefin e Departamentit t Gjuhs Italiane, Prof. Dr.
Artur Sula, t cilt m mbshtetn dhe m dhan mundsin e realizimit t
ksaj faze t tret t studimit.
Falenderoj udhheqsin tim shkencor Prof. Dr. Ymer irakun, i cili me
shum prkushtim, m orientoi dhe m drejtoi n hapat e ktij studimi. Duke
m mbshtetur dhe duke besuar njkohsisht n punn time, ai m krijoi
bindjen e plot se gjrat q bhen me pasion e prkushtim projn
gjithmon vlera.
Shpreh gjithashtu mirnjohje pr t gjith profesort e Departamentit t
Gjuhs Italiane, t cilt padiskutim kan ndikuar dhe kan ln gjurm n
formimin tim filologjik e letrar.
S fundi, jo nga rndsia por thjesht nga renditja shpreh falenderime
pa fund pr familjen time t shtrenjt, e cila m krijoi mundsin e nj pune
t qet, justifikoi mungesn e pranis sime dhe t vmendjes sime duke m
dhn gjith tolerancn e duhur pr t ciln kishte nevoj ky studim i gjat
dhe i thelluar.
PASQYRA E LNDS
Hyrje
0.1 Prligjja e przgjedhjes s tems................................................................................i
0.2 Objekti, karakteri dhe synimet e punimit..................................................................ii
0.3 Strukrura e punimit.iii
Kreu I
Letrsia italiane e viteve t para t Nntqinds, proceset letrare
ku formohet Ernest Koliqi
1.1 Rryma dhe autor n kaprcyell mes Tetqinds dhe Nntqinds italiane.............1
1.1.1 Kriza e pozitivizmit: aspekte historiko-letrare.................................................3
1.1.2 Dekadentizmi: tematikat mbizotruese dhe Gabriele Danuncio.....................5
1.1.3 Kritika estetike: Benedeto Kroe dhe binomi intuit shprehje.....................9
1.2 Narrativa italiane e viteve t para t Nntqinds dhe kriza e ndrgjegjes ...........10
1.2.1 Psikologjizmi si ndikim n letrsin e kohs.................................................11
1.2.2 Personazhi dhe kriza e personalitetit .............................................................14
1.2.2.1 Letrsia dhe psikanaliza.....................................................................15
1.2.3 Narrativa e Luixhi Pirandelos .......................................................................15
1.2.4 Italo Svevo dhe Ndrgjegjja e Zenos ............................................................19
1.3 Perceptimi dhe mundsia e bashkjetess s dy botve letrare n nj shkrimtar...23
1.3.1 Kultura, qytetrimi dhe mendsia italiane si pjes e
pashmangshme e formimit dhe ndrgjegjes koliqiane................................24
1.3.2 Prkthimet n shqip t klasikve italian.......................................................28
1.3.3 Vshtrim mbi disa paralele t mundshme .....................................................30
1.4 Metoda krahasimtare si mundsi e nj studimi shkencor.......................................32
Kreu II
Prqasje mes Pirandelos dhe Koliqit
2 Pirandelo dhe Koliqi prmes disa elementeve biografike............................................38
2.1 Novela si shprehja m e mir e komunikimit me lexuesin ...................................40
2.2 Pirandelo, Koliqi dhe psikanaliza, si krkes e brendshme ................................42
2.2.1 Pirandelo dhe psikanaliza.............................................................................43
2.2.2 Koliqi dhe psikanaliza pirandeliane..........................................................45
2.3 Analiza psikologjike e individit si filozofi jete......................................................49
2.3.1 Motivi i vdekjes si kurth i paevitueshm e si pamundsi ............................50
pr t shijuar jetn
2.3.2 Motivi i vetvrasjes, shenj e krizs s ndrgjegjes.....................................52
2.3.3 Motivi i vetsakrifikimit prmes shitjes s trupit.........................................54
2.3.4 Nnshtrimi ndaj realitetit si dorheqje e hapur ndaj mundsive t s
ardhmes....................................................................................................56
2.3.5 Motivi i femrs si shndrrim dhe si viktim e pashmangshme e
shoqris..................................................................................................58
2.3.6 Motivi i knaqsis q buron nga gjrat e vogla...........................................61
2.3.7 Toni humoristik si shprehje e ndjenjs s t kundrts................................63
2.4 Personaliteti i shumfisht dhe varsia nga nj ambient intim .............................68
2.5 Stili i zhdrejt i lir .............................................................................................74
Kreu III
Prqasje mes Danuncios dhe Koliqit
3 Danuncio dhe Koliqi prmes elementeve biografike....................................................81
3.1 Si i njihte Danuncio shqiptart............................................................................... 84
3.2 Stili danuncian dhe Koliqi......................................................................................86
3.2.1 Fjala dhe fuqia e origjins s saj...................................................................89
3.3 Poeti dhe biografia e tij poetike si vetnjohje gjat procesit t krijimit: Il
Fuoco dhe Pasqyrat e Narisit................................................................93
3.3.1 Uji si pasqyrim pr t njohur fytyrn e vrtet..............................................98
ii
3.3.2 Natyra si komunikim i brendshm dhe sugjestionues pr

ndjeshmrin e shqisave..............................................................103
3.3.2.1 Melograno (shega) dhe lisi, metamorfoz e trupit dhe e shpirti......108
3.3.2.2 Kopshti si i vetmi element biografik dhe simbolik i vazhdueshm
gjat gjith krijimtaris...............................................................111
3.3.2.3 Harmonizimi i elementeve, nj orkestr vagneriane dhe model
darsme.........................................................................................115
3.3.2.4 Personazhet e pamunguar t kopshtit: poeti dhe figura femrore120
3.4 Motivi i misterit t s panjohurs si shprehje e dekadentizmit.............................125
3.4.1 Motivi i dekadencs.....................................................................................127
3.5 Muzika, krcimi dhe poezia si shprehje e kultit t s bukurs..............................127
3.5.1 Muzika.........................................................................................................130
3.5.2 Krcimi si kult estetik i prsosur.................................................................132
3.5.3 Poezia, shprehje e artit t t shkruarit..........................................................135
Kreu IV
Prqasje mes Dantes, Petrarks dhe Koliqit
4 Nj kthim n traditn klasike italiane138
4.1 Dante, Petrarka dhe Koliqi si nj nga prkthyesit dhe njohsit m t mire139
4.2 Brenga e Dantes dhe e Koliqit, nj breng shekullore t dbuarish............145
4.3 Receptimi i disa parimeve dhe teorive q udhhoqn rrugtimin dantesk t
Koliqit ..........................................................................................................150
4.4 Soneti si forma e perzgjedhur klasike..................................................................156
4.4.1 Tingllima e par e dashuris dhe Tanto onesta e tanto gentile...............159
4.5 Il Canzoniere e Petrarks si nj model tjetr klasik............................................163
4.5.1 Petrarka si model i shpalosjes s uni-t t tij shpirtror..............................164
4.5.2 De oppositis si nj teknik e prbashkt stilistikore...............................168
4.5.3 Aliteracioni................................................................................................170
4.5.4 Gjethe dafine si shenj lavdie pr artin poetik...........................................171
4.5.5 Nj qasje e shkurtr ideore vargjeve t Koliqit dhe t Petrarks...............173
Prfundime.....................................................................................................................181
Bibliografia.....................................................................................................................193
iii
Hyrje
HYRJE
sht e gabuar t konsiderosh, si model apo imazh t

shkrimtarit t madh, dik q prshtatet n mnyr t
prsosur me ambientin homogjen kulturor q e rrethon,
duke u kufizuar te nj gjuh e vetme, te nj sistem i
vetm letrar, te disa teknika t mbyllura vargzimi, te nj
rreth shoqror i mjaftueshm...
Claudio Guillen
0.1
Prligjja e przgjedhjes s tems
Przgjedhja e tems u b n varsi t interesave tona te studimit. Letrsia italiane

ofron nj pasuri t madhe arsyesh pr t cilat duhet ti referohemi, pr t cilat duhet ta
bjm pjes t rndsishme t studimeve tona, e pse jo edhe t krijojm prqasje t
mundshme me shkrimtar t letrsis son shqipe, t cilt pr arsye historike apo qoft
edhe pr arsye fqinjsie do t kalonin nj pjes t madhe t jets universiteteve apo
qarqeve kulturore e letrare italiane. I till ishte Ernest Koliqi. I par n kt
kndvshtrim bashkjetesash, mes kulturash e mendsish t ndryshme, ai na u shpalos si
nj shkrimtar tepr interesant, me lidhje tepr t ngushta me shkrimtart italian.
Fillimisht si nj kundrues i zellshm dhe pasionant i soneteve t Dantes dhe Petrarks, e
pastaj n kulmin e pjekuris s tij artistike n nj lidhje m t ngusht idesh e filozofish
me Pirandelon dhe Danuncion.
Mund t themi se nj studim i till, i gjr dhe i plot mungonte n panoramn e
studimeve letrare krahasuese. Autort italian n njrin rrafsh dhe Koliqi n rrafshin
tjetr do t synonin nj problematik studimore ende t pashterruar nga kritika letrare.
Jan t pakta studimet q prshijn qasje t ksaj natyre, madje mund t themi se kjo lloj
marrdhnie vetm sa prmendet npr shkrime kritike, pa i hyr asnjher nj studimi t
thelluar. Dhe ne mendojm se letrsit dhe shkrimtart e saj kan nevoj pr t njohur
origjinalitetin, ashtu edhe si kan nevoj t njohin aftsit receptuese dhe prpunuese t
gjith bagazhit letrar q mund t ofroj letrsia e madhe apo Weltliteratur si e quan
Gte. E n rastin ton terreni i prbashkt kulturor, mbi t cilin u zhvilluan dhe u
formuan shkrimtart e t dy kaheve ishte letrsia italiane. Zhvillimet e saj, q do t ishin
edhe produkt i nj zhvillimi t njkohshm t letrsis evropiane do t prcaktonin
drejtimet q do t merrte secila krijimtari individuale artistike. Kultura dhe mendsia e
prbashkt italiane do t ushqente jo vetm shkrimtart e saj gjenetik por edhe
shkrimtarin shqiptar, i cili jetoi dhe vdiq n Rom, duke na ln t gjithve trashgimi
qndrn m t madhe t studimeve albanologjike n Universitetin La Sapienza.
Hyrje
02 Objekti, karakteri dhe synimet e punimit
Ky studim i prket fushs s studimeve letrare krahasuese dhe synon t nxjerr n

pah prmes prqasjes disa karakteristika themelore letrare t secilit individualitet q
prbn n kt problematike studimi kahet e krahasimit. Shkrimtart e letrsis italiane
Luixhi Pirandelo, Gabriele Danuncio, Dante Aligieri dhe Franesko Petrarka do t jen
pikat e forta t referimit, q do t na ndihmojn, n njrin kah t prcaktojm disa tipare
thelbsore t karakterit letrar teorik dhe filozofik t shkrimtarit shqiptar Ernest Koliqi.
Zgjedhja e ktij shkrimtari nuk ishte aspak e rastsishme pr studimin ton. Edhe pse sot
ai sht nj nga emrat m t rndsishm t republiks s letrave shqipe, ai merret si nj
karakter m vete, si nj individualitet letrar q rritet e pasurohet jasht ritmit normal t
zhvillimit t letrsis shqipe t asaj kohe, duke marr prmasat e nj shkrimtari evropian,
dimensionin e nj letrari q do t ishte i pamundur pr letrsin e mirfillt shqiptare t
asaj epoke. Pra kahu tjetr do t prbnte nj figur ku jan grshetuar kultura, mendsi,
filozofi e ndjeshmri t ndryshme nga ato t tradits nga ku vinte, ku jan kultivuar dhe
pasuruar vlera e tipare t veanta, q do t ndikonin n formimin e nj personaliteti
letrar tejet t veant, q me gjith origjinalitetin e tij do t mbante peshn e artit t
ktyre mjeshtrave t njohur t letrsis italiane. Koliqi i pranon me ndgjegje t plot si
mjeshtrat q e udhhoqn n rrugn e tij t artit letrar.
Panorama letrare italiane e viteve t fundit t tetqinds dhe viteve t para t
nntqinds do t na ndihmoj n njohjen e shum teorive dhe fenomeneve q
karakterizuan kt epok, si psikologjia dhe psikanaliza, dekadentizmi dhe estetizmi, dhe
lidhjen e ngusht q krijuan me letrsin n prgjithsi dhe me personalitete t caktuara
letrare n veanti. Kto zhvillime q prfshin shoqrin dhe shkencat ndikuan n mnyr
t pashmangshme edhe tek shkrimtart, t cilt reaguan prmes veprave dhe shpalosn
kompleksitetin e filozofive dhe t idealeve q udhhiqnin jetn dhe veprn e tyre.
Przgjedhja e autorve italian u b n varsi t asaj q na sugjeroi kritika letrare dhe
vet vepra e Koliqit. Ai e njohu veprn e Pirandelos () n kohn kur ai ishte ende gjall,
por ashtu e njohu dhe e studioi me shum pasion edhe veprn e Danuncios (), megjithse
pas vdekjes, shkrimtar nga i cili do t psonte nj ndikim t veant. Por q t realizonim
nj kuadr sa m t plot t ktyre autorve q u receptuan n mnyr krejt t veant
nga Koliqi, nuk do mund t shmangnim edhe klasikt e mdhej, Danten dhe Petrarkn.
Nivelet e prqasjes do t ndryshojn n varsi t receptimit dhe natyrs s veprs.
Secili autor ka nj individualitet t caktuar, nj tendenc t caktuar me t ciln hyn n
letrsi, duke sjelle edhe risin letrare t kohs. Dhe ajo q goditi ndrgjegjen letrare t
Koliqit ishte pasdiskutim ajo aftsi e veant e t shkruarit dhe e t brit letrsi q i dha
emrin secilit shkrimtar dhe e bri t pavdekshm n tempullin e shenjt t letrave.
ii
Hyrje
03 Strukrura e punimit
Pr t realizuar qllimin ton ne e kemi konceptuar punn t ndar n pes
kapituj. Prtej kapitullit t par i cili mendojm t na shrbej pr t krijuar nj
panoram t prgjithshme t asaj letrsie dhe t atij zhvillimi kritik me t cilin u prball
Koliqi, kapitujt e tjer jan prqndruar n nj analiz m t hollsishme t marrdhnies
s tij me secilin prej shkrimtarve italian n veanti, mes t cilve kemi przgjedhur ata
q patn ndikimin m t dukshm dhe u receptuan n mnyr mjeshtrore nga intuita e
mpreht letrare e Koliqit. Punimi do t plotsohet me prfundimet dhe bibliografin e
specifikuar pr secilin autor dhe seciln pjes teorike. Kapitulli i par synon t na ofroj
nj baz teorike t nevojshme pr ecurin e prqasjes, duke u prqndruar n aspeketet
m t rndsishme letrare q ofronte periudha letrare s cils i jemi referuar, q shkon
nga fundi i tetqinds deri n vitet e para t nntqinds, 1920-1930. Teorit e reja q
lindn me krizn e pozitivizmit si dekadentizmi, psikologjizmi dhe shtrirja e tij n
krijimtarin e Pirandelos, teorit e psikanalizs dhe aplikimi i tyre n vepra t ndryshme
letrare, estetizmi dhe shfaqjet e tij n veprn e Danuncios etj mendojm se do t na
ndihmojn t kuptojm terrenin e letrsis italiane dhe shinat mbi t cilat duhej t kalonte
mbase pa mundur ti anashkaloj do shkrimtar pr s mbari, q vihet n marrdhnie t
drejtprdrejt me ta.
Po n kt kapitull menduam t prfshijm edhe disa nga arsyet pr t cilat Ernest
Koliqit u ndodh n Itali, pran letrsis dhe qytetrimit italian, pr t cilin ushqente nj
admirim t madh, pothuajse gjenetik. Disa jan arsye biografike, q lidhen natyrshm me
ndikimet e familjes e t qytetit t lindjes, me prirje t caktuara q do ta drejtojn at n
mnyr t pakthyeshme drejt Italis. T shumta jan edhe prkthimet e tij t klasikve t
njohur italian, q do t vinin n dy vllime n gjuhn shqipe, n ndihm t njohjes s
ksaj letrsie edhe nga nxnsit shqiptar. Kjo do t prbnte nj piknisje pr nj
hulumtim interesant dhe insistues n at lloj marrdheieje t veant q u krijua mes
Koliqit dhe ktij qytetrimi fqinj, e aq m tepr mes tij dhe kararizms s shpaloste pr t
e gjith letrsia italiane, duke filluar nga ajo klasike, e duke u ndalur n personalitete t
veanta t fillimit t nntqinds, veprat e t cilve i prjetoi me tr forcn perceptuese
t mendjes dhe ndrgjegjes s tij letrare e n gjith mjeshtrin e ndjeshmris s
shqisave.
Kapitulli i dyt synon nj analiz m t detajuar drejt argumentimit t tezs son
dhe zbret n nivelin e prqasjeve individuale mes autorsh dhe veprash t caktuara. N
qendr t ktij kapitulli vihet marrdhnia letrare mes Pirandelos dhe Koliqit, ku
pretendojm t qartsojm disa aspekte t diskutueshme nga kritika, t tilla si sht
trajtimi dhe prshkrimi i bots s brendshme shpirtrore t personazhit apo aspekti moral
dhe humbja e shum ekuilibrave t brendshm t individit q do t prbjn qendrn
rreth t cilave thuren subjektet e shum prej novelave t Pirandelos dhe t Koliqit. Se n
far mnyre e receptoi Koliqi noveln e Pirandelos dhe sa shtrirje gjetn teorit dhe
filozofit e tij n novelat koliqiane do t prpiqemi ta shtjellojm prmes nj analize
krahasuese n rrafsh prmbajtjesh dhe idesh dhe njkohsisht prmes shembujve
konkret t marra nga veprat prkatse t t dy shkrimtarve, si jan prkatsisht
iii
Hyrje
Novelle per un anno dhe prmbledhjet me novela Tregtar flamujsh dhe Hija e maleve, t
cilat do t vihen n shrbim t argumentimit t tezs son.
Po ashtu n kapitullin e dyt dhe t tret do t vazhdojm me t njjtn metod
pune dhe me t njjtn struktur prmbajtsore. Secili prej kapitujve do t kt n qendr
raportin letrar t krijuar mes shkrimtarve t tjer italian dhe Koliqit, dhe prkatsisht
n kapitullin e dyt do t shohim se n mnyr Koliqi e percepton ndjeshmrin e thell
danunciane, se sa impresionues pr t do t kishte qen stili i tij i veant dhe rndsia e
madhe q ai kushton prpunimit t fjals dhe ans estetike t tekstit. N ndihm t ksaj
pjese studimi do t na vijn veprat e tyre prkatse, Il Fuoco dhe Pasqyrat e Narisit, nga
ku do t krkojm t ilustrojm at stil aq t prpunuar dhe at shqipe t zhdrvjellt q
do t karakterizonte vazhdimsin e krijimtaris koliqiane dhe simpatin e shprehur t
Koliqit ndaj Danuncios, mjeshtrit t tij t deklaruar.
Do t pasoj me kt lloj trajtimi edhe kapitulli i tret, i cili do t fokusohet n nj
raport t veant shpirtror q kishte krijuar Koliqi me poett e mdhej t Italis e t
gjitha kohrave, me Danten dhe me Petrarkn. N ndryshim nga dy t part, nuk kemi m
t bjm m novela dhe proza poetike, por me nj gjini tjetr, q sht poezia, madje me
formn e saj m t prsosur sipas shkrimtarve tan q sht soneti. Megjithse kritika
mendon se poezia nuk sht pika m e fort e Koliqit, ajo mbetet gjithnj nj prurje
interesante e krijimtaris koliqiane dhe detyrimisht ngjall interes pr studiuesit, pr vet
formn e przgjedhur, tematikn e trajtuar dhe elementet e veanta biografike q e lidhin
sidomos me Dante Alighierin. Pranvnia e ktyre klasikve dhe e Koliqit na u duk si e
imponuar nga vet vargjet e Koliqit, t cilat q n fillim, q n tingllimn e par, na
njohin me dshirn e madhe t tij pr tu ngjar poetve t mdhenj, pr t krijuar vargje
po aq t bukura sa ato t poetve qi rrojn sa toka e sa qielli. Pr t realizuar kt
objektiv menduam t vm prball Tingllimat e dashuris s Koliqit dhe prkatsisht
Tanto gentile e tanto onesta t Dantes dhe Il Canzoniere t Petrarks.
Metoda e przgjedhur pr studimin ton sht metoda krahasimtare, metod e cila
na krijon mundsin e prqasjes apo pranvnies s shkrimtarve t msiprm dhe n t
njjtn koh mundsin e vzhgimit dhe t analizs s dy kndvshtrimeve, t dy teorive
apo filozofive, t dy botve shpirtrore dhe trsis s ndjeshmrive dhe emocioneve q
projn. Kjo metod krijon mundsin e nj komunikimi tjetr letrar, mundsin e nj
mnyre tjetr perceptimi t letrsis, duke na krijuar mundsin e nj kndvshtrimi t ri
analitik dhe kritik. Kjo mnyr t analizuari do t na ndihmoj t kuptojm se far
ndodh me ndrgjegjen njerzore q i prket nj kulture, q sht kultura e saj, kur
prballet me nj vepr q sht shprehje e nj kulture tjetr, t ciln mund t
pretendojm ta shohim jo vetm si nj takim me tjetrin, por edhe si nj mnyr pr t
shkuar tek tjetri. Metoda krahasimtare na lejon ti referohemi niveleve t ndryshme t
analizs, si n nivel temash dhe motivesh, teknikash stilistikore, ashtu edhe m thell n
nivel konceptimesh e teorish q lidhen me mendimet e tyre mbi njerzit dhe botn, mbi
artin e t shkruarit dhe me mnyrn e t krijuarit, koncepte q do t ndryshonin
rrnjsisht n varsi t epokave q u prkasin.
Jemi t vetdijshm se po ndihmojm me kt lloj studimi n fushn e studimeve
krahasuese, si nj fush e re e si nj disiplin e re, po ndihmojm gjithashtu n nj njohje
m t mir t marrdhnies s veprs s Koliqit me letrsin italiane t asaj epoke, duke
iv
Hyrje
u mbshtetur n nj krkim t pareshtur marrdhniesh, t cilat pasuruan n mnyr

progresive perceptimet tona dhe elementet e tyre prbrs, n nj shtrirje q shkon prtej
kufijve t nj letrsie, n nj dialog t gjall e lehtsisht t kuptueshm. Kjo do t
prbnte gjithnj e m shum nj rrugtim interesant q do t nxiste t grmoje m tej, jo
vetm n aspektin letrar t veprs, por edhe n at t jets s tyre, n hulumtimin e
paraleleve biografike q mund t shtynin ose edhe thjesht t favorizonin nj shkrimtar t
ndodhej pran nj shkrimtari tjetr, si prani dhe si ndrgjegje.
Bibliografia e przgjedhur, e kategorizuar sipas autorve, do t jet nj
mbshtetje e vazhdueshme qoft teorike, qoft praktike, n prgatitjen e ksaj teze, madje
shpeshher edhe nxitje pr verifime t vazhdueshme e krkime m t detajuara, q
ndihmojn n prgaditjen e nj studimi me baza sa m t thella shkencore dhe n
nxjerrjen e prfundimeve sa m t argumentuara.
KREU I: Letrsia e viteve t para 1900-s, terreni letrar ku formohet Ernest Koliqi
KREU I
LETRSIA E VITEVE T PARA T 1900-S,

TERRENI LETRAR KU FORMOHET ERNEST KOLIQI
T krijosh nj panoram t situats letrare t fillimit t viteve 900, t nj qytetrimi t

till si sht qytetrimi italian, prbn nj aspekt thelbsor t ksaj prqasjeje mes shkrimtarsh
(jo e leht pr tu realizuar), gj q vjen e pashmangshme pr vet natyrn e ktij studimi. Jo
vetm pr rndsin e madhe q kjo faz e letrsis mbart n prgjithsi n historin e letrsis
italiane, por edhe e sidomos pr t sqaruar situatn letrare me t cilin u njoh thellsisht dhe e
prvetsoi deri n aspektet m t veanta t saj shkrimtari shqiptar, Ernest Koliqi. Fati e solli q
ai ta njihte mir at, jo vetm nga studimi i vazhdueshm npr kolegjet dhe universitetet
italiane, por edhe sepse ushqente nj admirim t thell, gati gjenetik, pr kt letrsi dhe pr kt
qytetrim. Kjo do t na ndihmoj, gjat procesit t studimit ton q t sqarojm disa afrsi t
mundshme q shpalosen jo vetm prmes faqeve t veprave, por edhe gjat viteve t tij t jets
italiane si dhe prjetimeve t saj prmes lidhjeve t hershme me qytetin e vet t lindjes, me
Shkodrn.
Shembuj t ndikimit t letrsis italiane tek shkrimtar t tjer, gjenden edhe n letrsi t
vendve t tjera evropiane, jan t shumt ata q me vetdije apo pa vetdije u mbshtetn aty si
mbi disa themele t forta pr t ndrtuar pastaj veprat e tyre, ashtu si ishin t shumt edhe ata q
morn prej saj pjesza fenomenesh e individualitetesh t spikatura t cilt e karakterizuan at
letrsi n faza t caktuara t zhvillimit t saj. Letrsia italiane sht nj pjes shum e
rndsishme e formimit t Koliqit, nj pasion shum i madh i tij q e udhhoqi pr vite t gjata
dhe i tregoi me gjith seriozitetin e vlerave q mbart se far do t thot nj letrsi e pjell pr s
mbari.
1.1
Rryma letrare dhe autor n kaprcyell

mes Tetqinds dhe Nntqinds italiane
T flassh pr terrenin letrar t viteve t para t shekullit t ri duke anashkaluar fundin e

Tetqinds, sht pothuajse e pamundur. Kshtu nuk do t arrinim tu jepnim kuptimin e duhur
shum fenomeneve letrare, t cilat, megjithse do t zhvilloheshin gjat pjess s par t
Nntqinds, do t lindnin n fundshekullin e kaluar pr motive dhe arsye q do ti gjenim vetm
aty. Nj shekull, - do t shkruante nj studiues1, - sido q t jet, nuk mund t lind mesnatn e
1
M.Pazzaglia, Il Novecento, Zanichelli, Bologna, 1992, f. 3.
shekullit t mparshm, por vetm kur nj grup idesh, prfaqsimesh e ngjarjesh ndodh nga nj
grup aktorsh, e si pasoj edhe nga historiant, si nj tradit e re, e ndryshme; si nj zhvillim n
rrugn e qytetrimit. Disa autor, sidomos ato q do t merren n analiz m posht n kapitujt
e tjer t studimit do t jen ur lidhse dhe veprat e tyre do t shfaqin n mnyr t
paevitueshme karakteristika dhe elemente t fundshekullit dhe njkohsisht t fillimshekullit t
ri.
Mes fundit t Tetqinds dhe fillimit t Nntqinds skema e raportit mes kulturs dhe
nj qytetrimi t ri industrial filloi t diferencohej me nj sr pozicionesh t kundrvna, shpesh
t dhunshme, mes t cilve del n drit nj qndrim q lidhet me vizionin e intelektualve si nj
grup autonom. Koncepti i intelektualit n Italin e atyre viteve lind pr t treguar pikrisht
profesionistin e kulturs. Ajo q vlen t theksohet n kt faz sht cilsia e veant e
ndrgjegjes s grupit q karakterizonte kritikn shoqrore t ktyre intelektualve dhe q
rregullonte teorikisht marrdhniet e tyre me ato t komponentve t tjer t shoqris. Artisti
sht ai q nuhat dhe prpiqet t zbuloj vlerat m thelbsore, vlerat m t larta t cilat do t
ndihmojn n zhvillimin e shoqris. N nj prgjigj q i jep Ugo Ojetit, Gabriele Danuncio
shkruan:
U takon artistve tani, t cilt, t ushqyer nga shkenca, mund t prqafojn dhe t
prhapin termat q duken si t prjashtuar: analiz dhe sintez, ndjenj dhe mendim, imitim dhe
shpikje. U takon tani artististve t rindrtojn t trn. Vetm ata mund t jen njerzit
prfaqsues t nj shoqrie moderne, duke prdorur fjaln e Emerson-it, vetm ata mund t jen
shembujt, pruesit dhe mesazhet e ksaj epoke...2
N kt periudh kultura letrare vazhdon t drejtohet nga parimi i vjetr humanistoklasik. Edhe Paskoli e Danuncio morn shum nga kjo tradit, duke ndjekur shembullin e
Karduit, i cili nga humanizmi dhe nga romanticizmi kishte marr idealin e poetit edukator dhe
themeluesit t ndrgjegjes dhe kulturs kombtare. Italis s Karduit do ti kundrvihet ajo q
thuajse gjat dhe shum ngadal e shum m von do t tejkalohet nga afirmimi tepr i
mundimshm i tradits s Nntqinds.
Fenomeni letrar, si sht e natyrshme, u shoqrua nga dukuri politiko-shoqrore, t cilat
ndikuan drejtprsdrejti n zhvillimet letrare t kohs. Letrsia pasqyronte raportet e shoqris
dhe kriza e ksaj shoqrie do t ndryshonte n mnyr t padiskutueshme rrjedhn e mendimit
dhe t ndjesis s ksaj letrsie. Para se t filloj nj dialogim mbi poetikat e reja q po lindin n
fundin Tetqinds, M.Pazaglia3 propozon q tu kushtohet vmendje dy aspekteve:
S pari, faktit q kto poetika lindin mbi bazat e nj perspektive t ndryshuar historike,
kulturore dhe ekzistenciale dhe, s dyti, q kto poetika duhet t konsiderohen n raport me nj
numr m t madh lexuesish, prodhuar si rezultat i rritjes kulturore t borgjezis t aristokracis
puntore dhe proletariatit, q prmes lufts shoqrore prpunoi nj kultur t veten. Kjo do t
ndihmonte n nj rindrtim m t sakt t skems letrare dhe t arsyeve q uan n drejtime a
tendenca t caktuara
2
A.Brigandi, Gli intelletuali del primo 900, n P.Pullega, Scrittori e idee in Italia. Il Novecento, Zanichelli,
Bologna, 1975, f. 40 44.
3
M.Pazzaglia, Il Novecento, Testi critica con lineamenti di storia letteraria, Zanichelli, Bologna, 1992, f. 4.
1.1.1 Kriza e pozitivizmit

N fund t Tetqinds theksohet gjithnj e m shum kriza e pozitivizmit dhe shoqrohet
me nj ankth ndaj asaj q sht e re dhe e ndryshme. Prparimet shkencore kishin sjell me vete
zhvillimin teknologjik, e si pasoj at industrial, q sigurisht solli edhe ai nj revolucion n
raportet njerzore dhe politikat e shteteve. Kontradiktat e shoqris kapitaliste evropiane bhen
gjithnj e m t thella. Regresi agresiv dhe reaksionar i politiks s klass borgjeze sunduese, si
n brendsi t shteteve t veanta me shtypjet e vazhdueshme t konflikteve shoqrore, apo edhe
n raportet mes vet shteteve, me shtimin e luftrave imperialiste dhe koloniale, do t onte n
braktisjen e idealeve njerzore dhe romantike, q kishin ushqyer shpirtrat m t mir t gjysms
s par t shekullit dhe kishin udhhequr n nj far mase historin e popujve. Dhe kto
ndryshime politike, shoqrore dhe psikologjike ndikojn haptazi n kt periudh si n
mendimin filozofik, ashtu edhe n aktivitetin letrar. Lindja e tendencave antidemokratike dhe
antipopullore n jetn politike t shtresave t ndryshme, rritja e armiqsis s nj pjese t madhe
t klasave drejtuese ndaj shtresave m t ulta dhe krijimi i disa tensioneve t rrezikshme
ndrkombtare, ende larg shprthimit t nj konflikti t prgjithshm, prkon ngado me nj rnie
t shpejt t ideve pozitiviste. Borgjezia po i shmangej gjithnj e m shum ideologjis me t
ciln ishte identifikuar pr vite me radh pr tiu prkushtuar problemeve shoqrore q krkonin
mjete t reja njohjeje. N vitet e fundit t shekullit, kundrvnia ndaj pozitivizmit bhet gjithnj
m e thell e m e ndezur, prmes veprs s shum mendimtarve me prejardhje dhe formim t
ndryshm. Kritika t rrepta lindin ndaj ideve pozitiviste q konsistojn n mosnjohjen e
elementeve, t cilt nuk prkojn me faktin, apo nuk mund t shpjegohen me terma
pragmatist dhe materialist, t till fenomene, si: inteligjenca, krijimi artistik, ndjenjat dhe
pasionet.
Q nga Saint Simon e Comte, tek Spenseri, pozitivizmi kishte qen nj filozofi e zhvillimit
dhe e progresit, ose m mir e progresit prmes zhvillimit. Shoqria njerzore do t kishte kaluar
nga mbretria e nevojs tek mbretria e liris pr t vetmen vler t revolucionit t paqt
industrial, pa pasur nevoj pr krizn e dhunshme t revolucionit politik.
Motoja kryesore e pozitivizmit ishte gjetja e faktit, eksperimentimi, vrtetimi i tij dhe
besimi n t. Bindja se me metodat e krkimit t shkencave t natyrs mund t shpjegoheshin
edhe fenomenet e aktiviteteve njerzore, u b mbshtetje e fuqishme pr ta4. Pra, pozitivistt
mendonin se mund t shpjegonin do lloj realiteti, prfshir ktu edhe njeriun e shpirtin e tij. Por
ky fakt bhet i papranueshm edhe nga kndvshtrimi shkencor. Kshtu pr shembull, nuk sht
e mundur t konsiderosh fenomenin e jets organike si nj shtje vetm fizike dhe inorganike,
aq m pak mund t trajtojm fenomenin historiko-shoqror njerzor si nj shtje biologjike.
Njeriu, megjithse jeton i rrethuar nga nj mjedis shoqror, ai sht nj qenie unike dhe e
paprsritshme, dhe asnj mekanizm, sado i sofistikuar, nuk mund ta parashikoj dhe ta
shpjegoj deri n fund. Kjo, pr faktin se tek njeriu sht e mishruar edhe dika tjetr q nuk ka
lidhje me logjikn shkencore, por q ndoshta vetm arti, poezia apo metafizika mund ti afrohen
4
S. apaliku, Pozitivizmi n Estetika moderne, Ombra GVG, Tiran, 2004, f. 54
n mnyr instiktive. Kjo sipas Guglielmini/Grosser5 do t thot se kategorit, konceptet dhe

ligjet shkencore, m shum se sa t na rrfejn thelbin e vrtet t gjrave, na ofrojn disa
abstragime konceptuale t dobishme, disa rregulla q na ndihmojn vetm t parashikojm
sjelljen e prgjithshme t disa fenomeneve t eksperiencave konkrete, por q nuk na shrbejn ti
shpjegojm ata. I till sht edhe ridimensionimi i konceptit t kohs nga filozofi francez
Bergson (1859-1941), gj q ndikoi thellsisht n veprat e shum shkrimtarve. Kjo koh
subjektive nuk mund t jet e matshme matematikisht; sipas Bergsonit ajo sht nj prbrje
cilsore, ku bashkohen dhe ngatrrohen kujtesa e t shkuars, e tashmja dhe pritshmrit e s
ardhmes. Vetm intuita e brendshme e poetit (m shum se ajo e shkenctarit) mund t na e bj
m t prekshme eksperiencn reale t kohs.
Prsa i prket situats s fillim shekullit t ri n Itali, duhet thn se aty pozitivizmi kishte
vdekur shum prpara se t lindte, megjith koalicionin e madh antipozitivist. N nj vend t
rn ekonomikisht si Italia e asaj kohe, pozitivizmi ishte i destinuar t arrij shum von, dhe me
t arritur do t ecte npr nj rrug tepr t ngusht dhe me shum pak frymmarrje. Mund t
konsiderohet nga kritikt si nj filozofi pa rrnj t ngulura n shoqrin civile nuk mjaftuan
vetm entuziazmi dhe guximi antitradicionalist pr ti dhn jet dhe dinjitet nj mendimi q n
shoqrin italiane t kohs ishte anakronist, dhe duhej t shfaqej prball sulmeve t
spiritualistve laik dhe t atyre klerikal, thellsisht i pafrutshm6. Duhet thn q nuk ishte nj
filozofi pr s mbari, nuk ishte nj filozofi origjinale, dhe jo nj filozofi e s ardhmes. Kur
mbrriti n Itali dhe pati shklqimin e saj m t madh n dhjetvjearin e fundit t shekullit, n
vendet prej nga vinte ishte n ort e fundit t rnies. Filozofia shkencore ne Itali ishte shum e re
dhe shum pak e zhdrvjellt dhe reagimi ishte tepr i dhunshm. N vend q t korrigjonin
gabimet e sistemit, vren Pazzaglia, u prshtatn me rrymat e reja filozofike, e zgjidhn
materializmin e tyre n nj pije t padmshme spiritualiste, shfuqizuan ngarkesn polemike t nj
filozofie antimetafizike n nj eklektizmm pajtues. Por kjo filozofi pozitiviste e zhvilluar n
Itali nuk ishte nj filozofi me rrnj t forta e pr pasoj me shtrirje t gjr, si ndodhi n vendet
e tjera.
N kt fundshekulli intelektualt ndjehen t pasigurt dhe vet letrsia ndjehet n kriz.
Ajo shpreh gjithnj e m shum mosbesim dhe rebelim ndaj ideologjis borgjeze t zhvillimit,
shkrimtart ndjehen viktima t nj organizimi shoqror q mbshtetet mbi fuqin e pasuris. N
kt mnyr ata ndryshojn edhe marrdhnien e tyre me publikun. N periudhn romantike apo
pozitiviste shkrimtari ishte zri i popullit, ishte udhheqja e tij, ndrgjegjja intelektuale me t
ciln identifikohej nj shoqri. Ndrsa n epokn e re kapitaliste, ai parandien vetmin e nj
shoqrie q tashm e mohon, duke vlersuar si prioritar interesin material. Shkrimtari mbyllet n
vetvete ose i kundrvihet turms, duke shndrruar kompleksin e inferioritetit n krenari, n
krenarin e artit dhe t vlerave letrare q prfaqson. Tashm ata mbrojn idealin e artit pr
artin; t nj arti, pra t nj poezie si pohim i pastr i bukuris, larg do shqetsimi moral e
qytetar...7
5
Guglielmini/Grosser, Limmaginario letterario, Il novecento, Principato, 1994, f.18

M. Pazzaglia, Testi e critica con lineamenti di storia letteraria. Il novecento,Zanichelli, Bologna, 1992 f.
7
Po aty, f. 5.
6
107
M 1889 botohet libri i par i Gabriele Danuncios Il piacere (Knaqsia), q prmban

tashm nj sr motivesh dekadente. M 1891 Paskoli boton prmbledhjen e par me poezi
Myricae, ku shprehet qart nj ndjeshmri e re poetike, shum e ndryshme nga ajo e Karduit.
Malombra sht romani i par i Antonio Fogacaros, ku przihen dendur elemente t nj
spiritualizmi romantik dhe disa shenja reagimi ndaj pozitivizmit, me nj butsi dhe nj mjeshtri
psikologjike dhe estetike, q duket sikur e prshpejtojn at q do t vinte menjher pas,
dekadentizmin. Danuncio, Paskoli e Fogacaro jan tre nga shkrimtart m prfaqsues t
periudhs mes viteve 1890 dhe 1910, dhe tre prfaqsuesit m t mdhenj, t paktn pr disa
aspekte t artit t tyre, t dekadentizmit italian. Po pr t qen sa m t sakt n kt kronologji
historike letrare, duhet t kemi parasysh se, nga njra an, mendimi dhe arti i ktyre shkrimtarve
jan t kushtzuar n nj far mase nga kultura pozitiviste dhe nga eksperienca letrare e verizmit,
ndrkoh q, nga ana tjetr, provojn kundrvnien e veprs s Benedeto Kroes, si n rrafshin
etik dhe intelektual, ashtu edhe n at t idealeve estetike, nj mendimtar q ndikoi thellsisht
dhe gjersisht jo vetm n hapsirn filozofike, por edhe n mbar kulturn italiane.
1.1.2 Dekadentizmi: tematikat mbizotruese

dhe Gabriele Danuncio
Termi dekadentizm, sipas shum kritikve sht nj term mjaft imponues, q prfshin jo
vetm letrsin e viteve t fundit t tetqinds , por shtrihet pothuajse n t gjitha lvizjet
artistike-letrare t shkrimtarve dhe artistve t Nntqinds. Fillimisht prfaqsonte nj term
mjaft polemik, pasi, nga njra an, do t thoshte nj form e re ndjeshmrie dhe nj shije e re
letrare, q, duke iu referuar disa sjelljeve t romantikve, krkonte t zbulonte zonat e fshehura t
realitetit psikik dhe natyror s bashku me nj shprehje artistike m t prpunuar dhe elegante.
Nga ana tjetr, ky term u prdor kundr tyre, duke marr nj kuptim negativ e duke prkufizuar
nj sjellje etike dhe estetike morboze, nj degjenerim moral dhe artistik q duhej t dnohej.
Megjithat dekadentizmi u prqafua nga t gjitha format e artit dhe t letrsis me nj shpejtsi
marramendse n dhjetvjeart e fundit t Tetqinds dhe n pjesn e par t Nntqinds
(simbolizmi, futurizmi, kubizmi, surrealizmi etj.). duke qndruar larg publikut t mesm, si nj
mnyr e mirfillt irracionalizmi dhe anormaliteti dhe si e till pak e kuptueshm pr t.
Ky term lindi fillimisht n Franc rreth 1880-s. Tre poett francez: Rembo, Verlen dhe
Malarm ndoqn msimet morale dhe artistike t Bodlerit dhe, m 1884, njri prej tyre, Verleni,
botoi nj prmbledhje poetike Poett e mallkuar, shoqruar edhe me nj shkrim mbi artin
dekadent. Verleni deklaronte haptazi vullnetin e tyre pr tu shkputur nga mitet, nga
pseudovlerat e asaj shoqrie borgjeze, q gjeti mbshtetje n kulturn pozitiviste. Kta poet t
njohur si simbolist, ishin promotort e vrtet t poetiks s par dekadente. Po n kt vit del
edhe vepra m emblematike e dekadentizmit evropian, e prkufizuar edhe si Bibla e
dekadentizmit, A rebours (Kundr rryms) e Huysmans-it, i cili do t modeloj n
protagonistin e tij Des Esseintes, nj nga m t rndsishmit heronj dekadent q do t ndeshen
n vazhdn e letrsis evropiane, mes t cilve m t famshmit do t jen Dorian Grej (
5
personazhi i veprs Portreti i Dorian Grej nga Oskar Uajlld) dhe Andrea Spereli ( personazhi i
veprs Knaqsia nga Gabriele Danuncio).
Tendencat kryesore t ksaj klime t re kulturore dhe letrare lidhen me disa aspekte t
veanta. S pari, lidhen me ...mosbesimin ndaj mjeteve njohse pozitiviste dhe romantikoidealiste, me vullnetin pr t njohur mjete t tjera si intuita, ndrra, prehja n at vrshim
imazhesh e instinktesh t ushqyera nga parajsat artificiale t drogs dhe alkoolit, pr t arritur
n t prtejmen e gjrave.8
Kemi t bjm me nj individualizm ekstrem, q, n pamje t par, mund t duket si nj
motiv i rimarr nga ndjeshmrit romantike, por ndrkoh q individualizmi romantik lidhej
gjithmon me ekzistencn e nj raporti organik me njerzit e tjer, derisa edhe shndrrohej n
promotor vlerash dhe idealesh n nj moment konkret t historis; intelektuali dekadent, n t
kundrt, zhvendoset jasht shoqris, madje edhe n kundrshtim t plot me t, duke refuzuar
do lloj prftimi dhe eksperience historike dhe qytetare. Ai izolohet n vetvete dhe prfshihet i
tri nga kulti i ndjeshmris dhe i knaqsive personale t jashtzakonshme. Dshira pr t
gjetur tek individi at q sht e veant, unike dhe e pangatrrueshme me at t nj individi
tjetr, e shtyn dekadentizmin t zbres n zonat m t errta t personalitetit, ku uni dhe jo
uni gjejn rrnjt e prbashkta, duke kaluar nga zona e ndjenjave tek ajo e instinktit. Pasioni,
miti i madh i romantikve ngjall tek dekadentt vetm mosbesim dhe prmim: ata e
konsiderojn at si dika krejt t zakonshme, madje vulgare dhe e zvendsojn me dika m
elegante dhe t rafinuar (mund t thuhet se motivi m i prhapur n gjith dekadentizmin sht
pikrisht prmimi ndaj do gjje q sht e prditshme, e zakonshme dhe brenda rregullave).
Duke u prpjekur t dalin nga kta kufij ato do t gjejn prehje duke u zhytur n botn e epshit
dhe t instinktit, nga ku rrjedh edhe lartsimi pothuajse n mit i instinktit. Npr shkrimet e tyre
do t gjejm dendur tema erotike n t gjitha format e mundshme, deri edhe n situatat m
perverse, si: incesti, sadizmi, shija e korrupsionit dhe ndjesia e pranis s vdekjes n do moment
t jets. Por nga ana tjetr sipas, nj arsyetimi q bn Pazzaglia9, lartsimi i vlers s instinktit,
zhvleftsimi i moralit dhe i arsyes uan, mes t tjerash, drejt mitit t superuomo-s (supernjeriut),
pra drejt nj egocentrizmi anarkik, q arriti kulmin me figurat diktatoriale t shekullit dhe n
mitet kolektive t gjakut e t fisit.
Aspekt tjetr, po kaq i rndsishm sht kulti i fjals poetike. Arti konsiderohet si nj
vler supreme, jo m si prfaqsues i realitetit, por si nj vler unike dhe absolute mbi t ciln
mund t ndrtohet dhe t modelohet jeta. Artisti shndrrohet n nj qenie t jashtzakonshme, i
pavarur nga do lloj ligji shoqror apo moral. Dhe ktu lind nj karakteristike tipike dekadentiste
q sht estetizmi, q merr forma nga m t ndryshmet, ndonjher jo vetm t veanta dhe t
rafinuara, por edhe qesharake. Vet jeta duhet t shndrrohet n art dhe t identifikohet me
krkimin e ndjenjave t dendura dhe t rralla, prtej do kufiri. Nse arti sht e vetmja vler e
vrtet e ekzistencs, ather kjo e fundit duhet ti ngjaj nj vepre arti, duhet t jet nj krkim i
pastr i t bukurs, duke hedhur tej do lloj rregulli moral, apo do lloj detyrimi q na imponohet
nga bashkjetesa. Esteti ka tmerr pr jetn e zakonshme, pr shoqrin borgjeze t sunduar nga
8
V.Cappelli, Cenni sul Decadentismo, n Ottocento e novecento. Un percorso di lettura, Jaca Book, Milano, 1998,
f. 84
9
Shih Pazzaglia, Testi e critica con lineamenti di storia letteraria. Il novecento, Zanichelli, Bologna, 1992, f. 6
industrializimi, nga interesat materiale dhe prfitimi, nga barazia demokratike dhe nga vlerat e
mass. E tanishmja, sipas tij, t on drejt nj barbarie t re, t prbr nga vulgariteti dhe
banaliteti. Parimi rregullator i jets s nj esteti nuk sht m vlera e moralit , por vetm vlera e
s bukurs dhe ai reagon e vepron vetm n baz t saj. Vet jeta e tij sht vn n shrbim t
artit, dhe arti n shrbim t jets, duke krijuar shpeshher nj raport paksa t ngatrruar.
Duhet thn se arti bhet strehimi i vetm, mbrojtja e vetme nga mediokriteti dhe nga
flliqsia e jets s zakonshme, duke br q esteti t mbyllet n nj bot t veuar, nostalgjiksht
t mbrojtur kundrejt periudhs s afinitetit aristokratik. Dhe mishrimi i par i ktij heroi estet
sht aristokrati i ri, duka Des Esseintes, q vendos t prjashtoj nga jeta e tij t gjitha rregullat,
moralizmin dhe shijen artistike vulgare t borgjezis. Duke iu referuar filozofit Shopenhauer,
krijohet nj lloj ekzistence q lidhet me at q quhet shfaqje e vullnetit10: protagonisti mbyllet
n shtpin e tij t mrekullueshme, n t ciln krijon dhe shkatrron sipas dshirs s tij peizazhe
dhe ambiente artificiale, rrethohet nga objekte arti tepr t rafinuara, i prkushtohet leximit t
teksteve t pazakonshme dhe t pavlersuara nga autort e tjer; pra, tek e fundit, prpiqet t
prpunoj, prtej do lloj prcaktimi moral ndjeshmrin e tij prej esteti. Shum nga kto aspekte
jan tipike t dekadentizmit t fundshekullit, ajo q mbetet thelbsore sht kriza e vlerave, t
atyre vlerave t krijuara nga ideologjit dhe nga tradita evropiane dhe kristiane, humbja e
identitetit dhe s bashku e nj nostalgjie t thell dhe t vrtet pr trsin.
N Itali, disa aspekte t pjesshme t psikologjis dhe shijes dekadentiste, q shfaqen tek
shkrimtart e Skapiliaturs, do t ndeshen edhe n disa pjes t veprs s Fogacaros. Ndrsa tek
Paskoli e gjejm kt lidhje n ndjeshmrin spontane dhe t pandrgjegjshme, ndrkoh q pr
t dekadentizmi, si fenomen psikologjik dhe moral n sfern e ndrgjegjes, sht i huaj.
Gabriele Danuncio
Vepra e Gabriele Danuncios prbn nj enciklopedi t vrtet t t gjitha temave m
karakteristike t letrsis dekadente evropiane, t cilat ajo i ka transferuar n letrsin italiane.
Disa pohime estetike t Danuncios, si edhe teknika e vet poezis s tij, mund t na ojn drejt
parimeve t poetiks dekadente evropiane, nga e cila sht ndikuar thellsisht. Mitet e
mishruara jo vetm n veprn, por edhe n personalitetin e ktij shkrimtari italian, ishin kulti
aristokrat i t jashtzakonshmes, estetizmi si krkim i s bukurs dhe jo vetm n art, por edhe n
jet; heroizmi, si shprehje e kultit t s bukurs dhe njhersh e superioritetit t instinktit mbi
arsyen dhe moralin dhe superomizmi , i konsideruar si doktrin e shfrenimit pa kufi t t gjitha
instinkteve. Pr tiu bashkuar prkufizimit t nj kritiku, mund t themi se e gjith vepra e
Danuncios ... i ngjan nj enciklopedie monumentale t dekadentizmit evropian dhe prbn nj
kusht t detyruar pr letrsin q do t vij m pas. Emri i tij shfaq interes t jashtzakonshm jo
vetm pr historin e letrsis, por edhe pr shoqrin italiane, duke qen se pr disa
10
Pasquali, Balestreri, Terzuoli, La societ e le lettere, Principato, Milano, 1979, f. 818.
dhjetvjear rresht q nga fundi i Tetqinds deri n Luftn e Par Botrore prfaqsoi nj
model sjelljeje, nj ideal dhe nj stil t veant jete.
Estetizmi danuncian. Dihet tashm se tek Danuncio nuk ekziston nj ndarje mes prozs
dhe poezis. N veprat e tij personazhet jetojn kryesisht n funksion t nj shprehjeje t rafinuar
dhe plot shklqim, ata marrin jet vetm nprmjet atmosferave muzikore, t zgjedhura me plot
shije. sht vet Danuncio ai q e prkufizon mnyrn e tij t t krijuarit n romanin Il piacere
jo si nj mnyr e krkimit t argumentit, por si mnyr e krijimit t preludit. Pra, fjaln
tashm e shohim n krkim t nj muzikaliteti t ndrydhur, me tonalitete her t orkestruara e
her t vibruara, me t gjitha ngjyrat e harmonis. Ai prpunon me nj mjeshtri t rrall t gjitha
elementet e periudhs, n mnyr q gjuha t ishte e bukur, jo vetm n trsin e veprs, por
edhe dhe veanrisht n do fjali. Kjo shije analitike e t ndrtuarit nj periudh on n nj
ligjrim t prpunuar e n nj knaqsi epshndjellse ndaj vetvetes, t on drejt nj proze q nuk
pron asnj prmbajtje morale, por vetm prshkrime fizike drithruese dhe nj sensualitet q
prfshin dhe ngacmon t gjitha shqisat e njeriut, jo vetm erotizmin e rafinuar, por edhe t
prekurit, t shijuarit e t shikuarit.
Jan shum t njohura disa nga similitudat danunciane, prmes t cilave shkrimtari
prpiqet t gjej ngjashmrit dhe referimet m t prshtatshme pr t sjell ngjyrat. Kshtu pr
shembull, tek Figlia di Jorio do t shkruaj magro e verdastro come una locusta (i dobt e
gjelbrak si nj karkalec) apo tek Merope rose le prore come tinte in mosto (t trndafilta
bashet si t lyera me musht) apo tek Piacere, ku thot se flokt kishin riflessi viola cupo, di quei
riflessi che ha la tinta del campeggio... (reflekse vjollce t errt, nga ato reflekse q ka ngjyra e
fushs). Pr Danuncion gjuha sht krijuesja m e mir e t gjitha situatave dhe kt ai padyshim
e zotron deri n mishrim.
Superomizmi sipas filozofis gjermane t Nies do t prfaqsonte nj mbinjeri, nj qenie
q do t qndronte prtej t mirs dhe t keqes, q sht arbitrar ndaj do rregulli morali dhe q
v n qendr t t gjitha vlerave pozitive vetm vullnetin absolut t fuqis s tij. Pr Danuncion,
superomizmi mishron kultin e energjis mbizotruese, aftsin e t shijuarit, krkimin absolut
t s Bukurs, intuitn artistike q tejkalon inteligjencn njerzore, konceptimin aristokrat t
bots, prmimin ndaj masave dhe lartsimin e qytetrimit pagan. sht vet artisti q duhet t
arrij kulmin e do ndjesie dhe pastaj ta shprndaj aty ku duhet me bujarin m t madhe.
Studiuesi danuncian Nikola Cimini11 e ndan n katr periudha historin e liriks s
Danuncios. Periudha e par sht ajo e rinis, ku arrin kulmin me Canto novo (1882) dhe ku
poeti i ri rrfen aspektet m esenciale t frymzimit t tij. Periudha e dyt sht ajo q quhet
periudha e krizs, q bazohet n disa krkime formale mbi studimin e metrit, ritmit dhe formimin
e nj gjuhe me prejardhje t lart letrare. Periudha e tret sht periudha e dekadentizmit t par
q gjen shprehjen e saj tek Poema paradisiaco (1891) dhe nga eksperienca kulturore e
dekadentizmit gjerman dhe francez. Periudha e fundit sht edhe stina e madhe e Alcyone-s, kur
krijohet nj poezi trsisht e re, ku fjala antike, e przgjedhur ushqehet me mnyra dhe kumbime
trsisht moderne. Prmbledhja poetike m e rndsishme do t titullohet Laudi del cielo, della
11
Nicola Francesco Cimini, Gabriele DAnnuncio, n Dizionario della letteratura mondiale del 900, Edizioni
Paoline, Roma, 1980, f. 782-787
terra del mare e degli eroi, ku nga shtat librat e planifikuar, shkroi vetm katr: Maia, Elettra,
Merope e Alcyone (1903-1904). sht thn tashm se vjen shum e vshtir t ndash prozn nga
poezia e Danuncios; proza zgjidhet npr vargje poezie, poezia me muzikalitetin q i jep vargu i
coptuar unifikohet me shpejtsin e prozs dhe teatri me shfaqjet e forta t pasionit, me
dramacitetin e ndezur t skenave; duket gati si nj antologji pjessh t ndryshme. Proza e
Danuncios prmban Il Piacere (1889-90), Il Fuoco (1895-900), LInnocente (1892), Il Trionfo
della morte (1894), e Notturno (1916). Figlia di Jorio sht vepra teatrale m e rndsishme dhe
m e njohur. E gjith kjo bot e larmishme personazhesh jeton n funksion t nj shprehje tepr
t rafinuar dhe madhshtore, shoqruar nga nj fantazi dhe kreativitet tepr e pasur.
1.1.3 Kritika estetike: Benedeto Kroe

dhe binomi intuit-shprehje
Vitet e para t Nntqinds shnojn tejkalimin prfundimtar t pozitivizmit n kulturn
italiane. Fakti kulturor m i rndsishm i ksaj periudhe sht ridimensionimi i mendimit
idealist dhe n veanti prhapja e teorive estetike dhe e metodave kritike t Benedeto Kroes. I
entuziazmuar s teprmi nga vepra e Kroes, Rudolf Borchardt-i, nj prej studiuesve m t
prmendur gjerman, shprehej m 1925 se Kroe ka dominuar shekullin ton si Ciceroni
shekullin e par para Krishtit, Petrarka t katrmbdhjetin, Laibnici t shtatmbdhjetin dhe Gte
t nntmbdhjetin. Pa dyshim q n vitet kur Borchardt-i jepte kt deklarat, Kroe kishte
sunduar jetn kulturore italiane n mnyrn m absolute dhe, pa e tepruar,mund t flitet pr nj
diktatur intelektuale t tij12.
Aktiviteti i tij lidhet jo vetm me filozofin n kuptimin e ngusht, por edhe me nj
sistem m t gjer, duke prfshir ktu historiografin dhe kritikn letrare, duke ushtruar n t
njjtn koh nj ndikim t fort edhe n aktivitetin kulturor t gjysms s par t Nntqinds.
N estetikn dhe kritiken e Kroes mund t dallojm dy faza thelbsore. E para prfshin shkrimet
kritike dhe teorit e para filozofike, ku m e rndsishme mbetet vepra Estetika si shkenc e
shprehjes dhe e gjuhsis s prgjithshme (1902), pastaj eset e prmbledhura n Letrsia e
Italis s Re (1903 1911) dhe Karakteri lirik i artit (1908). Faza e dyt prmbledh aktivitetin
kritik dhe estetik, kryesisht n vllimet Poezia dhe jo poezia (1923) dhe Poezia antike dhe
moderne(1941). Faza e par karakterizohet nga konceptimi individualist i artit, ndrsa e dyta
nga nj konceptim universal ose kozmik. Parimet themelore t Estetiks s 1902-shit jan: arti
sht nj kategori shpirtrore autonome q m sakt identifikohet me njohurin individuale
(ndrkoh q logjika ose filozofia identifikohen me universalen); bota e artit prbhet nga intuita
ose imazhe dhe do intuitim i vrtet sht n t njjtn koh nj shprehje e realizuar artistikisht,
e shprehur kjo qoft n fjal, qoft me tingull, shenj, viz apo dika tjetr. do intuit e vrtet
ose shfaqje sht njherit shprehje. Ajo q nuk konkretizohet n shprehje, nuk sht intuit ose
shfaqje, por ndijim e natyrshmri. Shpirti shfaq intuitn vetm duke br, duke formuar, duke
shprehur. Kush e ndan intuitn nga shprehja, nuk ia del kurr q ti bashkoj prsri... ndjenja
12
S. apaliku, Kroe dhe estetika e shekullit ton, n Estetika e shkencs dhe e gjuhsis s prgjithshme,
Apollonia, Tiran, 1998, f. I
dhe prshtypjet kalojn n saj t virtytit t fjals prej zons s errt t psikes n qartsin e
shpirtit vrojtues. N kt proces njohjeje sht e pamundur t dallohet intuita nga shprehja. Njra
trhiqet dhe del s bashku me tjetrn, po n t njjtin ast, sepse nuk jan dy, por nj.13
Nuk mund t ekzistoj asnj lloj bukurie, thot Kroe. do bukuri gjendet n syt e
vzhguesit. Prandaj arti smund t jet imitim apo pasqyr e realitetit, sepse nuk ekziston asnj
lloj realiteti jasht mendjes s njeriut. Identifikimi i intuitimit me shprehsin e lejoi Kroen ta
konsideroj si t tejkaluar do dallim mes prmbajtjes dhe forms dhe t trajtoj si t huaj pr
vet natyrn e fenomenit artistik, do lloj qllimi didaskalik apo moralizues, sado q mund t jet
individual n nj vepr letrare. Akti estetik sht form dhe asgj tjetr prvese form. Termi
form pr t sht nj term i prgjithshm pr sa koh do veprim shpirtror qndron te forma
dhe jo tek argumenti.
Nj problem tjetr me t cilin prballet Kroe sht edhe mosdomosdoshmria e gjinive
letrare. Sipas tij, do vepr arti shpreh nj gjendje shpirtrore dhe do gjendje shpirtrore sht
individuale, sht e ndryshme dhe gjithnj e re, gj q do t thot se teoria e gjinive letrare sht
e kot dhe e padobishme. Kategorit tradicionale estetike dhe retorike, si tragjikja, komikja,
humoristikja etj., sipas Kroes, jan terma empirik, prshkrues, t rrjedhur nga nj prvoj,
skema e s cils nuk ka asgj estetike. Sipas Kroes, arti nuk sht nj fakt fizik, nuk sht as nj
akt moral dhe nuk lind fal vullnetit individual, ashtu edhe si nuk sht fryt apo shenj e
njohurive intelektuale. Me Estetikn e Benedeto Kroes Italia njohu kulmin e mendimit evropian.
1.2 Narrativa e viteve t para t Nntqinds dhe kriza e ndrgjegjes

Pr ta filluar nga vet fjala Nntqinda mund t themi se ajo mori nj sr kuptimesh
polemike, pasi n t vrtet ajo nuk prfaqsonte kronologjin dhe topografin thelbsore t nj
shekulli, por disa tendenca artistike dhe morale t ksaj epoke tragjike, q prjetoi n rrjedhn e
pak viteve dy luftrat m t mdha e m t dhimbshme t historis s njerzimit. Shqetsime
psikologjike, vuajtje, ankthe ekzistenciale, dyndje t vrullshme forcash joracionale, jan disa nga
karakteristikat politike, filozofike dhe letrare q shnjojn vitet e para t Nntqinds. T
tronditur nga shpejtsia dhe imponimi i ndryshimve strukturore, intelektualt provuan nj ndjenj
t fort zhgnjimi prball spektaklit t kotsis dhe pafuqis s tyre. Ata u treguan m t
gatshm se asnjher pr t hequr dor nga t drejtat e tyre profesionale e pr t mos iu kthyer q
n rastin e par t mundshm. Danuncio dhe Ungareti u bn shembuj t mirfillt t poetve
ushtar, t cilt u shndrruan n luftrar t vrtet fronti, duke u prballur n do ast me
rrezikun e vdekjes. Por ata e shndrruan kt eksperienc lufte n nj vler t prsosur letrare,
duke sjell vepra si ajo e Ungaretit, q mbetn jo vetm dshmi e nj vlere t lart letrare, por
edhe dshmi e prjetuar pr s gjalli t nj lufte gjithnj t egr, q mbidhte tek e fundit edhe
vdekjen.
13
B.Kroe, Estetika e shkencs dhe e gjuhsis s prgjithshme, Apollonia, Tiran, 1998, f. 11-12.
10
Pr sa i prket fushs s ideve dhe n mnyr m specifike filozofis, dhjetvjeari i par

i Nntqinds mund t konsiderohet si nj periudh restaurimi (q t tjer n mnyr m elegante
do ta quanin rizgjimi). Dhe protagonisti m i madh i ktij restaurimi, Benedeto Kroe, do t
fliste me nj knaqsi t dukshme njzetepes vjet m von:
Pr shkak t ktij reagimi, horizonti shpirtror e zgjeroi prhapjen e tij, ide t
mdha t mbytura u kthyen pr t shklqyer prsri, u provuan metoda logjike tepr
pjellore, rilindn guximi dhe pafytyrsia pr spekulime, u rihapn librat e filozofve t
mdhenj antik dhe modern, edhe t atyre q nj her e nj koh ishin m t akuzuarit,
si Fichte dhe Hegel. Filozofia nuk kishte m pr far t krkonte falje apo t fshihej; emri
i saj jo vetm nuk e takoi buzqeshjen dhe talljen pr nj koh t gjat si zakonisht, por u
shqiptua me nder; emri dhe vet ajo u kthyen n mod14.
Kjo do t thoshte se ata q kujtonin zagushin dhe shtypjen e periudhs pozitiviste, tashm
do t dalin n ajr t pastr e plot jet, n mes t nj fushe me gjelbrim pafund. N kt situat
do t gjendej edhe narrativa, e cila do t shprthente n elemente t veanta, t patrajtuara m
par si jan trajtimet psikologjike dhe analizat e bots s brendshme t individit/personazh t
cilat do ta karakterizonin deri von.
1.2.1. Psikologjizmi si ndikim n letrsin e kohs

Psikologjia, si shkenc q studion sjelljet e qenieve njerzore dhe marrdhniet e tyre
psiko-sociale, sht e lidhur, pr vet natyrn e saj, me format m t ndryshme t shprehjes
artistike prmes t cilave, n shekuj, njeriu ka treguar rreth vetes dhe ka ln pas kujtimin e tij.
N mnyr t veant, me psikologjin, sht e lidhur ngusht letrsia. Letrsia e viteve t para
t shekullit XX, q sot prcaktohet si moderne, prbn nj lloj revolucioni narrativ. Shohim
kshtu aplikimin i nj metode t re psikanalitike n letrsi dhe n art. Aplikimi i ksaj metode
qndron n faktin q mjaft tipare t rndsishme t jets s njeriut, si edhe t artistit, shpesh u
ikin metodave t tjera t krkimit artistik. Pra i rrshqasin qoft vet njeriut t zakonshm q
jeton jetn e tij, qoft artistit q e krijon veprn. Kjo zon e errt ose kto zona t errta t jets
s njeriut - shkruan Stefan apaliku15 dhe rrjedhimisht edhe t veprave letraro-artistike q ai
krijon, krkonin dhe krkojn t ndriohen. Roli i psikanalistit sht t zvogloj sa m shum
kto zona q shfaqen n nj vepr n mnyr q t ndrioj receptuesin e saj. Q nga asti kur
psikanaliza u mishrua me psikologjin, letrsia e ka par t nevojshme tu referohet gjithnj e
m shum studimeve t Zigmund Frojdit, i cili n fillimin e ktij shekulli u prkushtohet
zbulimeve t psikiks. Edhe studiuesi arls Brener mendon se metoda m frytdhnse dhe m e
besueshme q kemi sot studimin e proceseve t pandrgjegjshme mendore sht teknika q
prpunoi Frojdi gjat nj periudhe disavjeare:
14
15
B.Croce, n Cecchi, Sapegni, Storia della letteratura italiana. Il Novecento, Garzanti, 1976, f. 113.
S.apaliku, Estetika moderne, Shblu, Tiran, 2004, f. 104.
11
Kt teknik ai e quajti psikanaliz, pr arsyen e thjesht se me an t saj ai ishte n

gjendje t njihte dhe t prcaktonte proceset psikike q prndryshe do t kishin mbetur t
fshehura ose fare t parashikueshme16.
Frojdi mendonte se arti sht dika q qndron n mes t nj realiteti i cili nuk e pranon
ndrrn, nga njra an, dhe bots s fantazis ku ndrrat realizohen, nga ana tjetr. Vepra q ai e
konsideronte si m t rndsishmen ishte Interpretimi i ndrrave, ku krkimet e tij t mirfillta
synonin zbulimin e studimin e t pandrgjegjshmes. Ai mbshteste iden se koncepti i nj vepre
letrare, ashtu si edhe koncepti i qart i nj ndrre mund t na rrfejn m s miri dshirat e
pandrgjegjshme t nj artisti.
Megjithat ai e ka pranuar gjithmon se psikanaliza nuk ishte n gjendje t shpjegonte
natyrn e talentit artistik dhe se kishte disa mistere n inteligjencn krijuese dhe fantazin, rreth
t cilave psikanaliza vetm do t mund t spekulonte pa asnj shpres pr t dhn nj shpjegim
shkencor.17 Psikologjia tashm sht e ndrgjegjshme se gjen tek letrsia nj fantazi shum t
pasur krijuese q i shrben pr t njohur m mir psikologjin e mendimit dhe aktivitetin e
nnvetdijes.
Gjat dhjetvjearve t par t Nntqinds, n kt terren psikologjizmi shohim tek
merr form nj narrativ e re, me nj rend tematik dhe strukturor trsisht t veant. Kemi t
bjm me nj fenomen analog si ai q u zhvillua n letrsin bashkkohore evropiane n lidhje
me rrymat filozofike irracionale dhe me zbulimet e ksaj psikologjie t nnvetdijes. Pothuajse
n t njjtn koh, francezi Marsel Prust dhe irlandezi Xhejms Xhojsi, megjithse n mnyra t
ndryshme e thyejn skemn e romanit t Tetqinds duke zvendsuar tregimin e fakteve dhe
prshkrimin e personazheve me nj analiz t hollsishme t impulseve t psikes. N Itali, n
kt periudh, rasti m domethns sht ai i Pirandelos me Il fu Matia Pascal (I ndjeri Matia
Paskal, 1904), prmes t cilit realizon nj roman t ri dhe s bashku me novelat dhe esen
Humorizmi (1908), i cili i tejkalon modalitetet narrative dhe vet konceptimin e artit q kishte
sunduar gjat Tetqinds. I po ksaj tipologjie dhe pasqyrues i ksaj krize t personalitetit sht
edhe romani i Italo Svevos La coscienza di Zeno (Ngjrgjegja e Zenos). N themel t ksaj
morfologjie t re narrative sht kriza e nj sistemi t tr vlerash. Romani apo tregimi nuk mund
t jen m ajo epopeja moderne pr t ciln fliste Hegeli. Tashm paraplqehen mjete t reja
njohse, metoda dhe kategori interpretuese t tjera, nj mnyr tjetr e t parit realitetin.
Zbulohen personazhe t e rinj bashkkohor, thellsisht armiqsor ndaj pozitivizmit dhe
idealizmit t mparshm, si Nie, Frojdi, Bergsoni etj. Kjo mnyr e re e perceptimit t realitetit
pati nj ndikim t drejtprdrejt n zgjedhjen e tematiks apo edhe t strukturave narrative.
Ky lloj narrative nuk mund t prezantohej me po ato teknika me t cilat shkrimtart e
Tetqinds krijonin personazhet e tyre gjaknxeht. Dyshimet dhe pshtjellimet ndaj realitetit dhe
si pasoj deprtimi tipik n brendsin e personazhit t Nntqinds krkojn disa teknika
prezantimi, t cilat m shum se me ngjarjet dhe me faktet, kan t bjn me prjetimet dhe
jehonat q ato prmbajn n brendsi t subjektit, me mnyrat e ndryshme t perceptimit t s
njjts ngjarje, duke e kthyer at srish nga kujtesa. do gj q ndodh jasht personazhit do t
16
Charles Brenner, Breve corso di psicoanalisi, Martinelli, Firenze, 1990, f.15.

L. Edel, Psicologia e letteratura, n Dizionario della letteratura mondiale del 900, Edizioni Paoline, Roma, 1980,
f. 2390.
17
12
vlej shum m pak nga ajo q do t ndodh brenda tij. Nuk do t shohim m prshkrimet e
veprimeve t tij, por gjithka do t na jepet me nj els psikologjik dhe introspektiv, sa e ndjen
realitetin dhe sa e pson.
Mbi bazn e ktij revolucioni tematik do t ndryshojn edhe format e t shprehurit.
Paraplqehen strukturat frazave me parataks, n vend t atyre me hipotaks. Q do t thotw nj
ton m bashkbisedues, shfaqur n eliminimin e formave letrare t tradits dhe njkohsisht n
projektimin e personazhit n dimensionin e t tashmes ( duke prdorur si form foljore t
tashmen) dhe n at t kujtimit, t s shkuars (ku mbizotron prdorimi i formave foljore t s
kryers s thjesht). Tek e fundit, nse kemi t bjm me nj fjali q pothuajse emrzohet dhe
nse prjashtohet t vepruarit si element mbizotrues tek personazhi, ather
domosdoshmrisht format foljore do t jen tepr t kufizuara.18
N kt mnyr humbet interesi pr tregimin, pr ngjarjen, si ndodh p.sh. n romanin e
Svevos Ndrgjegjja e Zenos. Realiteti shihet dhe trajtohet nga disa kndvshtrime, duke marr n
kt mnyr shum forma, e duke u br pothuajse i pakapshm. Vet jeta sht nj kaos radikal,
do tentativ pr ta kuptuar dhe pr ta prkthyer n struktura racionale, t logjikshme sht e
destinuar t falimentoj. Asnjeri nga ne nuk sht m i njjti dhe si thot Pirandelo secili jeton
sikur brenda tij t ekzistonin disa shpirtra, madje edhe t kundrt, disa personalitete
(Humorizmi). Secili n do moment sht rezultat i nj konflikti impulsesh, detyrimesh,
shpresash, idealesh, parandjenjash, frikrash, q doher ndrthuren n mnyra t ndryshme.
Prandaj bota dhe realiteti nuk jan m t njjt, nuk kan koherenc, sepse edhe ndrgjegjja vet
q e pasqyron sht e shumfisht dhe pa unitet.
Koha nuk trajtohet n zhvillimin e saj kronologjik, ajo humbet npr skutat m t errta
t psikes, duke u zgjeruar apo ngushtuar, duke u mbivendosur apo duke u asgjsuar, n varsi t
nj ritmi trsisht subjektiv, nga ku buron si pasoj nj shumsi planesh narrative. Bergson
kundrv dy forma njohjeje , shkruan Guglielmini/Grosser, ( at t jashtmen, q mbshtetet
mbi t dhna empirike ( para dhe pas) dhe at t brendshmen q shprbn strukturn, brenda s
cils ne sistemojm t dhnat ndjesore dhe kohn para dhe pas e zvendson dhe i kundrv
kohzgjatjen (la durata), pra pranin e njkohshme n ndrgjegjen ton t s shkuars dhe s
tashmes, t kujtimit q fokusohet n t tashmen duke e kushtzuar, e bn t shfaqet n nj
mnyr apo n nj tjetr19.
Nj funksion t ri luan tashm edhe tregimtari, duke mos pasur m nj kndvshtrim t
vetm, ai merr pjes n t gjitha transformimet q koha prcakton n aspektet e ndryshme t
jets. Ai ka humbur aftsin e t qenit krijues dhe zot i nj bote organike, nuk arrin dot t
kontrolloj as psikologjin dhe humorin e personazheve. Romanet q e mishrojn m s miri
kt mangsi jan romanet e kujtess N krkim t kohs s humbur i Marsel Prustit apo
Ndrgjegjja e Zenos e Italo Svevos. Kemi t bjm me nj ndrthurje mes s shkuars dhe t
tashmes. N Uliksin e Xhoisit kemi t bjm madje vetm me nj dit t protagonistit, ndrsa me
Kafkn absurditeti arrin kulmin. Koha shndrrohet n nj element thelbsor, sepse tashm sht
subjektive dhe protagonisti i librit ecn npr kujtime, sa para prapa.
18
19
La disgregazione del racconto oggettivo, n Letteratura italiana, il novecento, Bulgarini, Firenze, 1977, f. 245.
Guglielmini/Grosser, Limmaginario letterario. Il novecento, Principato, 1994, f.75.
13
Lidhja e tregimtarit apo e romancierit me veprn tashm ka ndryshuar dhe kjo shfaqet
edhe n brendsi t saj . Kjo lidhje shfrytzon tematika dhe teknika t reja shprehse, t tilla si:
a. Prputhshmria e unit narrator me unin protagonist.
b. Koha dhe hapsira nuk prfshijn m ngjarjet n nj zinxhir shkak-pasoj.
c. Futja e nj kohe t przier, t monologut t brendshm dhe fluksit t ndrgjegjes.
d. Romani si nj grmim i brendshm shpirtror.
T tilla mnyra t shprehuri u prhapn n gjith Evropn, ndrsa n Itali ata q u lidhn me kto
tendenca dhe u prshtatn m s miri me to ishin Italo Svevo e Luixhi Pirandelo
1.2.2. Personazhi dhe kriza e tij e personalitetit
Si u prmend edhe m lart, kemi t bjm me nj personazh krejtsisht t ndryshm nga
ai q prfaqsonte terreni letrar i Tetqinds. Q nga vitet e para t Nntqinds dhe deri nga
vitet 30 kemi t bjm me nj tipologji personazhi q karakterizohet nga prirja pr t hequr
dor, pr tu arratisur nga realiteti, ose pr t qen pasiv, madje pr t qen trsisht i paaft dhe i
pavler. Kto sjellje, q sigurisht kan peshat e tyre t caktuara, lindin nga i njjti terren i
prbashkt, nga e njjta klim krize. Duke humbur sigurin n aftsit e veta njohse, duke
humbur rndsin e ndjenjs s ekzistencs, shkrimtari deprton n psikologjin e personazhit, t
nnvetdijes s tij, duke zbuluar nj realitet t shumfisht, t dyshimt, pothuajse t pakapshm.
Personazhe tashm q nuk jan heronj, q jan t smur n dukje, bjn q narrativa t mos
njoh realitet tjetr prve kaosit. Duke humbur npr fluksin e ndrgjegjes, personazhi e humbet
rolin tij dhe shndrrohet n nj qenie t copzuar. Prmes shprbrjes s gjendjeve shpirtrore
arrihet n shprbrjen e personalitetit, n copzimin e unit. Uni, m n fund, e gjen guximin t
shihet n pasqyr, pa u shtirur pr ti thn vetes fjal t vrazhda, meskine, zhgnjyese dhe pr
tu ndrgjegjsuar ndaj dobsive. Kshtu pr shembull Zeno vesh disa maska, q vet shoqria ia
imponon, ashtu si bjn edhe personazhet pirandelian. Kemi nj sr personazhesh t
shmtuar pirandelian, me anomali t shumta (me tik, syri i shtrembr i Matia Paskalit, hunda e
Moskards q varet nga njra an, t qeshurat pa vend t personazheve t tjer) t cilt shfaqin
smundje t rnda shpirtrore. Shpirtra q lngojn, shpirtra t tronditur, identitete t humbura q
vuajn edhe m shum kur ndrgjegjsohen pr gjendjen e tyre, si Matia Paskal, nj i gjall
vdekur n bibliotekn e famullis.
Kto personazhe nuk jan n gjendje t krijojn nj marrdhnie besimi me realitetin,
duke jetuar me ankthin e t qenit uomini senza qualit (njerz pa vlera, Musil); ata jan t
destinuar t dshtojn. N pasqyrn e ndrgjegjes jeta u shfaqet irracionale dhe e
paparashikueshme. Por, edhe ajo nse e ka nj kuptim, nuk e merr n astin kur jetohet, por kur
ai ast ka kaluar dhe sht kthyer n kujtim.
Ideja se personaliteti i njeriut nuk sht nj, por sht i shumfisht do t mbshtetet nga
teoria psikoanalitike, sipas s cils do subjekt sht produkt i nj prodhimi t parakohshm,
gjithmon i nxitur nga nevoja pr tu rindrtuar, mes krkesave t ndryshme t ndrgjegjshme
apo t pandrgjegjshme, t brendshme apo t jashtme. Por, prpara Frojdit, do t mbshtetej nga
Alfred Binet, i cili do t kishte nj ndikim t dukshm n veprn e Pirandelos.
14
1.2.2.1. Letrsia dhe psikanaliza

Ajo q i prbashkon kta autor t kohs, artin e tyre letrar, metodn e tyre t t shkruarit
dhe t t shprehurit, gjendjet emocionale e psikologjike sht psikanaliza. Ajo krkon t sjell n
njohjen e vetdijshme gjrat e shtypura n jetn mendore. Arroganca e vetdijes, shkruan
Frojdi,20 sht nj nga mekanizmat m t fuqishm, me t cilin jemi pajisur, si nj mbrojtje
universale kundr sulmit t komplekseve t pavetdijshme. Pr kt arsye sht kaq e vshtir t
binden njerzit pr realitetin e pavetdijes dhe tu msohet atyre t pranojn dika t re, q sht
n kontradikt me njohurit e tyre t vetdijshme. Prandaj psikanaliza kshillon q njerzit t
flasin hapur e t transmetojn gjithka q ata mendojn, kmbngul n faktin q duhet t
tregojn gjithka q u kalon npr mendje, madje edhe ather kur ata e konsiderojn t
parndsishme ose t pakuptimt. Mendimet duhet t prohen ashtu si shfaqen, pa hequr
asnjrin prej tyre, qofshin ato t dhimbshme apo t sikletshme. Interpretimi n psikanaliz nuk
lidhet vetm me idet e njeriut apo me kujtesn e tij, ai lidhet ngusht edhe me interpretimin q
u bhet ndrrave, t cilat hapin rrugn m t shkurtr drejt njohjes s t pavetdijshmes,
veprimeve t saj t pavullnetshme, t atyre t paqllimshme dhe gabimeve q bn n jetn e
prditshme21. Interpretimi i ndrrave sht rruga mbretrore drejt njohjes s pavetdijes dhe
themeli m i sigurt i psikanalizs. Analiza e ndrrave na ka treguar q pavetdija prdor nj
simbolizm t veant... Ky simbolizm, pjesrisht varion nga individi n individ; ndrsa
pjesrisht ndrtohet n nj form tipike dhe duket se prkon me simbolizmin, i cili sikurse
mendojm gjendet n themel t miteve dhe prrallave tona22.
Modeli shkencor q ofruan teorit psikanalitike ngjalli nj ngacmim t pazakont pr
kritikn letrare. Sipas studiuesve kemi t bjm me nj model kompleks q sht n gjendje t
riformuloj mbi baza t reja disa nga problemet themelore t aktivitetit kritik, e n veanti mes
psikologjis s autorit dhe produktit t tij letrar, mes realitetit dhe imagjinats, arsyes dhe ndrrs
etj. Ajo ofron mjete shum t rndsishme q na ndihmojn n studimin e letrsis dhe q mund
t zbatohen n tri fusha krkimi, si kritika letrare, studimi i procesit krijues dhe shtrirja e
biografis. Pr m tepr ajo ndihmon edhe n qartsimin e nj problemi letrar dytsor q i prket
fushs s estetiks si sht marrdhnia e lexuesit me veprn.
1.2.3. Narrativa e Pirandelos
Me emrin e Pirandelos23 lidhet nj prodhimtari e gjer letrare q prmbledh tregime,
romane, ese dhe vepra teatrale t nj niveli q e bjn shkrimtarin t jet nj nga figurat m t
20
Z.Frojd, Pes leksione mbi psikanalizn, Botimet Dritan, Tiran, 2004, f. 73 74.
Z.Frojd, Ese mbi psikoanalizn, Fan Noli, Tiran, 2006, f. 112
22
Z.Frojd, Pes leksione mbi psikoanalizn, Botimet Dritan, Tiran, 2004, f. 69
23
Luixhi Pirandelo lindi ne Agrixhendo m 1867. Shfaq q hert nj interes t theksuar pr studimet filologjike t
cilat i filloi n universitetin e Palermos dhe Roms dhe i vazhdoi n universitetin e Bonit, ku edhe u diplomua m
1891, me nj tem mbi dialektet greko-sikule dhe ku qndroi edhe nj vit si lektor i italishtes. Kthehet n Itali, ku
sistemohet n Rom dhe sht Luixhi Kapuana ai q i krijon lidhjet e duhura me jetn letrare t kryeqytetit. Shum
shpejt filloi t bashkpunoj me shkrime kritike dhe poetike me revistat m t rndsishme t kohs. Si e pasoj e
nj rnie ekonomike q oi n shkatrrimin e pasuris s gruas (shkak q mund t jet edhe zanafilla e smundjes s
21
15
spikatura t letrsis evropiane t Nntqinds. Madje n veprn e tij u zbulua nj filozofi e tr

q u quajt pirandelizm.
Ajo q vjen e veant tek ky shkrimtar italian sht teoria e tij e humorizmit, q qndron
n themel t gjith artit t tij letrar. Kjo ese, Humorizmi e vitit 1908, na ndihmon pr t kuptuar
romanin Il fu Mattia Paskal (I ndjeri Matia Paskal), dhe sidomos personazhin e tij. Pirandelo
mbshtet iden se arti nuk mund t prshkruhet, sepse nj art q sht thjesht vetm prshkrues,
nuk mund t na ofroj m shum se pamjen e jashtme. Kshtu q arti sot mund t jet vetm
humoristik, pra synon t na rrfej, prtej siprfaqsores, nj fytyr t tronditur, qesharake, n
kundrshtim t plot me realitetin. Prmes humorizmit ai krkon t nxjerr n drit tragjedin e
t jetuarit dhe prmes nj shembulli na shpjegon se far sht humorizmi dhe se ku ndryshon
nga komikja. Pirandelo e arsyeton n kt mnyr:24 Shoh nj zonj t moshuar me flok t
strlyer, t gjith t yndyrosur nga nuk e di se far prbrje kremoze t tmerrshme, e pastaj e
gjitha e rnduar dhe e sajuar nga veshje rinore. Filloj t qesh. Paralajmroj q kjo zonj e
moshuar sht e kundrta e asaj q duhet t jet nj zonj e moshuar dhe e respektuar. Dhe
kshtu, n kt shikim t par dhe siprfaqsor, mund t ndalojm te kjo prshtypje komike.
Komikja sht pikrisht nj paralajmrim i t kundrts. Por, nse tani reflektoj n nj mnyr
tjetr, q m thot se kjo zonj plak nuk ndjen asnj knaqsi duke u sajuar kshtu si nj
papagall, madje ajo vuan, por e bn vetm sepse duke mashtruar veten kaq mjerisht, duke u
veshur kshtu, duke fshehur rrudhat e moshs dhe flokt e bardh, mund t ruaj dashurin e nj
burri shum m t ri se ajo. Tani un nuk mund t qesh m si m par, sepse pikrisht reflektimi
q punon n mendjen time, m bn t shkoj prtej ktij paralajmrimi t par, ose mbase m n
brendsi: nga ai paralajmrimi i t kundrts n fillim m bn t kaloj n nj ndjejn t s
kundrts. Dhe sht ktu i gjith ndryshimi mes komikes dhe humorit.
sht ndjenja e t kundrts ajo q propozon Pirandelo pr artin e tij dhe kt t kundrt
ai e gjen jo vetm tek realiteti dhe tek do gj tjetr q fshihet pas tij, por edhe te vet uni.
Kshtu unin duhet ta shohim dhe ta trajtojm jo vetm nga pamja e jashtme, por edhe prtej saj,
duke grmuar thell n psiken e tij. N kt mnyr zbulojm se uni, q gnjen publikisht duke u
hequr pr nj tjetr si pasoj e formimit dhe e bindjeve, gnjen sidomos veten e tij. Dhe pr kt
mbase kujtohet, edhe pse n mnyr t vagullt, n nj ast normaliteti, pikrisht kur e sheh veten
me syt e nj t huaji. sht kjo q n fakt i ndodh Matia Paskalit, kur shikon prmes ndjenjs
s t kundrts llumin e nj jete n dukje fare t rregullt e t sistemuar. Por elementi i ri,
shkruan Debenedetti25 n monografin e tij madhore Il romanzo del novecento sht prania e
nj drame, t nj plage personale t autorit (dhimbjet e tij, mjerimet e tij) si ushqim, si lnd e
par q shndrrohet dhe bhet lnda e t qeshurit npr imazhet objektive t tregimit, t shkrimit
humoristik.
saj mendore) iu prkushtua trsisht msimdhnies: nga viti 1897 deri m 1922 ishte profesor i stilistiks dhe
letrsis italiane n Institutin e lart pedagogjik t Roms. Tashm i njohur pr eset dhe narrativn e tij, Pirandelo
arriti majat me teatrin. U prit shum mir edhe nga publiku dhe kritikt e huaj dhe sidomos n Gjermani dhe Franc
dramat e tij u interpretuan nga shoqrit m t mdha t kohs. Nga viti 1926 deri m 1934 punoi me nj shoqri t
veten, e cila prhapi reputacionin e tij edhe jasht. Dy vjet para se t vdiste iu dha mimi Nobel pr letrsin. Vdiq
n Rom, m 1936.
24
Lumorismo (1908) n Lumorismo e altri saggi, f. 116
25
G.Debenedetti, Il romanzo del novecento, Milano 1998 f.404
16
Relativizmi dhe subjektivizmi e bjn Pirandelon pjes t asaj klime kulturore q

karakterizoi vitet e para t Nntqinds, periudh kur arrihet n nj kriz t pozitivizmit.
Pirandelo e refuzon pozitivizmin, si nj lvizje q mendonte se shkenca ishte plotsisht e aft ti
jap prgjigje t sigurta anktheve dhe asteve t trishtuara t jets. Ai konsiderohet si nj
dshmitar i ndrgjegjshm dhe i kujdesshm i krizs s epoks s tij, duke i prjetuar thell
kundrshtit, duke iu prkushtuar m tepr prmbajtjes sesa zgjedhjeve stilistikore. Me veprn e
tij letrsia italiane i kalon kufijt kombtar dhe fiton nj frymmarrje t re evropiane.
N romanin I ndjeri Matia Paskal (Il fu Mattia Pascal, 1904) ngjarjet zhvillohen t gjitha
rreth personazhit kryesor q sht Matia Paskal. Pas nj jete t kamur, si pasoj e nj pasurie
shum t madhe q i la i ati, rrnohet ekonomikisht dhe detyrohet t punoj n nj bibliotek t
vogl. I lodhur nga nj jet e mrzitshme, arratiset nga shtpia dhe ndalon n Montekarlo, ku nj
shum e madhe e fituar n loj i siguron gjith pjesn e mbetur t jets. Ndrsa merr rrugn pr
tu kthyer n shtpi lexon n gazet se n vendin e tij sht gjetur nj kufom, e cila sht
identifikuar nga gruaja dhe vjehrra e tij si Matia Paskal. I vdekur tashm vendos t ndrtoj nj
jet t re, me nj emr t ri, Adriano Meis, duke u shkputur prgjithmon nga lidhjet dhe
mjerimi i mparshm. Por nuk ia arrin dot. Liria nuk sht liri nse nuk fitohet me forc mbi
nnshtrimin, mbi pengesn, mbi skllavrin: lumturia dhe qetsia nuk mund t jen t tilla prve
se n nj prballje analoge me t keqen, brengn, vuajtjen dhe dhimbjen. Kta terma t kundrt
nuk mund t vihen pran jasht nj konteksti marrdhniesh jetsore: me realitetin, ambientin,
njerzit dhe shoqrin, sqaron Debenedetti26.
Duke vazhduar kt arsyetim, Matia Paskal, me personalitetin e ri, t paregjistruar n
zyrn e gjendjes civile, gjendet n nj situat t dyshimt, q nuk i lejon liri veprimi dhe at liri
ndjenjash q ai kishte imagjinuar. Tashm nuk mund t martohet me Adriann, me t ciln sht
i dashuruar, nuk mundet m t denoncoj as vjedhjen, pra ai e kupton se nuk mund t jet m
pjes e nj shoqrie. Sajon nj vetvrasje dhe kthehet n jetn e mparshme, si e vetmja mundsi
pr t jetuar. Por rimarrja e personalitetit t Matia Paskalit do t trondiste nj sr situatash dhe
marrdhniesh, q ishin krijuar ndrkoh, sidomos martesn e lumtur t gruas. Prandaj trhiqet
mnjan, duke zgjedhur t mbes tashm nj i vdekur: i ndjeri Matia Paskal. Ai nuk mund t
merrte identitet, sepse n botn pirandeliane identiteti sht i pamundur, sepse vet realiteti sht
i copzuar, e vrteta nuk ekziston m dhe gjithka sht relative. N kt shumsi shfaqjesh, n
kt mbijetes pothuajse t pamundur t t qenit, edhe personaliteti dhe njeriu shprbhen dhe
kur ndrgjegjsohen pr kt, e kuptojn se tashm jan, duke prdorur shprehjen e Pirandelos,
nj, asnj, njqindmij.
Qndrueshmria e personalitetit q shfaqet mjaft e lkundur tek I ndjeri Matia Paskal, ku
mbetet, le t themi, i ngrthyer n disa t dhna t jashtme, nga t cilat nuk arrin t lirohet
plotsisht, shembet tek Uno, nessuno e centomilla (Nj, asnj dhe njqindmij, 1926)..
Protagonisti i ktij romani, Vitanxhelo Moskarda sht nj njeri i paaft ashtu si edhe Matia
Paskal, por n ndryshim nga ai, sht m filozof. Moscardo nuk ka nevoj pr shum ndrhyrje
rastsore pr t kuptuar shprbrjen e personalitetit, si ndodh me Matian: atij i mjafton nj
pasqyr pr t kuptuar se sht ndryshe nga sa ai kishte menduar pr veten, se sht i dyzuar. I
26
Po aty, f.341
17
zhytur n nj mori reflektimesh q zbulojn shpirtin e tij, vihet n krkim t personalitetit t

vrtet, pr t kuptuar n fund, pas nj sr eksperiencash, se ai nuk ekziston, sepse shprbhet
dhe coptohet n imazhe t panumrta, q t tjert kan pr t edhe q ai vet, pak nga pak, ka
pr veten. N kt roman shohim se si personazhi smontohet sistematikisht, n nj coptim
rrnjsor t unit q vepron prmes monologuesit Vitanxhelo Moskarda si forc vetshkatrruese
pohon studiuesi G. Tellini.27 N t vrtet sht e kundrta e asaj q bnin shkrimtart e
Tetqinds, t cilt e ndrtonin personazhin e tyre pjes pas pjese. Pirandelo duket sikur
argtohet duke e smontuar, me humorizm dhe ironin e egr t atij q sheh njeriun duke u
gllabruar nga e hija, q i shkon pas. Nuk sht m njeriu si tek Matia Paskal q ka humbur
hijen, por sht hija q ka humbur njeriun, hije t kota n krkim t nj trupi28.
Protagonisti i ktij romani, duke u prpjekur t njoh veten, njeh dika t lvizshme, t
deformueshme, n shkrirje t vazhdueshme, pa nj realitet t caktuar, q nuk mund t kapet dhe
t fiksohet. E till sht situata e t gjith njerzve, t cilt, edhe nse nuk e din, e zhgnjejn
veten duke menduar se e kan nj personalitet ose duke menduar se e njohim mir personalitetin
e t tjerve. Ndrkoh e vrteta sht se t gjith jan t tjetrsuar dhe, nse pr nj ast do t
binte velloja e iluzionit, t gjith do ta shihnin veten t zhytur n tmerrin e nj vetmie pa shptim.
Pikrisht duke arritur n kulmin e ndrgjegjsimit pr kt situat dhe pas nj eksperience
tragjike pasionante, Vitanxhelo Moskarda, e gjen zgjidhjen e ktij problemi ekzistencial. Ai
vendos t refuzoj t gjitha format e ekzistencs normale, vendos tu jap do gj t varfrve dhe
t jetoj n nj streh t krijuar nga vet ai nga donacionet. Atje, i veshur me rroba fare t
zakonshme, n nj varfri t tejskajshme, bhet me t vrtet askush; tashm pa asnj lloj
identiteti, mund ti largohet iluzionit t t qenit nj apo dshprimit t t qenit njqindmij
dhe t gjej prehje n fluksin e jets, n gjirin e natyrs. Moskarda bhet pjes e natyrs dhe n
qetsi t plot reflekton:
Vdes, do ast, un, dhe rilind prsri dhe pa kujtime: i tri e i bri, jo m tek vetja ime,
por tek gjrat e jashtme.
Jan kto dy roman q shfaqn thellsisht krizn e personalitetit t individit, shprbrjen
e unit dhe humbjen e identitetit. Kt kriz t ndrgjegjes do ta shohim edhe n disa novela apo
pjesrisht n ndonj vepr tjetr t Pirandelos. Narrativa e ktij shkrimtari italian sht shum e
gjer, ashtu si edhe teatri. Pr t mos u kufizuar vetm n kto dy romane q paraqesin mjaft
interes pr studimin ton dhe pr t br nj kuadr sa m t plot t personalitetit t tij letrar, do
t shohim edhe pjesn tjetr t krijimtaris letrare.
Romane t tjera kemi Lesclusa 1894 dhe Il turno 1895, t cilt i botoi para Il fu Matia Pascal
(1904) romani tipik i ankthit bashkkohor. M 1913 boton I vecchi e i giovani, ku motivet
themelore t dy romaneve q prshkruam m lart, si problemi i personalitetit, kontrasti mes jets
dhe forms etj. shfaqen vetm n mnyr sporadike brenda nj kuadri t gjer historiko-shoqror.
M von, m 1925, sheh dritn e botimit edhe I quaderni di Serafino Gubbio operatore . N
fund, kur vepra e tij teatrale ishte e njohur n mbar botn, vendos t nxjerr romanin e tij t
fundit Uno, nessuno e centomilla (1927). Prkushtimi dhe puna e tij ndaj teatrit fillon zyrtarisht
27
28
G.Tellini, Il romanzo italiano dellottocento e del novecento, Bruno Mondadori, Milano 1998, f.267.
Cecchi, Sapegno, Storia della letteratura italiana. Il novecento, Garzanti, Milano, 1979, f. 408.
18
rreth 1910-s. Tek teatri, sipas Ruggero Jacobbi,29 Pirandelo gjen formn e duhur pr t
shprehur frymzimin e tij dhe pr t vn prball iden e tij tragjike t ekzistencs me rastet
qesharake dhe t frikshme t jets s prditshme borgjeze. Novelat gjithashtu zn nj vend t
rndsishm n veprn e tij.
N mes t nj prodhimtarie t gjer teatrale spikasin, mes punve m t njohura dhe m
domethnse, dramat: Cos (se vi pare) e vitit 1917, Sei personaggi in cerca dautore (1921)
dhe Enrico IV (1922) . N dramn e par trajtohet tema e natyrs zhgnjyese t s vrtets, q
vet mendja krijon dhe shkatrron sipas qejfit t saj. Ngjarjet zhvillohen rreth nj personazhi
femr, q qndron jasht skene, por q shfaqet si e bija e zonjs Frola apo si gruaja e dyt e
zotit Ponza, n varsi t arsyeve q japin t dy antagonistt, zonja Frola dhe zoti Ponza.
Iluzioni i s vrtets q zgjidhet tek tjetri, tek shumsia e personit, i copzuar n disa qenie t
ndryshme kthehet edhe tek drama tjetr Sei personaggi in cerca dautore ( Gjasht personazhe
n krkim t autorit), s bashku me pamundsin e komunikimit mes individve dhe t konfliktit
mes jets dhe forms. Mund t themi se n kt dram, ndoshta m e mira dhe m e diskutuara e
Pirandelos, prqendrohet e gjith tematika e tij esenciale.
Tek drama Enrico IV vetmia dhe pamundsia e komunikimit zvendsohet nga
kundrvnia e menduris dhe e logjiks. Protagonisti, duke jetuar n nj delir t qart, merr
rolin e nj t menduri, dhe kjo mask mendurie e lejon t dal nga vetmia, t braktis tmerrin e
zbraztis s ekzistencs dhe i kundrv sigurin racionale t t tjerve, si dika q mbetet
prsri pa ekuilibr.
Vepra t tjera jan Liola (1917) dhe Luomo dal fiore in boca (1926), q pr nga mnyra e
t shprehurit mund t konsiderohet edhe si kryevepra e tij.
1.2.4. Italo Svevo dhe Ndrgjegja e Zenos
Me nj ndrgjegje t kthjellt dhe me nj shpejtsi t jashtzakonshme (i referohemi dats
s romanit t tij t par, 1892) Italo Svevo30 realizon n Itali shprbrjen e vizionit pozitivist dhe
natyralist t realitetit dhe mnyrave t tregimit q lidhen me t, n sintoni me tendencat
bashkkohore intelektuale dhe letrare evropiane. Vepra e tij prbn nj nga shprehjet thelbsore
t dekadentizmit ton, shkruan Montanari, Puppo,31 por n nj linj krejt t ndryshme nga ajo
danunciane (dhe n fakt Svevo nuk e plqente aspak Danuncion). N qendr t dekadentizmit
29
R.Jacobbi, Lavventura del novecento, Garzanti, Milano, 1983, f. 374

Italo Svevo (pseudonimi i Ettore Shmitz) lindi n Trieste m 19 dhjetor 1861, nga nj familje tregtarsh hebrenj.
Studion s bashku me vllezrit n nj kolegj gjerman dhe njihet me klasikt e letrsis. N moshn shtatmbdhjet
vjeare kthehet n Trieste, me dshirn e t atit dhe regjistrohet n Institutin e lart tregtar. Ndrkaq vazhdon t
pasuroj njohurit e tij letrare, t lexoj libra dhe t shkruaj komedin e tij t par Ariosto governatore. M 1880, si
pasoj e falimentimit t industris s t atit, detyrohet t ndrpres studimet dhe t punoj si npuns n bankn
Union t Vjens. Nga kjo eksperienc lindi romani i par Una vita (1892). Kjo vepr dhe tjera q pasoi Senilit
(1898) nuk e patn suksesin q shkrimtari i ri shpresonte. Martohet me Livia Venezianin dhe menjher pas kalon
n drejtimin e firms s bojrave t vjehrrit, me t cilin bhet shume shpejt ortak. N Trieste takon Xhejms Xhojsin,
nga i cili mori nj impuls t fort pr eksperiencn e tij si romancier, e cila n vitin 1923 dha provn e saj t tret me
La coscienza di Zeno. Vdiq m 1928, si pasoj e nj aksidenti rrugor.
31
Montanari, Puppo, Storia della letteratura italiana, Societa Editrice Internacionale, Torino, 1972, f. 241
30
19
danuncian sht lartsimi i nj jete t ndjeshme dhe i nj individi t jashtzakonshm, prndryshe

i supernjeriut. Ndrsa tek Svevo gjejm njohjen e absurditetit dhe t pakuptimsis s jets dhe
jo lartsimin, por prezantimin e nj njeriu t zakonshm, pa ndonj cilsi t veant dhe,
sidomos, pa asnj nxitje t brendshme vullneti.
N krahasim me heronjt danuncian apo romantik, protagonisti i romanit t Svevos
mund t prkufizohet si nj anti-hero. Ai sht nj qenie thellsisht e paaft, pa asnj lloj interesi,
paraplqen m shum t shikoj jetn q zhvillohet jasht tij, ose m mir reflektimin e saj n
ndrgjegje, sesa t reagoj e t veproj. Gjja q i intereson n t vrtet sht vetm far
ndodh brenda tij, brenda unit. Fakte n dukje fare t thjeshta dhe modeste shkaktojn reagime
psikologjike tepr te fuqishme dhe imponuese. Jeta tashm nuk ka nj fill logjik dhe bhet e
paparashikueshme, por edhe nse ka kuptim, ai shfaqet shum m von, n formn e nj kujtimi
dhe jo n astin kur ai jetohet realisht. Kto transformime prshkojn trsisht veprn e tij
madhore La coscienza di Zeno, q Svevo e shkroi pasi njohu, ndoshta edhe pjesrisht,
eksperiencat narrative t Xhojsit dhe Prustit. Disa nga kto aspekte u shfaqn q tek dy romanet
e para dhe veanrisht tek Senilit.
Para se t shkruante romanin q e bri t njohur dhe i solli famn, Svevos iu deshn rreth
tridhjet vjet. Mungesa e suksesit dhe detyrimi i ksaj heshtjeje tepr t gjat, nga njra an, dhe
siguria e palkundur n vlerat e veta, nga ana tjetr, grshetohen vazhdimisht dhe bhen
prcaktuese n iden e vet pr jetn. Dilemat e tij t vazhdueshme pr at gjn qesharake dhe
t dmshme q quhet letrsi, por q gjithsesi do t pasqyronte fatin e tij, i shfaq hapur n nj
nga faqet e ditarit t 1899-s. N t vrtet Svevo ishte nj autodidakt vren G.Pampaloni,32 q
do t thot nj diletant i madh, me t gjitha mangsit, prafrsit dhe empirizmin q mbart; por
pikrisht pr kt formimi i tij kulturor ndoqi lumturisht kuriozitetin instiktiv, q e mbrojti t lir
nga do lloj ndrojtjeje dhe i siguroi nj liri absolute gjykimi. Shkurtimisht ai mendon se formimi
dhe kultura e Svevos jan pikrisht ato t nj romancieri t vrtet. Po ashtu, edhe kritiku i
njohur Debenedetti33 mendon se Svevo sht nj romancier i nj rndsie t jashtzakonshme. Po
prse kritika nuk u kujtua m hert pr t, por vetm pas tridhjet vjetsh? shtron pyetjen
kritiku i njohur dhe prgjigjet n kt mnyr: ...Prgjigjja m e natyrshme, n kndvshtrimin
ton, sht se Svevo, me romanet e tij, paraqet imazhin e njeriut q krkon dhe prndjek
narrativat e reja; edhe romanet e tij, si t gjith romanet moderne, jan romane pyetse. Pyesin
pr t kuptuar, ndoshta m kot, pr t njohur kuptimin e jets, kuptimin e fatit t nj njeriu t
coptuar dhe t trazuar....
Ndrgjegjja e Zenos
La coscienza di Zeno sht kryevepra e Italo Svevos dhe nj nga veprat e mdha, q
mund t radhitet pa frik n krah t narrativs s madhe evropiane duke filluar nga romani N
krkim t kohs s humbur t M.Prust-it deri tek Uliksi i Xhojsit. Kemi t bjm jo vetm me nj
32
33
G.Pampaloni, Storia della letteratura italiana. Il novecento, Garzanti, Milano, 1979, f. 441
G.Debenedetti, Il romanzo del novecento, Milano 1998 f. 517
20
personazh t ri, por edhe me skema narrative trsisht t reja, si monologu i brendshm, braktisja
e strukturs narrative tradicionale dhe ndrtimi i nj strukture te re t mbshtetur mbi nj sr
temash, si pirja e duhanit, martesa etj. Ky roman, sipas studiuesit R.Jacobbi,34 i hap rrugn nj
romani t ri modern italian, me vlera t veanta kritike dhe dialektike, i prshkuar nga nj
dramaticitet i holl, q prjetohet dhe ndjehet me vuajtje nga personazhi kryesor, plot me ankth
dhe me paaftsi pr t jetuar, q Svevo e ndjente si t tijn dhe njkohsisht si nj element
universal dhe q realisht do t prbnte dimensionin e brendshm t njzetvjearit t par t
shekullit.
Ky personazh kishte koh q ishte krijuar n mendjen e Svevos, kishte filluar t latohej
pak e ngapak, derisa ishte br personazhi i romanit t par Una vita, personazh q tashm
kishte edhe nj identitet dhe q e quajti Alfoso Niti. Ky personazh dhe Zeno Kozini (personazh i
romanit t tret) kishin elemente t ngjashme, edhe pse formale. Por, prtej ktyre ngjashmrive
formale, q sigurisht nuk mund t kalohen pa u nnvizuar, qndron fakti i rndsishm se Svevo
e rimerr kt krkim intelektual mbi kt personazh, me nj pjekuri m t lart analitike dhe me
mjete m cilsore krkimi, mes t cilave, psikanaliza. Svevo nuk pajtohej trsisht me teorit
psikoanalitike te Frojdit; nga njra an, ai mendonte se ato ishin interesante, vlersonte
vmendjen q u kushtohej edhe gjrave m t parndsishme (si ishin lapsuset, harresa) dhe
gjente t prbashkta mes nnvetdijes s Frojdit dhe vullnetit irracional t Shopenauerit,35 nga
ana tjetr, psikanaliza e turbullonte sepse shpeshher analiza e nnvetdijes e bn njeriun t
ndrgjegjsohet pr t vrteta tashm t harruara, pra, gjra q tek e fundit t tronditin, edhe
sepse nuk besonte n mundsin e shrimit t ktyre smundjeve psikike. Pr kt arsye Svevo
mendon t prdor psikanalizn jo m si nj terapi mjeksore, por si nj mjet letrar dhe analiza
psikologjike kthehet n argumentin kryesor, mbi t cilin ndrtohen romanet e tij. Kjo metod
korrespondon me at q n letrsi sht quajtur fluksi i ndrgjegjes, nj teknik q lidhet me
rrfimin e ideve t personazhit, ashtu si i vijn n mendje, pa krkuar domosdoshmrisht nj fill
logjik mes gjrave t treguara.
Ky roman rrjedh nga nj ditar q shkruan tregimtari-personazh dhe q mjeku e boton pr
tu hakmarr ndaj pacientit q kishte ndrprer kurn. Ndrgjegjja e Zenos nuk ka nj subjekt t
mirfillt, prbhet nga disa brthama tematike q duket sikur qndrojn m vete dhe q kan t
bjn me eksperiencat themelore t jets s protagonistit, t tilla si: vesi i t pirit duhan, vdekja e
babait, martesa apo nj siprmarrje tregtare. Ve ksaj, elementet e rrfimit nuk organizohen m
sipas kategorive t shkakut dhe pasojs, t kohs dhe hapsirs, q ishin thelbsore pr romanin e
Tetqinds. Kto kategori tashm jan vn n kriz nga ndrgjegjja e smur e shkrimtarit
protagonist.
Zeno Kozini vendos t kurohet tek analisti, pr shkak t nj vesi t tij t hershm q sht
t pirit duhan. Analisti q identifikohet si doktor S, me t cilin ka shum mundsi ti referohet
34
R. Jacobbi, Iroia e realt n Lavventura del novecento, Garzanti, Milano, 1983, f. 355
N kulturn e Svevos gjejm t grshetuar dy rryma mendimi t kundrta: nga njra an, pozitivizmi me teorit e
Darvinit dhe marksizmit; nga ana tjetr, mendimet e Shopenauerit dhe Nies. Edhe pr sa u prket shijeve letrare
dhe zgjedhjeve poetike Svevo frymzohet nga msues t ndryshm, nga realistt dhe natyralistt si Balzak, Flober,
Zola dhe nga romani psikologjik i viteve t fundit t Tetqinds i Dostojevskit.
35
21
Sigmund Frojdit,36 e kshillon t shkruaj historin e jets s tij. Problemi i madh i Zenos sht
paaftsia e tij dhe pr m tej se problem tjetr i madh ishte vesi i t pirit duhan, nga i cili nuk
mund t shkputej me asnj lloj prpjekjeje dhe pr kt ndjehej shum i zhgnjyer. Ai kishte
filluar t pinte duhan q n moshn pesmbdhjetvjeare, pr shkak t konflikteve q kishte me
t atin. Ai nuk gzonte fare respektin e t atit, aq sa i ati i kishte besuar biznesin e familjes nj
administratori t jashtm. Smundja e babait dhe vdekja e tij prbjn disa faqe jashtzakonisht
t bukura. Shpulla q i jep babai t birit, pikrisht n astet e fundit t jets, do t ishte si nj
miratim i fundit pr paaftsin e tij, nj gjest dhe nj dyshim i egr q do tw shoqronte djalin
deri n ditt e fundit t jets. Kto elemente biografike dhe prdorimi i vets s par gjat
rrfimit na bnjn t kuptojm q duhet t ket ngjashmri mes Zenos dhe Svevos.
Nj tjetr episod sht Martesa e Zenos. Ai njihet me motrat e shtpis Malfenti dhe i
vardiset asaj m t bukurs, Ads, por, pr fat t keq, e shohim t martuar me at q i plqente
m pak, Augustn. Megjithat ai sillet mjaft mir me t dhe krijon nj lidhje t sinqert dashurie.
Kjo gj nuk e pengon aspak Zenon q t krijoj nj lidhje jashtmartesore me Karln. Augusta
prbn n roman nj figur femrore t mbl, t kujdesshme dhe shum bujare ndaj t shoqit.
Ajo sht e shndetshme dhe i jep nj ndjenj sigurie pasiguris s tij, i cili mbshtetet tek ajo si
tek nj nn e dyt.
Episodi tjetr quhet Gruaja dhe e dashura ku shohim se si Zeno njihet me Karln, si
prpiqet ta ndihmoj n studimet e saj pr kanto, duke i siguruar edhe nj msues privat, me t
cilin m von Karla do t dashurohet. Me brejtje t thell ndrgjegjeje autori prpiqet t krijoj
alibi, n mnyr q t vetlirohet nga tradhtia. Mundohet t bind veten se aventura me Karln
nuk do t turbulloj aspak situatn familjare, madje mund t ndihmoj pr t forcuar m tej
dashurin ndaj gruas s tij. Kshtu, me t prmbushur dshirn e tij, kthehej e gjente prehje, edhe
m me shum zjarr tek ajo nna e mir q ishte Augusta.
Episodi i pest Historia e nj shoqrie tregtare tregon nj Zeno q angazhohet me punt
e biznesit, q sht i paaft si gjithmon, por ksaj here sht m me shum fat se sa vet
eksperti i biznesit, kunati i tij Guidoja. Paaftsia e tij kthehet n nj strategji fituese, pikrisht
ather kur ai mson ta pranoj dhe ta ushtroj me ndrgjegje t plot. Episodi i gjasht, i
quajtur Psikanaliza, na njeh me at q sht Zenoja i vrtet. Ndrgjegjja, e theksuar n titull,
sht ajo q e shpton jetn nga asgjsimi, prmes nj ironie t vazhdueshme autoanalitike. N
faqet e fundit t romanit, q jan edhe m t njohurat dhe q zn vend m t gjer, Zenoja e
deklaron veten t shruar nga paaftsia e tij pr t vepruar, megjithat at e kan shruar vetm
punt e tij t biznesit, jo terapia psikanalitike.
Sa tham m lart, ishte nj prmbledhje e veprave italiane m t rndsishme q ndikuan
drejtprsdrejti n panoramn letrare t 1900-ts, q n thelb dukej se kishte analizat e thella
psikologjike dhe prshkrimet e gjata t ndjesive dhe emocioneve q mbartnin personazhet,
formn q ata duhej t respektonin me do kusht, edhe me mimin e mohimit t vetvetes. Statusi
i personazhit dhe vendi q z n t gjitha rrfimet sht tepr intrigues, nuk mund t ndahesh m
prej tij, sepse ai sht tashm aty shum m interesant se personazhet q ke njohur deri ather,
36
Italo Svevo ishte njohur me Frojdin, q prpara se t shkruante Ndrgjegjen e Zenos. Ai kishte prkthyer s
bashku me nipin e tij mjek edhe nj vepr t tij Il sogno, gj q i kishte ln shum mbresa; aty ishte njohur me
psikanalizn,me t ciln pastaj ishte marr gjat gjith jets.
22
t bn t mendosh e t hysh thell n mendjen e shpirtin e tyre e aty prsri t ndalesh e t

kuptosh hallkat e njpasnjshme q e bjn aq kompleks, aq t thell e aq t vshtir. Zenoja,
Moskarda apo Matia Paskal e shum personazhe t tjer t romaneve dhe novelave t tyre
shfaqen n nj mnyr krejtsisht t re, ashtu si nuk ishte shfaqur m par nj personazh, i gjithi
n qendr t veprs, n qendr t vmendjes s lexuesit. I marr nga jeta e prditshme dhe i vn
n situata nga m t zakonshmet, ai kalon prjetime nga m t thellat e me reflektime nga m t
uditshmet. Dhe kjo, pa diskutim, sht burim i mir i nj analize interesante pr do kritik apo
qoft edhe do lexues t vmendshm.
1.3.
Perceptimi dhe mundsia e bashkjetess

s dy botve letrare n nj shkrimtar
Tani do t ishte n interes t ktij studimi t shohim m nga afr pjesn tjetr t prqasjes son,
kahun tjetr t referimit dhe t krahasimit. Kjo sht e domosdoshme pr t nxjerr n pah vlera
t prbashkta dhe fenomene t caktuara, t cilat do t na ndihmojn pr t kuptuar m mir
kornizn e plot t nj shkrimtari, origjinalitetin e tij, ashtu si edhe universalizmat, elementet e
veanta t ndrgjegjshme ose jo, q gjenden tek dy shkrimtar t s njjts epok, apo edhe t dy
epokave t largta. Areali letrar i Italis rrethohet nga disa vende fqinje, mes t cilve Italia do t
prbnte nj lidhje t ngusht, pr shum arsye q tashm i njeh jo vetm historia. Letrsia sht
nj nga ato arsye q na bn ta duam kt qytetrim fqinj, q ta njohim si nj vler t madhe n
panoramn e gjr t letrsis botrore dhe madje shum nga shkrimtart e saj ti kemi si nj
pik referimi dhe ti konsiderojm si mjeshtra t artit letrar.
Kjo lloj bashkjetese mes dy botve t ndryshme kulturore, ideologjike, e pr m tepr
letrare nuk sht aspak e thjesht. Duhet t gjendet nj mnyr e natyrshme ku vlerat e veanta
t nj letrsie t trajtohen si pjes e formimit letrar t nj shkrimtari, pa rn pre e ndikimeve apo
imitimeve t qllimshme. Dhe kt, shkrimtart e mir, me brum prej artisti t vrtet, e din
mir dhe prandaj krkojn gjithmon ti shndrrojn n msime t vlefshme pr t br nj
letrsi t shndetshme dhe sa m origjinale.
Nuk sht aspak normale q nj letrsi t jetoj e mbyllur e pa asnj marrdhnie me letrsit e
tjera, nuk sht normale as q nj shkrimtar t lexoj e t marr msime t kufizuara duke u nisur
nga paragjykime ideologjish a mentalitetesh, sepse kjo do t dilte tmerrsisht e dmshme dhe do
t prbnte pengesn m t madhe pr nj rrugtim drejt t ardhmes. Vlera e vetme q duhet t
udhheq t lexuarit dhe t brit letrsi sht vetm parimi letrar dhe artistik; njohja e ktij
parimi do t ndikonte n nj gjykim sa m t drejt dhe n nj receptim q do ti bnte mir
origjinalitetit t nj shkrimtari.
Historia e letrsis na tregon se jan t shumt shkrimtart q jetojn mes dy botve. Jo vetm
shkrimtari shqiptar jeton dhe shkruan n nj tok t huaj mes dy kulturash, n nj bot t tijn, t
ndar mes s shkuars dhe s ardhmes, duke jetuar nj t tashme t ushqyer me nj shpres t
madhe pr kthimin n origjin. Secili prej shkrimtarve italian, me t cilt do t takohemi gjat
studimit ton do t kalonte faza t tilla jete, botkuptime dhe mendsi q do ushqeheshin mes
23
Italis dhe Francs, vendit t admiruar nga shum italian, ku do t kalonin periudha t
rndsishme jete dhe formimi. Fundja, pr nj shkrimtar sht m se e ligjshme, dalja prtej
kufijve hapsinor, sht m se riprtritse pr at si shkrimtar, e mbase edhe pr letrsin n
trsi.
1.3.1 Kultura, qytetrimi dhe mendsia italiane si pjes e pashmangshme e

formimit dhe e ndrgjegjes koliqiane
N po kt periudh, shfaqet edhe shkrimtari i talentuar shqiptar Ernest Koliqi.37 Ai sht
shkrimtari q me gojn plot mund ta vm pran shkrimtarve t tjer evropian dhe sidomos
pran atyre italian. Me nj frymmarrje artistike prej shkrimtari t mir, me nj formim kulturor
prej eruditi evropian, e me nj palc thellsisht shqiptare, Koliqi sht njeriu me t cilin
krenohen letrat e sotme shqipe. Pr t kuptuar m mir se n mnyr dhe deri n far mase
kultura italiane dhe shkrimtart e saj u bn mjeshtrit e artit koliqian, do t duhet t ndjekim
gjith rrugtimin e tij n kt vend fqinj dhe t gjitha kontaktet me letrsin e saj. Nj sr
bibliografsh u morn me analizn e jets s tij dhe t gjith arritn n nj emrues t prbashkt
se Koliqi sht ky q sht edhe fal vendit ku jetoi dhe letrsis s saj brilante q prpunoi
laboratorin e tij shpirtror dhe vuri n pun mekanizmin e tij gjenial. Por, mendoj se kjo prqasje
nuk vjen rastsore n asnj ast dhe nuk mund t duket e habitshme as pr Shqiprin e asaj
epoke. Mund t ishte e habitshme, nse do t vinte nga nj familje e varfr shqiptare, apo nse do
t rridhte nga nj knd i largt dhe i harruar, por kurrsesi nga nj familje tregtare qytetare, e
sidomos nga nj qytet si Shkodra, me lidhje t vazhdueshme dhe t hershme tregtare dhe qytetare
me Venecian, n veanti. Dhe Koliqi pranon n nj nga shkrimet e tij se pikrisht n Venedik,
shkodranve t vjetr iu zgjanue mendsia.
Tregtart shkodran, kur qyteti i tyre shtrinte tregjet e veta thell kah Rumelija,
ngrehshin me shpirt e shije zotnijsh t vrtet npr lagje t Shkodrs ndrtesa madhshtore qi
ndr vija arkitektonike kujtojshin Venedikun.38 Kshtu kujton Koliqi me shum mall qytetin e
tij fisnik, ndrsa shtit gjat Canal Grande t atij qyteti t lasht, pasi ka dal nga Biblioteka
Marciane. Por lidhjet e tij me Italin ishin shum m t hershme sesa studimet e tij atje, ato i
37
Ernest Koliqi lindi n Shkodr m 20 maj 1903. Shkollohet n kolegjin jezuit Arici n Breshia t Italis. N
Bergamo themelon me student t tjer gazetn Noi giovani. Pas dhjet vitesh qndrimi, n 1921-in kthehet n
Shqipri, pr tu nisur drejt Jugosllavis m 1924. Boton n Tiran poemn dramatike Kushtrimi i Skanderbeut.
M 1929 boton n Zar vllimin m novela Hija e maleve. Suksesi i ktij libri e pagzoi si themeluesin e novels
shqipe. Nga viti 1930 deri 1933 jep msim letrsi shqipe pran gjimnazit t Shkodrs dhe shkolls tregtare t Vlors.
Prkthen nga italishtja Poett e Mdhej tItalis me poezi nga Dante Petrarka, Taso dhe Ariosto, q pasohet nga nj
vllim i dyt. Boton librin me poezi Gjurmat e stinve dhe vllimin tjetr poetik Kangjellat e Rilindjes. M von
m 1935 del prmbledhja me novela Tregtar famujsh e nj vit m pas Pasqyrat e Narizit 1936. M 1937
prfundon studimet e larta n universitetin e Padovs duke mbrojtur temn Epica popolare albanese nn
udhheqjen e gjuhtarit Karlo Taliavini. Drejton katedrn e Gjuhs dhe Letrsis Shqipe pran universitetit La
Sapienza t Roms. Shum vite m von shkruan romanin Shija e buks s brume.Q nga viti 1957 dhe deri m
1973 boton periodikun e njohur letrar Shenjzat/Le Pleiadi, nj nga monumentet e pazvendsueshme t letrsis
shqipe. Vdes n Rom m 15 shkurt 1975.
38
E.Koliqi, Mngjes n Venedik
24
kishin rrnjt tek familja e tij, tek mnyra e tij e jetess dhe tek mendsia liberale, q do t
deprtonte thell n karakterin e tij si shkrimtar dhe si njeri. Mes t tjerash, n nj monografi pr
Koliqin, Antonio Guzeta shkruan: ... Fati e deshi q Koliqt t radhiteshin ndr familjet
aristokrate t kohs. Tregtia me Triesten, Venecian, Trapanin e Barin kishte br q t rinjt e
ksaj familjeje t jetonin pran ndrmarrjeve t ktyre qyteteve dhe djemt e vajzat t merrnin
edukatn e atyre shkollave dhe kolegjeve. N familjen Koliqi lexohej Corriere della Sera, luhej
n piano, pihej Fernet Branca si n familjet e mira italiane.39 N kt atmosfer familjare rritet
djali i Koliqve, me nj mendsi te lirt dhe tolerante pr kohn, me nj prije t theksuar pr t
dal q hert nga zhgualli i vjetruar i disa koncepteve t kalbura, q kishin zaptuar mendjet dhe
shpirtrat e shqiptarve t asaj epoke. Jo vetm familja por edhe Shkolla klasike e Jezuitve
prgatiti nj Koliq t kalibrit t nalt intelektual dhe nj djal t denj nga do pikpamje40.
Pas ksaj periudhe arsimimi pran jezuitve t Shkodrs, Koliqi s bashku me vllezrit u
drgua nga prindrit tek nj kolegj tjetr jezuit Cesare Arii n Breshia t Italis. Ishte nj
fmij i rritur para kohe, thekson Guzeta41, - italishten tashm e dinte, dhe u prshtat
menjher me frymn letrare t atij tempulli t vogl dijesh si ishte Arii. Por kjo nuk ishte
nj atmosfer plotsisht e ndryshme nga ajo ku ai ishte rritur deri ather. N fund t fundit,
sipas mendimit t Guzets , mbi modelin italian dhe at latin ishte formuar deri ather e gjith
letrsia e tradits s madhe letrare shkodrane. Xhovani Kosteti, msuesi i madh i asaj kohe n
Arii dhe njohs i rrall i letrsis italiane, i msoi Koliqit student shijen e mir t nj letrsie t
shndetshme dhe ndershmrin e gjykimit; pr m tepr duke ndjer impulsin e heshtur t
msuesit t tij, ai ndjeu nj trheqje, sidomos pr Gabriele Danuncion dhe pr poett modern
francez. Periudha n t ciln u formua artistikisht Koliqi prkonte me nj nga stint letrare m
pjellore n Itali dhe ai prhumbej npr manifestimet poetike t saj, i prvetsonte me shum
dshir dhe vlersonte prfaqsuesit e saj m t mir, si Karduin apo Paskolin. Ata lan gjurm
t pashlyeshme n memorien e tij dhe her her, pr pasoj, edhe n shkrimet e tija letrare. Dhe
kjo ishte natyrshm e pashmangshme pr nj njeri me ndjeshmri t lart poetike si ishte
Koliqi.
... U dashurua marrzisht me protagonistt e Dantes, me t Carducci-it, me t Foscolos,... u b kreshnik i prjetsuar npr veprat e DAnnunzio-s, dolli fantazm-protagonist prmes
pens s Pirandelos... Dielli i tij prej shkrimtari u brumos, por kurdoher duke pasur pr plag t
zemrs nj Beatrie t huaj edhe pr zegl t mendjes nj brum po t huaj... ,42 shkruante kshtu
Sterjo Spase n nj artikull t vitit 1939.
Npr veprat e tij t bie n sy admirimi ndaj Italis, Roms apo Venedikut, prshkrimet e
detajuara e plot frymzim t bjn t mendosh pr nj lidhje t ngusht shpirtrore. Koliqi e
donte kt vend ku ... syt gjithmon shijonin bukurira t pafund npr mes t ndrtesave
39
A.Guzzetta, Ernesto Koliqi un poeta sociale, Tipografia Missioni Estere, Milano, 1968, f. 6.
H.Begeja, Kultura dhe politika e Koliqit, n Shenjzat, (numr prkujtimor kushtuar E.Koliqit), Rom, 1975, f.
180.
41
Po aty, f. 8.
42
S.Spase, Kthimi i Shkrimtarit, n revistn Donika, nr 1, 1939.
40
25
madhshtore, t kopshteve t shumngjyrshe e npr mes t shum faqjeve t tjera t jets s

prditshme.43
N revistn Shejzat q e drejtonte ai vet shkruante shpesh pjes publicistike t tilla si:
Mngjes n Venedik, Dafinat e shtpis s Petrarks, Dante e ne shqiptart, Gabriele
DAnnunzio e shqiptart e shum pjes t tjera interesante dhe pr m tepr emocionuese, ku
prve prshkrimeve shum t bukura t vendeve apo personazheve t njohura, sillte edhe
kujtimin e freskt t vendit t tij e sidomos qytetit t tij t lindjes, t cilin e adhuronte pa mas
dhe pr t cilin thurte tingllima malli. Edhe Venecia apo Mbretresha e Adriatikut, si
plqente ta quante Koliqi, ishte pr t nj qytet i veant jo vetm pr bukurin e ujit me
gondola, por edhe pr lidhjen e ngusht me Shkodrn e tij shum t dashur e me strgjyshrit e
tij t largt.
Un i mbylli syt pr nji as dhe shikoj mbrenda vetes. Hapen n fund t shpirtit sy t
tjer qi u ngjasin t mijve por sjan t mijt: sy strgjyshash t largt qi e pan motit Venedikun
njashtu si e shof sot un... E sdij a e shof kt Venedik para syve jasht meje a por n fund t
shpirtit mbrenda meje.44
Por, megjithat, ai knaqet duke shijuar dridhjen e leht t valve venedikase n ato dit
pranverore, ndrtesat njra pas tjetrs q prekin ujin, q e ngacmojn prbrenda dhe e frymzojn
t shkruaj: Por dielli mngjesuer nuk m len t punoj n qet. Tepr i bukur Venediku n kt
mngjes qershori me kapitelat e Pallatit Dukal t lulzuem mrekullisht n lule timta mermeri, me
mozaikt e ballit t Kishs s Shn Markut qi u falin lumn aq t gjall syve me ngjyrat e flakta
kangatare... tepr i bukur sot Venediku pr mu ndry ndr kto kthina tftofta tue ia sjell shpinn
gjith asaj fantazmagorije.45
I kthehemi prsri ecejakeve t tij t vazhdueshme t cilat e ojn gjithmon drejt Italis. Pr
shkak t nj situate tepr t vshtir politike n vend, vendos t vazhdoj studimet e tij t larta
n universitetin e Padovs.
Ishte nj periudh delikate pr historin shqiptare, shkruan Gradilone,46 ajo gjat s
cils u formua: fundi i lufts pr pavarsi dhe fillimi i nj jete t brisht demokratike pr kombin
e ri. Por, pikrisht n at koh ai mundi t prpunonte nj aftsi t jashtzakonshme t reflektimit
mbi njerzit, gjrat, vendet, problemet shpirtrore dhe zakonore, duke zgjuar n t njjtn koh
edhe nj ndjenj t thell malli. Filloi t njihte gjithnj e m thell vendin dhe t zbulonte
palimsestet e ambienteve, fryt i eksperiencave t shumllojshme historike, traditat shekullore t
njerzve t tij dhe sekretet e ksaj gjuhe t vjetr por edhe t re n t njjtn koh. Ashtu si
lexonte Danuncio, pa u ngopur, klasikt italian t Treqinds, ashtu edhe Koliqi i kthehet gjuhs
amtare, e gjen prsri t bukur dhe ndjen nevojn t shkoj e t krkoj shprehjet n gojn e
popullit e mes rreshtave t shkrimtarve t vjetr. Pr t realizuar kto krkime dhe studime ai
ndoqi nj ideologji t tijn koherente prgjat viteve. Ai tashm mendonte si shum shkrimtar t
tjer evropian t kohs, duhej t deprtonte thell n psiken e trazuar shqiptare q t mund ta
43
Po aty.
E. Koliqi, Mngjes n Venedik.
45
Po aty,
46
G.Gradilone, Lopera letteraria e culturale di Ernest Koliqi, n Altri saggi di letteratura albanese, Bulzoni,
Roma, f. 230-272.
44
26
kuptonte dhe ta vinte at n shrbim t s ardhmes t kulturs dhe kombit. Pr kt ai ishte i

bindur se vendi i tij kishte shum se far ti ofronte: Shqipnija sado qi e vogl si tok e
popullsi prmbledh n vete aq land t pasun njerzore, aq shum motive ndrlikimesh shoqnore
e psikologjike e me i dhan ushqim njij prodhim t dendun kallzimesh e romancash...47 Pra
edhe Koliqi e kishte t gjith lndn e duhur, vetm se duhej t gjente mnyrn se si t
deprtonte.
Studimet e albanologjis n Itali vazhduan n Universitetin e Roms. Aty drejton
Katedrn e Gjuhs dhe Letrsis Shqipe, derisa me dekret t presidentit t Republiks s Italis,
pr merit t tij, nderohet duke u br Institut i Studimeve Shqiptare. E kush m mir se
personaliteti i zjarrt dhe kompleks i Ernest Koliqit mund t qndronte n krye t tij. Asnj tjetr
nuk mund t ngjallte interes shkruan Gradilone48 si pr formimin kulturor t spikatur italian,
ashtu edhe pr prirjen natyrale drejt studimeve letrare... si dihet n formimin e tij luajti nj rol
parsor qytetrimi letrar italian, edhe pse i przier me at t kombeve t tjer.... Dhe Koliqi
ishte me t vrtet i till, kaloi vite t gjata n tokn e latinve t lasht dhe e adhuroi at, lexoi
letrsin e saj dhe e prpiu t trn duke e ndjer gati si pjes t ekzistencs s tij, ndoshta fal
saj ai mundi edhe t arsyetonte si letrar evropian, t ndjente e t shkruante me standardin e nj
gjeniu t madh. Ai mendonte se Italia do t ishte nj mbshtetje e madhe pr t ardhmen e
kombit ton, besonte n madhshtin e kulturs dhe qytetrimit t saj, besonte n mbshtetjen q
ky vend mund ti jepte Shqipris dhe shqiptarve. N fund t nj prej fjalimeve t tij n Rom,
si drejtues i Institutit t Studimeve Shqiptare, t botuar n revistn Shkndija, ai e quan pr
detyr t garantoj autoritet italiane duke i siguruar se ... drita qi derdhet nga Roma, djep i
prhershm qytetnimi e dijeje, ka me zdritun prpjekjet kulturore t studjuesavet tan tue forcue
shpirtrat n parimet e prbashkta t dy kombeve t vllaznueme, parime qi kan n themel kultin
e Perndis, tatdheut e t votrs shtpijake.49
Duket qart se shkrimtari shqiptar besonte fuqishm n at q kultura dhe qytetrimi
italian mund ti ofronin Shqipris dhe shqiptarve, besonte se gjrat do t ndryshonin, besonte
se qytetrimi i lasht ilir nga i cili rridhnin shqiptart meritonte nj fat tjetr t ndryshm nga ai
t cilit i ishin nnshtruar tashm. Dhe kt mundohet ta bj prmes revistave q i themelon,
duke gjetur mbshtetje t madhe jo vetm tek shokt dhe miqt e tij, por edhe tek vet italiant,
tek dashamirsia e t cilve beson me bindje t plot:
Na jo vetm me mjetin e ksaj reviste tia zbulojm vetes edhe t tjervet t qenmen e
humanitetit ton n pasqyr t letravet e tartit, por edhe vllaznit ton Italjan, t cilt krah pr
krah me ne punojn pr Ringjalljen shqiptare, do ti ftojm me na dhan prshtypjet e veta mbi
ne, mbi faqjet e jets son, mbi vijat e mbi ngjyrat e visevet shqiptare qi ata tashm i
dashunojn me t njajtn dashuni qi ndez zemrat tona50.
Por pikrisht pr kt arsye bashkpunimi sistemi i asaj kohe e akuzoi si fashist, si zbatues t
ideologjis fashiste duke u nisur nga fakti se ai u emrua nga qeveria italiane si Ministr i
Arsimit. Pr kt, qarqet letrare t kohs jo vetm nuk e njohn potencialitetin e tij letrar, por
47
E.Koliqi, Nj sy panoramik mbi kulturn shqiptare, n Shkndija, III/1942, f. 30-32.

G.Gradilone, vep. e cituar, f. 231.
49
E.Koliqi, Nj sy panoramik mbi kulturn shqiptare, n Shkndija, III/1942, f. 30-32
50
E.Koliqi, Akt-besimi, Shkndija, Nr 1, 1940, f. 7
48
27
edhe e mohuan si njeri dhe si shkrimtar dhe nuk e lan t kthehej kurr m n atdhe. Gjykata e
popullit e dnoi me vdekje, ndrsa vepra e tij do t prbnte nj herezi. Por kjo e dhn e jets s
tij nuk na ndihmon aspak pr t kuptuar dhe pr t analizuar veprn e tij. N Republikn e
Letrave t gjith i prkulen artit. Letrsia sht aq e madhrishme, sa asaj i mjafton vetvetja. Ajo
shpjegohet me an t mjeteve t saj dhe pak rndsi kishte nse Koliqi ishte ministr... shkruan
Rudolf Marku51 kriteri artistik dhe estetik i letrsis sht i gjithpushtetshm. Prandaj n do
epok ne duhet ta respektojm at.
Pas nj dbimi t dyt nga Shqipria, Italia, atdheu i tij i dyt e mirpret srish shkrimtarin
dhe studiuesin shqiptar. Biografia e tij dshmon, pak a shum, se Koliqi ose kthehej n atdhe
pr t qen n majat e qarqeve intelektuale e politike t kohs, ose largohej prej tij i prbuzur dhe
i krcnuar.52 Deri n vdekje, Koliqi vazhdoi t mbante funksionet e tij drejtuese n Katedrn e
Gjuhs Shqipe n Universitetin e Roms, duke i dhn nj ndihm t madhe kulturs shqiptare e
njkohsisht duke i treguar qytetrimit italian, me gjith dinjitetin dhe fisnikrin q e
karakterizonte, se edhe ne shqiptart jemi pjes e qytetrimit t vjetr evropian. Mohimi i tij dhe
vemas i veprs s tij pr nj periudh dyzetvjeare, pas ndryshimeve shoqrore n Shqipri,
shkruan studiuesi Matoshi, u prcoll me nj eufori t papar vlersuese, madje t prmass s
krijimit t termit koliqiana, q lexuesit i bnte me dije se do t duhej krijuar nj disiplin t
veant n shkencn ton t studimit t letrsis q do t merrej vetm me kt autor53. Dhe
Koliqi, n gjith dimensionin e tij sht shkrimtar q e meriton kt.
1.3.2. Prkthimet n shqip t klasikve italian

Prkthimi ishte nj fush tjetr q Koliqi e lvroi me shum pasion e prkushtim. N
veprimtarin poliedrike t ktij shkrimtari, prkthimi nuk prbn aspak nj an dytsore t
individualitetit t tij. Prmes prkthimit ne vazhdojm t pohojm me siguri edhe m t plot pr
lidhjen e ngusht t Koliqit me letrsin dhe gjuhn italiane. Ai tregoi se zotronte me shum
mjeshtri gjuhn poetike italiane ...s cils i njeh t gjitha sekretet semantike, t gjith forcn
plastike dhe prfaqsuese, t gjitha modulimet dhe sfumaturat muzikore duke filluar q nga
origjina, q nga Dyqinda, deri n ditt tona.54
Si pasoj e njohjes s thell t ktij qytetrimi dhe veanrisht e prodhimtaris s tij
letrare Koliqi iu prkushtua prkthimit t autorve klasik italian, duke i ndar n dy vllime me
titull Poett e mdhenj tItalis. Ai adhuronte shum prej ktyre poetve, i kishte studiuar q
hert, kishte besuar tek fjala dhe arti i tyre dhe mendonte tua pronte at edhe
bashkatdhetarve, t cilt, me siguri, do t dinin t shijonin dhe t msonin nga kto
51
R.Marku, Letrsia si e till dhe kritika si jo e till, n Letrsia si e till: probleme t vlersimit t trashgimis
son letrare, Toena, Tiran, 1996, f.79
52
H.Matoshi, Koliqi, invariantzimi poetik i viteve 30, n Stilet n letrsin shqipe ndrmjet dy luftrave botrore,
Prishtin, 2008, f. 248
53
Po aty, f. 249
54
Carmelo Capizzi, n Vllim syzimesh albanologjike n nder t At Prof. Zef Valentinit dhe Prof. Ernest Koliqit,
Shenjzat, f.335
28
gjenialitetete letrare. Fundja, ky do t ishte edhe misioni i prkthimit, ashtu si e vlerson edhe
Shevrel: Veprimtaria e prkthimit sht e nevojshme pr t br t mundur komunikimin
ndrmjet individve, q jan t ndar pr nga format e ndryshme t njohjes dhe t konceptimit t
bots.55 sht e nevojshme edhe p t br t njohur vlera dhe letrsi, t cilat nj lexues i
thjesht, sidomos i kohs s Koliqit, as q do t kishte mundur ti njihte n origjinal, prvese t
prkthyera n gjuhn shqipe.
Por sht fakt i njohur q, t lexosh klasikt pas kaq shum shekujve, vjen shum e
vshtir, kjo n mnyr t veant pr shkak t ndryshimit t gjuhs. Por njihet edhe fakti tjetr,
q klasikt e mdhenj italian prkthehen me vshtirsi, duke qen t kushtzuar sidomos nga
nj sintaks e rnduar, fakt q nuk e ndalon aspak Koliqin t ec para n misionin e tij t
prkthimit, madje e bn t jet nj prkthyes edhe m t kujdesshm. Kalimi i shekujve ndihet
edhe n botimet e sotme t ktyre autorve italian n Itali, botimet jan shpesh t mbushura me
aparate lehtsuese, fjalor, shpjegime e komente pr lexuesin. Vllimi i par prmbledh pjes t
zgjedhura nga Dante, Petrarka, Ariosto dhe Taso, ndrsa vllimi i dyt mbledh katr klasik t
tjer: Parinin, Montin, Foskolon dhe Manxonin . Przgjedhje emrash t mdhej, brenda nj gjinie
trheqse. Poezia sht edhe nj gjini shum e vshtir pr tu prkthyer, madje ekziston prej
kohsh nj mendim mbi paprkthyeshmrin e saj. Prkthimi i poezis prbn nj sfid, prmes
s cils e pamundura n dukje, shndrrohet n t mundur dhe poett jan m t prshtatshmit pr
ta prballuar at sfid56. Dhe ktu sht me vend nj tjetr thnie me vler, q sht e Arshi
Pips. Ai thot se:
Nji poet i mir nuk mund t baj prkthime t kqija; sensi i artit e udhheq at kah
gjetja e shprehjes s prshtatun. Poetvet t till asht kot me u fol pra mbi teknik: gjithsecili e
ka at t vetn deri sa asht poet.57
Parathnien e vllimit t par e shkroi Gjergj Fishta, i cili edhe njeh vlerat ktij prkthimi
... Asht prnjimend nji fat i bardh pr literaturn ton komtare qi ky letrar i ri, i pajisun me t
gjitha cillsit e lypuna pr nji prkthyes t mir, ia ka hi prkthimit t copave t zgjedhuna prej
veprave t katr klasikvet ma t par tItalis; 58.
Ndrsa parathnien e vllimit t dyt e prgatiti albanologu Karlo Taliavini, i cili
gjithashtu mendonte se gjuha e Koliqit sht aq shum artistikisht e prpunuar dhe natyrale, sa
mund tia kaloj edhe asaj t shum shkrimtarve t sotm. Koliqi i prkushtohet ksaj pune jo
vetm pr tu prballuar me nj sfid vrtet joshse si sht prkthimi, por edhe pr t
prmbushur nj mision sa patriotik aq edhe fisnik. Tashm edhe shqiptart duhej ti njihnin
kryeveprat e mdha, t pasuronin shpirtin dhe mendjen me bukurin e atyre vargjeve q edhe n
prkthimet m t vobekta qesin shkndija dhe n kt mnyr do t shrbente si ndrlidhs mes
kulturs dhe qytetrimit italian dhe kulturs shqiptare. Ata autor q lan gjurm n letrsit e
gjith bots duhej t lexoheshin edhe shqip. Me hi me fol pr ta, shprehet Ndre Mjeda,
kishte me ken si t dote kush me i ndimue me nj shkreps t ndezun diellit qi shklqen
55
Yves Chevrel, Letrsia e krahasuar, f. 17.

K.Kodra, Ernest Koliqi - prkthyes, Studime filologjike nr 3-4, 2004, f. 81.
57
A.Pipa, Mbi prkthimet, n Kritika. Ese 1940 1944, Princi, Tiran, 2006, f. 36.
58
A.Gjergj Fishta, Parathanie, Poett e mdhenj tItalis, Nika, Tiran, 1932, f. XIV.
56
29
madhshtuer n pik t mjesdits.59 Dhe me t drejt, veprat klasike t t gjitha letrsive nuk
kan kurr mort, ata mbeten gjithmon themeli i do shoqrie t shndosh.
1.3.3 Vshtrim mbi disa paralele t mundshme

sht knaqsi dhe padiskutim prgjegjsi e madhe t hysh n kt tempull t shenjt
klasiksh. I shfleton dhe e kupton q jan vepra t bukura, e kupton q vrshimet e shekujve
shkaktojn vetm efektin e tyre t kundrt, i lartsojn e i bjn m t fuqishm pr kohrat dhe
pr pasardhsit. Popujt e kombet, nuk ka rndsi sa t mdhenj apo t vegjl jan, i mbrojn me
xhelozi panteonet e tyre dhe ua ln n trashgimi atyre q do t vijn, dhe ata ua ln t tjerve
me gjith nderimet q i takojn nj shenjtrie.
Duke iu referuar periudhs kohore q mbulon ky studim me problematik t veant, pra
fundi i Tetqinds dhe fillimet e Nntqinds, nga letrsia italiane do t shkpusnim dy
personalitete t veanta letrare, Gabriele Danuncion (1863-1938) dhe Luixhi Pirandelon (18671936). Jan dy nga emrat m sugjestionues t bots letrare, q thyen tabut dhe ofruan nj
kndvshtrim tjetr, duke u shndrruar n fenomene letrare si sht pirandelizmi dhe
danuncianizmi. Pr kt dhe pr arsye t tjera, ata mbetn dy nga shkrimtart q ndikuan m
fort te pasardhsit e tyre, nj nga t cilt do ta gjejm edhe n letrsin ton shqipe. T dy kta
krijues t shquar do ti gjejm n mnyr fare t natyrshme te shkrimtari shqiptar Ernest Koliqi;
t parin, Danuncion, e prmend shpesh her n shkrimet e tij, e prkthen me shum dshir e
prkushtim, i referohet jo rrall qoft edhe pr simpatin e tij t shprehur pr shqiptart; ndrsa
me Pirandelon ndodh e kundrta, nuk e shohim asnjher n mnyr t drejtprdrejt dhe nuk e
prmend asnjher n asnj flet t tijn. Por kjo e fundit nuk do t thot q ai nuk e ka studiuar
e nuk e ka njohur, e pr m tepr nuk na pengon aspak ti vm n nj rrafsh prqass e t
kuptojm m thell at q n mnyr siprfaqsore na on menjher tek Pirandeloja; nuk na
pengon t shterrojm nj problematik studimi q vetm sa pohohet apo arsyetohet n pak faqe
nga kritika jon dhe sigurisht t argumentojm se pse duhej t ishte pikrisht Pirandeloja nj nga
elementet formues t prozs s tij komplekse.
Nga ana tjetr, marrdhnia mes Pirandelos dhe Danuncios ka qen gjithnj e largt dhe e
huaj. Pirandelo i kundrvihej atij dhe dekadentve t tjer duke thn se Jeta ose vetm mund
t shkruhej ose vetm t jetohej, ndrkoh q pr Danuncion identiteti mes artit dhe jets ishte
nj e vrtet absolute.
Qasja e Koliqit ndaj Danuncios, mendoj se sht m e leht t pranohet, sepse sht vet
ai, i pari, q e shpreh kt simpati n shkrimet e veta dhe madje thekson se ai ka msuar shum
nga ky mjeshtr i madh i fjals poetike. Tek e mbramja kam bindjen se nuk ka shkrimtar t ktij
shekulli, q me dashje apo pa dashje, nuk e ka ndjer peshn e ndikimit t tij. sht e
rndsishme t theksohet se kto paralele nuk i zbehin aspak vlerat e letrsive, ato na ndihmojn
t kuptojm m mir marrdhniet mes tyre, n far pikash jan t prafrta, sa mund t
59
Ndre Mjeda, Shnjime bibliografike, n Revista Leka 1-12, Zoja e Paprlyeme, Shkodr, 1932, f. 285.
30
asimilohet dhe mund t inkorporohet n nj vepr nj fenomen apo nj tendenc e caktuar, se sa

t ndrgjegjshme apo t pandrgjegjshme mund t jen kto ndikime. Kujtojm Bodlerin i cili
shkruan vet pr ndikimin e tij nga Edgar Po:
... Mua m akuzojn se kam imituar Edgar Poe-n! E dini ju pse e kam prkthyer me aq
durim Poe-n? Pr shkak se ai m ngjante. Pr her t par, kur e kam hapur nj libr t tij, kam
par jo vetm tema t ndrruara nga un, por edhe fjali q i kisha menduar dhe t cilat ai i kishte
shkruar njzet vjet m par60.
Kto prqasje na lejojn t kuptojm origjinalitetin e shkrimtarit, inteligjencn e tij
letrare, at t re q solli prtej tradits s vendit, pra at q i dha emr dhe nj vend nderi n
republikn e letrave.
Prve shkrimtarve bashkkohor italian, me t cilt prqasja sht m se e natyrshme
dhe m se e kuptueshme, do t gjejm dendur Dante Aligierin, klasikun dhe mjeshtrin e madh t
t gjitha kohrave, njeriun q do ti jepte emrin shekullit, dhe q n moshn tridhjetetrevjeare
do t krijonte Beatrien dhe do t prpunonte n mendje dika q do t prqafonte t gjith
njerzimin, Komedin Hyjnore e tij. Kt poet filozof do ta gjejm n forma nga m t
ndryshmet, qoft t drejtprdrejta apo t nnkuptuara, por q gjithsesi t bjn t kuptosh se
Koliqi e ndjente shum pran artin e tij, mnyrn e tij t menduarit; shkrimtarit ton i dukej se
gjente pjes nga jeta e tij, edhe pse me t e ndanin shekujt. Duhet t jet dika magjepsse n
veprn dhe jetn e ktij klasiku t madh, q arrin t bj pr vete edhe pas ksaj distance kohore
marramendse emra t mdhenj t letrsive t ndryshme! Ai arrin jo vetm t mbijetoj, por edhe
t rrezatoj si nj yll i madh e t prek ndjeshmrit e brezave me nj pasion sfilits, si nj
burim i pashtershm energjie artistike pr do lloj letrsie dhe do lloj kombi.
I till sht edhe Petrarka, i madh mes t mdhenjve, klasiku i tingllimave rrnqethse,
ku ndjenja dhe fjala jan nj gj e vetme, ku valzimet emocionale t hedhin nga prehri i nj
fantazie t mbl n at t nj realiteti t prekshm e zhgnjyes. E kush nuk do t binte pre e
ksaj gjendjeje shpirtrore q t bn t ndjehesh njerzor aq sa edhe hyjnor? E Koliqi, si poet e
si njeri, nuk kishte si t bnte ndryshe, vese t adhuronte Petrarkn me Laurn, n mnyrn m
t drejtprdrejt t mundshme, ta ndjente pran n emocionet m t thella q mund t shkaktoj
dashuria dhe t shpreh hapur dhe pa droje se do t dshironte ti ngjante.
Klasikt kan qen gjithnj shembulli q duhej t ndiqnin brezat, themeli m i fort i do
letrsie, dhe pr kt m mbreslnsit n formimin dhe eksperiencn letrare t do shkrimtari.
Letrsia sht nj e tr e madhe, ku librat flasin mes tyre dhe kulturat shkmbejn eksperienca
me krenari. Umberto Eko, studiuesi i njohur italian i semiotiks, n nj artikull kritik mbi
ndikimet letrare shkruan: ... gjat puns sime rrfimtare jan gjetur ndikime pr t cilat isha
plotsisht i ndrgjegjshm, t tjera q nuk mund t vrtetoheshin, sepse un sua dija burimin, t
tjera akoma q m kan befasuar por m kan bindur si pr shembull kur Xhorxho eli ka
vrejtur te Emri i trndafilit ndikime t romaneve historike t Dimitri Merezhkovskit, dhe mua
mu desh t pranoja se i kam lexuar kur kam qen dymbdhjet vje, megjithse n kohn kur
shkruaja i kisha harruar.61 Pra, konceptit t ndikimit Ekoja i shton edhe konceptin e karakterit
60
H.Matoshi, Studimet krahasimtare n letrsin shqipe, n Studime 5,6,7, Prishtin 2001, f.334.
61
U.Eko, Mbi letrsin, Dituria, Tiran, 2007, f. 118-119.
31
t prkohshm t kujtess. T gjitha kto e bjn tepr joshse metodn e krahasimit, edhe pr
faktin tjetr se sht shum e vshtir ti shmangesh ankthit t ndikimit, prej tij nuk ka shptuar
asnj shkrimtar i mirfillt.
Edhe Koliqi, edhe Pirandelo, edhe Danuncio, edhe Dante e Petrarka, duke qen t till,
nuk mund t jen m t ndryshm, t gjith kan marr nga enciklopedia e madhe e kulturs, nga
libri i madh i letrsis. Pajtohemi edhe ne me Umberto Ekon, me mnyrn se si ai i prkufizon
ndikimet e Borgesit: T thuash se ska ide te Borgesi, q t mos ket ekzistuar m par, sht
njsoj si t thuash se ska asnj not t vetme te Bethoveni, q ska qen prodhuar m par. Ajo
q mbetet themelore... sht aftsia pr t prdorur depozitimet m t ndryshme t enciklopedis
pr t br muzik t ideve.62 T gjith librat prbjn nj letrsi t tr t madhe, ku secili do
shkrimtar jep nga personaliteti dhe veantia e tij dhe ku secili gjen materialin e gatshm nga ku
duhet t filloj e t gatuaj brumin q do t prjetsoj veprat e mdha t letrsive t mdha apo
t vogla qofshin ato.
1.4 Metoda krahasimtare

si mundsi e nj studimi shkencor
Mendojm se do t ishte n interesin e puns ton t ndrtojm edhe nj skem teorike t
metods, n baz t s cils ne do mund t organizojm kwtw studimin. Kjo do t ishte e
rndsishme t prcaktohej, duke qen se n kt proces marrin pjes disa protagonist kryesore
q u prkasin dy letrsive t ndryshme, duke qen se kemi dy kahe, kemi dy mendsi dhe dy
tradita n krah t njra tjetrs. Prandaj, n kt kontekst, metoda krahasimtare do t mbante nj
rol thelbsor dhe do t na ndihmonte t qartsonim prmes argumenteve t niveleve t ndryshme
shum prej problematikave letrare, q do t prbashkonin t dy kahet e qasjes. Do t na
ndihmonte t kuptonim se far ndodh me ndrgjegjen njerzore q i prket nj kulture, q sht
kultura e saj, kur prballet me nj vepr q sht shprehje e nj kulture tjetr. Kjo do t thot t
takosh at q nuk flet t njjtn gjuh, at q nuk ka t njjtn mendsi e kultur, at q sht i
huaj ose at q n letrsin e krahasuar quhet tjetri. Ne mendojm se ky takim mjafton pr t
prligjur nj qasje t till, t ciln pretendojm ta shohim jo vetm si nj takim me tjetrin, por
edhe si nj mnyr pr t shkuar tek tjetri.
Semiologu strukturalist J.Llotman n librin Kultura dhe bumi e sheh kulturn si nj
proces dinamik, ku procesi i jashtm dhe ai i brendshm kmbejn vazhdimisht vendet.
Dinamika e kulturs nuk mund t jet e prfytyruar as si nj proces i izolur, shprehet autori, as n
cilsin e sfers pasive t ndikimit t jashtm. Q t dyja kto tendenca, vazhdon ai, realizohen
n nj drejtim t ndrsjellt, prej t cilit nuk mund t jen t abstraguara pa deformimin e vet
thelbit t tyre. Prandaj prballja e dy kulturave, prshtatja, asimilimi do t ishin procese
interesante n zhvillimin e secilit personalitet letrar dhe jo vetm.
N qendr t problematiks son t studimit do t ndodhet takimi mes disa autorve t
letrsis italiane dhe shkrimtarit shqiptar Ernest Koliqi. Takimet nuk jan as t rastsishme, as t
62
Po aty, f. 132
32
pandrgjegjshme, fati e solli q ai ti hynte nj rrugtimi t detyruar e nj mrgimi t gjat, i cili,

pr fatin e tij t mir, e msoi t njoh vepra e shkrimtar t nj letrsie pr s mbari. Italia u b
si nj atdhe i dyt, q e mikpriti dhe e mbshteti ather kur superstruktura e vendit t tij i ktheu
kurrizin dhe nuk deshn ta njohin as si poet dhe as si njeri. Atje ai gjeti nj ushqim t
rndsishm shpirtror, madje m t rndsishmin pr t, q ishte letrsia e mir dhe e
shndetshme, e cila i tregoi se ka shum mnyra pr t qn nj shkrimtar i zoti, por vetm nj
pr t qen njeri, mosnnshtrimi ndaj vuajtjes s mrgimit dhe dashuria e madhe pr tokn am.
Shkrimtart, t cilt lan gjurm n ndrgjegjen e tij letrare, ishin klasikt e vjetr, por edhe
modernt e rinj. Secili prej tyre, me veantin e karakterit dhe t veprs, solli pothuajse nj
tendenc t mirfillt letrare, si pirandelizmi apo danuncianizmi, apo edhe dantizmi e
petrarkizmi, t cilt ndikuan jo vetm n veprat e mvonshme q i prkasin t njjts kultur, por
edhe n veprat e autort q u prkasin kulturave t tjera evropiane.
Komparativizmi, si nj nga metodat m bashkkohore t studimit shkencor, prbn nj
disiplin t re m vete, q synon nj formim individual t mbshtetur n nj kndvshtrim t ri t
studimit t letrsis, nj formim q synon kaprcimin e kufijve nacional letrar. Sot, gjithnj e
m shum, n mendimin shkencor mbi teorin e sidomos mbi historin e letrsis, veanrisht t
tradits, po flitet pr domosdoshmrin e studimeve krahasuese midis letrsive, rrymave e
shkollzave letrare si dhe midis autorve.
Letrsia e secilit vend i nnshtrohet mekanizmave t kushtzimit kulturor dhe tradicional
t vet atij vendi, duke mbartur n kt mnyr edhe nj domethnie t veant pr at vend. Pa
kaluar prmes veantive t identiteteve t caktuara nuk mund t prshkohet rruga q t on drejt
nj letrsie t prbashkt. Studiuesi italian A.Gnisci mendon se Letrsia e krahasuar sht nj
disiplin eksperiencash q vjen e rritet, nj disiplin bashkjetesash dhe bashk-edukimesh.
Mijra student q prshkojn jetn tnde, n do dit t saj, nuk jan hije t kota e t
pakuptimta, por, n t kundrt jan ekzistenca, jan prani q t detyrojn vazhdimisht t
ndryshosh dhe t kuptosh m mir, mbase edhe t kuptosh pr t parn her; dhjetra njerz t
njohur dhe ende t gjall n mnyra t ndryshme t bjn t ndjehesh si nj q mund t jetoj
disa jet prnjhersh. Nj Poetik e madhe dhe e shumfisht63.
N kt kndvshtrim do t ishte shum interesante tu referoheshim teksteve letrare, t cilat jan
shkruar posarisht pr ne, pr t na treguar pr bott e ndryshme njerzore. Prkthimi dhe
letrsia e krahasuar jan ligjrimet e grshetura, q na mbajn s bashku n kt kompleksitet q
prbhet prej nesh, bots dhe letrsis.
Pr tiu kthyer puns me autort tan, do t veonim si nj aspekt t rndsishm t
krahasimit edhe distancn kohore, e cila ndan epokat q u prkasin. Dante Aligieri dhe
Franesko Petrarka i prkasin Rilindjes italiane, periudh ekstreme kohore me Nntqindn, s
cils i prket Luixhi Pirandelo dhe Gabriele Danunzio. Periudha t rndsishme n historin e
letrsis italiane, pr vet specifikn e tyre t veant dhe me ndikime t jashtzakonshme n
shum letrsi t tjera. Dhe prqasja nuk do t ishte aspak e thjesht, si mes dy shkrimtarve q
ndodhen realisht me nj distanc t largt kohore nga njri tjetri, ashtu edhe mes shkrimtarve
q i ndan nj hapsir e vogl kohe. Koliqi gjendet pothuajse n t njjtin kontekst kohor me
63
A. Gnisci, Letteratura comparata, Mondadori, 2002, f. XIII.
33
Pirandelon dhe me Danuncion, dhe pranvnia e tyre, megjithse do t na onte tek i njjti sistem
komunikimi, do t na prballte me vshtirsi t caktuara, t cilat do t ishin t natyrshme n nj
marrdhnie individualitetesh t fort. Pirandelo ka ndrtuar n historin e letrsis nj
personalitet aq t dalluar letrar sa do t prfaqsonte nj lvizje t tij t quajtur pirandelizm; po
ashtu edhe Danuncio ka gdhendur nj imazh aq t skalitur mir dhe nj pasuri veprash aq
origjinale, sa ka krijuar vetvetiu nj tjetr lvizje q u ndoq nga shum shkrimtar t rinj dhe q
ishte danuncianizmi.
Nga ana tjetr, t njjtn gj mund t themi edhe pr Koliqin, i cili, megjithse shkrimtar
i nj letrsie t vogl, ndrtoi nj figur t pastr me vlera t larta kulture dhe morali shoqror,
zuri nj vend nderi n letrat e sotme shqipe, duke formuar n kt mnyr nj lloj tendence q ka
marr emrin koliqiana. Letrsia e krahasuar e konsideron tashm si nj paragjykim ndikimin e
letrsive t vogla nga letrsit e mdha. Ndikimi i nj vepre letrare, thekson Franca Sinopoli,
n nj kontekst t ndryshm nga ai i origjins, duhet lexuar si nj proces receptimi dhe
prvetsimi, duke kritikuar kshtu paragjykimin kulturor e metodologjik, sipas t cilit nj letrsi
(e vogl) do t kufizohej n nj transportim pasiv nga nj tjetr letrsi ( e madhe) autor, vepra
dhe forma letrare64. Ky ndryshim, megjithse i vogl, do t pbnte nj aspekt thelbsor n
funksionimin e ktij procesi letrar.
Duke iu kthyer qasjes ton, n kt kontekst mund t themi se nuk sht aspak e thjesht
dhe fijet lidhse t tyre duhet t vrehen me kujdes. Metoda krahasimtare na lejon tu referohemi
niveleve t ndryshme t analizs, si n nivel temash dhe motivesh, teknikash stilistikore, ashtu
edhe m thell, n nivel konceptimesh e teorish q lidhen me mendimet e tyre mbi njerzit dhe
botn, mbi artin e t shkruarit dhe me mnyrn e t krijuarit, koncepte q do t ndryshonin
rrnjsisht n varsi t epokave q u prkasin. Do t ishte e gabuar n kt kontekst, pohon
komparatisti G.Guillen, ta konsiderosh si nj model apo si nj imazh shkrimtari t madh at q
prshtatet n mnyr perfekte me ambientin kulturor q e rrethon, duke u kufizuar n nj gjuh t
vetme, n nj sistem t vetm letrar, me teknika t mbyllura vargu, t mjaftueshme pr nj rreth
shoqror t mbyllur. Kjo do t ishte fare e thjesht, por do t konsiderohej e papranueshme pr
vet teorit q ndrtojn themelet e ksaj metode krahasimtare. Nga ana tjetr, Guillen do t
shtonte se jan t panumrt ata shkrimtar t vijs s par q doln nga fusha e kulturs s tyre
t origjins, duke krijuar kshtu marrdhnie me forma t huaja dhe tema t reja, ose duke u
endur me shum kureshtje nga njri vend n tjetrin65.
Kshtu pr shembull, q hert, konteksti letrar i Servantesit pasqyron tri sisteme letrare:
at latin, spanjoll dhe at italian. sht shkruar shum pr borxhin e tij ndaj Ariostos dhe
Orlando Furioso-s. Vepra e tij, Don Kishoti i Manes, do t ishte e pakonceptueshme pa Italin
dhe sistemin e saj letrar. Italo Svevo, pseudonimi i Etore Shmitz, sht nj tjetr shembull shum
i qart i ndrthurjes s kulturave. N veprn e tij lan gjurm emra t mdhenj, si Shileri e
Shopenaueri, Frojdi dhe Nija. Kultura austriako-gjermane deprton n kulturn italiane prmes
ports triestine dhe bhet pjes e rndsishme e letrsis s saj prmes veprs s Italo Svevos.
Poeti i njohur italian, Xhuzepe Ungareti, lindi n Aleksandri t Egjiptit, mbaroi studimet n Paris
64
65
Po aty, F.Sinopoli, f. 11.

G.Guillen, Luno e il molteplice, Introduzione alla letteratura comparata, Mulino, 1992, f. 21.
34
dhe punoi si profesor n Universitetin e Roms dhe San Paolos n Brazil. Kur e pyesin pr
identitetin e tij letrar ai prgjigjet:
... sht poezia ajo q m dha t kuptoja me shum saktsi se jam nj lukez (nga Lucca),
se jam edhe nj njeri i lindur n kufijt e shkrettirs dhe brigjet e Nilit. Di edhe se po t mos
kishte qen Parisi, un nuk do t kisha pasur fjaln...66. Dhe poeti tregon se msuesi i tij ishte
Apolineri, se muza e tij ishte muzikaliteti gjenial i poezive t Malarmes dhe se miti i tij i
shkrettirs vinte nga Egjipti. Dhe vetm n prballjen me kto kultura ai arrin t prcaktoj
frymzimin e tij personal, ndrsa studiuesit e Ungaretit mund tu prkushtohen studimeve rreth
figurs s tij n rrafshe t ndryshme krahasimtare.
T tjer emra poetsh dhe shkrimtarsh bhen shembuj konkret t grshetimeve t
kulturave, t tjer shembuj ndikimesh t vullnetshme ose jo dhe rrjedhimisht shembuj n fokus t
studimeve komparatiste, t cilat na bindin se sado e madhe q mund t jet distanca kohore dhe
hapsinore, do t ishte e paprfillshme pr efektin e jashtzakonshm q mund t shkaktoj nj
vepr a nj autor tek nj lexues. Loja e ndikimeve mes autorve dhe veprave, apo edhe
periudhave t caktuara letrare prsritet n mnyr t vazhdueshme dhe prtrin marrdhnie t
reja. Megjithat dihet se nj vepr letrare sht si nj unus unicum , sht nj prvoj personale
origjinale q lind dhe i takon nj mjedisi shoqror dhe shpirtror t veant.
Pjesa tjetr e krahasimit do t kishte n qndr t vmendjes dhe t analizs klasikt.
Klasicismi, ose Rilindja italiane sht nj nga periudhat m t rndsishme, nga ku edhe fillon t
msuarit e letrsis npr shkolla dhe universitete, sht epoka s cils i prkasin personalitetet
kulturore dhe letrare t Dantes dhe Petrarks. Ata prbjn dy kolona t forta ku mbshtetet
letrsia italiane, dhe jo vetm ajo e Rilindjes, por e t gjitha kohrave dhe epokave, sado
moderne qofshin. Ata jan nj shembull lavdie jo vetm pr letrsin italiane, por pr gjith
letrsit evropiane. Elioti shkruante se kngt e Dantes duhen lexuar si zgjerime t hapsirs
rreptsisht t kufizuar njerzore.67
Kjo do t thot se edhe Koliqi nuk do t kishte mundur ti shmangte dot, ndrgjegja e tij nuk do
t mund ti ikte madhshtis s tyre, e prandaj do ti lexonte me adhurim dhe do t krkonte t
transmetonte vlera po kaq t larta. Paralelet e hequara, megjithse aspak t thjeshta me kt
epok ekstreme letrare, do t na vinin fare t natyrshme, sepse Koliqi, sado q nj modernist i
moderuar do ta pohoj vet se sa shum do t donte tu ngjante poetve t mdhenj t
klasicizmit qi rrojn sa qielli e sa toka. Jausi shpjegonte se si motori i vrtet i paralelizmave
dhe krahasimeve t tilla, mes autorve klasik dhe t ashtuquajturve modern, kishte qen
gjithmon qllimi i t drejtuarit shoqrin drejt normave t prcaktuara estetike dhe morale.
Norma t tilla t ndryshueshme nga epoka n epok tregojn jo vetm pr natyrn komunikuese
t letrsis, por sidomos krkimin e nj ideali shoqror.68 Kjo mbase do t prbnte edhe nj
arsye tjetr pr t ciln Koliqi u sht qasur klasikve t njohur, Dante dhe Petrarka.
Pr kt jemi munduar t bjm nj lexim sa m t frutshm t veprave, n mnyr q ti
afrohemi sa m shum kuptimit t vrtet t teksteve dhe, nga ana tjetr, t njohim tjetrin, t
66
A.Cortellessa, Ungaretti, 2000, f. 60

I Kadare, Dantja i pashmangshm, f. 8
68
F.Sinopoli, n A. Gnisci, vep e cit. f. 1
67
35
njohim rrugn e tij, n mnyr q t dim t arsyetojm dhe t zbulojm t prbashktat dhe
ngjashmrit q mund t lindin mes tyre. Leximi mund t prftohet sipas mnyrash t ndryshme,
q luhaten ndrmjet dy polesh, shkruan Shevrel n Letrsin e krahasuar. Nga njra an, sht
leximi pr prngjashmim: t lexosh kjo do t thot t bhesh nj tjetr, t prpiqesh tu afrohesh
sa m pran synimeve dhe ndjenjave t autorit, t ribsh s brndshmi udhn e tij... t bsh sikur
lexuesi sht autori, duke e kaluar at npr t gjitha pikat e krijimit letrar dhe, nga ana tjetr,
dhe n t kundrtn, leximi mund t krijoj shtegun prej nga zbulohet dhe njihet alteriteti pra t
lexosh do t thot t identifikosh tjetrin, duke mbetur vetvetja; do t thot t tregosh udhn e tij,
pa synuar domosdo ta rikalosh at69.
Dhe ne u munduam t mos shndrrohemi n nj tjetr person, t prfshir nga emocionet
e kulturs, s cils i prkasim, apo n trsi nga preferencat ton letrare, por vetm nga logjika e
ftoht e studiuesit komparatist, q prpiqet t hedh hipoteza, pr t cilat krkon t sjell
argumenta q mund t hedhin drit dhe t vrtetojn vlefshmrin e atyre hipotezave e t arrij
n prfundime t pritshme.
Pr at q vlerson kontekste t tilla, pr at q do t marr rolin e kritikut, kjo nuk do t
ishte as e thjesht dhe as e rehatshme, duke qn se trhiqet gjithnj nga probleme t ndryshme e
madje shpeshher t kundrta. Xhulio Gilen70 trheq vmendje n katr aspekte t rndsishme,
t cilat duhet t merren gjithmon parasysh gjat nj studimi t till. S pari, ai mendon se nuk
mund t anashkalohet distanca q ndan nj dhunti artistike (t shijuarit e letrsis si art) nga nj
angazhim social (vepra si akt, si nj prgjigje, pr mangsit dhe t metat e ambientit historik t
njeriut). S dyti, sht diferenca mes praktiks (interpretimi i teksteve t veanta) dhe teoris
(qartsimi i disa shtjeve dhe t nj rregulli t kuptimt). N vend t tret, sht ndryshimi mes
asaj q sht individuale (vet vepra, shkrimtari i pangatrrueshm, origjinaliteti q bn t
mundur letrsia e shkruar) dhe sistemit (trsia, gjinia, konfiguracioni historik, inercia e t
shkruarit). Dhe n fund, tensioni q ekziston mes lokales dhe universales, gj me t ciln
prballen shpesh her komparatistt.
Kto, n fakt, duhet t konsiderohen gjithnj si polaritete dhe studiuesi duhet t dij t
lviz mes tyre. Sigurisht q nuk mund t prkrahet vetm njri, apo vetm tjetri polaritet, ashtu
si do t ishte e udhs, as krijimi i nj vizioni t turbullt rreth gjrave. Bashkrendimi i t gjitha
elementeve do t na ndihmonte t krijonim nj kuadr t plot t ksaj prqasjeje. Duke iu
referuar shkrimtarve q kemi marr n analiz mund t themi se jan nj burim elementesh t
ndryshme, tepr interesante, jo vetm n nivelin e analizs s nj vepre, t nj koncepti letrar, t
nj rryme a fenomeni, por edhe n nivel prqasjes biografike; copza jete q duket sikur jan t
krijuara n mnyr t till, q kto shkrimtar t gjenden medoemos pran njri-tjetrit, n mnyr
fare t natyrshme. Metoda komparatiste i ka qndruar kohs dhe do t vazhdoj t jet nj nga
metodat m rezultative, q jep dor si pr vzhgime t holla, ashtu edhe pr prgjithsime t
fuqishme.
69
70
Y.Chevrel, Letrsia e krahasuar, f. 36 37

G.Guillen, vep e cit, f. 16
36
KREU II: Prqasje mes Pirandelos dhe Koliqit
"E si mund t merremi vesh nse me fjalt q

un them proj kuptimin dhe vlern e gjrave q
jan brenda meje; ndrsa ai q dgjon
pashmangshmrisht, merr kuptimin dhe vlern q
kan pr veten e tij, pr botn q ai ka brenda ?
( Luigi Pirandello )
37
KREU II
PRQASJE MES PIRANDELOS DHE KOLIQIT
2. Pirandelo dhe Koliqi prmes elementeve biografike

Prqasja mes Pirandelos dhe Koliqit nuk sht aspak e rastsishme. E kemi
menduar prej kohsh, q kur kemi lexuar novelat e Koliqit, se aty ka pak pirandelizm, ka
thellsi prshkrimi psikologjik dhe dendsi reflektimi, ka analiza t thella dhe teknika
her-her t prbashkta. Thithet pothuajse i njjti ajr, prohet e njjta ndjesi. Nuk
mund t gjenden ngjashmri t drejtprdrejta, por shija na vjen e njjt. Duhet vetm t
zbresim n terrenin letrar n mnyr q t kuptojm m thell prmes shtresimeve
kuptimore dhe mjeteve teknike seciln novel e njkohsisht secilin prej tyre. Duhet
thn se secili sht nj emr i madh brenda letrsis t ciln prfaqson, secili mishron
eruditin q do letrsi do t donte t kishte, individualitetin kombtar por edhe
dimensionin e padiskutueshm evropian q transmetojn.
Kjo e bn t vshtir prqasjen, por n t njjtn koh sht edhe mjaft intriguese.
T dhna t caktuara biografike, shpeshher, tek disa shkrimtar kan luajtur rol shum t
rndsishm jo vetm n formimin e tyre si njerz, por edhe n prcaktimin e drejtimit t
tyre si shkrimtar. T dy vijn nga familje t kamura, q trashguan pasuri fal tregtis s
t parve. I ati i Pirandelos administronte minierat e squfurit n Agrixhento (Siili), gj
q i jepte forc e pasuri. Ndrkoh q edhe familja e Koliqve merrej me tregti, pasi
kshtu kishin punuar edhe t part e tyre, n fillim bnin tregti me Malin e Zi, pastaj t
begat zhvendosen pr t jetuar n Shkodr. Ky sht nj element i rndsishm q bn
q secili prej tyre t kishte mundsi t hapura studimi, mundsi tu prkushtohej leximeve
q dshironin pa qen e nevojshme t punonin pr t jetuar (megjithse gjendja e
Pirandelos nuk do t ishte gjithnj e till). Prindrit i shtyn t vazhdonin studimet n
shkolla m t mira se ato q ofronte vendi i tyre. Koliqi diplomohet n Palermo pr
gjuhsi e letrsi, me nj tem mbi epikn popullore shqiptare, ndrsa Pirandeloja
diplomohet n Bon, po pr letrsi, me nj tem mbi dialektin sicilian. Ve ksaj, familjet
e tyre ishin vatra t hershme patriotizmi. E ma e Pirandelos vinte nga nj familje q
kishte marr pjes n luftrat antiborbonike pr bashkimin e Italis, ndrkoh q i ati
kishte qen nj garibaldian, dhe kjo domosdoshmrisht nuk mund ta linte indiferent
Pirandelon. Kjo dshmohet gjersisht n shkrimet e tij t rinis e sidomos n romanin I
vecchi e i giovani. Po kshtu edhe Koliqi rridhte nga nj familje qytetare shkodrane me
38
rrnj t fuqishme shqiptarie, me nj formim familjar katolik, por me nj ngjyrim t

leht liberal; me nj koncept t patriotizmit tipik t luftrave pr pavarsi1.
Luigj Gurakuqi, personaliteti politik m i shquar q kishte Shkodra, banonte fare afr
shtpis s Koliqit, prandaj njohja, miqsia, botkuptimi dhe idealet e njjta ishin fare t
natyrshme. Ai ndikoi drejtprsdrejti n formimin e bindjeve t tij politike, mbi rrugn e
prparimit t Shqipris. Edhe Pirandelo, si nj artist me personalitet t spiktur e me nj
ndjeshmri t veant, prve karriers s tij si shkrimtar pati edhe periudha kur besoi n
nj regjim t caktuar, pati nj bindje politike ku besoi me t vrtet se mund t ofronte
zgjidhje pr situatn e vendit, madje m 1924, krkoi edhe teseren e Partis Fashiste. Pr
kt ast t jets s tij sht shkruar shum, por pa mundur asnjher t gjendeshin arsyet
e vrteta q e shtyn pr t br kt zgjedhje. Kjo mbase mund t lidhet me zhgnjimet
e idealeve politike dhe me pozicionimet antidemokratike aq t shpeshta n kulturn e
viteve t para t 1900-ts2. Por nj gj sht e sigurt se Pirandeloja vazhdoi t shkruante
tema q, me pesimizmin radikal q dshmojn, qndrojn shum larg optimizmit
triumfues tipik t regjimit fashist. Nj fakt i till i rastsishm prsri na on tek Koliqi.
Edhe shkrimtari shqiptar pranoi t bashkpunonte me fashistt pr t realizuar idealet e tij
n t mir t prparimit dhe ringjalljes s vendit, megjithse m von ai do ta kuptonte se
ky do t ishte zhgnjimi i tij m i madh. Ai ishte nj ndr ata q besonin se Italia ishte
shptimi i vetm i Shqipris, Koliqi, Kruja, Shefqet Verlaci, Gjon Marka Gjoni e ndonj
tjetr shkruan Xhuzepe Valentini3 u zhgnjyen dhe u trishtuan kur italiant ndryshuan
rregullat e lojs, duke e shndrruar commonealth-in e premtuar n nj sundim. Por,
megjithse kjo faz e jets s tij nuk u pasqyrua n asnj rresht t veprave t tij letrare,
paka se krijimtaria e tij nuk pati asnj lidhje m kt zgjedhje politike, ajo u dnua si
herezi .
Secili prej tyre do t kishte kaluar vshtirsi t tilla, si kalon tr njerzimi gjat
gjith jets, por t dy kta shkrimtar, do t goditen rnd dhe do t tronditen thell gjat
gjith jets s tyre. Kjo, padiskutim, do t ndikonte n gdhendjen e nj karakteri njerzor
t veant . Pirandelo sht i destinuar t jetoj me nj grua t smur mendore, e cila,
me kalimin e kohs, vetm do prkeqsohet. Ndoshta nga kjo situat familjare kaq
tragjike, do t buroj edhe gjith ajo prani mendurie q gjendet n veprat e Pirandelos.
Nga ana tjetr, Koliqi trajtohet nga atdheu i tij si persona non grata, e kshtu ai nuk do
t shkelte kmbn kurr n vendlindjen e tij t dashur, do t vuante dhembjen e mrgimit
dhe do t vdiste i zhuritur nga malli i pashuar asnjher. Kjo prshkoi t gjith
krijimtarin e tij letrare, e cila mbase nuk do t kishte qen e till, nse jeta e tij do t
kishte shkuar pas nj tjetr rrjedhe. Megjithse kto dy elemente biografike jan trsisht
t ndryshm, prsri mund t themi se shkaktuan t njjtin efekt; lkundn themelet e
realitetit q po jetonin dhe, sidomos, trazuan ekuilibrin e brendshm t nj shpirti t
ndjeshm prej artisti. Kjo do t kishte nj ndikim t padiskutueshm n krijimtarin e tyre
1
G.Valentini, Ernesto, specchio dumano transito, Shjzat, numr prkujtimor, 1978, f. 20.
Il Novecento, Luixhi Pirandelo, f.117.
3
Xh.Valentini, vep. e cituar, f.22.
2
39
letrare, n motive, n tematik, e sidomos n filozofin q do t udhhiqte jo vetm

veprn, por edhe ekzistencn e tyre si njerz.
Por elemente t tjera t krijimtaris s tyre do t jen m t rndsishm pr
prqasjen ton, elemente q qndrojn m thell n kontekstin letrar, q duhen veuar e
q duhen trajtuar m me hollsi.
2.1 Novela si shprehja m e mir e komunikimit me lexuesin

Si fillim, do t ishte nj gjini e veant letrare, si sht novela, ajo q do t
trhiqte vmendjen ton. Pirandelo zgjedh noveln, si gjini pr t shkruar gjat gjith
jets, ndrsa Koliqi arrin suksesin m t madh t krijimtaris s tij, po prmes novels.
Ajo prkufizohet si nj proz e shkurtr di strutttura relativamente semplice e di respiro
alquanto breve4(me nj struktur relativisht t thjesht dhe me nj frymmarrje po aq t
shkurtr) dhe pr kt mbase ngjall interes pr shkrimtarin dhe bhet interesante dhe e
drejtprdrejt pr lexuesin. N vitet 900 novela apo tregimi, si e quajn zakonisht, pati
nj prhapje shum t madhe, madje u shndrrua n nj mjet t gjer konsumi pr nj
mas t madhe lexuesish t t gjitha shtresave shoqrore . N panoramn e gjer t
prozatorve italian t Nntqinds5, disa shkrimtar bien n sy pr prkushtimin e madh
ndaj novels, e cila pothuajse u shndrrua n nj fush eksperimentimi pr avanguardn
italiane si Pirandelo, Gada, Pavese, Landolfi, Buzati, Moravia, secili sipas qllimeve dhe
mnyrave t tyre t t shkruarit, dikush me deprtimet e thella psikologjike, t tjer me
eksperimentime gjuhsore nga m t guximshmet, e nj pal n prpjekjen pr t dhn
realitetin dramatik t kohs prmes formulave q t bjn t mendosh pr parimet e
verizmit n fund t tetqinds.
Vitet nntqind jan nj fermentim i vazhdueshm idesh, temash t forta, analizash
t thella dhe qndrimesh t kundrta. Nj nga prfaqsuesit m konkret t ksaj epoke
dhe t ksaj gjinie letrare, q la gjurm t thella n letrsin italiane dhe jo vetm, ishte
Luixhi Pirandelo, autori i njohur i novelave me titull Novelle per un anno (Novela pr
nj vit). Bota e novelave t Pirandelos sht jashtzakonisht e larmishme e aty mund t
gjej veten cilido individ, n situata nga m t zakonshmet e m t papriturat. Ato jan
pjes e ekzistencs njerzore n rrjedhn e viteve, pjes e marrdhnieve me t tjert e
sidomos me veten e tyre, jan si shprehet Pirandello tanti piccoli specchi (shum
pasqyra t vogla) q pasqyrojn n mnyr t plot vizionin e tij t hidhur pr jetn. Ai
vendos t shkruaj do dit nga nj novel, t rrfej nj situat, nj gjendje shpirtrore,
nj marrdhnie, t krijoj nj personazh, duke formuar kshtu nj mekanizm t madh,
nj bot t tr q funksionon vetm fal mendjes dhe shpirtit. Novelisti italian tashm e
kishte kuptuar q ishte mnyra m e shpejt pr t komunikuar dhe pr tu kuptuar nga t
tjert, prandaj ajo mbetet e vetmja form narrative prej s cils Pirandelo nuk heq dor
4
5
Tullio De Mauro, Grande Dizionario Italiano delluso, UTET, 1999.

Ettore Barelli, La comunicazione letteraria, Bruno Mondadori, 1989, f. 15.
40
dhe pr t ciln deklaron qart se dshiron t vazhdoj t punoj. Kjo lidhje kaq e madhe
me noveln, kjo dashuri e prkujdesje, sipas nj studiuesi italian, ka t bj edhe me nj
arsye tjetr t rndsishme: ... prmes tyre ai mund t shprehte n mnyr t
drejtprdrejt mendime dhe ndjenja, tu jepte krijimeve dhe intuitave t tij prmasa t
shpejta dhe prfundimtare, pa frikn se ndrmjetsimi i aktorve dhe regjisorve, do t
mund ti tjetrsonte. Ky ishte nj problem i madh pr t.6 Pra, mesazhi q do
transmetonte prmes nj novele ishte shum i rndsishm, pr kt ai nuk mund tua
besonte t tjerve, duhej t ishte ai vet q, me fuqin e fjals s shkruar, me mjeshtrin
e talentit t tij t pronte nj realitet shpeshher t hidhur, me t njjtn ngjyr dhe t
shkaktonte tek lexuesi t njjtin emocion.
Pr tu kthyer te Koliqi, duhet thn, n fakt, se nuk sht teatri ai q lidh
Pirandelon me Koliqin, megjithse edhe shkrimtari yn shkroi drama, por jan pikrisht
novelat me veantin e trajtimit t tyre, me strukturat narrative, me personazhet e me
motivet q i bjn t qajn e t qeshin njkohsisht, q lan gjurm n ndjeshmrin
letrare t Koliqit.
Ernest Koliqi sht nj personalitet i madh i letrsis s vogl shqipe, dhe si
dihet tashm botrisht madhshtia e tij u formua kryesisht jasht kufijve t atdheut
shqiptar. Ai ishte nj produkt i shklqyer i universiteteve italiane dhe lexues i pangopur i
letrsis s saj. Kjo e formoi dhe i tregoi se cili ishte arti i vrtet, se si duhej t shkruhej
e si t krijohej teknikisht nj vepr, por ndjeshmria dhe palci i tij ishin vetm dhe
thellsisht shqiptare dhe ai nuk do t pasqyronte e nuk do t transmetonte tjetr ve
realitetit t vendit t tij. N nj artikull t vitit 1937, Dhimitr Shuteriqi shpjegon situatn
n t ciln ndodhen letrat shqipe dhe tregon pr nevojn e nj drejtimi t ri. E nevojat
tona t djeshme ndryshojn nga ato t somet. Nevojat e djeshme na i knaqe ma s miri
Naimt, Fishtat, ajupt. Nevojat e sotme nuk na i knaq njeri. Ktu qndron problemi
e m tej duke iu referuar Koliqit ai pohon se Vetm Ernest Koliqi qindron prmbi
shok me ato novela qi na japin disa an t shpirtit shqiptar. Koliqi ka zotsin t shofi
andej. Na t tjert duhet t mundohemi t shohim atje ku kemi besim se do t bjm nji
gj t mir. Vetm t kemi dashuri pr komb e pr punn ton, t mos e nisim as me
dshprim7.
Novela duhej t pasqyronte ekzistencn njerzore, ajo ...duhet t jet vet jeta
dhe novelisti duhet t jet i rrahur me do lloj eksperience t thart t jets... Genia e
novelistit qndron n t zgjedhurit e n t rreshtuarit me pasion sqenat e karakteret...
Novela sht e fuqishme dhe duhet t lozij nj rol kryesor nemancipimin e shoqris
son...8. Koliqi ishte i pari q arriti n konkluzionin se nuk mund t shkruhej m si m
par dhe nuk mund t lexohej m si m par. Ai ... shartoi n trungun e prozs shqipe
zhanrin e novels (sipas konceptit q i jep ktij zhanri letrsia italiane), fakt t cilin e
Italo Borzi, Premessa informativa, n Novelle per un anno, Newton, Roma, 1993, f. 22.
Dh.Shuteriqi, Pr nj drejtim letrar, Prpjekja shqiptare, nr. 8, maj 1937, f. 101-103
8
Resmije Kryeziu, Nga Lindja n Perndim, Prishtin 2008, f. 266 (burimi i par nga ku sht marr
Vangjo Nirvana, Romanci i mohimit, Iliria, nr.26, 29 tetor 1935
7
41
ka nnvizuar edhe Martin Camaj kur shprehej se Koliqi letrar shquhet si krijues i novels
n letrsin shqipe dhe themelues i prozs moderne.9
Nj studiues tjetr i Koliqit, A. Plasari, shkruan Tregimi koliqian u shfaq n
letrat shqipe si refleks origjinal i prozs tregimtare t tradits neolatine; jo rastsisht
autori vet e quajti novel.10 Po kshtu edhe Vangjel Koa, shkruan m 1939: Nderi i
krijimit t novels shqiptare i prket Koliqit, i cili ka nj dashuri t veant pr letrsin
tregimtare, t ciln ka vendosur ta punoj n mnyr t posame dhe ta bj si tok t tij
zotronjse. N nj nga faqet e revists Shenjzat do t gjejm nj tjetr analiz e nj
tjetr koment rreth gjinis s novels s Koliqit: Nj gjini krejtsisht e re po hynte n
letrsin e re shqiptare: novela e trajtuar n kuptimin modern t termit. Kto dy vepra u
bn shum shpejt modelet klasike pr tu imituar nga shkrimtart e tjer t rinj. Nj
iniciativ aspak e thjesht, sepse Koliqi kishte me vete bagazhin aspak t zakonshm t
njohurive dhe t eksperiencave t letrsive perndimore11
Pra, e shohim Koliqin si krijuesin e mirfillt t novels shqiptare, ashtu si
shohim edhe Pirandelon krijuesin e novels moderne italiane, pr t njjtn arsye se e
donin noveln dhe e shihnin si gjinin m t mir pr t komunikuar n mnyr t
drejtprdrejt me lexuesin. Shkroi dy libra me novela Hija e maleve (1929) dhe Tregtar
famujsh (1935) dhe misioni q duhej t realizonte prmes tyre ishte patriotik, prve se
artistik. Ai donte t ngjallte tek lexuesi brenda nj koh fare t shkurtr, ndjeshmrin m
t lart dhe reagimet m t forta ndaj nj jete t hidhur plot paragjykime dhe rregulla, q
t zinin frymn dhe t shkatrronin ekzistencn. Dhe kt ai mund ta realizonte prmes
novels, ... sepse novela ishte strofulli i tij ma i dashtun; n novel arti i tij mbrrin
pjekurin ma t lumtur, ma t spikatun. Shkrojsia shqipe duhet ti jet mirnjoftse pse e
hypi n maje qi hala nuk i ka shkel kush ma lumnueshm se aj.12
Pra, shihet se kjo proz e shkurtr ishte shum e suksesshme edhe pr Koliqin.
Duhet thn se novelat u bn shum t rndsishme dhe shfaqn shum interes edhe pr
studiuesit dhe kritikt, pasi n thelb ata transmetuan esencn e artit t tyre, filozofin e
tyre mbi jetn dhe njerzit.
2.2 Pirandelo, Koliqi dhe psikanaliza si krkes e brendshme

Nga sa tham n kapitullin e msiprm, ndikimi i psikologjizmit n letrsin e
viteve t para t 1900-ts ishte i dukshm dhe i prcaktuar n mnyr t pashmangshme
nga zhvillimet e reja t kohs. Letrsia, duke qen tepr e ndjeshme, nuk mund t
qndronte indiferente ndaj ndryshimeve dhe rrymave, e sidomos ndaj ndryshimeve q
ndodhin me vet njeriun, prmes t cilit shkrimtari krijon nj bot t tr personazhesh.
9
Kastriot Gjika, Duke hulumtuar fillimet e prozs moderne shqipe, n Letrsia si e till. Probleme t
vlersimit t trashgimis son letrare. (Akte t konferencs, 28-29 maj 1996), Tiran, Toena, f.201
10
A.Plasari, Qasje tregimit t Koliqit, n Hylli i drits, nr. 3-4, Tiran, 1996, f. 11-12
11
P.Tamburi, La vocazione al romanzo in E.Koliqi, Shejzat nr. 7-8, 1960, f. 242
12
Myftar Spahija, Me rastin e vdekjes se Ernest Koliqit, nr. prkujtimor Shejzat, 1979, f. 142.
42
Personazhe shpeshher t turbullt q jetojn n nj pshtjellim t vazhdueshm, pa e

njohur asnjher deri n fund vetveten. N kt nivel shum t panjohura u shpjeguan
nga Frojdi (1856-1939), mjeku i njohur austriak, q prmes pacientve t tij, analizoi
skutat m t errta t shpirtit dhe bri t njohura ekzistencn e disa zonave t psikes: uni
(ndrgjegjja), es-i (pavetdija) dhe mbi-uni (trsia e normave q kushtzojn jetn
psikike). Gjithashtu ai shikoi n kt mekanizm psikik nj mbizotrim t pavetdijes
ndaj vetdijes apo ndrgjegjes, edhe vet qytetrimi, sipas tij, ishte nj ndrtim i realizuar
vetm fal prmbushjes s knaqsis s instinkteve, dhe mosprmbushjes s instinkteve
potencialisht shkatrruese.
Kto do t prbnin disa prfundime shkencore t cilat do t qarkullonin npr qarqet
letrare t kohs . Por, nse jan ndikime t drejtprdrejta t ksaj psikanalize, apo jan
nevoj e brendshme e individit, pr t njohur vetn e tij, n nivelin e mendjes dhe t
shpirtit, pr t gjetur aty shkaqet e shprthimeve apo t indiferencs ekstreme do t
prpiqemi ti sjellim m posht.
1.2.1
Pirandelo dhe psikanaliza
Paralelisht me kt terren psikologjik zhvillohet edhe nj letrsi q pasqyron

pikrisht kto ndryshime njerzore t kohs. Pirandelo, shkrimtari q e pasqyroi m thell
kt psikologji t re, rritet n kt ambient dhe me gjith mjeshtrin e tij msoi aty t
ndrtoj nj personalitet, me t gjith elementet e shpirtit, msoi ta kuptoj at n raport
me veten dhe sidomos me t tjert, t cilt shpeshher bhen edhe prcaktues t fatit t
individit. Menjher t vjen natyrshm mendimi se sht Frojdi, ai q me teorit e idet e
tija ndikoi mbi veprn e Pirandelos, t duket sikur Pirandeloja prmes veprave t tij
msoi t ndrtoj nj personazh, nj bot shpirtrore, me t gjitha prjetimet dhe ndjenjat,
kuptoi se si funksiononte mekanizmi i mendjes njerzore. Por, n t vrtet, jan t pakt
ata q realisht mendojn se Pirandelo sht ndikuar nga Frojdi, nj prej t cilve sht
Kiareti, i cili shkruan m 1983: Pirandelo dhe Frojdi shohin njri-tjetrin dhe hiqen sikur
nuk njihen. Njri nuk e ka lexuar La psicopatologia della vita quotidiana, tjetri nuk e ka
lexuar Enrikun e 4 -t.13 Dhe menjher Borselino prgjigjet se Freud era lontano dal
suo orizzonte concettuale. (Frojdi qndronte larg horizontit t tij konceptual).
Por nuk ishte vetm Borselino ai q mendonte se Frojdi nuk kishte lidhje me
Pirandelon. Jan t shumt studiuesit dhe kritikt t cilt mendojn se do t ishte shum
m frytdhns pr studime t mtejshme mbi Pirandelon, raporti Pirandelo-psikoanaliz.
Ata do ta gjykonin psikoanalizn si t kudondodhur, si dika q merret n mnyr
instiktive s bashku me ajrin q thithim: psikanaliza sht gjithkund npr ajr, si sht
n ajr edhe relativiteti; kshtu Frojdi dhe Ajnshtajni veprojn n distanc nga artistt, t
cilt krijojn edhe pa qen fare n dijeni se kush mund t ishte origjina e ideve t tyre.14
13
T. Chiaretti, Doktor Luigi Pirandello dal sof dellanalista al salotto borghese, La Repubblica,
8gusht,1983, f.20
14
Luigi, Russo, Pirandello e la psicoanalisi,n Pirandello e la cultura del suo tempo,Mursia, Milano 1984,
f.37
43
Nj tjetr studiues, Silvio Tisi, mbshtet iden, q pati shum sukses, se Pirandelo dhe
psikanaliza jan kryqzimi i dy modeleve kulturore t veanta q uan n kristalizimin e
dy stereotipeve t sakta: frojdizmit dhe pirandelizmit. Pra, pirandelizmi me gjith
mnyrn e t shkruarit dhe t menduarit q prfaqson, sht zhvilluar pavarsisht teorive
t Frojdit, pavarsisht se ishin bashkkohs dhe sidomos, pavarsisht pasuris s tyre t
prbashkt gjenetike. Nuk shohim n asnj moment t shkrimeve t tij, apo edhe gjat
intervistave t shumta q ka ln, t prmendet emri i Frojdit, aq m pak titujt e librave
t tij apo komente mbi teorit dhe terapit.
Nj situat e till ndodh me Wilhelm Jenseni. Frojdi shkruan nj ese shume
mjeshtrore pr noveln e tij Gradiva, duke e konsideruar si nj prov t vrtet
psikoanalize, i bindur se interpretimi i saj arrihej vetm me an t mjeteve m thelbsore
t saj. Dhe Jenseni i prgjigjet: Mendoj se prshkrimi i proceseve psikike dhe i sjelljeve
prkatse i detyrohet mbi do gj tjetr intuits poetike. Dhe nuk do t heq dor nga
deklarimi me t gjitha mnyrat pr motivimin poetik, pra pr logjikn e brendshme t
narracionit q mbi bazn e disa t dhnave psikologjike, t prgjithshme, e ka drejtuar
nga zhvillimi i asaj ngjarjeje dhe atyre personazheve.15 Nj arsyetim i till do ti shkonte
pr shtat edhe Pirandelos. Por kjo nuk do t kishte rndsi n nj ast kur vet
Pirandeloja shprehet se ... nuk ishte marr asnjher me psikanaliz dhe se kishte
mbshtetur gjithnj do krkim t tij psikologjik mbi njohjen personale t njerzve dhe
mbi eksperiencn e drejtprdrejt t jets.16 Kjo deklarat e Pirandelos na shtyn t
mendojm se jan pikrisht kta shkrimtar filozof q nuk e njohin psiken njerzore
prmes librave t analizs, por vetm prmes marrdhnieve t vrteta njerzore, ata q i
ndihmojn dhe i pasurojn vet njohurit e ktyre psikologve.
Jan kta shkrimtar q me trillin e tyre poetik, vrtiten rreth personazheve duke i
zhveshur deri n detajin e fundit, deri n skutn m t errt, duke i br t rrfejn at q
as q mund ta kishin imagjinuar, at q flinte prej vitesh, strukur nn koren e harress,
dhe duke u ofruar nj material tepr t vlefshm studimeve t psikologve. N t vrtet,
Pirandeloja kishte shkruar romanet e tij, novelat dhe pothuajse t gjith teatrin pa asnj
paramendim filozofik. Impulsi i par q e ngacmonte ishte gjithnj nj si lloj shprthimi
pothuajse biologjik, nj stimul i menjhershm dhe tepr i thell. Pjes teorish filozofike,
t prvetsuara nga klima kulturore bashkkohore binin mbi flett e tij pr shkak t nj
fuqie rndese t nevojshme, t ngjashme me vrajat m t thella filozofike ...17 Pra, sht
m se e qart se psikanaliza shfaqet vetm si pasoj e krkesave t brendshme t
krijimtaris s shkrimtarit, si nevoj e tij shpirtrore pr t shkruar n at form e pr t
na dhn nj kuptim t vrtet t gjrave, aq t vrtet sa mund ta transmetoj vetm
thellsia e shpirtit njerzor.
As Mishel David18, studiuesi i njohur i letrsis italiane t 1900-ts, dhe njherit
njeriu i pajisur me njohuri shum t mira psikanalitike, nuk arriti t sillte n veprn e tij
15
Po aty, f.41.
Po aty, f.40.
17
A.Janner, Luigi Pirandello, Firenze, La Nuova Italia, 1948, f.193-202
18
M.David, La psicoanalisi nella cultura italiana, Torino, Boringhieri, 1970
16
44
mbi psikanalizn n kulturn italiane asnj kanal informimi q mund t lidhte idet e
Frojdit me veprn letrare t Pirandelos. Madje, sht vet Frojdi q i konsideronte
shkrimtart si aleat shum t muar. Ai pohoi se: Poett dhe filozoft e kan zbuluar
pavetdijen prpara meje; ajo q un kam zbuluar sht metoda shkencore q m lejon t
studioj pavetdijen. Dhe kjo na ndihmon shum t kuptojm se jo vetm Pirandeloja por
edhe shkrimtar t tjer krah tij mund t qndrojn larg ndikimit t Frojdit, ashtu si ka
shum t tjer q e pasuan dhe krijuan vepra nn orientimin e teorive apo metodave
shkencore t tij.
Pr tu kthyer tek Pirandeloja, do t shtonim edhe nj arsye tjetr pr t ciln nuk
duhet t jet ndikuar nga teorit frojdiane. Ka shum mundsi q mes viteve 1920-30, si
shum njerz t tjer t kulturs, edhe Pirandeloja t ishte vn n dijeni t shkrimeve t
Frojdit, por mnyra e tij e t menduarit e t vshtruarit njerzit dhe gjrat ishte krijuar tek
ai prej kohsh. Shum nga novelat e tij, t shkruara n rinin e hershme jan dshmi e
proceseve psikanalitike shum t spikatura. Studime t rndsishme dhe t shumta n
numr t estetiks psikologjike q u zhvilluan n ambientet anglosaksone, n Gjermani
etj, n fund t Tetqinds dhe n fillim t Nntqinds nuk patn nj ndikim aq vendimtar
dhe t drejtprdrejt19. Italia si edhe Franca ishte nj vend ku psikanaliza u pranua
me shum vshtirsi prej psikologve dhe psikiatrve, ndr t cilt zotronte ende nj
mendsi pozitiviste, mjaft karakteristike pr temperamentin latin n prgjithsi. Dijetart
italian e francez nuk e pranonin kt teori duke shpallur sheshit bazn e saj nordike,
teutone etj. Ather mbshtetjen q nuk e gjeti n shkencat, te kto vende, psikanaliza e
gjeti n letra20.
Dhe si pasoj, n kt periudh interesi do t zhvendoset nga ambientet shkencore
tek mjediset kulturore, m pak t specializuara; tashm polemikat do t lindin mes
shkrimtarve, moralistve, katolikve, dhe tashm do t flitet pr psikanaliz edhe npr
sallone, sidomos npr sallonet romake.
2.2.2 Koliqi dhe psikanaliza pirandeliane

Dhe shkrimtari shqiptar Ernest Koliqi ishte njri nga ata q frekuentonte sallonet
romake, ambientet kulturore dhe lexonte me interes do gj t re e t panjohur. Vendosi
t jetonte n Rom, aty ku ishte qendra e t gjitha zhvillimeve, kryeqendra e shum
shkrimtarve t mdhenj italian, mes t cilve Pirandelos. Edhe Koliqi, i shtyr prej
leximesh dhe studimesh t shumta, do t bhej pjes e ndikueshme e ksaj atmosfere, e
cila e kishte kuptuar tashm se kultura e deriathershme nuk mund t prballonte n
mnyrn m t mir problemet fondamentale t ekzistencs. Krijimtaria e Koliqit n
proz trheq vmendjen e kritikve, edhe pr faktin se letrsia shqipe kishte nj zbrazti
19
A. Brettoni, Critica psicanalitica e tematica, n Teorie critiche del novecento, Carocci, Roma 2001, f.
79-92
20
Shih A.Plasari, Qasje tregimit t Koliqit, Hylli i drits, nr.3-4, 1996, f. 10-20
45
t dukshme n fushn e prozs, sidomos t prozs s shkurtr21. Dhe pr m tepr, deri

n vitet 1920, proza cilsohej nga nj prmas e dukshme moralizuese, nga nj mbipesh
e rolit t ngjarjes dhe nga nj ndikim i ndjeshm i letrsis s rrfimit gojor. Kt e pohon
edhe studiuesi Sabri Hamiti, q i prgjigjet pyetjes q e bn po vet: ... far kishte
krijuar proza shqipe e shekullit njzet pr dy decenie t saj prpara Koliqit? Nj tekst
anekdotik, t mbshtetur n traditn gojore, nj tekst proze pseudohistorik q duke
krkuar autenticitet ngjarjesh mezi dshmon dika pr to, apo nj tekst proze q ngutet t
theksoj msimin e vet n trajtn e nj skeme t didaktizmit.22
E gjith kjo, shkrimtarit ton i dukej shum e vjetruar, tashm tejet e largt dhe e
pamjaftueshme pr fomimin dhe nevojat e brendshme t krijimtaris s tij. Jeta
shqiptare, do shprehej Koliqi pret dy sy qi ta shqyrtojn me dashuri, dy vesh q t
mbledhin melodit e thella, t cilat rrshqasin npr ajr ton prej nji agimi n tjetrin.23
Koliqi kishte kuptuar gjithashtu se shkrimtart e atbotsdhm kishin filluar t
hapnin nj rrug t re n letrsin e kohs, por q gjithsesi t gjith e kan lanun disi n
gjyms se tabsorbuem, t konetruem, n nji ide qi su lente pushim: niden e liris s
kombit. Ata penden e prdorshin si arm pr me zgjua ndiesin kombtare... pr t
ngjallun shpresn ndr zemra plot dyshime. Letrsija pr ta ishte mjet pr t krye nji
mision patriotik24. Por, ata shkrimtar q Shqiprin e gjetn n liri, duhet t ken pa
dyshim dshira e prirje t reja, duhet t ken, tek e fundit, nj mision t ri e Misioni i t
rijve asht me vijue ata udh qi hapn t Mdhajt, me studjue thell psikologjin e panjohun
t rracs son dhe me u dhan zhdrivillim problemeve t gjalla shpirtnore t jets son
t prditshme.25 Dhe kshtu Koliqi do t qndronte tek Shqipria dhe shqiptart, tek
trualli i tij am, pr t marr lndn e par, pr ti njohur pr s mbari se kush jan
shqiptart e vrtet t palcit arbnor, e pr t kuptuar pastaj se cili sht identiteti i tij i
vrtet. Pr kt ai themelon revista e bn programe t veanta, nj prej t cilave sht e
prkohshmja Shkndija, ku n nj Akt-besimi26 t numrit t par shkruan se qllimet e tij
jan t prqendruara n tri pika, dy prej t cilave jan: grmimi i vijueshm n shpirtin
shqiptar t parrmuem dhe naltsimi i instikteve ma t shndoshta t kombit. Ai
ndjente nevojn e t shprehurit n nj mnyr tjetr, t ndryshme nga ajo e prozs
shqiptare t atyre viteve.
Un kam dshira ma t gjana e ma t nalta. Lumnija qi ju shijuet motit m duket
e pakryp. N ket breshnuar t marrun drite, un due me kundrue ftyrn time t re e jo
fytyrat e juaja t vjetra.27Vetm prmes nj psikologjie moderne ai mund ti hynte nj
analize t ndjeshme t jets shqiptare, duke i zhveshur deri n paragjykime dhe tabu,
21
L.Smaqi, Receptimi i veprs s Ernest Koliqit n vitet 30, n Studime filologjike nr 3-4, 1998, f.72.
S.Hamiti, Ernest Koliqi (1903 1975), Letrsia moderne shqipe, Maluka, Tiran, 2009, f. 345.
23
S.apaliku, Artisti si auto-da-fe, n Studime shqiptare 3, Ernest Koliqi 1903-1975, Universiteti i
Shkodrs, f.17-21
24
E.Koliqi, Misjoni i Letrarve t rij shqiptar, n Leka, viti III, 1931,f. 46.
25
E.Koliqi, po aty, f. 47.
26
E.Koliqi, Akt besimi , Shkndija, Nr 1, 1940, f. 7.
27
E.Koliqi, Autodafe
22
46
duke zbuluar mekanizmat e mendjes dhe labirintet e shpirtit, pr t kuptuar pse-n e

problemeve t shumta ekzistenciale, ashtu si kishte msuar viteve t gjata t studimit n
Itali, ashtu edhe si po bnte edhe vet letrsia italiane e atyre viteve.
Ai filloi t synoj n mnyr konstante, shkruan Stefan apaliku, vendosjen e
vlerave t fituara ndr shkollat e huaja. Pr t arti dhe letrsia sht nj grishje e
mistershme drejt gjurmimit t shpirtit t fsheht t sendeve. N kt mnyr ai prezanton
n veprn e tij edhe elemente psikanalize, psikanaliz ndoshta jo si njohje e drejtprdrejt
e msimeve t Frojdit, por si praktik e imponuar individuale dhe si informacion i marr
n mnyra t trthorta.28 Ishte i njjti mendim me t cilin kritika italiane shprehej pr
Pirandelon. Pothuajse e njjta lidhja q nj shkrimtar mund t kishte me psikanalizn dhe
e njjta distanc largsie q mund t kishte me teorit e psikologjis moderne t Frojdit.
Por jo vetm ky studiues mendon se Frojdi sht larg krijimtaris s Koliqit. Anton
Berisha, nj nga krkimtart e hershm t tij, shkruan kshtu n monografin kushtuar
Ernest Koliqit:
N strategjin e gjurmimit t psikologjis s individit, si ndrshprehje e
filozofis s jets dhe t bots s njeriut, vrehen elemente t psikanalizs dhe
simbolizmit... Kto duhen par n nj rrafsh shum m t gjer... botn e brendshme t
individit, kontekstet e ngjeshura dhe t tendosura dhe shqiptimin e ndjesive shpirtrore i
ndeshim t trajtuara n mnyra t ndryshme n krijimet e letrsis gojore n prgjithsi,
... t prcjella shekuj me radh m par sesa lindja e teoris s psikanalizs, prkatsisht e
frojdizmit.29
sht e qart se as Koliqi nuk i shfrytzoi idet e Frojdit, ashtu si m par edhe
Pirandeloja. Mbase nuk ishte aspak e nevojshme, sepse etja e madhe prej shkrimtari i bri
t zbulonin vetvetiu, at q m von Frojdi prshkroi n veprat e tij shkencore. Dihet se
kto teori ishin kura dhe terapi pr njerz t smur, q kishin nevoj pr t jetuar, nevoj
pr tu kthyer n jetn normale t prditshme, q kishin nevoj pr mjekun e duhur dhe i
till ishte Frojdi. Ndrkaq q personazhet me konfliktet apo problemet e krijuara, mbase
edhe ato tepr t hershmit, t strukur npr skutat e errta t pavetdijes, kishin nevoj
pr nj artist, pr nj shkrimtar q ti bnte t fliste, ti bnte t rrfenin pa asnj
paragjykim do pjes t ekzistencs s tyre.
Edhe Koliqi e kuptonte se kjo ishte rruga e duhur, e ndjente se kjo ishte mnyra
m e mir pr t deprtuar n shpirtin e pasur, por tepr t mbyllur e moskomunikues t
shqiptarit, madje kishte bindjen e thell se ishte strategjia e vetme q duhej t ndiqte pr
t prmbushur misionin e tij si shkrimtar. N nj nga faqet e revists L.E.K.A. t vitit
1931, duke iu drejtuar letrarve t rinj shqiptar ai shkruan: Atdheu i yn ka shum tok
qi jesin pa punue, por ka edhe shum shpirtna qi mbesin djerr. E shkrimtari ma tepr se
do njeri tjetr mund t rregulloj hovin e atyne ndjesive t shpirtit kombtar, t cillat mos
me i shti ndr caqe, bajn ma dam se furija e ujnave t pakanalizuem.30 Bota e
28
S.apaliku, Artisti si auto-da-fe, n Studime shqiptare 3, Ernest Koliqi 1903-1975, Universiteti i

Shkodrs, f.19
29
A.Berisha, Ernest Koliqi poet e prozator, Toena, Tiran, f.65
30
E.Koliqi, Misjoni i letrarve t rij shqiptar, Leka, nr. 2, Zoja e Paprlyeme, Shkodr, shkurt 1931
47
brendshme shpirtrore e individit ishte elsi pr t kuptuar shum m tepr nga sa mund
t mendonte nj mendje e zakonshme. Koliqi arriti n kt prfundim sepse t tjer
prpara tij tashm e kishin kuptuar, dhe kishin qen t suksesshm. Italia, vendi kryesor i
formimit kulturor t Koliqit, pas Lufts s Par Botrore kishte prjetuar shokun e
modernitetit n letrsi me prozn e Italo Svevos e prozn tregimtare dhe dramaturgjin e
Luixhi Pirandelos. Svevo ishte shkrimtari i par q prdori psikanalizn n prozn e tij
dhe pr kt sht vrtetuar ndikimi nga teorit e Frojdit. Duke qen se vinte nga nj bot
triestine, italo-austriake, ku idet e Frojdit kishin qarkulluar q hert, dyshimi pr nj
ndikim t till mund t ket qen m se i ligjshm.
Kto procese letrare dhe filozofike kishin gjetur reflektimin dhe prthyerjen e tyre
edhe n prozn e Koliqit. Ai i ndjeu shum pran kta shkrimtar e sidomos novelistin
Pirandelo, i cili ndikoi fuqishm n letrsin italiane. Megjithse nuk kemi asnj pohim
apo analiz a prkthim t tij nga Pirandeloja, kjo nuk do t thot q ai nuk e ka lexuar dhe
nuk ka qen n dijeni t veprs s tij. Studiuesit shqiptar t Koliqit mendojn se
pikrisht Pirandeloja sht ai q udhhoqi tregimtarin e Koliqit, sht ai q me novelat e
tij, t shumta n numr, la gjurm n strukturimin e novels koliqiane, n mnyrn e t
treguarit, n substratin e tyre filozofik, duke e br at themelues t novels shqiptare,
novel kjo e veshur me gjith shijen e mundshme t modernitetit. Studiuesi Ardian
Marashi mendon: N studimet e deritanishme koliqiane sht vn n pah me t drejt
ndikimi vendimtar i Pirandelos, i ndjeshm kryesisht n planin e konceptimit t situatave
e n teknikat e rrfimit.31 Prsri Aurel Plasari pohon plotsisht i bindur n nj nga
shkrimet e tij: N vend q t hallakatemi n prgjithsime t paansuara pr modele t
huaja e praktika kozmopolite, do t na duhet t pranojm drejtazi, se sa i prket
tregimit psikospektiv, Koliqi sht pikspari nxns i Pirandelos. Jo n faktin e
rndomt t nj gjinikimi tipologjik , por sepse me novelistin e madh italian e lidh
prirja e theksuar antiracionaliste pr ta shndrruar tregimin n nj satir kundr
konceptimit t vjetr t personalitetit apo t psikes njerzore32.
Po ashtu kritiku dhe studiuesi Stefan apaliku mbshtet sa u tha m sipr, dhe ndan
t njjtin mendim me studiuesin Plasari: Si e ka vrejtur edhe Aurel Plasari, raportet e
Koliqit si tregimtar, me Pirandelon, jan t ngushta pr nga pikpamja e tipologjis s
tregimit.33 Duke folur pr Svevon dhe Pirandelon dhe at far ata solln n letrsin e
tyre, Republika ulli, shkruan n nj artikull t saj se T dy kta shkrimtar me
eksperimentimet psikanalitike n veprn e tyre, kan ndikuar n stilin narrativ t
prozatorit ton dhe vazhdon duke shprehur bindjen konkrete se, Pirandelo ishte
shkrimtari i tij m i afrt.34
Edhe Robet Elsie pohon n Historin e letrsis shqiptare se ...deprtimi n
psikologjin e personazheve t kujton nganjher autorin siilian Luixhi Pirandelo... me
31
A.Marashi, Pole koliqiane, Hylli i drits, nr. 3-4, Tiran, 1996, f. 27

A. Plasari, vep e cituar, f. 13
33
S.apaliku, vep e cituar, f. 18
34
R.ulli, Moderniteti tonalitetet dhe struktur poetike n prozn tregimtare t Koliqit,.f. 140
32
48
veprn e t cilit Koliqi pa dyshim ka qen njohur.35 Po ashtu, n nj artikull gazete t

vitit 1995, do t lexonim se ... n prozn ton t shkurtr Ernest Koliqi solli perfeksion
t forms, si ehovi; deprtoi tek njeriu s brendshmi si Pirandelo e Cvajku;... kurse pr
vendlindjen e tij Shkodrn, realizoi at q bri Dino Buxati pr Milanon, qytetin e
jets.36
Kto pohime na shtyjn ta shohim m mir kt raport, t vrejm me kujdes se
n mnyr Pirandeloja u b msues i tij dhe pr m tepr deri n mas deprtoi ai me
filozofit e tij n noveln e Koliqit. Pr t studiuar kt aspekt duhet t hyjm n brendsi
t novelave dhe t prekim konkretisht disa prej tyre, ata n t cilat mund t mendojm se
filozofia e tij sht m e thell dhe se teknika e rrfimit sht m e afrta. Ajo q bie
menjher n sy dhe trheq vmendjen e lexuesit sht analiza e thell e bots s
brendshme t individit, kjo sht e theksuar sidomos n vllimin e dyt me novela
Tregtar flamujsh, i cili n ndryshim nga vllimi i par q n t shumtn e rasteve
zgjidhet n forma tragjike, trajton episode t jets s prditshme me njerz q e prjetojn
n mnyra nga m t ndryshmet, por q shpalosin me shum zhdrvjelltsi nj bot t tr
mendimesh, reflektimesh e ndjenjash njerzore. N studimet shqiptare n prgjithsi
Koliqi hyn ndr ata q krkonin t formonin nj pamje t trsishme pr etnin dhe
shpirtorsin e saj, ti shpjegonin fenomenet dhe historin e ksaj historie prmes
shprehjes artistike si pasqyrim i veant dhe i privilegjuar i shpirtit t saj37. Kjo sht
edhe ajo far bri Pirandeloja n letrsin italiane dhe jo vetm. Kjo ishte far bri
Koliqi nn shembullin e ktij mjeshtri t madh t novelave, e ktij nobelisti t t gjitha
kohrave.
2.3 Analiza psikologjike e individit si filozofi jete

Shpjegimi i funksionimit t proceseve psikologjike t njeriut do t prbnte
elsin e leximit t shum prej novelave t ktyre dy shkrimtarve. Novelat e Pirandelos,
ashtu si edhe ato t Koliqit na shfaqen t ngarkuara me probleme t thella ekzistenciale,
me konflikte t lindura e t mbartura q zhvillohen sidomos brenda nj shpirti t lodhur
q nuk arrin t gjej prehje, mes pshtjellimesh q krijohen nga nj realitet imagjinar dhe
nj tjetri q tashm ka krijuar shoqria, realitete n t shumtn e rasteve
papajtueshmrisht t kundrta. Prmes ktyre gjendjeve shkrimtart ndrtojn jett e
personazheve dhe na projn filozofit q ushqejn shpirtrat e tyre.
Protagonistt e novelave t Pirandelos vijn prgjithsisht nga ambientet e
borgjezis s mesme dhe ata fshatareske siiliane, t cilt i nnshtrohen puns e jets s
hidhur duke mbajtur mbi supe nj mallkim atavik. Po ashtu, personazhet e Koliqit, vijn
nga qyteti i tij i lindjes, Shkodra, nga nj shtres e mesme tregtarsh dhe intelektualsh si
dhe malsort e Mbishkodrs me rregullat e pathyeshme t kanunit, q shfaqen her si
35
R. Elsie, Ernest Koliqi, n Historia e letrsis shqiptare. Dugagjni, Pej, 2001, fq.333.
Z.ela, Kjo Hana e Koliqit, gazeta Drita, 28 maj 1995, f. 9.
37
R.Ismajli, Etni e modernitet, Pej, 1994, f.127.
36
49
tabu e her si mbrojtje e virtyteve t racs. Krkesa themelore e Koliqit n tregim sht
gjurmimi n thellsit psikologjike t njeriut, n lidhjen e tij me ambientin dhe n
kushtzimet morale me kodin malsor apo me rrethanat e shndrrimeve...38
Nj pjes e mir e personazheve do t kuptojn shum shpejt se jeta sht e
dominuar nga keqkuptimet, nga absurditeti, do t kuptojn se mes gjrave nuk ekziston
asnj lloj harmonie, gjithka zhvillohet kundr do lloj pritshmrie a logjike t
mundshme dhe asnjher nuk arrijn t bjn at q duhet apo at q duan. Si pasoj ato
ose mbyllen n vetvete, ose rebelohen, por gjithsesi mbeten individ t huaj, t panjohur,
t zymt, t dnuar t mbeten vetm ose t jetojn nj vuajtje metafizike. Por, nga ana
tjetr, njihemi edhe me nj grup tjetr personazhesh q din tu gzohen gjrave t vogla
t jets e q din t vlersojn knaqsin q fal qoft edhe nj cicrim dallndysheje.
Koliqi arrin t pasuroj n kt mnyr prozn e atyre viteve me nj larmi temash e
motivesh, q shkojn nga ato intimet deri tek temat sociale
Shpeshhere duket se portretizimi sht teknika baz e analizs s bots s
brendshme t njeriut, ndaj edhe rrfimi del n funksion t portretizimit sa m t plot t
personazheve. Madje, edhe domethniet artistike e kuptimore jan t lidhura me mnyrn
e ndrtimit t portretit t personazheve. N plazmimin e ktyre portreteve, autori ndrthur
elemente sa t forms aq edhe t prmbajtjes, ku elementi prmbajtsor sht dominant
pr t krijuar karakterin e dallueshm t personazheve njri nga tjetri. Si personazhe t
bots shqiptare, personazhet e Koliqit, sipas A. Prendit, bartin gjith ngarkesn
emocionale, psikologjike, t njeriut shqiptar i cili gjendet n kaprcyell t dy epokave,
epoks tradicionale, t mbizotruar nga tradita zakonore dhe epoks moderne t dominuar
nga krkesa pr nj model t ri jete, kryesisht ndikim nga kultura e shkruar, nga shkollimi
brenda vendit apo nga modeli i jets perndimore, kryesisht ndikim nga shkollimi n
universitet evropiane.
Vuajtja dramatike prshkon nj sr personazhesh, t cilt ndodhen n konflikt t
prhershm me realitetin. Vuajta ekzistenciale e qenies kthehet tashm n nj element
modern q karakterizon nj pjes t mir t novelave t t dy shkrimtarve.
2.3.1 Motivi i vdekjes si kurth i paevitueshm
e si pamundsi pr t shijuar jetn
Vdekja sht nj nga motivet universale q e gjejm t trajtuar n veprat e shum
shkrimtarve botror. Megjithse gjen shtrirje t gjer, ajo shfaq veantin e saj n do
shkrimtar, n mnyrn e perceptimit dhe n mnyrn e t ndjerit t saj. Te Pirandeloja,
ashtu si edhe te Koliqi, ajo shfaqet si nj kurth i pashmangshm, me t cilin hert a von
duhet t prballen t gjith. Vetm ideja e pranis s saj, diku n koh e hapsir, nuk l
asnj q t jetoj i qet, nuk l asnj q t oj deri n fund lojn e jets, sepse ajo sht
aty, dhe ne nuk mund t hiqemi pr t kundrtn. Ajo shfaqet n pjesn m t bukur t
jets, n forma nga m t ndryshmet, n nj ast q ti as nuk e mendon.
38
S.Hamiti, Letrsia moderne shqipe, Maluka, Tiran, 2009, f.351.
50
Kjo filozofi prshkon edhe noveln La trappola (Kurthi) t Pirandelos.

Personazhi i vetm i saj sht Fabrizio. Prmes nj monologu t brendshm na tregon se
ndjehet n kurth, i shkputur nga fluksi i jets ku ecte pa u ndalur, se sht i bindur se jeta
t on gjithmon drejt vdekjes, n nj rrugtim tragjikisht t pashmangshm. Dhe njeriu
prplitet mendimesh dhe ndjehet i ndar m dysh, mes jets dhe vdekjes. Por jeta sht
dika q ndryshon n prditshmrin e saj, me zhvillimin e ngjarjeve, me ndryshimin e
njerzve, me ndryshimin e mnyrave t tyre t menduarit dhe t ndjerit. Ajo prfaqson
gjithmon nj lvizje t vazhdueshme, q ushqehet nga energji dhe impulse t brendshme
dhe n kt ecuri as q mund t mendohet se ajo mund t ndaloj. Por, nse vjen nj ast
i pacaktuar kur ajo ndalon, ather ajo merr nj form t caktuar fikse q nuk sht m
jet, por sht vdekje.
T ndalosh tek ne lvizjen prplitse jetsore, t na shndrrosh n shum
pellgje t vegjl e t mjer, n pritje t shprbrjes, ndrkoh q jeta sht nj fluks i
vazhdueshm, i zjarrt... Jeta sht era, jeta sht deti, jeta sht zjarri; nuk sht tok q
z kore dhe merr form. do form sht vdekje...39.
Kt e gjejm edhe n nj novel tjetr t Pirandelos La morte adosso, ku
pasqyrohet n t njjtn mnyr dhe me t njjtn struktur pamundsia pr t shijuar
jetn, pr t knaqur veten, pr shkak t ankthit q t z se mos e humbassh: ...e
ndjejm t gjith ktu, si nj ankth n fyt, shijen e jets q nuk knaqet asnjher, q nuk
mund t knaq kurr, sepse jeta n vet aktin e t jetuarit, sht gjithnj e etur pr
vetveten, aq sa nuk na l ta shijojm.40 Kjo filozofi e jets dhe vdekjes prshkon edhe
noveln e Koliqit A ta la. Personazhet e tij luajn A ta la ... mes jets dhe
vdekjes. Ato jetojn e qeshin hareshm, duke harruar se n t vrtet vdekja sht ajo q
luan me jett e tyre, sht vdekja ajo q sodit e qet dhe pastaj zgjat dorn ather kur
ndoshta t gjith e kan harruar ekzistencn e saj. Jeta... nji loj! thot Leci, duke
thithur thell cigaren, - ngasim npr bar e kur hovi i yn asht ma i gzueshm, ndiejm
nj dor t ngrit e t shpulpueme qi na prket shpinn. A ta la... Siellemi e shohim
plakn, qi asht nana e vrtet e gjith neve.41
Dhe jo pa qllim, asgj nuk ndodh n kohn kur Leci po rrinte i qet dhe po
bisedonte me miqt, por vetm ather kur t gjith filluan t vrapojn, t luajn, t
ndjekin njri-tjetrin, ather kur Leci arrin kulmin e knaqsis, duke kapur Minen,
pikrisht n kt ast duhej t ndodhte dika e papritur q t ndrpriste at gzim t
vrullshm rinor. Vetm ather kur ...i dekuni, prsjell nga vargimi i prmotshm, kaloi
para tyre dhe prqethi ftohtshm trupat rinor, ku gjaku kndonte kangn e vet t
shkurt e t shpejt, Leci e kuptoi se sa pabesisht bhemi pjes t ktij mekanizmi
jetsor, ku e vetmja siguri q na ofrohet sht vdekja. Nj studiues italian i letrsis s
nntqinds n prgjithsi dhe i Pirandelos n veanti pohon me t drejt se vetm ideja
39
L.Pirandello, La trappola, n Novelle, Luomo solo, Fratelli Melita, Milano, 1993, f. 115.
L.Pirandello, La morte adosso, po aty, f. 522.
41
E.Koliqi, A ta la..., n Tregtar flamujsh, Vepra 2, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 183.
40
51
se vdekja sht afr ngjall tek njeriu nj proces delirant mendimesh dhe perceptimesh; n
t kundr mendja largon me prbuzje do lloj ideje q ka lidhje me zhdukjen e vetes.42
Elementin femr e gjejm t pranishm tek t dy novelat dhe figura e saj shfaqet
si nj tjetr kurth i mundshm. Ajo jo rastsisht mbart nj filozofi t vetm q i
bashkngjitet thelbit esencial t novels. N rastin e Pirandelos shfaqet prmes
monologut t brendshm t ktij personazhi t zymt pirandelian. Sipas tij, femra
gjithashtu sht nj kurth, t trheq pas vetes me ato linjat provokuese dhe syt e qeshur
pa e menduar se edhe ajo bie pre e formave fikse t vdekjes. Bjn aq shum e thon aq
shum sa n fund biem n kurthin e tyre, t verbr, pasionant e t vrullshm....43 N
kt rast Pirandeloja e konsideron femrn si nj kurth t mundshm, ku meshkujt mund t
bien pre e nj trheqjeje t pashmangshme, por ndrkaq ai kujton se edhe ky trup kaq i
bukur femror sht i destinuar t jet viktim e vdekjes, po aq sa mund t jet edhe
do qnie tjetr sado e rndomt.
Tek Koliqi kjo filozofi prohet nprmjet lojs s Lecit me Minen. Dhe sht nj
femr q propozon lojn A ta la. Minia vrapon m shpejt, pasi ...ishte e leht n t
ngam dhe e shpejt ndr bishtnime... e Leci zemrohej nga provokimet e saj, por prap e
adhuronte tue kundrue bukurin e vrapit t saj... at prkulje plot fuqi rinore t shtatit n
prpjet dhe me at lshim n teposht me gjoks valvits prpara... e Leci prap rrzohej
duke ndjekur dredhit e Mines. E kap vetm kur ajo pr nj ast ndalon dhe qndron e
shtangur nga skena e vargut mortor, q po i kalonte para syve. Ajo sken ishte fare e
paimagjinueshme dhe krejt e paprputhshme me at q prfaqsonte Minja. Ajo krkon t
luaj me Lecin, me gjith vrullin e instikteve jetsore. Leci gati sa nuk bie n kurthin e
Mines, por kjo do t ishte fare e paprfillshme sepse tashm t dy bashk do t bhen
dshmitar t nj kurthi tjetr m t madh, q kishte shkaktuar vdekja. Kt kuptim q
Pirandeloja i jep vdekjes, nuk e gjejm n prozn e mparshme shqipe, sht Koliqi i pari
q shkruan sipas ksaj mnyre t menduari dhe i ofron lexuesit shqiptar nj perceptim t
ri, krejt t ndryshm t nj motivi t vjetr, sa vet jeta.
Nj tjetr element q prbashkon kto novela sht mungesa e nj subjekti t
mirfillt, sht vetm personazhi kryesor me reflektimet dhe mendimet prej filozofi q
prbn boshtin kryesor. do gj q ndodh jasht personazhit do t vlej shum m pak
nga ajo q do t ndodh brenda tij. Gjithka na jepet me nj els psikologjik dhe
introspektiv, sa e ndjen realitetin ky personazh dhe sa e pson at.
2.3.2 Motivi i vetvrasjes si shenj e krizs s ndrgjegjes
Motivi i vetvrasjes, pr shkak t paaftsis s individit pr tu prballur me
krizat e ndrgjegjes personale, t shkaktuara shpeshher nga probleme t ekzistencs
prbn nj nga temat thelbsore t letrsis italiane t ksaj periudhe. Humbja e ekuilibrit
t brendshm i bn personazhet t besojn se jan trsisht t pafuqishm pr t
42
43
N.Tanda, I contemporanei, Loescher Editore, Torino, 1973, f. 503.

Po aty, f.117.
52
ndryshuar situatn e aq m tepr pr ta kontrolluar at. Pirandeloja shfaqet si nj mjeshtr

i vrtet n pasqyrimin e ksaj gjendjeje njerzore, i gatshm t deprtoj deri n
thellsit marramendse t psikes derisa t gjej astin e t vrtets. Il coppo dhe Luomo
solo jan dy nga novelat e Pirandelos q e pasqyrojn m s miri kt gjendje. T dy
novelat prqendrohen n prshkrimin e proceseve psikologjike t personazheve kryesore,
q jan Bernardo Moraska tek Il coppo dhe Mariano Groa te Luomo solo. Bernardo
Moraska sapo ka dal nga burgu, ku kishte vuajtur nj dnim prej rreth njzet vjetsh. Ai
e kupton menjher se asnj nuk kishte nevoj pr t, se do gj shkonte m s miri. Edhe
pranvera q ishte tepr e bukur e bnte t ndjehej shum t plakur me flokt gri dhe me
mjekr t gjat.Bernardo kishte pir dhe n kt gjendje t pir ai ndjente dhembje,
ndjente sikur do gj po shembej brenda tij, ndjente humbjen e familjes; e shoqja dhe
djemt tashm nuk kishin nevoj m pr t si dikur. Tashm ata nuk donin tia dinin m
pr t dhe thell n shpirt mendonte se ata mbase kishin t drejt.
far respekti mund t kishin pr nj q arrabattato pr t krijuar kukulla t
shmtuara dhe karikatura, e pr ti ln kaq vjet gati t vdesin urie44
Ankthi po i zinte frymn. Ndjehej pothuajse i vdekur.U ngrit menjher.
Parandjeu se nuk ishte ngritur vet, por q ishte ngritur n kmb nga nj shtytje me e
vogl, q nuk ishte e tija... Thua vall t kishte ardhur asti?45. Bernardo ngushllohet
tek lumi, mendon t hidhet duke u kapur n cep nga nj rrjet ku zihet peshku. Ky mund
t ishte shptimi i vetm nga ajo kriz e thell q kishte pushtuar gjith ekzistencn e tij,
tashm t kot. I till na shfaqet edhe personazhi tjetr, Mariano Groa, i cili detyrohet t
kujdeset pr djalin e vetm Torelinon dhe t shtyj jetn n vetmi t dshpruar e mes
lotsh pothuajse fminor. Pas tradhtive t vazhdueshme t s shoqes, ai detyrohet ta
ndaj ligjrisht vetm e vetm se i vinte turp nga t tjert; por bn nj veprim pr t cilin
do pendohet shum shpejt dhe do t vuaj gjat gjith kohs n vazhdim. Ai tashm
ndjehet i vetm, i braktisur, me nj shpirt t rrnuar, i destinuar t mbetet nj i huaj edhe
pr djalin e tij: Aq e madhe ishte vetmia e tyre, sa edhe pse qndronin aq pran,
dukeshin shum larg njri-tjetrit. Dshprimi i tij ishte aq i thell, sa po e prpinte t
trin. Ai endet pa e kuptuar as vet se far duhet t bj, tashm pr t jeta nuk ka m
asnj kuptim. sht nj tjetr personazh q i shtohet lists s gjat t personazheve
pirandelian, i paaft t shoh n sy realitetin e aq m tepr t prballet me t, nj tjetr
dram q i kanoset ekzistencs, nj tjetr fluks ndrgjegjeje q shkakton kaos dhe ofron
zgjidhje nga m irracionalet.
...duke krcyer mbi barrierat mbrojtse, thrriste me kraht e ngritur pa mas: Ja kshtu bhet! E posht n lum. Nj hedhje. Dy ulrima dhe nj ulrim e tret nga
larg... e t birit... me kmbt pothuajse t ngurtsuara nga tmerri.46
T njjtn zgjidhje q i bhet krizs s vlerave, t njjtn mnyr pr tu prballur
me realitetin e jashtm, pothuajse t njjtin prjetim shpirtror do ta gjejm edhe tek
44
Il Coppo.
Po aty.
46
Po aty, Luomo solo.
45
53
novela e Koliqit Rrokoll.47 Ndrek Bytyi, nj personazh i dshpruar, i pashpres e me

nj prbuzje t ethshme pr veten, bn pjes n at tipologji personazhi q karakterizohet
nga prirja pr t hequr dor, pr tu arratisur nga realiteti, ose n t shumtn e herve pr
t qen pasiv, madje pr t qen trsisht i paaft dhe i pavler si pr veten e tij ashtu
edhe pr t tjert. Ndrek Bytyi sht nj baba dhe nj bashkshort, ashtu si edhe
Bernardo, ashtu si edhe Mariano Groa, i cili mujte vetm me pi, mu zhyt n ves ... pr
gjith mbrmje pinte sa ku mujte dhe kjo e bnte t harronte realitetin ku jetonte dhe
prgjegjsit q duhej t mbarte n kurriz duke e shndrruar n nj njeri indiferent q
vetm thellonte vesin e tij poshtrsisht t ult. Ai nuk pinte q t ngushllohej, pinte
vetm q t mbyste n raki zanin e pakt q i mbet n ndrgjegje. E Koliqi e kupton
fare mir se pikrisht aty qndron problemi i vrtet i njeriut, thell n ndrgjegje
ndodhin konfliktet m t mdha e realizohen dramat m t dhimbshme, t cilat uni
prpiqet ti mbys, q t mos guxojn t qesin m krye.
Shkrimtari hyn n nnvetdijen e ktij personazhi, duke zbuluar nj realitet t
shumfisht e t dyshimt. Duke humbur sigurin n aftsit e veta njohse, duke humbur
rndsin e ndjenjs s ekzistencs, Ndreka si edhe shum personazhe t tjer
pirandelian, nuk arrin m t komunikoj, pr t tashm jeta nuk ka m asnj rndsi a
me marr rrugn kah shtpija a por ...mu hjedh prej urs s Buens. Ai priste sa ... ti
zgjohej n zemr aq trimni sa me ba t kryem mendimin mu mbyt. Kjo ishte zgjidhja e
vetme q mund t gjente, por me t ciln vshtir se mund t prballej nj si Ndrek
Bytyi. Ai tashm sillet si hije npr rrugt e qytetit t tij, si nj ekzistenc e krejt e kot
npr jett e njerzve q i jetojn prreth. Edhe ky personazh ka nj familje, q pr faj t
tij, po shkonte rrokoll, ka nj grua dhe nj vajz q po shkojn rrokoll pr shkak t
paaftsis s tij dhe nj jet t tijn q po shkon po rrokoll npr humnern e thell t
ndrgjegjes s vrar. Kemi t njjtn psikologji q prbashkon kto protagonist, t
njjtat prjetime t hidhura shpirtrore q burojn nga nj konflikt i brendshm mes
dshirs pr ti dhn fund jets dhe dshprimit t thell ku jan t destinuar t jetojn.
2.3.3 Motivi i vetsakrifikimit prmes shitjes s trupit

Novela Rrokoll e prmbledhjes me novela Tregtar flamujsh prshkohet nga nj
sr motivesh, t cilat grshetohen n mnyr mjaft organike, duke e br kt novel
mjaft t pasur dhe shum domethnse. Nj tjetr element i rndsishm q t bn t
mendosh pr nj tjetr qasje t mundshme sht motivi i vetsakrifikimit prmes shitjes
s trupit, q e gjejm me t njjtn skem edhe n noveln Volare. Kemi t bjm me dy
personazhe femra, me Linn tek Koliqi dhe me Nen-n tek Pirandeloja. Lina dhe nna e
saj punojn n shtpi, endin plhura dhe qndisin pr t nxjerr pak lek, t cilat
shpeshher nuk mjaftonin as pr t nxjerr bukn e gojs, ndrkoh q i ati e shpenzon
gjith rrogn n pijetore. Ato jan t vetme prball paaftsis s babait pr t reaguar
47
E. Koliqi, Rrokoll, vep e cituar, f.248.
54
ndaj realitetit t hidhur, jan vetm dhe duhet t sigurojn nj mnyr sa pr t mbajtur
frymn gjall e pr t paguar qeran e shtpis. Vajza duhet t shes trupin dhe t fitoj
bukn e gojs pr veten dhe pr nnn, duhet t shlulzoj rinin e saj e t shptoj nga
skamja, fajtor i vetm i s cils ishte i ati, njeri i lig e i keq e sarahosh gjithnj rrokoll
npr teposhtn e shnjerzimit.
Pothuajse e njjt sht edhe situata e Nen-s, personazhit kryesor t novels
Volare. Ajo, krejt e vetme, detyrohet t mbaj n kurriz prgjegjsit e jets; t ushqej t
mn dhe t motrn e smur dhe t paguaj do muaj qirat e prapambetura. I ati kishte
vdekur n spital dhe kishte ln vetm gruan me pes fmij, nga t cilt tre djem kishin
vdekur nga mjerimi i thell q kishte krcnuar pr vdekje jett e tyre. Dhe ai kishte qen
nj pezzo dimbecille (nj cop idiot), q e kishte ln pa shtpi dhe pa asnj lek.
Nen dhe Lina (me nnn e saj) mendojn, prmes nj reflektimi t dhimbshm
psikologjik, se ka vetm nj mnyr pr t shptuar ekzistencn e tyre; t
vetsakrifikohen, t shndrrohen n qenie t tjera nga ato q jan n t vrtet, t shesin
trupin, t mbijetojn dhe pastaj t humbin detyrimisht njri-tjetrin n kt rrjet
marrdhniesh njerzore.
Lina humb baban, i cili e lexon qartas n syt e saj dnimin e vet n kt jet a
nat jet. Po ashtu Nen-ja humb nnn dhe motrn e smur, pasi duke mos pranuar ti
nnshtrohet vdekjes, nga uria ikn prgjithnj nga shtpia, duke shitur gjn e vetme q i
ka mbetur; trupin dhe shpirtin: ... doli me nxitim pa prshndetur asnj. U drgoi lek
do dit. Nuk e pan m asnjher.48
Kto personazhe prjetojn dramn m t madhe t ekzistencs njerzore,
prballen n mnyr t vetdijshme me nj vetsakrifikim t pashmangshm, q do tu
shkatrronte rinin, q do tu prdhoste personalitetin, por do ti ndihmonte t mos
vdisnin urie. Tek Pirandeloja, ky lloj motivi shkon edhe m tej, vetsakrifikimi shfaqet si
nj zgjidhje e pranueshme pr t jetuar, bashkshorti nuk e gjykon aspak nse e shoqja
mund ta tradhtoj,mbasi n kt mnyr mund ti siguroj bukn e gojs atij dhe vetes.
Madje ai shkon deri aty sa ta mendoj si nj veprim t mir, i cili nuk duhet kritikuar e
paragjykuar.
Megjithat, ti si burr, arrin deri n at pik sa ti thuash gruas tnde: m ke
tradhtuar? Ke siguruar bukn? Po? Ather ia ke br shum mir! M jep nj cop edhe
mua!.49
Me kt ironi therse dnohet rnd, pr degradimin e thell ajo q duhet t ishte
boshti i nj shoqrie t shndosh, familja. Tashm e keqja ka hyr thell deri n palc, e
ka helmuar deri n qeliz dhe shoqria nuk mund t reflektoj tjetr gjendje ve mjerimit
dhe varfrimit t skajshm shpirtror. Kshtu njeriu prballet me nj luft t egr
mbijetese, me nj ndrgjegje t pastr e me nj bindje t plot mbi pamundsin e nj
zgjidhjeje tjetr. Shohim nj luft t thell psikologjike q duhet t mposht do
paragjykim e do tabu, zrin e brendshm t s vrtets q thrret e irret n emr t nj
48
49
Vep e cituar, L.Pirandello, Volare, f. 105.

Po aty, Un altra allodola, f. 950.
55
jete q duhet jetuar, n emr t dashuris s atyre q duan. Psikologjia ndrhyn fuqishm
duke ndrtuar deri n detaje kornizat e ktyre personazheve, duke hedhur vshtrimin
brenda vetes, brenda shpirtit njerzor. Koliqi e njeh mjaft mir psiken e trazuar shqiptare
dhe pr kt shpreh hapur kundrshtin e tij ndaj stereotipit t prhapur t shqiptarit, t
rrnjosur n Evrop, duke nisur sidomos nga fundi i shekullit XIX. Ai mundohej ta
bnte t lexueshm realitetin shqiptar pr syt evropian: ai njihte kodin e vlersimit
perndimor dhe e quante at si njsin m t prshtatshme me t ciln matet nj qytetrim
i vrtet50. E prandaj novelat e tij jan t nj frymmarrjeje evropiane n prgjithsi, dhe
pirandeliane n veanti.
2.3.4
Nnshtrimi ndaj realitetit si dorheqje e hapur ndaj

mundsive t s ardhmes
Ktu kemi t bjm me nj motiv q, si shum t tjer, trondit thell ekzistencn

njerzore dhe skalit deri n dhembje nj realitet t rnd psikologjik. Nj bot e tr
brenda nj shpirti t ri q me t drejt ngrihet fuqishm pr t ndrtuar nj t ardhme, e
cila fare padrejtsisht prmbyset nga nj realitet i pashmangshm dhe on n nj
dorheqje t hidhur, larg mundsis pr t jetuar nj jet m t mir. Motive t tilla duken
t zakonshme n vllimin e par me novela t Koliqit ndrkoh q tek Pirandeloja kt
motiv e shohim t shtrir n shum prej novelave t shkruara gjat gjith harkut t jets
s tij. Konkretisht kjo shprehet e mishrohet nga dy personazhe femra, q jan
prkatsisht Lidia tek Una voce dhe Diloca tek novela me t njjtin titull Diloca. Q n
fillim e kuptojm se kemi t bjm me t njjtat raporte shoqrore mes padronve, t
zotve t shtpis, njerzve t kamur dhe atyre q punojn pr ta, si sht Lidia,
shoqruesja e markezes Borgi dhe Diloca, shrbtorja e shtpis s Lecit. T bn
prshtypje se ky lloj raporti mes ktyre dy shtresave t kundrta shoqrore shfaqet i njjt
n t dy novelat, nj marrdhnie shum e afrt, shum e kujdesshme, e mbshtetur n
nj respekt t ndrsjell, q pron vetm besim dhe dashamirsi njerzore.
Dy personazhet kryesore: Lidia e Pirandelos dhe Diloca e Koliqit bjn pjes n
grupin e madh t personazheve femra q ndrtojn veprat letrare t ktyre dy novelistve,
ata nuk mund t jen t privilegjuara nga fati, sepse ai nuk mund t jet i ndryshm pr
asnj ast nga ai i femrave t shtress q prfaqsojn, fati i tyre sht tashm i
prcaktuar. As Lidia dhe as Diloca nuk mund t ndryshojn asgj, lufta e individit pr t
ndryshuar apo pr t ndikuar n jetn kolektive sht e pafuqishme, e para do t mbetet
gjithmon nj z i mbl, e dyta sht e destinuar t mbetet vetm nj figur shum e
dashur.
Silvio, tashm i verbr, mbetet vetm n shtpi, pas vdekjes s nns, markezes
Borgi dhe n ndihm i vjen Lidia, shoqruesja e saj. Ai nuk di asgj pr t, prve
fjalve t nns. Gjithka q ai mund t imagjinoj ose t kuptoj nga marrdhnia e
drejtprdrejt me t vjen vetm nga zri q dgjon nj z pafundsisht i mbl... si nj
50
B.Suta, Pamje t modernitetit n letrsin shqipe, Onufri, Tiran, 2004, f. 23.
56
drit e kthjellt. Pas ktij zri ishte lidhur i gjith shpirti im, i prhumbur n at zbrazti
t tmerrshme.51 Markezi dashurohet me Lidian, me zrin dhe me imazhin q ai z kishte
pruar brenda bots s tij. Por, me kthimin e shikimit t Silvios, gjithka do t
ndryshoj, Lidia do t largohet, sepse ndjehet e pafuqishme t prballet me realitetin.
Marrveshja e heshtur e Lidias ishte prishur ... sepse vetm kshtu, me kushtin e
fatkeqsis s tij, sht e mundur lumturia e saj.
Nga ana tjetr, personazhi koliqian Diloca, pas nj drame t rnd dashurie t
pamundur, strehohet n nj shtpi shkodrane t pasur, ku ndihmon nnn e Lecit n punt
e shtpis. Ajo sht e trishtuar, e trembur, pothuajse e prhumbur, pr shkak t
konflikteve t brendshme q i kishin tronditur shpirtin, si pasoj e shkeljes s zakoneve t
maleve. Diloca sdin me kallzue kurgja, nuk mund t flas e as t tregoj asgj pr at
t fsheht q e mundon dhe q vetm e ndryn prbrenda. Pr Lecin ajo sht vetm nj
figur e heshtur q kmbngul vazhdimisht t mbetet e till, edhe pse ai fillon t mendoj
se nuk kishte me qen marr aq e madhe mu martue me shrbtoren teme... do ti
frymsojsha ndiesi t reja zemrs s saj q sdin... e t shifshim dashunin q tue lulzue n
t me hovin e prandverave tegra....52
Kto dy figura femrore, Lidia e Diloca, t cilat mbartin rolin e personazhit
kryesor, na rrfejn dramn e madhe q zhvillohet brenda tyre, dramn e nj dashurie t
vrar, nnshtrimin ndaj vetdijes q mbizotron dhe q sht m e fuqishme se vet
mbrojtja e ksaj ndjenje personale. Pas nj krize t thell ndrgjegjeje, Lidia e sheh t
pamundur t martohet me markezin, ajo nuk prpiqet t ndryshoj situatn, vetm
largohet duke ln pas n kujtes nj z t mbl. Diloca, edhe pse ngrihet kundr ligjit
kanunor, prapseprap nuk do t mund t dashuroj m asnjher se zemra i kishte hy
n dhe bashk m at t t dashunit t vram, dhe at zemr nuk mund tia shptoj dot
nga vdekja as edhe dashuria e bujaria e sinqert e Lecit. Lidia dhe Diloca heqin dor
haptazi nga mundsia e sigurt pr nj t ardhme t mir, ata e pranojn realitetin ashtu si
sht, madje i nnshtrohen me shpirt t zbrazur e t coptuar nga brenga. Ata nuk
kmbngulin n nj tentativ pr rrugzgjidhje, Lidia nuk ndjehet aq e fort pr t fituar
n nj ambient ku kan sunduar pr shekuj me radh vetm ligje t rnda q kan
prcaktuar shpeshher arbitrarisht fatet e njerzve, por edhe Dilocs nuk i intereson m t
gjej nj zgjidhje, do gj do t ishte e kot, sepse Diloca nuk do t mund t shijoj kurr
nj jet t re, ajo e ka humbur tashm betejn e jets s saj. Konflikti i brendshm q
prjetojn na jepet vetm prmes monologut.
Kto figura femrore nuk kan maska dhe nuk marrin asnj form t saj si
prshtatshmria, plasticiteti apo paprgjegjshmria. Pirandelo, shkruan Gardair, sht nj
shkrimtar i shklqyer al femminile, ndrsa Koliqi si rrall ndonj prozator yni grmon n
thellsin e shpirtit t femrs, n energjin shpirtrore t pashuar t saj. Prmes ksaj
novele e shum t tjerave Koliqi na tregoi se ... qllimi i tregimtarve duhej tishte nji
interpretim i thell i jets ndr rrethana t veanta npr t cilat ajo zhvillohet n vend
51
52
L.Pirandello, Una voce, n Novelle per un anno, Neton, Roma, 1993, f. 580-587.
E.Koliqi, Diloca, n Vepra 2, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 146.
57
ton. Por edhe tue dalun nga qarku i jets son, po e pau tarsyeshme shkrimtari me
zgjanue landn e vet nambiente e n klime tjera, nuk duhet ve harrue se gjithka na
plqen t shikohet me sy shqiptar dhe paraqitet me frymn shqiptare, vetm kshtu
letrsia bahet dokument zbulues i ndjesive misterioze t shpirtit t kombit...53
Pra, Koliqi tashm e kishte kuptuar se jeta shqiptare me realitetin e saj psikik ishte
materiali m mir pr t br nj letrsi t mir, edhe pse pr t realizuar kt shkrimtari
mund t shfrytzoj edhe elemente t huaja, t cilat vetm e ndihmojn pr t dhn sa
m me vrtetsi at ka sht autentike shqiptare. Tek e mbramja, ashtu si bri Pirandelo
n letrsin e tij, si bri me personazhet, me psikn dhe moralin e tyre, me gjith
lakuriqsin e t vrtetave q duhen thn ashtu si jan, me gjith mimin e lart t
dhembjs q mund t shkaktojn, ashtu bri edhe Koliqi me realitetin e rnduar shqiptar
t kohs.
2.3.5
Motivi i femrs si shndrrim

dhe si viktim e pashmangshme e shoqris
Figura femrore q shfaqet n vitet e para t 1900-s sht nj personazh tepr

trheqs, q l mbresa t jashtzakonshme, por q fatkeqsisht shkakton vetm dhembje
dhe keqardhje pr fatin e saj t nnshtruar ndaj ambientit t mbyllur e meskin sicilian tek
Pirandeloja dhe rregullave e ligjeve t egra kanunore t maleve shqiptare tek Koliqi. Ato,
n veanti nga femrat e tjera, kan guximin t reagojn, t prmbushin instinktin e tyre
qoft duke i dhuruar vetes pak momente gzimi, qoft duke i dhn fund asaj lloj
vuajtjeje q do ta shoqronte pashmangshmrisht gjat gjith jets. Brenda realitetit
objektiv dhe realitetit t brendshm psikologjik femra trajtohet si pjes e pandar e bots
poetike t shkrimtarit. Shpeshher kto personazhe femra vihen n qendr t interesit
narrativ dhe shpalosin gjith dhembjen e madhe q mbartin si shkak i absurditetit t
ekzistencs dhe gjith forcn e karakterit q shfaqin pikrisht pr ti br ball, edhe pse
kjo prballje do t nnkuptonte vdekjen. Nj aspekt t veant, q e gjejm n t gjitha
personazhet femrore, sht edhe transparenca e tyre, ato refuzojn do lloj maske apo
plasticiteti dhe veprojn ashtu si e ndiejn. Ato jan t tilla, sepse ashtu jan t vrteta
dhe asnj e asgj nuk mund ti tjetrsoj.
Eleonora Bandi sht personazhi m i paharruar i Pirandelos, motr shpirtrore e
disa figurave t tjera grash t pranishme n korpusin e viktimave t ambientit sicilian.
Ajo, e mbetur jetime, kishte sakrifikuar gjith rinin dhe ndrrat saj pr t rritur e pr t
shkolluar vllain e vogl dhe shokun tij Karlo. Kishte punuar pa u kursyer dhe u kishte
garantuar nj t ardhme t sigurt, pa krkuar asgj n kmbim, ve faljes pr gabimin e
vetm q nuk mundi dot t kontrollonte. I vllai jo vetm nuk e fali, por e shtyu thell n
tatpjetn e cila do ta onte pashmangshmrisht drejt vdekjes. Rregullat e egra q
sundonin pa mshir mbi njerzit dhe marrdhniet mes tyre nuk e pranonin faljen. Ajo
53
E.Koliqi, vep e cit, f. 30 - 32
58
duhet t vuante deri n fund pasojat e nj instinkti, duke ndrydhur dit pas dite shpirtin
dhe mendjen. I till sht edhe fati i Dids te Fustani i gjat. Ajo sht fare e re (rreth
gjashtmbdhjet vje) e megjithat i vllai dhe i ati po e shoqrojn drejt nj martese
interesi me nj markez shum m t madh se ajo. Ata ishin pjes e atij universi
mashkullor q udhhiqej nga nj logjike pragmatike dhe cinike, pjes e nj shoqrie t
ndrydhur q nuk mund t vendos vet pr fatin e saj, por duhet t vuaj me shekuj nj
mallkim atavik. Rruga q do e onte atje ishte e gjat, ashtu si fustani i gjat prej gruaje
q Did kishte veshur pr her t par. I gjat e i dhimbshm ishte edhe rrugtimi i saj n
ndrgjegje.
Kthimi tek fmijria, tek dashuria e pakufishme e nns e ndihmuan t kuptonte
se ajo nuk duhej ti shkonte deri n fund atij udhtimi, se atje ajo do t takonte shum
dhembje, t ciln nuk do t mund ta prballonte dhe vdekja do t ishte zgjidhja m e
mir. Adriana Braxhi martohet njzet e dy vjee dhe, pas katr vitesh martes, i vdes i
shoqi. Tashm pr botn do t ishte e vdekur edhe ajo, sepse ... zakonet e egra pr pak sa
nuk detyronin gruan t ndiqte burrin deri n varr. Vejushat duhet t rrinin t mbyllura n
zi t vazhdueshm deri n vdekje.54 Edhe fati i Momins nuk sht m i ndryshm, sht
e ndryshme vetm rruga q e on at drejt vdekjes s sigurt. I shoqi e mbante t mbyllur
ajo ishte e burgosur n shtpin m t lart t fshatit, mbi kodrn e izoluar, q rrihej nga
era, prball detit afrikan. T gjitha dritaret e mbyllura hermetikisht, me vetrata dhe grila:
nj e vetme, e vogl, e hapur, me pamje nga fshati i largt, nga deti i largt.55
Kto e t tjera personazhe femrore, t gdhendura po me kaq shum dhembje e
simpati, na rrfejn dshmin e gjall t nj realiteti t rnd psikik, t pakaprcyeshm.
Kto figura femrore duket se kalojn nga njra novel n tjetrn, si nj personazh i
vetm, t gjitha njlloj me t njjtin rol t prcaktuar mir nga shoqria dhe ambienti.
Jett e tyre jan t destinura t marrin tatpjetn ende pa filluar mir, ato jan t
ndjeshme e t pafuqishme t prballen me ashprsin e ligjsive dhe t mentalitetit t
kohs, prandaj duhet t heqin dor.
Me kt tipologji personazhi ndeshemi edhe n novelat e Koliqit. Personazhet e tij
femror nuk jan aspak t ndryshme nga ato t Pirandelos. Ata jan fatkqij q n
lindje, q pr faktin se lindin femra e pr kt duhet tu binden e tu nnshtrohen deri n
vdekje baballarve, vllezrve e burrave. Realiteti i maleve shqiptare sht tepr i ashpr
pr brishtsin e nj femre, por ato jan rritur n kto male dhe e din mir t fshehtn e
tyre. Hija e maleve sht e rnd pr kdo q jeton rrz tyre, sht e rnd edhe pr kdo
q prpiqet ta kuptoj. Dramat familjare jan tepr t dhimbshme dhe procesi i vrasjes
shtrihet deri n thalb t tyre, pa njohur asnj kufi. Babai vret t bijn, Minen, tek novela
Se qofsh, pleqnofsh56, vetm sepse kodi zakonor e krkonte kt.
Vatra e tyre familjare tashm ishte helmuar nga ajo q u kishte ndodhur e vrteta
ishte ma e zez se terri i vorrit. Minja, me dashurin e saj, kishte shnderuar familjen dhe
pr kt ishte e dnuar t paguante me jetn ashtu si edhe shum vajza t tjera malsore
54
Il viaggio, f. 1004.
Leonora addio!, f. 1078.
56
Ernest Koliqi, Vepra 2, Faik Konica, Prishtin, 2003, f.70.
55
59
para saj. Minja dnohet pa mshir, jo vetm nga i ati, q nuk kishte sy e faqe me dal
n kuvend t burrave, por edhe nga ambienti e shoqria, Kush mund ti pritte
pshpritjet e gojve t kqija t malit....I ati nuk pendohet aspak Kishte krye nji detyr,
nji detyr tidht qi i ngarkonte ndera e gjith familjes e farefisit t tij, nemn t nji ligje
t shkrueme ndr zemra t malsorve ton e t trashigueme brez pas brezi prej sa
shekujsh. Si mundet nj baba t vras me dorn e tij fmijn e vet, gjakun e vet! Bab e
bij e dinin mir se zakoni i maleve asht ma i fort se dashunija atnore , kshtu q
vetm gjaku mund ta lante.
Edhe Eleonora Bandi e Pirandelos e dinte se ajo dashuri nuk duhej t kishte
ndodhur, ishte e papranueshme dhe pr m tepr nuk kishte nj rrug zgjidhjeje. Vetm
vdekjen. Kur? Si? Vllai i Eleonors dhe babai i Mines reagojn n t njjtn mnyr,
duan t din me do kusht se kush sht ai q i nderoi dhe nprkmbi nderin e familjes.
Emrin ose t vrava! - ulrinte Bandi duke shtrnguar nj grusht mbi kokn e s motrs.
Ndrsa babai e trheq Minen pr krahu me trbim e ngreh zharg deri n mesin e ods,
duke vikatur :Kush asht ai? Fol!. Duket se kemi t bjm me t njjtin mekanizm
psikologjik q v n lvizje sjelljet e njerzve, q i shndrron nga qenie t gatshme pr t
realizuar dshirat e brendshme, n qenie q vdesin qeliz pas qelize n trup e n shpirt.
Kemi t bjm me t njjtn bot shpirtrore q, prmes nj shkallzimi ndjenjash. prek
t dy ekstremet. Nga njra an, sht ndjenja e dashuris q ata e prjetojn pa marr
parasysh asgj, duke iu kundrvn n mnyr instiktive do mentaliteti a ligjsie t
shoqris. Si nj shpirt i lir, ata i jepen trsisht ksaj ndjenje qoft edhe pr t prjetuar
fare pak aste lumturie.
N nj moment t dyt vjen si pasoj shtypja, ndrgjegjsimi se ajo ndjenj sht
e palejueshme, se ishte e gabuar dhe prandaj ata do t paguajn nj mim q tashm dihet
fare mir se sa i hidhur do t ishte. Kto femra jan t prgatitura pr at q do t ndodh,
i din tashm rregullat e ngurtsuara prej shekujsh n mendjet e shpirtrat e njerzve, e
prandaj jan t vetdijshme pr fatin e tyre. Eleonora duke mos gjetur m forc ti
rezistoj asaj vuajtjeje, do t kishte lshuar veten n dorn e fatit, sido q t ishte. I vllai,
shum shpejt, do t kishte hyr e do ta kishte vrar? Epo: edhe m mir. Ndrsa Minja
fshani, pa prgjegje. Ajo dinte mirfillit zakonin e vendit edhe njihte mir tan... edhe e
dinte se n at mnyr ishte tue dnue veten. N fund a i u donte t gjallt mbas rrezikut
q e kish gjet?. Vajzat e kuptojn fare mir se tashm kan prekur fundin.
N ekstremin tjetr t ndjenjave qndron fare natyrshm vdekja e dshiruar. Ata e
pranojn, pa m t voglin ngurrim, madje shpeshher e dshirojn, aq i rnd e i ashpr
shfaqet realiteti i jetve t tyre. Pr Minen vdekja, sht kapak ari, ndrsa pr
Eleonorn vdekja sht e mbl, sht nj lehtsim i madh, pas atyre vuajtjeve t egra.
Jett dhe fatet e tyre prputhen aq natyrshm sa duket sikur jetojn t dyja t njjtin
realitet t hidhur, q i bn t prjetojn t njjtat procese psikologjike q shfaqen po mes
t njjtave pole t kundrta, dashuris dhe vdekjes. N kt mnyr femra dhe njeriu n
prgjithsi nuk i shmanget dot shndrrimit, sepse sht i projektuar si nj qenie q duhet
t kaloj nga njri pol, n polin tjetr t kundrt. Mes kaheve t ksaj kundrvnieje
mund t projektohet nj numr i madh ngjarjesh e dukurish t jets njerzore, q kan n
60
qendr t njjtin personazh karizmatik femror, ku instikti i dashuris sht po aq sfilits

sa edhe ai vdekjes.
Nj femr tjetr
q pson
kt
shndrrim ekzistencial
dhe
q sht e destinuar t prek ekstremin tjetr vdekjeprurs sht Mrika te novela Ke tre
lisat. N fillim e shohim si nj vajz t re q mbush shtpin plot jet dhe hare, q ngjan
me nj princesh t mshehun n petka katundarje,57 por q shum shpejt do t
shndrrohet, sipas t njjtave procese t brendshme, n nj shak t ndyt, bastardhe e
hore t keqe q lypset vra si qen. Ajo nuk sht m e ndryshme se t gjitha femrat e tjera
q sollm m lart. Edhe Mrika si Didija e Pirandelos sht gjashtmbdhjet vjee, tepr
e njom pr tu prballur me nj dram aq t madhe, q do tia shuante dhunshm
ndjenjat q i flakronin n shpirt e do ti kushtonin gati edhe jetn. Pr t realizuar kto
drama ekzistenciale, t dy shkrimtart kan gjithmon nevoj t ethshme pr elementin e
kundrt, figurn e mashkullit, q vihet prball femrs si baba apo si vlla, si ligj i
shkruar e i pashkruar, gjithsesi prher si prcaktuesi i vetm i fatit t saj. Dhe femra
mbetet gjithnj nn hijen e tij, kokulur dhe e nnshtruar, e gatshme t zbatoj do
vendim, sepse n t kundrt do ta paguaj me jetn. Mashkulli sht i vendosur, pr ti
shkuar me gjakftohtsi deri n fund zgjidhjeve fatale, pa asnj brejtje ndrgjegjeje, pa
asnj pendim, me bindjen e plot se zakoni i maleve duhet respektuar. Zeka, i vllai, i a
rrasi nj grusht t madh n zemr dhe pastaj i a ngrehi pushkn n gjoks, i trbuem,
vetm sepse Mrika u prpoq t shptonte nga vdekja e sigurt Gacin, djalin q dashuronte.
Pushka nuk qlloi vetm sepse dgjoi fjalt : Zek mos u ban i marr. Mos t hijm n
goj t dynjas.... N t kundrt asnj gj tjetr nuk do e ndante nga vdekja, ata burra
duhet t silleshin sipas zakonit, q dukej se buronte nga nj mallkim i ethshm atavik.
Por Mrika ishte goditur pr vdekje, thell n shpirt dhe nuk mund t ndiente m,
humnera e krijuar mes tyre ishte e pakaprcyeshme, gjaku tashm kishte hyr n mes dhe
Gaci nuk mund t ishte tjetr vese armiku i saj.
2.3.6 Motivi i knaqsis q buron nga gjrat e vogla
Knaqsia sht nj nga ndjenjat q z vend n shpirtin e individit shum m
shpejt se do ndjenj tjetr, q prjetohet me gjith qenien e prohet n mnyr t
menjhershme. Nuk ka rndsi sa e madhe apo e vogl sht ajo, mjafton q sht nj
ndjesi e mir q reflekton nj shpirt t paqt e nj mendje t qet. Me gjith dramat e
mdha q prjetojn personazhet e ktyre novelave, kjo ndjenj e knaqsis nuk
mungon. E veanta e saj sht se ajo nuk shfaqet si kurorzim i nj realizimi t madh apo
prmbushje e nj sfide t shumpritur, por si nj ndjenj q provohet nga prania e
gjrave t zakonshme t jets s prditshme. Ata jan aty n prditshmrin ton, por ne
rrallher i ndjejm e prandaj rrallher na knaqin.
Nj element interesant q i prbashkon novelat e ktyre shkrimtarve, sht fakti
se pr t nxjerr n pah nj vler t caktuar, apo pr ti kushtuar rndsi nj aspekti sado
57
Vep e cituar, Ke tre lisat, f. 122.
61
t vogl q ngjall knaqsi, duhet t zhvishet nga rndsia dhe vlera pjesa tjetr e
ekzistencs. Shohim se vetm n nj terren zbraztie t prgjithshme, sht pikrisht kjo
knaqsi e vogl, aspak e veant q merr prmasa t mdha, aq sa shndrrohet n nj
prmbushje t plot t shpirtit. Kjo lloj knaqsie ka prekur shijet e Pirandelos, ka prekur
ndjeshmrin e tij e pr pasoj ka ln gjurm n novela e personazhe.
E till sht novela Il lume dellaltra casa, ku personazhi qendror Tulio Buti,
jasht do interesi pr punn, pr jetn dhe pr njerzit ndodhet i vetm n nj dhom t
vogl t marr me qera. Se si jetonte ashtu, nuk dihej. Ndoshta nuk e dinte as ai vet...
Nuk dyshonte ndoshta vall se mund t jetonte edhe ndryshe, ose duke jetuar ndryshe
mund t ndjesh m pak peshn e mrzis dhe t trishtimit. 58 Dramat e jets e kishin
lodhur aq shum saq tani ai mendonte se nuk ia vlente m t ndjeje, sepse nuk kishte m
asnj arsye ta bnte. Por nj nat, tek rrinte i vetm n errsirn e dhoms, dallon papritur
nj bardhsi drite q shprndahet npr dhom si nj pshertim e mistershme. Ishte
drita e nj shtpie tjetr... frymmarrja e nj jete t huaj q hynte pr t shprndar
errsirn, zbraztin dhe shkrettirn e ekzistencs s tij. Qndroi vjedhurazi pas
xhamave pr t par dritaren nga ku vinte drita dhe dalloi nj familje t mbledhur rreth
nj tryeze: tre fmij, babai tashm i ulur, nna ende n kmb, q po u shrbente.... Ky
ishte i vetmi ngacmim i bukur q provoi shpirti i tij, ai intimitet i mbl dhe i dashur
familjar e bri t harroj pr nj moment zbraztin q e kishte pushtuar, e ngrohu thell
n shpirt dhe e bri t kuptoj se kjo ishte nj nga knaqsit e zakonshme pr t cilat ia
vlente t jetoje.
Novela tjetr La levata del sole ndrtohet pothuajse mbi t njjtn skem
tematike, sipas t cils knaqsia buron nga dika krejt normale, nga dika e prditshme,
por q arrijm ta shohim vetm ather kur kotsia dhe zbraztia arrijn kulmin e jetve
tona. I till sht edhe Gosto, personazhi q krkon ti jap fund jets me nj revole. Por
gjja e par q i vjen n mendje dhe e para q do ti mungonte do t ishte mngjesi i dits
s nesrme. N at moment kujtohet se ... n dyzetepes vjet jet nuk mbante mend t
kishte par asnjher diellin t lindte, as edhe nj her, kurr!... Kishte dgjuar shum t
flitej pr t si pr nj spektakl t bukur q natyra e ofron gratis atij q zgjohet me koh...
por ai me syt e tij nuk e kishte par asnjher....59 Prandaj nuk donte t largohej pa e
marr kt knaqsi t zakonshme, q kishte pasur rastin ta shihte me qindra her, e q
tashm po e prjetonte si nj mundsi unike.
Po kshtu, po t shohim novelat e Koliqit e sidomos ato t prmbledhjes s dyt
Tregtar flamujsh, do t gjenim m dendur episode t jets s prditshme, me probleme
ekzistenciale, t cilat do t shpalosin shpirtin njerzor n t gjitha nivelet. Nj prej
prozave t shkurtra ku motivin e knaqsis e gjejm t trajtuar n t njjtn form e t
ndrtuar mbi t njjtn skem, mban titullin Lumnija. Kjo novel pron m mir se asnj
tjetr iden e knaqsis s madhe q vjen nga dika fare e vogl, e pr m tepr e
zakonshme, ndjenjn e thell q provon shpirti i njeriut vetm kur e mson se knaqsia
58
59
Vep e cituar, Il lume dellaltra casa, f. 1082

La levata del sole, f. 897.
62
mund t gjendet edhe pa asnj mundim, madje fare pran. Gizela, e lodhur nga krcimi,
n nj fest t organizuar n nj vil buz liqenit, kishte hyr n nj nga dhomat e vils,
sa pr tu lodhur e pr tu kthyer prsri n krcim, por e kishte zn gjumi. Zgjohet nga
nj cicrim e uditshme dhe hap syt ... shoh drit n od, edhe nat drit t bardh, nji
dallndysh qi kishte hy prej dritores lan el prej meje, po fluturote mbi mue, tue
crcrrit.60 Shpirti iu mbush plot nga ai fluturim i gjall n at mngjes t freskt dhe e
ndjeu veten t lumtur. Dishrova me ndej gjithmon shtri me fytyr prpjet, nat od t
huej, tue shijue paqin e uditshm ku agimi e dallndyshja endshin nji lumni t panjoftun
pr mue. Gizela kishte provuar nj knaqsi t re, dhe ky kishte qen asti m i lumtur i
jets s saj, kujtimi m i bukur q mbante mend gjat atyre viteve. Ajo e kishte prjetuar
me gjith qenien e saj magjin e atij momenti, aq sa gjith triumfi mondan i nj nate m
par i dukej tashm qesharak, i pakryp, i shprazt.
Pra, shohim se nuk mungon as n kt novel t Koliqit nj element i till, i cili
do t zbraz shpirtin e vajzs, e q do ta bj at t mendoj se gjrat q kishte prjetuar
deri n at moment knaqsie, kishin qen t parndsishme, e nuk kishin mundur dot t
ushqenin ndjenjat dhe emocionet e saj. Kshtu kjo knaqsi e vogl, do t marr prmasa
edhe m t mdha, aq sa vajza ta konsideroj at si momentin m t bukur t jets.
Sipas Pirandelos, jeta sht nj kaos i madh q her-her ndrpritet nga aste
pushimi e qetsie, q njeriu i lejon vetes, dhe si pasoj resht s recituari me veten dhe me
t tjert. N kto aste ai duket i uditshm, i smur, mbase edhe i mendur n syt e t
tjerve, por sht pikrisht n kto aste tepr t rralla knaqsie q njeriu pushon s
shtiruri dhe heq dor nga nj lloj maske e paprgjegjshme ose jo. Njeriu ka nevoj t
dgjoj edhe brendsin e shpirtit t tij, ashtu si bri Gizela n at dhom t qet, n at
ast vetmie t dshiruar.
Kemi t bjm me t njjtn strategji narrative pirandeliane, q arrin aty ku
dshiron gjithnj prmes dy ekstremeve, prmes dy poleve t kundrta. Zbraztia e nj
shpirti do t krkoj menjher prmbushjen e tij dhe nuk ka rndsi nse knaqsia sht
e madhe apo e vogl, rndsi ka q shpirti ta ndjej at thellsisht, e ta prjetoj si dika
krejtsisht t veant e t pazakont. Sido q t jet knaqsia q do t provohet pas nj
boshllku apo drame t ekzistencs njerzore, do t jet gjithnj si nj rreze dielli e
shumpritur. E till ishte rrezja e drits s shtpis prball q hyri n dhomn e errt t
Tulio Butit, duke i dhn ngrohtsi nj shpirti q kishte humbur do lloj kuptimi, e till
ishte edhe lindja e drits s diellit, q i dha shpres nj njeriu q ishte n ort e fundit t
jets, ashtu si lumturoi edhe Gizeln rrezja e par e diellit dhe dallndyshja q hyn pa e
kuptuar n dhomn e prgjumur.
2.3.7. Toni humoristik si shprehje e ndjenjs s t kundrt
Humorizmi sht nj nga temat e rndsishme q prshkon novelat e Pirandelos.
Ai paraqet nj kndvshtrim tjetr n prezantimin e ktij koncepti letrar e sidomos n
60
Lumnija, n E. Koliqi, Vepra 2, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 275.
63
trajtimin e tij. M 1908 Pirandelo shkroi edhe nj ese me titull Humorizmi, q la gjurm
dhe krijoi nj distanc t thell me nj pjes t mir t letrsis italiane, duke i dhn artit
t tij nj frymmarrje e nj liri q shkonte prtej do lloj rregulli a norme t ngurt.
Humorizmi, q sigurisht n baz t njohjes s prgjithshme sht art, paraqitet si nj
thyerje dhe rebelim ndaj tradits... pra ky stil i paevitueshm rebelimi sht shenj q
tregon se un jam humorist shkruan Debenedeti61 n Il romanzo del novecento, n
komentin kushtuar Pirandelos dhe gjithashtu ai mendon se thyerja me traditn sht nj
nevoj e thjesht e t qenit vetvetja, t qenit i liruar nga do lloj kufizimi a vartsie nga
paraardhsit, n mnyr spontane, instiktive, i lir pr t qen n fund t fundit, ai q
sht.
Humorizmi sht arti i kohve moderne, ku nuk ekzistojn parametra t sakt pr
t vrtetn, ky art nuk propozon as vlera dhe as heronj, por personazhe me probleme
ekzistenciale, nxjerr n drit zbraztin dhe vuajtjet e jets, duke qeshur e duke treguar n
t njjtn koh fytyrn tragjike t qenies njerzore. Sipas filozofis s tij, n themel t nj
shkrimi humoristik, qndron nj proces i veant psikologjik, q konsiston n
kontradikta, n dyshime e n prani kundrshtish t pazgjidhshme.
Pirandelo mendon se ai q bn humor sht nj njeri jasht teme... violin dhe
kontrabas... nj njeri tek i cili nuk mund t lind asnj mendim nse menjher pas nuk
lind nj mendim tjetr i kundrt ka dy shpirtra n nj, knaqet me kontrastet e thella dhe
me ndryshimet e paparashikuara... qan dhe qesh n t njjtn koh .62
Kjo sht nj nga filozofit e Pirandelos q udhheq mnyrn e tij t brit art, t t
shkruarit n mnyr krejtsisht t veant novela e romane, udhheq bindjen e tij
thellsisht dyshuese tek njeriu e mnyrat e tij t t sjellit. Dhe e qeshura e t brit humor,
sado e madhe t jet, fsheh nj shpirt t mbushur me droje, me frik se ajo pr t ciln
qeshet, fare papritur do t dhmbi e do t shkaktoj vuajtje. E prandaj Pirandelo qesh n
kt mnyr, sepse e till sht jeta dhe si t till duhet ta pasqyroj edhe arti i tij.
Mbi bazn e ksaj filozofie ndrtohet nj nga novelat e bukura t Koliqit Djepi
arit63. sht nj novel e gjat, prmes t cils Koliqi zhbiron mendjet e shpirtrat e
personazheve t ndodhur brenda ktij djepi ari. sht nj tragji-komedi shkodrane e
njkohsisht mbarnjerzore, shprehet kritiku Stefan apaliku,64 q shnon nj hap t
rndsishm n letrsin shqiptare drejt universalizmit.
N kt novel vihen n loj lakmia dhe egoizmi, ana e dobt e karakterit, q bn
pr t qeshur, sepse personazhet bien pre e menjhershme e lojs, ose m mir e prralls
q tregon malsori i zgjuar. Ai u tregon se kishte gjetur nj thesar duke punuar n ograjen
e tij. N gropn e thell, nn rras, kishte par njmij mrekulli: qypa me flori, njerz prej
guri, nj kandil t madh t varur, karrige prej arit dhe n fund nj djep ari t punuar an e
knd. Kjo ishte pasuria q do t rregullonte jett e personazheve e do t prmbushte
ambiciet dhe egoizmin e tyre. Efektet e komikes shfaqen si pasoj e tipave t karaktereve
61
G.Debenedetti, Il romanzo del novecento, Garzanti 1998, f.397.

L.Pirandello, Introduzione, Lumorismo (a cura di M.Argenziano), Newton, Roma, 1993, f. 8.
63
Vep. e cituar, Djepi arit, f. 282 314.
64
S.apaliku, Djepi arit, At Gjergj Fishta, Shkodr, 1992, f. 8.
62
64
q bhen qesharak, duke besuar me nj forc t brendshme n dshirat, pasionet dhe

ndrrat e tyre. Loro Shegori sht tregtari q ndrron t shtoj pasurin e t shtis npr
Evrop, por edhe t ndihmoj Hilush Vilzn n hapjen e institucioneve kulturore; Hilush
Vilza prfaqson intelektualin q ndrron t hap biblioteka dhe salla leximi, t
prkthej e t mbledh folklor; Henrik Vallnija sht nj njeri i zakonshm me interesa t
ngushta, por me ndjenja t theksuara e me nj ndrr t madhe: t rimarr shtpin e
shitur nga hallet e jets; Mark Shegori sht tregtari egoist, q nuk mendon pr asgj
tjetr ve fitimit.
Kjo panoram personazhesh na ndihmon t kuptojm se pse kta njerz i besuan
me bindje t plot ktij malsori t pashkolluar, sepse mendonin se nj malsor nuk din
kurr me rrejt aq bukur, Ai duhet me pas kndue n fletore zbulimin e vorrit t
Tutankamenit, q t dinte t tallej aq bindshm, e ti bnte t gjith t dukeshin aq
qesharak. Humorizmin pirandelian e gjejm t shtrir n novel n prputhje me
filozofin e tij mbi komiken. Gjat gjith novels personazhet prjetojn aste nga m
pasionantet, thurin plane t mdha pr t ardhmen e tyre, bluajn mendime udhtimesh
npr det, hotelesh luksi, automobilash, argtimesh, grash, vendosin ti ruajn lekt n
Angli dhe Zvicr, pasi kto ishin vendet m t sigurta, e si prfundim pr t prmbyllur
listn e gjat t pretendimeve qesharake arrijn kulmin tragjik duke menduar se do
bajm pall e sdo punojm ma se t jena gjall. Kjo sht nj ironi e thell, nj dram
e vrtet q merr prmasa sa komike aq edhe tragjike. Shkrimtari qesh e tallet me
personazhet dhe ndrrat e tyre, e nga ana tjetr ndjen keqardhje se ata duhet t
zhgnjehen, se duhet tu marr prsri at q u dha me aq shum siguri. U bri t besonin
se ndrrat e tyre ishin shum pran realitetit, pothuajse ishin vet realiteti, duhej vetm ta
preknin q t mund ta jetonin.
Bota e brendshme e ktyre personazheve sht e dualizuar; ata duhet t jetojn
gnjeshtrn dhe t vrtetn, gzimin dhe ankthin, besimin dhe zhgnjimin, dashurin dhe
dhimbjen, ndrrn dhe realitetin. Gjejm n kt mnyr nj element t rndsishm q
sht i pranishm n do vepr arti dhe q sht reflektimi. N nj vepr humori,
reflektimi shfaqet qart dhe si shprehet Pirandelo ...nuk fshihet, nuk qndron i
padukshm, pra nuk mbetet pothuajse nj form e ndjenjs, pothuajse nj pasqyr ku
shihet ndjenja; por i qndron prpara si gjykats; e analizon, pa asnj pasion; i shprbn
imazhin dhe nga kjo analiz, nga kjo shprbrje lind ose zhvillohet nj ndjenj tjetr...
ndjenja e t kundrts65. Kjo do t thot se do humorist nuk duhet t jet vetm poet,
por edhe nj kritik i shklqyer i veprs s tij. Kjo sht nj nga vlerat q prqafoi edhe
Koliqi. Ai shfaqet si nj kritik sui generis dhe jan t shumta eset dhe shkrimet e tij
kritike mbi fenomenet shqiptare e jo vetm.
Reflektimin e shohim t shtrir gjat gjith novels, e cila shprehet n formn e
nj dyshimi, si nj ndjenj q lind pikrisht nga dshira e madhe pr t besuar n dika t
bukur e t vrtet. Pas tregimit t malsorit, q e la pa frym nga habia, pasojn aste
heshtjeje dhe Loroja ndjehet i kaprthyem nga mendimet e ndiesinat e hovshme qi me
65
L.Pirandello, Introduzione, Lumorismo, a cura di M.Argenziano), Newton, Roma, 1993, f. 8.
65
mija i u lindn prmbrenda dhe pas tij dyshimi lind frikshm e ia terratisi shpresat e
mdhaja qi i flakrojshin prbrenda. Loroja dshiron t qesh e t knaqet, por nuk
mundet sepse sht dika tjetr nga brenda q e pengon. Kjo gjendje shpirtrore
shprehet Pirandelo66 sa her q ndodhem prball nj prezantimi me t vrtet
humoristik, sht plot pasiguri e dyshim: un ndjehem si kapur nga t dy ant, do t doja
t qeshja, e qesh, por e qeshura m sht turbulluar dhe penguar nga dika q vjen nga
vet prezantimi artistik. E rndsishme sht q aty buron nj ndjenj e s kundrts
cilado qoft ajo, e fardo forme t marr, ajo bn q vepra t jet humoristike. Por
prsri, madje shum shpejt personazhi kthehet n gjendjen e mparshme duke ushqyer
vetveten me bindjen e fort se ai rrfim i papritur nuk ishte As andrr e kndshme qi
tret npr avuj t zgjimit mngjesuer, as ngjarje e lexuese n nji romanx, por pun e
vrtet... Nafaka kishte trokllit verbtas n der t tij .
Edhe Hilushi prjeton t njjtn gjendje shpirtrore, n fillim uditet pa mas,
pastaj turbullohet e prfshihet n nj ndjenj dyshimi e reflektimi q e pengon t besoj
menjher Jo, xhanm, smundet me ken. Ai ka pa andrr... Smundet me ken. Asht
fat tepr i madh, por atij i plqen t besoj, instinkti i lakmis pr dika q nuk mund ta
ket asnjher e shtyn t besoj e t largoj nga vetja dyshimin q nuk e linte rehat.
Kshtu me nji mundim vullneti, u prpoq ta ngjalli rishtas besimin nat pun t madhe
e t vazhdoj tu afrohet me t gjitha shqisat e me gjith qenien. Koliqi vazhdon t luaj
me personazhet, vazhdon t ngacmoj ndjesit dhe emocionet e tyre. Prjetimet e Loros
jan nga m t hovshmet dhe m t dhimbshmet. Shkrimtari vonon ardhjen e malsorit n
orn e caktuar, gj q do t shkaktonte nj vuajtje t madhe q do ti ndrydhte shpirtin, aq
sa gati nuk i shptuen lot prej idhnimit qi e kapi n fyt. Ai ndjehet i piklluar n trup e
n shpirt e nuk mundet m t mendoj as pr mir e as pr keq.
Por prsri kemi luhatje humori, sepse malsori vjen dhe personazhet e kan t
vshtir t heqin dor nga ndrra. Kjo do t thot sipas Pirandelos se kemi t bjm me
personazhe q besojn me t vrtet e jo me ata q hiqen sikur besojn, sepse n t
kundrt nuk do t kishte humorizm. Tjetr sht t hiqesh sikur beson e tjetr sht t
besosh vrtet. Dhe personazhet tona besojn dhe e prjetojn deri n thalb si t vrtet,
si nj mundsi reale, si nj ambicie pr jetn.
Efekti q shkaktoi ajo prrall ishte i jashtzakonshm, ashtu si vet ajo,
tmerrsisht e bukur e thellsisht e dhimbshme. N fund kur e vrteta del hapur ata qeshin,
qeshin e qajn me gjith shpirt. Kjo e qeshur l gjithmon n fund un sapor di acetto
(nj shije uthulle),nj shije t atht q t pengon t knaqsh shpirtin. Shpirti i dhimbt
kah i u shqyen n t qndisjet e holla me fije andrrash. Mandej iu shkreh nji gaz aq i
madh sa me i marr gati frymn. Kt mendim ndan edhe studiuesi Sabri Hamiti kur
thot se Koliqi n kt novel me mjeshtri t jashtzakonshme v n tallje nj bot t
tr. Qeshja e tij sht e hidhur e thumbuese. Pesha e kuptimit t talljes s Bajramit me
nj bot t tr t Shkodrs sht e thell... prek pikn m t ndjeshme t ksaj shoqrie,
66
Po aty , Lumorismo, f.81
66
si sht ambicia pr pasje, madje pa pun. Pra, tallja e Koliqit sht e dyfisht, tall
malsorin q fantazon, tall edhe m thell shkodrant q lkunden n djepin e tij67.
Kto gjendje shpirtrore dhe ankthe psikologjike kalojn edhe dy personazhet e
novels Bylbylat e Plepishtit.68 Subjekti sht fare i thjesht; Loro Shegorit e Hilush
Vilzs u propozohet nga shkesi nj vajz pr fejes, por ata nuk pranojn. Pranojn vetm
pasi e njohin rastsisht iljetn dhe ngelin te habitur nga paraqitja dhe formimi i saj por
tashm sht tepr von sepse ata nuk mund ta ken m at mundsi; iljeta i sht
premtuar dikujt tjetr.
N fillim djemt tallen me zakonet dhe me martesn, si bhej n Shkodr, sipas
t cilit t rinjt nuk mund t takoheshin e t njiheshin m par, e prandaj ata shpreheshin
kundra martess. Von e von qeshte Hilushi ka me dal ai zakon q me u njoft e me
ndenj edhe para fejess vajza me djal. Kshtu q, i drejtohej shokut me ton talls, nse
ke vendosur t martohesh thuej babushit tand me ta gjet ai, prse ne pritsh adete ma t
lira, po plake e po mbete pa u martue. Po ashtu edhe Loroja mbshteste humorin e
Hilushit duke i thn se nuk do t disprohem, pse kam me t pas ty shok. E tash e
kjajm njat hall bashk.... Por knaqsia e madhe e muhabetit q kishte lindur nga
refuzimi pr martes i asaj vajze, gazi e hareja q vinin nga talljet e dokeve t vjetra nuk
do t zgjasnin shum. Q ky humor t jet i vrtet duhet t plotsoj kushtin tjetr
themelor, nga ndjenja e knaqsis, nga vet e qeshura duhet t lind nj ndjenj e
kundrt, duhet t krijohet nj gjendje dyshimi, nj turbullim psikologjik q do t lkund
ekuilibrin e mparshm. Shpirti duhet t provoj dy gjendje t kundrta, e qeshura duhet
t dhmbi e hareja duhet t ngjall ankth.
Kjo ndodh sapo dy t rinjt e njohin nga afr iljetn dhe e kuptojn se ajo ishte
jo vetm nj vajz e zgjuar, por edhe nj vajz q dinte t fliste plot njohuri mbi ashtje
qi tregojshin lexime t mira e ndiesina t holla. Dhe n ato aste t dy djemt e deshn
pr vete, e deshn n krah si shoqe pr t kaluar gjith jetn. Kjo i bri ata t
shqetsoheshin, t kalonin gjith natn zgjuar mes nj torture dyshimesh, mardh e
shpirtit, qi bante kangen tuej mu dukun vaj. E bylbylat at nat kishin knduar e kishin
qar jo vetm gzimet e hallet e veta, por edhe gzimet e hallet e dy zemrave q rrinin t
heshtura n errsirn e nats. Ata e kishin humbur tashm t qeshurn, kishin humbur
lirin e marrdhnieve shpirtrore q i bashkonte ato shok prej vitesh, kishin humbur
frymn e sinqert q qndronte n themel t lidhjes s tyre t ngusht. Ata tashm nuk
bnin gj tjetr vetm besonin n dika q nuk do t ishte e asnjrit prej tyre, n dika q
do t ishte nj zhgnjim i madh pr shpirtin dhe nj goditje e rnd pr shpresn e fundit,
besonin t merrnin iljetn, e cila tashm ishte fejuar prej pes ditsh me dik tjetr.
sht nj humor i rnd, e nj realitet psikik i vshtir q, pr tu shprehur si
Pirandeloja, nuk mund t shmanget nse nj vepr sht me t vrtet humoristike. N
kt rast sht iljeta q tallet me djemt q e refuzuan, tallet deri n fund, sa jo vetm
bisedon e diskuton duke ngrn n t njjtn tavolin me to, por vendos edhe diskun e
67
68
S.Hamiti, Letrsia moderne shqipe, Maluka, Tiran, 2009, f.349-350

Vep e cituar, Bylbylat e Plepishtit, f. 215 236
67
gramafonit e fillon t krcej fox-trot, duke shpalosur n kt mnyr t gjitha virtytet e

qenies s saj, duke i br ata t pendohen e t marrin vendimin e madh e bashk me t
edhe refuzimin e saj.
Kto lloj kundrshtish t vazhdueshme duket se jan nj teknik thelbsore me t
ciln ndrtohen kto novela t Koliqit. Kjo lloj teorie sht e prvetsuar n mnyr
shum origjinale nga shkrimtari dhe sht shtrir n mnyr fare t natyrshme gjat
novelave t msiprme. Ky element modern pirandelian, e bn edhe m t veant jo
vetm prmbajtjen, por edhe formn, duke i ofruar lexuesit nj mnyr t shkruari q
shpalos nj frymmarrje t re.
2.4. Personaliteti i shumfisht dhe varsia nga nj ambient intim

Arti humoristik q sollm t ilustruar m lart, nxjerr n pah kontrastin mes jets
dhe forms s saj, mes asaj q sht thelbsore dhe asaj q qndron si veshje e jashtme
dhe merr trajt sipas mnyrs s kndvshtrimit t t tjerve. Ky lloj raporti sht
studiuar prej kohsh nga filozoft, duke filluar nga Aristoteli, por interpretimi i
Pirandelos prbn nj tjetr veanti, nj tjetr filozofi t tijn, nj tjetr linj arsyetimi
dhe prjetimi t ngjarjeve e personazheve q gjenden t prfshir. Personaliteti i individit
dhe realiteti i tij psikik vihen n qendr t narrativs s tij, duke i ln fabuls, n kt
mnyr, nj rol dytsor. Fabula e humbet tashm rndsin q kishte m par, dhe
shrben vetm pr t nxjerr personalitetin e personazhit kryesor. Kjo sht teoria m
interesante q identifikon mendimin filozofik pirandelian, prmes s cils ky personalitet
ndrtohet nga shum elemente, t cilt do t shprbhen deri n detaje, derisa sa
personazhit t mos i njihet m nj personalitet i caktuar sepse ai mund t ket nj,69 mund
t mos ket asnj, por mund t ket edhe njqindmij personalitete, pr tu shprehur si
Pirandeloja.
Kto jan personazhe, t cilt n nj ast t caktuar t jets e zbulojn vlern
artificiale t formave dhe t skemave q i tjetrsojn, madje q i bjn t ndjehen t huaj
me veten e tyre. Njeriu q e ka kuptuar lojn pr t prdorur nj shprehje pirandeliane,
i kthehet rregullsis s vlerave t pranuara, t roleve t marra dhe t psuara, t
institucioneve e para mes t gjithave familja q e mbajn jetn t organizuar, por ky
zbulim e shpie drejt nj vetmie dhe nj pamundsie komunikimi me t tjert edhe m t
madhe, aq sa nganjher i vetmi shprthim sht menduria dhe vetvrasja.70 Galeria e
jashtzakonshme e personazheve, t shndrruar n viktima, sht marr nga nj sfond i
ashpr sicilian, ku ai sht i detyruar t lviz vetm brenda disa paragjykimeve t vjetra,
rregullash t pruara brez pas brezi me shekuj me radh, q, n fund t fundit, do t
prfaqsojn krizn e njeriut modern.
69
70
Fjal t marra nga romani i Pirandelos Uno, nessuno e centomilla (Nj, asnj dhe njqindmij)
Luigi Pirandello, n Guglielmino/Glosser, LImmaginario letterario, il novecento, Il Principato f.771
68
Dhe njeriu sht kaq shum i prfshir n vorbulln e jets, dhe sht kaq shum i
dhn pas puns q bn, pas marrdhnieve me njerzit, aq sa shpesh harron se kush
sht ai n t vrtet. Pr kt, Pirandelo mendon se vetm n disa momente qetsie t
brendshme ... kur shpirti yn zhvishet nga t gjitha fallsitetet e zakonshme, e syt tan
bhen me t thell e m deprtues, ne e shohim veten ton n jet, dhe jetn n veten
ton, pothuajse n nj lakuriqsi t that, t trazuar, hidhemi prpjet nga nj ndjesi e
uditshme, thuajse n nj shkreptim drite ndriohet nj realitet i ndryshm nga ai q
perceptojm zakonisht, nj realitet i gjall prtej pamjes njerzore, jasht formave t
arsyes njerzore.71 Kjo mnyr t shkruari plot tension duket sikur dshmon vet
eksperiencn jetsore t Pirandelos, nj element biografik t rndsishm q ndihmon t
kuptojm mendimin e tij filozofik n trsi.
Nj ndr novelat q e pron m s miri kt filozofi sht La carriola (Karroca),
personazhi i vetm i s cils (avokat dhe profesor), i ndodhur para ports s shtpis s tij
me emrin dhe titujt e shkruar, ndjen pr nj ast at shkreptimn e drits q e prshkon t
trin dhe e bn t mendoj se ai sht nj tjetr njeri, i ndryshm nga forma e
detyrueshme q kishte marr, duke iu prkushtuar fmijve, shoqris, studentve t
fakultetit juridik, e t gjith atyre q i kishin besuar jetn, nderin, lirin dhe pasurin. Por
brendsia e shpirtit t tij reagon me hidhrim e urrejtje kundr ksaj forme t detyruar:
...Dhe thrras, shpirti im thrret brenda ksaj forme t vdekur, q nuk ka qen asnjher
e imja... M vjen t vjell, tmerrohem, e urrej at q nuk jam un... kt form t vdekur
n t ciln jam i burgosur dhe prej s cils nuk mund t lirohem.72
Profesori vazhdon t ndryshoj n kt fluks ndrgjegjeje q e ka prpir t trin,
vazhdon t endet npr instinkte e ide, npr prplitje mendimesh e dyshimesh dhe
kupton se posht ksaj forme q i ka dhn shoqria fshihet zbraztia, fshihet e vrteta q
ai nuk e ka jetuar asnjher dhe prandaj ai duhet t vazhdoj ta pranoj at form.
Kshtu duhet, dhe un nuk mund ta ndryshoj, nuk mund ta marr me shqelma dhe ta heq
qafe... por ndoshta pr nj moment t vetm, do dit... duke gjetur me kujdes dhe me
dyshimin m t madh momentin e prshtatshm, n mnyr q asnj t m shoh73. E
megjithat personazhi e pranon q mund t ket ndonj ast, ku ai mund t shoh veten e
tij t vrtet e t dgjoj zrin e shpirtit q flet n nj qetsi t thell e i tregon se kush
sht ai n t vrtet dhe far tjetr mund t bj ai (si sht rasti kur luan me qenin e
shtpis duke e kapur nga dy kmbt e prapme si nj karroc t vogl, gj q do t ishte
shum qesharake pr moshn dhe profesionin e tij, sepse sht dika q e bjn vetm
fmijt). Forma dhe prmbajtja jan pjes t pandara t nj t tre, t nj personaliteti q
transformohet. Sa her nxjerr kokn njra, tjetra ndrydhet e fle n heshtje, pr tu zgjuar
pikrisht ather kur e ngacmojn, ose ather kur gjen terrenin e vet t prshtatshm pr
tu zhvilluar e pr t sunduar mbi tjetrn.
Novela Gjaku e Ernest Koliqit sht pikrisht ajo q na e ofron mundsin t
shohim se si mund t shprbhet nj personalitet njerzor edhe n letrsin shqipe, se si
71
Luigi Pirandello, f.119.

La carriola, f.1157.
73
Po aty, f.1159.
72
69
mund t shndrrohet pa e kuptuar as vet duke u br pjes e nj drame t pamshirshme,

e cila e shprfytyron dhe e zhvesh nga forma e bukur q kishte marr me aq shum mund
e sakrific. sht nj novel q mund t interpretohet m shum n nj rrafsh psikologjik,
se sa n nj rrafsh artistik. Novela sht nj studim i thell psikologjik i Dods, i
konflikteve q krijohen brenda tij n raport me veten dhe me kulturn jetsore t mjedisit
shoqror ku sht rritur.
Ai sht nj msues i prgatitur dhe i brumosur shkollave t Evrops, sht nj
intelektual i formuar q e i ka vn detyr vetes t sjell dije e qytetrim n nj komb t
zhytur n errsir dhe padije. Ky mision i tij i guximshm duhet t ket themele t forta,
q t mund t mbijetoj e t deprtoj deri n realitetin e thell shpirtror, deri n palcn
shqiptare t gdhendur me shekuj e t pruar brez pas brezi. Vese natyrshm ndrhyn
nj element narrativ q do t prish vijimsin e misionit dhe do t lkund bindjet e
forta. Zeka, vllai i Dods do t vritet nga Fetejt dhe, sipas ligjeve t kanunit, atij i duhet
t marr gjakun e t vllait, gj q do t ishte e papranueshme pr parimet e Dods. Nuk
qes pushk... Nuk qes, pse plumbi qi t m dal nga pushka shkon e vret idealin e jets qi
kam ushqye me mundin e studimeve t njzet vjetve!...74 Realiteti i tij psikik vjen e
rndohet gjithnj e m shum. Doda tashm ndodhet n ambientin e tij m t ngusht, n
tokn ku ka lindur, n vendin ku bjn hije t rnda dhe dnojn deri n vdekje vetm
malet. Ktu fillon konflikti i tij me veten, fillon lkundja e personalitetit dhe pak nga pak
shndrrimi i tij dhe pothuajse kthimi n origjin. Doda duket sikur i ngjan nj personazhi
pirandelian, q prplitet n dyshime t ethshme, q flet pa pushim me ndrgjegjen e tij
dhe bn veprime, t cilat as q mund t mendonte se do t ishte i aft ti prballonte. Dy
jan linjat q duhet t ndjekim, nse duhet ti referohemi mendimit filozofik t
Pirandelos.
Linja e par sht marrdhnia e Dods me ambientin ku sht kthyer pas njzet
vjetve studimesh t gjata, me shoqrin e me prindrit, t cilt i kujtojn vazhdimisht se
kush ai sht dhe cila sht detyra e tij. I ati i l amanet t marr gjakun e Zeks ... n
mos t past zhburrnua krejt shkolla, mos e len pa krye at borxh qi ke... e prifti i fshatit e
forcon m tej kt mendim Gjaku uj sbahet, lum zotni loci. Jena shqiptar e punon
influenca e rrethit mbi ne, po ashtu edhe nna e t fejuars Nushs, q e donte si syt e
ballit Un e dij qi ti, nesr a mbasnesrit, sot nji muej a sot nji vjet, ke me tha brinjsh
ndonjrin prej atyne qit t kan gjakun borxh. T gjith njerzit, i gjith bajraku i
kujton detyrn, borxhin e madh. Jan ata male ku sht rritur q i kujtojn se gjaku i tij
prmban ADN-n e tyre, se ai e ka t pamundur t shkputet nga ai ambient, ngado q t
shkoj e fardo forme q t marr. Kjo marrdhnie sht ajo q formon karakterin e tij
dhe e bn at nj njri t varur prej tyre, gj q do ta pranoj me shum vshtirsi. Kjo do
ta oj drejt nj konflikti t brendshm, q do t vazhdoj t zhvillohet gjat gjith
novels dhe do t prbj thelbin e saj, duke krijuar kshtu linjn e dyt dhe m t
rndsishme q duhet t ndjekim.
74
E Koliqi, Gjaku, n Hija e maleve, Pakti, 2009, f.38.
70
Kjo marrdhnie e dyt krijohet mes Dods dhe ndrgjegjes s tij, si nj luft e
vazhdueshme mes asaj q ai do t dshironte t bnte dhe asaj q hap pas hapi do ti
nnshtrohet pr shkak t nj presioni t vazhdueshm psikologjik. Fluksi i ndrgjegjes
sht nj nga elementet themelore q ndihmon n shpalosjen e prjetimeve t brendshme
t personazhit, ai vrshon dhunshm sa her q Dods i lkunden themelet e kulturs t
qituna mbi nj truall t pasigurt, t brejtun prej rrymave t hovshme tinfluencave
strgjyshore. N fillim ai qndron i fort dhe me besim t plot n at far prfaqson,
mendon se sht aq i strvitur sa tu mbijetoj t gjitha sulmeve t jashtme ...T tan
kundra meje...Kurrkush sma thot nji fjal qi me ma prtri fuqin e vullnetit... E, pra me
gjith kt un do ti qndroj ktij ambienti t kalbun... Un sdo ti prulem ktij mentaliteti
t egr... un due me dhan nji shembull t gjall kuraje civile tue u shpall luft
zakoneve t mbrapshta. Por nuk do t zgjas shum dhe ky personalitet i fort do t
filloj t lkundet dhe t ndjej prirjet e rrezikshme t instiktit q flen n pavetdije,
mendimet e frikshme q arsyeja as q mund ti pranoj. Tashm jeta e mparshme i duket
e largt, gati si e huaj; sikur nuk e kishte jetuar ai vet, por dikush tjetr.
Doda e ka humbur tashm formn me t ciln kishte jetuar deri n at ast, form
q ia kishte dhn shkolla, kultura dhe qytetrimi me t cilin kishte jetuar vite me radh, e
prej t cilit mendonte se nuk do t kishte m asnj gj q mund ta ndante. Por, dia
zgjohej n shpirt t tij, dia q deri at dit kishte fjet n fundet e errta t
pandrgjegjes... Duer t padukshme e kapshin pr mbrapa dhe e ngrehshin kah errsina...
kishte humb gati krejt pushtetin e vetvetes.
Me nj mjeshtri t rrall Koliqi arrin t tregoj se e njeh m s miri personalitetin
njerzor, ashtu si bri Pirandeloja, ndrkaq q Koliqi ka meritn se arriti t njoh
thellsisht realitetin psikik t shqiptarit, realitet tejet i vshtir, pr vet natyrn e mbyllur
t popullit t tij. Koliqi shfaqet si analizues e deprtues, ai sht nj novelist q di t
hyj n thellsin e ndjenjave shekullgjata t popullit, di si ti analizoj e pikturoj; sht
analist i aft emocionesh e gjendjesh t ndryshme shpirtrore75. Kshtu shkruhej pr
Koliqin q n 1930-tn, nj vit pasi shkroi Hijen e maleve. Na solli botn e brendshme t
nj njeriu q vuan, q prjeton pshtjellime nga m t ethshmet, n prpjekje pr t
ruajtur formn nga njra an e, nga ana tjetr, pr tu shkputur nga ajo q sht
prmbajtja e tij. Kodi zakonor i gjakmarrjes sht nj institucion shpirtror i ngulitur dhe
i trashguar ndr mote e ndr breza.
Doda jo vetm q nuk do mund t ndryshoj asgj, por edhe do kthehet n nj
gjaksor, n nj kriminel q nuk do t donte kurr t ishte, n nj njeri q mendonte se e
kishte ln pas prgjithmon atavizmin e t parve t tij, duke prqafuar nj vizionin
tjetr pr t ardhmen e tij dhe at t kombit shqiptar. Personazhi i Dods, i analizuar n
kto dy linja veprimi, do t mund t prmblidhet n trsin e tij e t gjej mbshtetje
teorike n mendimin e Pirandelos, sipas t cilit Jeta sht nj fluks i vazhdueshm q ne
krkojm ta ndalojm, ta fiksojm n forma t qndrueshme dhe t prcaktuara, brenda
75
C.A ekrezi, Koliqi Hija e maleve, n L.Smaqi, Receptimi i veprs s Ernest Koliqit n vitet 30,
Studime filologjike, nr 3-4, viti 1998, f.73.
71
dhe jasht nesh, ... Format... jan konceptet, jan idealet t cilave do t donim ti
prshtatnim me koherenc t gjitha falsitetet q krijojm... Por, brenda vetes ton, n at
q quajm shpirt dhe q sht jeta jon... posht barrierave, prtej kufijve q ne
vendosim, krijojm nj ndrgjegje, ndrtojm nj personalitet76. At personalitet t
qndrueshm q kishte edhe Doda, i cili e bnte t rezistonte gjat pa u lkundur prball
do ngacmimi t jashtm. Por duke vazhduar m tej me skemn filozofike t Pirandelos
do t arrinim n t njjtin prfundim q arriti edhe Koliqi, e n t njjtin fat q psoi edhe
personazhi i tij Doda.
Pirandeloja parashikon humbjen e forms, transformimin e plot t personazhit
dhe kalimin e tij n nj faz tjetr zhvillimi duke u shprehur se N disa momente t
trazuara, t ngarkuara nga fluksi, t gjitha ato format tona t rreme do t shemben n
mnyr t dhimbshme.77 Ashtu si u shemben idealet e Dods dhe do form q ai
mundi t merrte me aq mundim. Mjaftoi prballja e par e fort me prmbajtjen e tij dhe
me ambientin, q gjithka ku ai besonte t merrte fund ende pa filluar mir. Por n kt
shtjellim t pazakont personaliteti, edhe prfundimi i ksaj novele nuk duket aq i
zakont. Vrasja e kryer nga Doda nuk erdhi si pasoj e nj veprimi t menduar mir q
m par apo nga nj gjaknxehtsi normale q mund t karakterizoj do njeri para nj
krimi t till, por erdhi si pasoj e nj dite t qet dhe e nj shpirti t kthjellt, sikur gjith
ajo luft e brendshme shpirtrore t kishte kaluar pa asnj lloj brenge, sikur Doda m n
fund kishte vendosur t vazhdonte misionin e tij duke hedhur prfundimisht pas krahve
kodet zakonore dhe do ndikim tjetr q mbillte vetm errsir e padije. Shpirtin e
kishte t qet si vala qi flen nen diell pa kurrnji rrudh e pa kurrnji t dridhun. Asnji
mendim i trazueshm sia lodhte menden; asnj shenj i luftimeve t rrepta t dits s
kalueme skish mbetun n te... Ndjesit i kishte t dlirta... Edhe zani i kumbonte ma i qart
udhs, ndr prshndetje mngjesore.78 sht nj gjendje tepr e habitshme pr nj
logjik normale.
Duke ndjekur veprimet e Dods na duket sikur ndjekim arsyetimin q vazhdon t
bj Pirandeloja gjat shtjellimit t filozofis s tij, duke i dhn n kt mnyr edhe nj
shpjegim t mundshm asaj qetsie t uditshme q kishte pllakosur shpirtin e tij. Me
nj strmundim t madh prpiqemi t rifitojm ndrgjegjen normale t gjrave, t rilidhin
me to marrdhniet e zakonshme... Por ksaj ndrgjegjeje normale... ksaj ndjesie t
zakonshme t jets nuk mund ti zm m bes, sepse e dim tashm se jan nj
mashtrim i yni pr t jetuar dhe se fshihet dika tjetr pas saj, me t ciln njeriu nuk
mund t prballet, vese me mimin e vdekjes ose t menduris.79 Kjo do t thot se
edhe qetsia e Dods ishte e rreme, se ishte vetm nj mnyr pr t fshehur at q e
mundonte, ndjenj prej s cils nuk kishte mundur t shkputej as edhe pr nj ast t
vetm. Pas nj gjendje t shtirur, pas nj sforcimi t fundit pr t ruajtur normalitetin, do
t kemi si pasoj nj zgjidhje fatale, tashm t mirprcaktuar, q duhet t marr novela e
76
Luigi Pirandello, La forma e la vita, n M. Pazzaglia, Il Novecento 4, Zanichelli, Bologna 1992, f. 305
Po aty.
78
Gjaku, f. 43
79
Luigi Pirandello, n M.Pazzaglia, vep e cituar, f. 306.
77
72
Koliqit, nj vdekje q do t rregulloj marrdhniet e personazhit me ambientin (vetm

n astin e vrasjes njerzit jan t knaqur me Dodn t lumt pushka... Ik se po t
hapim na rrug) dhe do t qetsoj shpirtin e tij ( Vetm n fund t shpirtit, dia
lehtsohej: ish si nji ndiesi e paansueme lirimi) edhe pse me nj mim q ai kishte
vendosur t mos e pranonte.
Kt realizim artistik t ksaj gjendjeje, pra kur Doda gjendet prball vrassit e
gjejm t ngjashm edhe te novela Ke tre lisat, dhe sht pikrisht ather kur Mrika
merr vendimin pr t shptuar t dashurin para se t ndahet prfundimisht prej tij. Pas nj
nate t gjat me ethe Gjith dobsija e trupit, gjith ligshtimi i shpirtit qi e kishin molis n
mbrmje ishin zhduk n terr t nats. Ajo ishte krejt e qet, krejt e qart, ashtu si edhe
Doda. Ajo smendonte kurrgj. Nji gjakftohtsi e uditshme ia zotonte dejt: gjakftoftsia
e vendimeve t prera... Pa luejt... pritte durueshm pa mendue kohn qi kalonte.80
Mrika, sht personazhi tjetr, po aq i kthjellt sa Doda q prjeton t njjtn gjendje t
shtirur normaliteti, t njjtn filozofi veprimi, e cila do ta oj pa asnj mdyshje drejt nj
vdekjeje pothuajse t sigurt. sht ky substrat filozofik n konceptimin artistik t
novelave q i jep prozs s Koliqit shijen e modernitetit.
N kt pik ne mund t pranojm se ajo q e bashkon Koliqin me Pirandelon
sht psikologjia moderne dhe pikrisht ajo pjes e saj q v n kriz personalitetin e
individit, tez trsisht e ndryshme nga ajo q mbshteste psikologjia tradicionale. Dihet
tashm se psikologjia tradicionale mbshtet me forc ekzistencn e nj identiteti t
njeriut. Sipas saj, secili prej nesh n marrdhnie me t tjert ndodhet n situata nga m t
ndryshmet, me cilat si rrjedhoj sht i detyruar t prshtatet dhe t sillet n mnyra t
ndryshme. Por, brenda vetes s tij ai mbetet i njjti, ata q ndryshojn jan vetm sjelljet,
ashtu si edhe rrobat q veshim sa her q ndrrohemi, apo si jan personazhet e
ndryshme q luajn aktort, duke mbetur prher i njjti person. Kjo sht prgjigja e
psikologjis tradicionale, e cila nga identiteti i individit nuk mundet dhe nuk do q t
heq dor. Ndrkoh q me Pirandelon, e pastaj edhe me Koliqin nuk ndodh e njjta gj.
sht pikrisht ky identitet personal q ata vn n kriz, e me t ciln merret
psikanaliza, si nj metod e psikologjis moderne. Madje, pr Koliqin kjo nuk do t ishte
aspak e thjesht, sepse ai menjher pas botimit t novelave do t prballej me nj kritik
tepr t ashpr.
Pr Koliqin, - shkruan kritiku S.apaliku81 ka mbaruar epoka e heronjve dhe
ka nisur t nxjerri krye epoka e antiheronjve, si ekzorcizm i nj negativiteti social.
Kshtu rruga e on kah tabut, kah sendet q njeriu shqiptar as q kish guxuar ti onte
ndr mend, kah kategorit prej t cilave po ky njeri shqiptar frikohej pr vdekje. Dhe si
pasoj e ktyre pikpamjeve, ktyre mendimeve kundra rryme e kundra tradite, n nj
shkrim me titull Vallime letrare - Hija e maleve82 t 1930-ts, do t kritikohej n kt
mnyr: ...prse nji vepr sado klasike t jet, po nuk prkoi me parimet e arsyes e t
njerzis... prfton dame t panjehme ndr t gjitha rrethet e jets shoqnore e vetjake.
80
Ke tre lisat, f. 134.

S.apaliku, Artisti si auto-da-fe, Studime shqiptare 3, Universiteti i Shkodrs, 1995 f. 19.
82
Criticus, Vallime letrare Hija e maleve, Hylli i drits, nr. 2, 1930, f. 114.
81
73
E njjta gj mund t shkruhej edhe pr nj artikull me titull Harti letrar e

morali t vitit 1935-s : Po desht verte ta edukoni popullin shqiptar, e jo ta dejni,
merrni para sysh fuqin morale e shkalln e fuqis shpirtnore t lexuesavet, e peshonje
mire shka atyne mund tju bajt kriku i shpirtit, e shka nuk u ban.
Kjo sht nj arsye m shum q t bn t mendosh se sa i largt ishte Koliqi pr
lexuesin e asaj kohe dhe pr m tepr pr letrart e kritikt, t cilt nuk donin t shikonin
lakuriqsin e jets dhe t mendjes. Ky sht nj kndvshtrim tjetr nga ku jo vetm u
prpoqm t bnim nj prqasje t mundshme mes ktyre dy shkrimtarve, por edhe t
kuptonim se pse ishte pikrisht Koliqi q e prvetsoi kt mnyr t ndryshme t brit
art, duke thyer traditn e pararendsve t tij e duke shkruar nj letrsi moderne t tipit
evropian.
2.5
Stili i zhdrejt i lir
N realizimin e bots shpirtrore t personazheve, n prshkrimin e fluksit t

ndrgjegjes, n trsi n realizimin e ksaj proze moderne, Pirandelo dhe Koliqi
shfrytzojn teknikn poetike moderne, t ligjrats s zhdrejt t lir. Dhe jo pa nj
qllim t caktuar przgjedhja e ktij lloj stili. Prdorimi i ligjrats s zhdrejt t lir
paraqet shum prparsi pr rrfimin, duke qen se brenda saj ndrfuten rrfimi i pastr,
ligjrata e drejt dhe ligjrata e zhdrejt duke mbivendosur zrin e narratorit dhe zrin e
personazhit. Duke qen se kemi t bjm me novela me tension t lart dramatik, ky stil
ndihmon n forcimin e ktij tensioni, n shpalosjen e shpejt t mendimeve t personazhit
dhe n shprehjen e nj vrtetsie m t madhe n rrjedhn e mendimit.
Pirandelo e prdor dendur kt lloj ligjrate me qllimin e transmetimit t t gjitha
mendimeve t personazhit, ashtu si i vijn n mendje, duke krijuar n kt mnyr nj
lirshmri t plot n mnyrn e paraqitjes s tyre, e duke na ofruar nj sintaks e cila
duhet t shprfill pothuajse fare rregullat e gramatiks klasike. Por kjo nuk do t thot se
ai ishte i pari q e prdori stil t veant. Po t ndiqnin zhvillimin e saj, do t shihnim se
fillimisht sht Verga ai q do t onte n shprthimin e prdorimit t ksaj ligjrate, por
me nj veanti q do t ishte vetm vergiane: lidhja e ngusht me gjuhn e folur.
Ndrkoh q tek Danuncio do t ndeshim nj ligjrate t zhdrejt t lir q vihet n
shrbim t nj funksioni estetizues, q prodhon n brendsi t saj elegancn e prozs
danunciane dhe kjo prmes premrave t rrall, strukturash sintaksore simetrike, etj..
Ndrsa n letrsin shqipe do ta shohim t prdorur shum von, mbase n gjysmn e
dyt shek. XX. Ernest Koliqi, i cili e prdor gjersisht kt stil t zhdrejt t lir ...mund
t jet ndr t part shkrimtar q e praktikojn at n prozn shqipe.83 Kjo e bn
Koliqin q t jet nj pasues i Pirandelos jo vetm pr sa i prket zbulimit t
personalitetit t njeriut, por edhe mnyrave e teknikave moderne prmes t cilave bhet e
mundur transmetimi i ksaj lloj novele psikospektive tek lexuesi shqiptar.
83
R. ulli, vep e cituar, f. 142.

74
Nse do tu referohemi novelave t Pirandelos, disa prej t cilave i morm edhe

n analiz gjat prqasjes s temave dhe motiveve, do t gjenim shembuj pafund t ktij
lloj ligjrimi, t cilt do t na krijonin bindje t plot se ky lloj stili lidhet pikrisht me
transmetimin e fluksit t ndrgjegjes. Pr t kuptuar m mir funksionin e ksaj lloj
ligjrate dhe pr t par konkretisht ndrtimin e strukturs s saj mund ti referohemi
shembujve t mposhtm:
Shalli i zi
1. Carlo DAndrea , con gli occhi fissi dietro le grosse lenti da miope, attese un
pezzo, senza trovar parole, non sapendo ancor credere a quella rivelazione, ne
riuscendo a immaginare come mai quella donna, finora esempio, specchio di
virt, dabnegazione fosse potuta cadere nella copa. Possibile? Eleonora Bandi?
Ma se aveva in giovent, per amore del fratello, rifiutato tanti partiti, uno pi
vantaggioso dellaltro!Come mai ora, ora che la giovent era tramontana... 84
2. Dopo due mesi dorrenda angoscia, quella confessione del suo stato la sollev
inspertamente. Le parve che il pi ormai fosse stato.
Ora non vendo pi forza di lottare, di resistere a qullo strazio, si sarebbe
abbandonata, cos alla sorte, qualunque fosse. Il fratello tra breve sarebbe
entrato e lavrebbe uccisa?Ebbene: tanto meglio! Non aveva pi diritto a nessuna
considerazione, a nessun compatimento. Aveva fatto, si,per lui e per quellaltro
ingrato, pi del suo dovere, ma in un momento poi aveva perduto il fruto di tutti i
suoi benefizzii.
Strizz gli occhi, colta di nuovo dal ribrezzo...
S, lei , lei che per tanti anni aveva auto la forza di resistere agli impulsi della
giovent, lei che aveva sempre accolto in se, sentimenti puri e nobili, lei che
aveva considerato il proprio sacrificio come un dovere: in un momento, perduta!
Oh miseria, miseria!
...
Neanche coi primi guadagni della profesione era tornado il sorriso su le labbra
del fratello. Sentiva forse il peso del sacrifizio chella aveva fatto per lui? Si
sentiva forse vincolato da questo sacrifizio per tutta la vita, condannato a
sacrificare a sua volta la propria giovent, la libert dei prori sentimenti alla
sorella? 85
84
Shalli i zi, f. 27 (Carlo DAndrea me sy t fiksuar pas lenteve t mdha prej miopi, priti nj cop her,
pa gjetur fjal, duke mos besuar ende n at rrfim, duke mos mundur as t imagjinoj se si ajo grua, deri
m tani shembull, pasqyr virtyti dhe vetmohimi, t mund t binte n faj. Si ka mundsi? Eleonora Bandi?
Po nse kishte refuzuar n rini, shum raste, njrin m t mir se tjetrin! Si ka mundsi tani, tani q rinia
kishte pernduar...)
85
Po aty, (Pas dy muajsh ankthi t tmerrshm, ai rrfim i gjendjes s saj e lehtsoi aq sa nuk e priste. I
dukej sikur e madhja tashm kishte ndodhur.
Tani duke mos pasur m forc pr t luftuar, pr ti rezistuar atij mundimi do ta kishte ln veten, ashtu, n
dor t fatit, sido q t ishte. Vllai, pas pak, do t kishte hyr e do ta kishte vrar? Pun e madhe: edhe m
75
Il lume dellaltra casa 86

Che voleva?La cameretta, la cameretta, se era ancora sfitta! Non per s, non per
starci! per venirci un ora sola, un momento solo alieno ogi sera, di nascosto! Ah,
per piet, per piet di quella povera madre che voleva rivedere da lontano,
senzesser vedeta, i suoi figliuoli!
In silenzio 87
Non ricordava daver veduto neanche lui, finche era stato in casa, nessun uomo,
mai, che potesse dargli sospetto. Ma, fuori? Sua madre era vissuta cos poco in
casa! E che sapeva lui della vita chella aveva condotto fuori? Che cosa fosse sua
madre oltre il cerchio ristrettissimo delle relazioni che aveva auto prima con lui,
l, le sere, a cena? Tutta una vita, a cui egli era rimasto sempre estraneo. Si era
messo con qualcuno, certo ... Con chi? ... Piangeva. Dunque, costui laveva
abbandonata, non volendo o non potenco sposarla. Ed ecco perche ella lo aveva
chiuso in collegio: per sottrarsi e sottrarlo a una vergongna inevitabile. Ma dopo?
Egli sarebbe pure uscito dal collegio, nel prossimo luglio. E allora? Intendeva
ella forse di cancellare ogi traccia della copa?
La veste lunga 88
mir! Nuk meritonte asnj konsiderat, as pak mshir. Kishte br, po, pr t dhe pr at mosmirnjohsin
tjetr, m shum nga i takonte, por n nj ast kishte humbur frutin e gjith prfitimeve t saj.
Vocrroi syt, duke ndjer srish rrqethjen...
Po, ajo, ajo, q pr shum vite me radh kishte patur forc ti rezistonte impulseve t rinis, ajo q kishte
mbartur gjithnj n vetvete ndjenja t pastra e fisnike, ajo q e kishte konsideruar si nj detyr sakrifikimin
e saj: pr nj ast, e humbur! Oh, fatkeqsi, fatkeqsi!
...
As edhe me fitimet e para t profesionit nuk ishte kthyer buzqeshja n buzt e t vllait. Thua e ndjente
akoma peshn e sakrifics q ajo kishte br pr t? Mos ndoshta ndjehej i detyruar pr gjith jetn nga kjo
sakrific, i dnuar t sakrifikoj edhe ai rinin e tij, lirin e ndjenjave t tij pr t motrn?)
86
Il lume dellaltra casa, f. 1085 (far donte? Dhoma, dhoma e vogl, ku pat banuar vet, e lir ish? Nuk
e donte pr vete, nuk e donte pr t banuar. E donte pr t ndenjur vetm nj or, nj cast t paktn, t rrinte
fshehur mbrmjeve! Ah, pr mshir, pr mshir t asaj nne t mjer q krkonte t shoh s largu
fmijt e saj! (Luigi Pirandello, Novela pr nj vit. Jeta lakuriq. prkthyer nga Mustafa Greblleshi, botuar
nga shtpia botuese abej, Tiran, 1997, f. 151)
87
In silenzio f. 496 (Gjat kohs q pat ndenjur n shtpi, nuk i kujtohej t kish par, kurr, asnj njeri q
ti ngjallte dyshim. Po jasht shtpis? E ma e kalonte kohn m shum jasht se n shtpi. Ku ta dinte ai
se jet mund t kish br ajo jasht shtpis? Ku ta dinte ai se lidhje miqsie mund t kish patur e ma
prtej rrethit t ngusht t lidhjeve me t, gjat mbrmjeve e darkave? Prtej mureve t shtpis ajo kaloi
nj jet t tr; dhe pr kt jet ai pat qen kurdoher i huaj, nuk dinte asgj. Pa dyshim e ma ish
ngatrruar me ndonj Po me cilin vall?... Qante, gjithnj qante. Pra, ai e kish braktisur, nuk kish dashur
ose nuk kish mundur ta marr grua. Tani po e kuptonte pse e kish mbyllur n kolegj ezarinin: pr tu
larguar e pr ta larguar nga nj turp i pashmangshm. Po pastaj? A nuk e dinte ajo q n korrikun e
ardhshm ai do t dilte nga konvikti e do t vinte n shtpi? Si do tia bnte ather, kur t kthehej i biri?
Mos kish ndr mend t shlyente do gjurm t turpit? (L. Pirandello, Novela pr nj vit. Jeta lakuriq.
prkthyer nga Mustafa Greblleshi, botuar nga shtpia botuese abej, Tiran, 1997, f. 63)
76
Dove lo conducevano quei due, che anche l lo lasciavano cos sola? A un impresa
vergognosa. E dormivano! Si, perch, forse, era tutta cos, e non era altro la vita.
Essi, che gi cerano entrati, lo sapevano; cerano ormai avezzi e, andando
lasciandosi portare dal treno, potevano dormire... Le avevano fatto indossare
quella veste lunga per trascinarla l, a quella laida impresa, che non faceva pi
loro alcuna impressione. Giusto l la trascinavano, a Znica, chera il paese di
sogno della sua infanzia felice!
Kta e t tjer shembuj t novelave t Pirandelos dshmojn pr nj prdorim t dendur t
ligjrats s zhdrejt t lir. Mund t themi se ai bn nj hap para n zhvillimin e
ligjrats s drejt t lir, si pr sa i prket funksionit t saj, ashtu edhe pr sa i prket
mjeteve gjuhsore, mes t cilave vihet n dukje prdorimi i mjeteve t tilla gjuhsore si
pasthirrmave, prsritjeve e sidomos coptimit t periudhs.
Tani do t sjellim disa shembuj t marra nga novelat e Koliqit, n mnyr q t shohim se
sa pirandelian sht ky ligjrim.
Se qofsh, pleqnofsh
1. E kapi kryet ndr grushta. Kush mund ti priste pshpritjet e gojve t kqia t
malit? Turpi ia kishte mbulue shtpin. Skishte ma sy e faqe me dal n kuvend
t burrave. Si? Minia? Loka e zemrs s tij? Ah, bastardhja e poshtme!
Kishte pas ai femna t reja, vajza e nuse sa t thuesh n shtpi e n gjini, por
njeri i gjall skishte mujt me gjet gjyms fjale pr to. E tan at varg nusesh
t ndershme, nanash fisnike, grash bujare do ta shnderonte si e bija? E bija pr
erz t s cils kishte vu njqind e njmij her dorn n zjarm? Rrezik!
2. Si i kallzohej Sufs tashti? Lajmi do tishte dek pr t. Madje ma pr nder do
tia kishte dijt ai, kujdo, me i pas ra pushk lules s ballit se sa me i kallzue t
rrezik shnderues. A mund tiu mshifte nji turp i till?89
Nj dit prej ditsh

Nj trishtim kaplues e kaploi. Me dal e mos me u kthy ma kurr n at ardak t
paqt? Me dal pa e pa edhe nj her tue u hap e tue ec mbi ato drrasa? Zemra
88
La veste lunga, f. 334 (Ku po e onin ata t dy q edhe aty po e linin vetm? Drejt nj pune t turpshme.
Apo sflinin! Po mbase e tr jeta ishte kshtu dhe jo ndryshe. Ata q i qen futur asaj jete, e dinin. Tashm
qen msuar dhe duke u prkundur nga treni, mund t flinin E kishin shtyr t vishte at kotull t gjat
pr ta zvarritur n at pun t ndyr, q atyre su bnte as pik prshtypjeje. Dhe po e onin pikrisht aty,
n Xunika, i cili ishte vendi i ndrrave t fmijris s saj t lume. (L. Pirandello, Tregime e novela,
prkthyer nga Amik Kasoruho, botuar nga shtpia botuese Dituria, Tiran, 1999, f. 62)
89
Vepra 2, f. 73.
77
i ndrydhej tue vrrejt diellin kah po largohet pullazeve, tue mendue mbrmjen q
po afron. Makar ta shifte edhe nj her! Ta shifte edhe nj her!90
Rrokoll
Dilte prej pijetores natn edhe ecte nn qiell plot hyj, tue i premtue vetes me
ndrrue mnyr jete t nesrmen. Me lan krejt rakin, me i than lamtumir
mejhanes prgjithmon... Po, sa t nxirte ma t parn rrog, me mbush shtpin
me t mira... Sils me i pre nji kotull... Nesr, nesr! Silja la msimet n gjyms
pse mungonte vesha qi lypej. Kamb zdatkun e me petka arnue n dhet vende, n
shkoll nuk shkohej. Por ai do ta ngjitte prap... Nesr! Nesr! Namte vesin e
mbrapsht tue llogarit se, me nji t katr t gotave qi pinte n muej, vajza e tij
mund t dilte e veshun ma mir se shum shoqe tjera. Nesr! Nesr!91
Dram i vogl
Zemra i rreh me hov. I duket se aty nat det do t ndodhi dishka e mrekullueshme.
Po shka? Krkon me mend, lodh trut. Dishka duhet me gjet t bukur, t re, qi ta
mbushi me udi t gzueshme. Si mbaron prralla e detit? Ndoshta libri qi lexon
Vida e din. Po mendja e tij pse smundet me gjet?92
Kta e shembuj t tjer nga novelat e Koliqit na tregojn pr nj prdorim t
dendur t ktij lloj ligjrimi, t ktij lloj stili q shfaqet von n prozn shqipe, ndoshta
menjher pas Koliqit, i cili nga sa shihet e prdor i pari, si nj prurje t zhvillimit t
prozs italiane. Pr sa i prket terrenit t prozs shqipe n periudhn kur shkroi Koliqi,
mund t themi me bindje se termi ligjrat e zhdrejt e lir, nuk ekzistonte. Kt e
vrtetojm duke shfletuar sintaksn e par t gjuhs shqipe q ne njohim e vitit 1952, q
sht botim i Akademis s Shkencave, ku nuk prmendet fare kjo lloj ligjrate. Aty
Kostaq Cipo pohon vetm se: Ligjrata sht dyfarsh: e drejt dhe e zhdrejt93.
Ligjrata e zhdrejt e lir hyn vetm n sintaksn e gjuhs shqipe t vitit 1997, po t
Akademis s Shkencave, ku gjejm t shtjelluar prkufizimin dhe prdorimin e saj,
trajtimin si nj mjet t pazvendsueshm stilistik, sidomos kur autori duket sikur nuk
transmeton ligjrimin a mendimin e personazheve t tij, po sikur flet ose mendon vet pr
to94.
Po ashtu edhe n stilistikn e vitit 2005 e shohim t trajtuar m gjersisht si nj
stil t veant dhe si nj prurje t pasqyruar n prozn shqipe me vones. Studiuesi i
90
Po aty, f. 270.
Po aty, f. 249.
92
Po aty, f. 195
93
K.Cipo, Sintaksa, Akademia e shkencave, 1952, f. 99 - 101
94
Gramatika e gjuhs shqipe, Akademia e shkencave, Tiran, 1997, f. 674 - 677
91
78
stilistiks Xhevat Lloshi e njeh prdorimin e hershm t saj dhe sqaron se Studiuesit
kan vn re se q nga shek. XVII sht prdorur n letrsi edhe nj lloj tjetr ligjrate, e
cila sht br e zakonshme nga fundi i shek. XIX e fillimi i shek. XX. (shkurt do ta
shnojm L4, frngjisht: style indirect libre) 95.
Dhe po sipas ktij studiuesi ajo ka hyr shum von n prozn shqipe, sepse
vetm Dallimi i ligjratave grafikisht, me shenja piksimi dhe n mnyr t ngulitur pr
prozn shqipe ka zn vend vetm n gjysmn e dyt t shek. XX, domethn me
ngulitjen e norms s shkruar96.
Ather, duke mos e gjetur t gatshme n letrsin ton, ne mund t besojm se
Koliqi e mori at n prgjithsi, nga letrsia italiane me t ciln pati marrdhnie t
vazhdueshme dhe konkretisht nga Pirandeloja, i cili e prdori m dendur duke e
konsideruar si ligjratn m t prshtatshme pr t transmetuar mendimet e psikologjin e
personazheve, ashtu si edhe Koliqi me deprtimet e thella n psiken shqiptare. Vetm
prmes ksaj ligjrate do t ishte i mundur zbulimi i proceseve psikike t personazheve, e
prandaj Koliqi e shfrytzoi me garancin e madhe q i ofroi prdorimi i saj n veprat e
nj shkrimtari t till, si ishte Pirandeloja.
95
96
Xh.Lloshi, Stilistika dhe pragmatika, Albas, Tiran, 2005, f. 257 - 258

Po aty, f. 257
79
KREU III: Prqasje mes Danuncios dhe Koliqit
T jetosh jetn tnde si nj vepr arti
Un nuk i bindem askujt ve Zotit! [...] Nuk i bindem

vese ligjeve t atij stili, pr hir t t cilit, pr t realizuar
nj koncept timin mbi rregullin dhe t bukurn, kam
nnshtruar natyrn time t lir .
( Gabriele DAnnunzio )
80
KREU III
PRQASJE MES DANUNCIOS DHE KOLIQIT
3. Danuncio dhe Koliqi

prmes disa elementeve biografike
Gabriele Danuncio sht nj tjetr emr i madh i bots s letrave, nj tjetr
personalitet me prmasa t jashtzakonshme artistike q i shtohet fundit t Tetqinds
dhe fillimit t Nntqinds evropiane, nj tjetr pasion e nj tjetr dashuri e madhe pr
jetn, q prjetohet si rrallher n art. Ke dshir ti afrohesh veprs s tij, sepse ajo
sht tepr e ndjeshme, sht plot tinguj e muzik, t bn pr vete e shkakton nj trheqje
t menjhershme tek lexuesi. Kjo ngjet edhe tek Koliqi yn, i dashuruar pas artit t bukur
t t shkruarit e t brit nj letrsi moderne n lartsin e krkesave t artit. N ndryshim
nga Pirandelo, duket se emri i Danuncios sht nga m t prmendurit dhe ndr m t
afrtit pr Koliqin; e gjejm npr shkrimet e tij mbi letrsin, npr prkthimet e
zgjedhura, npr rreshtat e mbushura me prshkrime ndjesish e imazhesh. Pr ti njohur
m mir kta dy personalitete t letrsis dhe, pr m tepr, pr t njohur disa nga arsyet
e ksaj pranvnieje, do tu referohemi fillimisht disa elementeve bibliografike, t cilat
ndikuan dhe lan gjurm edhe n jetn artistike t dy poetve, secili prej tyre me nj
individualitet krijues t spikatur pr vet kushtet e formimit t tyre.
Danuncio dhe Koliqi vijn nga dy qytete veriore, si jan Abruco dhe Shkodra,
me karakteristika tejet t ndryshme nga t gjitha skajet e tjera t dy venditeve: Italia dhe
Shqipria. Abruco sht rajoni m malor i Italis, rreth dy t tretat e tij jan t zna nga
malet; po kshtu edhe Shkodra rrethohet nga male n njrn an, t cilat, duke u ngjitur
m n veri, bhen edhe m t dendura; gjithsesi kjo bn q Shkodra e, veanrisht
Mbishkodra, t jetojn nn hijen e tyre, t marrin madhshtin dhe fuqin q ato
projn. Kto qytete ku ata lindn kishin pikrisht kt klim t veant dhe nj sr
traditash dhe mendsish, t cilat do t zinin vend n mnyr t natyrshme n
personalitetin e poetve tan. Tradita popullore e tabu q do t deprtonin thell n
karakteret e personazheve dhe do t ndrtonin konflikte dhe subjekte pr veprat; figura t
skalitura barinjsh, malsorsh, grash q mblidhnin grurin e kndonin. Nj lidhje unike
ajo e Danuncios me zonat e Abrucos, me malet m t larta t Apenineve, q ofruan temat
m t mira pr artin e tij.
Nj lidhje po ashtu e veant, ajo e Koliqit me Shkodrn, qytet po ashtu verior, t
cilin e sheh n nj prfytyrim madhshtor. Dhe kt Shkodrn e Koliqit nuk e bn t till
vetm ajo q frymon dhe ekziston brenda saj, apo historia e shtresuar n t shekuj me
radh, por edhe ajo q e rrethon: malsia si bukuri natyrore dhe njerzit e saj, malsort
trima, q prher iu gjetn dhe u sakrifikuan pr t, kurdo q asaj iu kanos rreziku...:
Shkodra sht pjes e malsis ku mbretroi prher nderi, besa, burrnia, mikpritja, ajo
81

sht e njsuar me t1 do t shkruante studiuesi A.Berisha n monografin kushtuar
Koliqit. Madje Koliqi, gjat prkthimit t disa poezive t Danuncios, gjen detaje
interesante q i prbashkon kta malsor trima e puntor Edhe barijt e vendlindjes s
DAnnunzio-s si Malsort mbishkodrak (e tjer banor malesh) dynden n shtatuer prej
bjeshkve e biejn n jalli2. Pra, fakti i t jetuarit pran maleve pron nj klim q e
ndjejm jo vetm shum t pranishme, por edhe shum t dashur pr t dy shkrimtart.
Nuk duhet t harrojm se ata rridhnin nga familje t pasura pronarsh dhe tregtarsh,
element q nuk mund t shmanget, pasi do t prbnte piknisjen e jetve t tyre dhe
mundsin e padiskutueshme pr t marr nj arsimim shum m t mir se mjaft t tjer
e si rrjedhoj nj formim t plot e t denj pr t qen emra t mdhenj t bots s
letrave.
Ve angazhimit letrar, duket se t dy shkrimtart i prkushtohen politiks, madje
t njjts politik e ideologji t prbashkt. Danuncio besoi tek Musolini, ashtu si besoi
edhe Koliqi, n emr t nj t ardhmeje m t mir pr atdheun e tij. Ata ishin tashm
personalitete dhe nuk do t kishin nevoj n asnj ast pr mbshtetjen e nj politike t
caktuar, gj q do t thot se ishte vet politika q i prfshiu dhe i bri t besonin at
ideologji, s cils iu prkushtuan. Danuncio zgjidhet deputet dhe n parlament mban
fjalime q xixllojn nga metaforat e farfurishme. Gjithashtu e shohim n luft (19151918) , ku muer pjes tue udit t madh e t vogl pr durim dhe energji ndr prpjekje
luftarake s gjithnduerta.3 Mbreti i Italis e dekoroi me medaljen e trimris dhe i dha
nj titull fisnikrije Princ i Montenevoso-s. N krahun tjetr, edhe Koliqin e shohim t
prfshir n angazhime politike. Atij i ofrohet nj post ministror, t cilin, pa dyshim, e v
n shrbim t interesave t popullit t tij, e sidomos t zhvillimit t arsimit e kulturs,4 gj
q u vu n dyshim dhe u diskutua pr nj koh t gjat. Por fakti i t qenit nj njeri i
politiks, nj njeri q beson n nj ideologji t caktuar, nuk e pengoi asnj ast t
shkputej nga arti i t shkruarit, madje e ndihmoi t kuptonte m mir se cila ishte rruga
q duhej t ndiqte dhe ku duhet t besonte n t vrtet.
Kritikt e sotm shqiptar, shkruan Robert Elsie , q edhe vet i kan
mbijetuar nj gjysm shekulli komunizm, duhet t jen m t ndjeshm dhe ti kuptojn
m mir kompromiset q shkrimtart dhe intelektualt jan detyruar t bjn shpesh nn
regjimet ekstremiste. Si figur e letrsis dhe e kulturs, Ernest Koliqi ishte dhe mbetet
vigan, sidomos pr rolin e tij n zhvillimin e prozs s Shqipris s Veriut.5 sht e
A.N.Berisha, Ernest Koliqi poet e prozator, ADIA, Itali, 1995, f. 55.

E.Koliqi, Njiqindvjetori i lindjes s Gabriele DAnnunzio-s, Shejzat, nr. 3-4, mars-prill 1963, f. 137.
3
Po aty, f. 126.
4
Rexha Bala rrfen se si Koliqi... i ankohej pr fatin e zi t shkrimtarit q bashkatdhetart e mbysin n
injorim pr shkak t bindjeve politike: Qoft edhe vetm doktorantt q kam prgatitur gjat tridhjet
vjetve n Universitetin e Roms kan nj vler t pamohueshme, e lr m prkthimet nga poezia klasike
italiane dhe veprat origjinale si Hija e maleve, Tregtar famujsh, Shija e buks mrume e t tjera...
sado i keq t ket qn roli im n Qeverin e Tirans gjat okupacionit italian nuk mund t mohohet fakti
se me prpjekjet e mia u hpn shkolla shqipe n Kosov, u hap gjimnazi n Prishtin dhe u drguan bursist
kosovar t studionin n Itali dhe Austri, A. Plasari, Panteoni i gjymtyar, Nntori, 4, 1991, f. 92-93.
5
R.Elsie, Letrsia shqipe, Nj histori e shkurtr, Skanderbeg boks, Tiran, 2006, f. 147.
2
82
natyrshme q njerz me dimensione t tilla, t gjra e me energji t pashtershme nuk

mund t mbyllen dot brenda sfers s nj fushe t vetme interesi.
Sado e suksesshme ose jo q mund t kishte qen pjesmarrja e ktyre dy
shkrimtarve n politk, nj gj sht e sigurt: ata ushqyen nj patriotizm t pashoq, nj
ndjenj atdhedashurie q u rridhte npr damar m fort se do ndjenj tjetr. Koliqi e
prjetoi m thell se kushdo tjetr, ia ndjeu mungesn deri n dhembje dhe shfryu gjith
mallin q kishte mbledhur pr nusen e shpirtit, pr vashn Shqipni. Atdheu pr
Koliqin ishte gjja m e shtrenjt e mundshme ishte altari i shpirtit dhe drit ushqyese;
ishte krenaria m e madhe dhe pasuria m e mueshme.6 Shqipnija do mbetej gjithmon
nj vash me bukuri t rralla, nji vash, e cilla kish bukurit ttana, nj vash q do t
ndrioj prher brenda qenies s poetit Ndrit nt, o e Bukura e Dheut, Shqipni
hirplote. Dhe ky atdheu i Koliqit do t ishte po kaq i bukur sa edhe ai i Danuncios.
Poeti italian mendonte se La fortuna dItalia indispensabile dalle sorti della
Bellezza, cui ella madre7 (Fati i Italis sht i pandar nga fatet e Bukuris, pr t ciln
sht nn). Por kjo atdhedashuri shihet jo vetm n rrafshin sinkronik, n kohn kur
jetuan kta shkrimatr, por edhe n rrafshin diakronik. Qysh n kohn e latinve t vjetr
ky atdhe kishte qen po kaq i dashur e po kaq i muar, sa edhe e vrteta e largt sovrane e
ktij kombi, e cila shfaqet n do koh come limminente sole di quella divina e remota
patria ideale dove peregrin Dante (si dielli q qndron prsipr atij atdheu t largt
hyjnor e ideal ku pelegrinoi Dantja). Dhe Danuncio mendonte se nga rrnojat e
prmbytura nga gjith ai gjak heronjsh a nuk duhej t ngrihej nj art i ri me rrnj dhe me
deg t forta. A nuk duhet t mblidhte jo n vetvete t gjitha forcat e fshehura n
substancn e trashguar t kombit...,8 duke besuar se pikrisht aty n rrnjt e toks
mm do t gjendej forca pr t lartsuar e pr t prjetsuar shpirtin e racs latine, s
cils i prkiste.
Koliqi gjithashtu, hedh nj vshtrim diakronik duke filluar qysh me pellazgt e vjetr,
paraardhsit e ilirve si u interpretua pr shum koh historikisht, pr t cilt atdheu
ishte i muar, sht toka ku ata ngrehn elter, vuen ligj e livruen ara dhe ku hyjnit
derdhshin papr hiret e veta9. Ilirt erdhe drangojsh qi trndshin rrotullimin kishin
nj kult dhe nj t till dashuri pr atdheun, sa e mbrojtn shum her nga sulmues t
ndryshm me nj qndres heroike, gj q n veprn e Koliqit do t vinte si shprehje e
nj t kaluare t lavdishme, dshmi e nj trualli ku burra t urt ishin flijuar duke i
siguruar atij lirin dhe mbarsin. Por, megjithse Koliqi e dshiroi gjat gjith jets
vendin e tij dhe u zhurit nga malli i rnd i mrgimit, poeti italian shkon prtej do
atdhedashurie, aq sa mund t shkruaj edhe: un ndjehem krenar q jam nj latin; dhe
t m falni o ndrrimtarja Ledi Mirta, t m falni, o i brishti Hoditz m ngjan nj
barbar do njeri me nj gjak tjetr,10 duke shprehur n kt mnyr ndjenjn e fort t
krenaris t t qenit nj rac latine. Nse vazhdojm m tej n kt kontekst, shohim se
6
A.N.Berisha, vep. e cit, f. 36.

Il fuoco, f.97.
8
Il Fuoco, f.97.
9
A.N.Berisha, vep. e cit., f. 37.
10
Il fuoco, f. 86.
7
83
edhe gjaku i tyre do t rrjedh n t njjtn form dhe ne do t shohim t njjtn analogji
t prdorur pr t shprehur se si vrshon npr damar nj gjak q buron nga lashtsia,
qoft kjo lashtsi trashgimi ilire apo latine. T dy poett shfrytzojn analogjin e lumit,
pr t treguar vrshimin e gjakut q u vlon npr deje nga ndjenja e fort e dashuris pr
truallin am.
E ndrsa npr damart e Danuncios il sangue vi corse come torrenti in un
monte11 (gjaku rrodhi si prroi n nj mal), npr ata t Koliqit nji lum tjetr e rrmbei
papritmas n shkulmat e vet t turrshm. Gjaku shqiptar qi nuk shterret kurr.12
Nj element tjetr q trheq vmendjen dhe q sht i pranishm q hert n
formimin e tyre, dhe jo vetm letrar, sht figura e poetit t madh t popullit italian,
Dante Aligierit. Ajo bhet pjes e pandar e kulturs s tyre q n kolegjet italiane, n at
ikonjini q frekuentohet nga Danuncio dhe n kolegjin Arii, n Breshia, ku studionte
Koliqi. Q nga ajo koh Dante do t mbetet nj pik referimi, jo vetm i artit t t
shkruarit, por edhe e nj mnyre t veant t konceptuarit t bots, njerzit dhe
marrdhniet q na rrethojn. Nj nga studiueset e Danuncios do t shkruante Linjat e
kryqzimit dhe t prkimit t Danuncios me universin dantesk rezultojn menjher, n
nj njohje t par, t shumfishta dhe t ndryshme;13 e prsri vazhdon m tej duke
theksuar se prmes Dantes mund t njohim m mir Danuncion, edhe pse jan si dy pole
t largta t nj tradite poetike shekullore, t rinovuar dhe t ndryshuar. E vet Danuncio,
i bindur pr kt lidhje, do t shkruante se Poezia italiane fillon me dyqind vargjet e
Dantes pas nj intervali t gjat vazhdon me mua .14
Nj lidhje t fort me Danten do t ruante edhe shkrimtari shqiptar, i cili duket se
e adhuronte pa mas, pr faktin se ai e ndjente shum pran shqiptarve, shum pran
mendsis s tyre, psikes s tyre t trazuar. T tria pjest dhe t njqind kngt e poems
madhshtore, shkruan I.Kadare,15 dukej sikur ishin krijuar enkas pr natyrn e
shqetsuar t bijve t shqipes. Por kjo qasje mes Dantes dhe Koliqit, do t shtjellohet n
nj kapitull m vete, ku do t shohim m n hollsi nivelet e ndryshme t afrsive, ku do
t gjejm elemente t mjaftueshme pr t realizuar nj analiz t till.
3.1
Si i njihte Danuncio shqiptart
Jan t shumt ata q e duan dhe e adhurojn si nj mjeshtr t madh t artit t

fjals. Danuncio nuk sht dhe nuk ka qen kurr i panjohur pr lexuesin shqiptar, mund
t sqarojm se fillimisht nuk ishte Koliqi ai q e solli at pran nesh; ishte vet Danuncio
ai q u prpoq ta njihte ekzistencn e ktij populli, dhe prmes elementeve t veanta u
prpoq t na tregonte se i njihte shqiptart, se e njihte edhe poetin e tyre t madh, Gjergj
11
Po aty, f. 97.
Vepra 2, f. 318.
13
S.Costa, DAnnunzio funambolo del moderno, Gutenberg, Verona, 1991, f. 15.
14
Po aty, f. 23.
15
I.Kadare, Dantja i pashmangshm, Onufri, Tiran, 2005, f. 28.
12
84
Fishtn. Dhe kjo na bn t ndjehemi t prkdhelur e n t njjtn koh shum

kureshtar, pr t kuptuar dika m shum n lidhje me kt lloj simpatie. Kjo sht
merit e Koliqit, i cili, duke e adhuruar personalisht artin e tij, na e rrfeu t gjithve kt
fakt interesant, duke na sugjeruar njkohsisht t vizitonim Vittoriale-n,16 si vendin m t
prshtatshm, ku mund t merrnim prgjigjet tona e t shuanim kureshtjen e ksaj
simpatie. N Odn e Relikeve, sh prmbi Iterin e sendeve t vjetra t mueshme e t
simboleve fetare, mund t admirohet nji ksombll shum e rrall, e lidhun me lkur, e
veprs mbi Skandrbeun t abatit shkodran Barlecit, n prkthimin gjermanisht t vitit
1561.17 Ky fakt aspak i rastsishm sipas Koliqit, ashtu si nuk mund t jet e
rastsishme as edhe prania n tryezn e tij t puns e nj fjalori shqip italisht t
shoqris Bashkimi, me nj vler t madhe historike e gjuhsore pr kohn. Kt vepr
q sot nuk e kemi ...Hasan Prishtina ia oi dhunt Komandantit... DAnnuncio e pat
pran, ndr librat e mbram me t cilt e rrethoi veten para se t vdiste.18 Shum e
rndsishme pr ne shqiptart sht t dim se Danuncio vlersonte me shum przemrsi
edhe poetin ton t madh, Gjergj Fishtn, t cilit n fundin e nj fotoje me prmasa t
mdha, i shkruan edhe nj kushtim:
Al gran poeta della gloriosa gente dAlbania Pater Fishta fraternamente
Gabriele DAnnunzio19
Nuk sht aspak e habitshme q ai i njihte shqiptart, nuk sht i habitshm aspak
as fakti q ai njihte poetin e tyre t madh. Italia, e ndodhur prball Shqipris, ndahet
vetm nga nj det i ngusht i prbashkt, dhe kjo nuk sht pak pr tu vlersuar. Prve
poetit, Danunzio njihte edhe instrumentin e vjetr t maleve shqiptare, fyellin dhe
plqente tingujt e mbl q lshonte, gj q do ta pasqyronte kshtu n romanin e tij t
njohur Trionfo della morte: Nga nj shtpi aty afr vinte tingulli i nj flauti... ajo muzik
m dukej e kndshme... ajo prsriste me mendje sonatn e flautit t vjetr shqiptar...
duke i shijuar muzikn e mblsuar...20.
T gjitha elementet e mbledhura me shum vmendje e me shum dashuri nga
Ernest Koliqi na ndihmojn t fillojm nj studim m t detajuar mbi marrdhnien e
Danuncios dhe vet Koliqit. Pr shkrimtarin shqiptar kto jan kontakte tepr t
rndsishme dhe, nga ana tjetr, aspak t rastsishme. Jo pa qllim, Koliqi i hyri puns
pr t njohur m thell Danuncion, pr t kuptuar m mir at q pronte arti i tij dhe, si
rrjedhim, pr t dhn arsyet e ndikimit e tij n letrsin e re shqiptare. Koliqi ishte njri
prej atyre q e ndjeu m fort pushtetin letrar t Danuncios, q e ndjeu m pran artin e tij
t t shkruarit dhe ajo q sht m e rndsishme: e pranoi si mjeshtrin e madh t artit t
16
Vendi ku jetoi Danuncio, e pozicionuar pran liqenit t Gards, dikur vila e mrekullueshme Karnjako
transformohet me ndihmn e arkitektit t njohur Maroni n Vittoriale degli Italiani, si dshmi e heroizmit
kombtar.
17
E.Koliqi, Gabriele DAnnunzio e shqiptart, n Vepra 5, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 321.
18
Po aty, f. 322.
19
Po aty, (Poetit t madh t popullit t lavdishm t Shqipris, At Fishts, vllazrisht)
20
G.Dannunzio, Trionfo della morte, n Prose di romazni, Mondadori, Milano,1996, f. 685.
85
vet. Pikrisht ky pohim i tij, i shkruar n nj nga artikujt e shumt t revists

monumentale Shejzat, t nxit m tepr dshirn pr t grmuar npr flet veprash, npr
rreshta poezish e prozash, pr t gjetur aty jo ngjashmri motivesh e personazhesh, por
ndjeshmri t larta, tinguj q krijojn ritmin e nj muzike, fjal q arrijn bukurit m
supreme t shprehjes e q shkaktojn ndjesi knaqsie e lumturie gati hyjnore.
Antonino Guxeta,21 do t shkruante mes t tjerash se Koliqi, madje, e pajisi dhe
pasuroi edhe tryezn e tij t puns me materiale letrare t mbledhura nga do burim i
mundshm i gjuhs shqipe, n t njjtn mnyr si bri Danuncio, pr t cilin dihet
tashm vlera q kishte tavolina e tij e shkrimit, ku mbaheshin gjrat m personale dhe m
me vler.
Vet revista Shenjzat, e themeluar nga Koliqi, do t mbante nj emr, t
pagzuar nga ai vet dhe bashkpuntort e tij, nj emr me nj kuptim t thell, q do t
prmblidhte n t gjitha yjet e ksaj yllsije, emra veprash t pamortshme, mes t cilave,
mendojm jo rastsisht do t gjejm edhe veprn e Gabriele Danuncios. Ai shkroi veprn
fammadhe Laudi del cielo, del mare, della terra e degli eroi(Lavde t qiellit, t detit, t
toks dhe t heronjve), t projektuar n fillim n shtat libra, nga t cilt botoi vetm
katr; donjrs prej tyre i vuri emrin e yjeve t Shjzave: Maja, Elettra, Alcione e
Merope. Tregues kta q nuk do ti kishin shptuar asnjher mprehtsis dhe
zhdrvjelltsis mendore t Koliqit. Madhshtia e Danuncios qndron tek forca
deprtuese e fjals poetike, tek pasioni i saj mbreslns. E pr kt Gaspr Pali shkruan:
Proza e mbar prodhimi narrativ danuncian asht nji proz e punueme me pasjonin e nji
argjendarit, q krijon n filigran vizatime t mrekullueshme.22
Admirim pr Danuncion dhe madje nj ndikim t mundshm prej tij patn edhe
Bernardin Palaj dhe Lazr Shantoja,23 gj q do t thot shum pr simpatin e madhe q
ky shkrimtar italian u kishte imponuar t tjerve q do vinin m pas.
3.2. Stili danuncian dhe Koliqi

Danuncio sht nj emr shum kompleks i bots s letrave, madje shum i
diskutueshm jo vetm pr poetikn e tij t jashtzakonshme, por edhe pr veantin e
mnyrs s tij t jetess. N disa aspekte, Danuncio shfaqet fare i ndryshm nga Koliqi,
me nj stil jete krejt t largt pr shijet e tij, madje do t thoja krejt t papajtueshm me
parimet jetsore t shkrimtarit shqiptar. Ai synonte nj jet t paimitueshme e t mos
binte n hije pr asnj moment. Borgjezt e kohs e akuzonin pr imoralitetet dhe
shthurje, ndrsa kreditort i shkonin nga pas, pr shkak t borxheve me t cilat jetonte,
duke siguruar nj jet mondane mes sallonesh luksoze, veshjesh elegante e aventurash
veneriane. Dhe ky, sigurisht q, jo vetm nuk do t ishte nj element i shkputur nga
ekzistenca e tij si shkrimtar, por do t ndikonte thellsisht n mnyrn e tij t brit art.
21
A.Guzzeta, Ernesto Koliqi un poeta sociale, Milano, 1968, f. 9.

G.Pali, Arti kallximtar danuncian, n Shkndija nr 2-3, 1941, f. 98.
23
Shih, E.Koliqi, Gabriele DAnnunzio e shqiptart, n Vepra 5, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 321.
22
86
Dhe ndikimi ishte aq i ndjeshm, sa nj studiues italian, R. Jacobbi, do t shkruante n

veprn e tij voluminoze: E pensare che la sua forza, la sua modernit era
limmoralismo24.(E t mendojm se forca dhe moderniteti i tij ishte amoralizmi).
Danuncio mendonte se vet jeta ishte art e prandaj ai krkonte ta modelonte at sipas
kritereve estetike, q do t zvendsonin, tek e fundit, kriteret morale e do ta bnin jetn
ashtu si bhet nj vepr arti.25 Ajo pjes e jets s tij personale, sido q mund t
gjykohet ose jo, i prket vetm ekzistencs s vet si njeri, pa qen asnjher kriter
vlersimi pr ekzistencn e tij si shkrimtar.
Italiant e vlersuan si poetin e madh t Italis dhe Evropa si modernistin e saj.
Jeta e tij do t ndryshonte e do t merrte tjetr rrjedh, bindjet e ideologjit e tij politike
do t prbnin prsri argumente polemikash, por ajo q do tu interesonte t gjith
studiuesve dhe krijuesve sht se vepra e tij do t vazhdoj t befasoj e t lej gjurm n
do brez poetsh e shkrimtarsh t djeshm e t sotm.
Pikrisht Koliqi ishte nj prej atyre q u mallngjye pa mas nga ajo mnyr e
rrall e t shkruarit, q n asnj ast nuk mund t lexohej sa tu lexuar, sepse t prfshinte
gjith qenien, t ngacmonte shpirtin, e ti nuk mund t prjetoje tjetr vese t njjtat
ndjesi t larta. Pr t par s far ndikimi ushtroi Danuncio tek vepra e Kolqit, do t
ishte me vend tu referohemi shkrimeve t tij, t cilat do na e vrtetojn m mir se do
gj tjetr kt aspekt. Por mendojm se do ishte me interes q t sillnim m par
mendimin e letrarve dhe studiuesve t kohs, t cilt u morn me veprn e Koliqit,
studiuan thelbin e saj dhe e kuptuan se n nivel mund t bhet prqasja e mundshme me
shkrimtarin italian.
Nj nga studiuesit e kohs ishte edhe Karl Gurakuqi, miku i tij i ngusht, q do t
shkruante: N novelat e Koliqit, lviz, ndjehet nji theksim i klasikve italjan: DAnunzio
asht msuesi dhe auktori i tij. Ndonse shqipja aso kohe nuk mund t ishte e zonja t
valvitej n fluturime prshkrimore danunciane, Koliqi u prpoq dhe deri diku ia doli ta
prkulte gjuhn, ti jepte trajta t reja, ta pajiste me fjal t rralla... .26 Ktij pohimi i
shtohet edhe mendimi i nj tjetr studiuesi, Piero Tamburi, i cili shkruante: Nuk sht e
panjohur pr asnj q Koliqi ka admiruar gjithmon, Danuncion e Karduin... Ka latuar
kt gjuh t fort n vetvete, por t vendosur, q t rrfej gjith bukurin e fshehur q
prmban... Dhe pr kt ka ndikuar shum studimi i pasionuar i veprs danunciane.27
Nj vit m von, po n kt revist, Tamburi shpreh mendimin se nuk ishte
modeli i Mopasanit, sipas t cilit Koliqi krkonte t krijonte noveln shqiptare, por:
Besoj se sht rasti t flasim m shum pr Danuncion e Novelave t Peskars, se sa
pr t tjer. Por nj Danuncio n kuptimin e mjeshtrit t gjuhs dhe t stilit. Pikrisht ktu
qndron sekreti dhe vlera e veprs, le ta quajm rinore, t Koliqit 28.
Sterjo Spasse sht nj tjetr shkrimtar, i cili insiston n prmbajtjen e huaj q ka
vepra e shkruar n rinin Koliqit: Shkruajti shum e shum mir, por kurdoher prmes
24
R.Jacobbi, Lavventura del novecento, Garzanti, 1984, f. 184.

E.S.Lugnani, DAnnunzio, Laterza e Figli, Bari, 1990, f. 21.
26
K.Gurakuqi, Ernest Koliqi, Shenjzat, 1968, f. 165.
27
P.Tamburi, I Kangjellet e Rilindjes del Koliqi, Shejzat nr 9-10, 1959, f. 335 339.
28
P.Tamburi, La vocazione al romanzo in E.Koliqi, Shejzat nr 7-8, 1960, f. 243.
25
87
pasqyrs s t huajve... u b kreshnik i prjetsuar npr veprat e DAnnuncio-s; dolli

fantazm- protogonit prmes pends s Pirandelos....29 E pr t ardhur n kritikn e
sotme, ne vazhdojm t gjejm pohime t tilla, t cilat mbshtesin gjithka u tha m lart
e pr m tepr forcojn gjithnj e m shum bindjen ton n lidhje me kt prqasje.
Studiuesja B. Suta shkruan: Prpjekja e DAnnunzio-s pr t arritur nivelet e nj gjuhe
analogjike, q shpreh m shum sugjestion sesa komunikim, gjeti m shum se tek t
rinjt shqiptar tek vet Koliqi, nxnsin e tij m t mir. Por do t ishte shum i
rndsishm edhe mendimi i vet Koliqit. N revistn Shejzat ai do t shprehet hapur dhe
do t pohoj pasionin q ushqen pr veprn dhe stilin e Danuncios dhe nuk mjaftohet
vetm me kaq. Koliqi na rrfen mjeshtrat e artit t tij dhe na tregoi se ndoqi rrugn e tyre.
Me vjet isha prkulun mbi kryeveprat botnore tue thithun nga flett e
mahnitshme t tyne msime t mueshme. Mjeshtrat e fundit t mij qen DAnnunzio,
Baudelaire, symbolistat, Proust. ... Kta mjeshtra m diftojshin shklqimisht udhat e artit.
Un qita ceken guximtare t prdori mnyrat e tyne n gjuhn shqipe30. Pr shkrimtarin
italian do t shkruaj prsri, po aty: ... deshirojshem t prshkruej zakonet shqiptare me
nj styl plot xixillim metaforash, ashtu si prshkroi DAnnuncio Venedikun n romanxin
Il Fuoco apo krahinn e vet Abruzzi n Il Trionfo della Morte31.
Misioni artistik i Koliqit tashm duket qart, dshira e tij duhet vetm t gjej
mjetet e duhura pr tu realizuar. Kt ia rrfeu Danuncio me veprn e tij t madhe, me
mjeshtrin e tij unike pr t qen pasues i denj i Karduit e pr t qen poeti i madh i t
gjith italianve. Por Danunzio do t donte ti dhuronte Italis, vendit t tij, edhe nj
libr ideal t prozs moderne q duke pasur ritme e tinguj t ndryshm si nj poem,
duke vn s bashku n stilin e tij, virtytet m t larmishme t fjals s shkruar t
harmonizonte t gjitha llojet e njohjeve dhe t gjitha llojet e mistereve .32 Ai vazhdon
edhe m tej duke e shpjeguar m thell kt ide, me gjith fuqin e mjeteve q posedon
arti i tij, se: do t bashkpunoj me produktivitet n krijimin n Itali t nj proze
narrative dhe prshkruese moderne ja ambicja ime m e madhe.33 Duket se kjo
ambicje letrare e Danuncios sht pothuajse e njjt me at q aspironte edhe Koliqi, i
cili dshironte t njjtn gj pr letrsin e vendit t tij: Ushqejshem andrren krenare ti
dhuroj letrsis shqipe nji proz me pal t pasuna, ku ngjyra e muzikaliteti i fjals t
paraqitshin shklqimisht nji brum mendimesh t zgjedhuna... . Kjo ishte nj sfid
letrare q, nga sa kuptojm ,e ngacmoi s teprmi Koliqin, e prandaj, mbase, duke e
gjetur kt ndrr t zjarrt edhe tek Danuncio, vendosi ta ndiqte n mnyrn e tij t t
shkruarit, n prsosmrin e przgjedhjes s leksikut, n krijimin e nj proze simfonike,
t pasur me muzik e me imazhe.
E Koliqi do t shkruante prsri duke shprehur admirim pa fund pr stilin
valvits danuncian e duke gjetur n t njjtn koh mnyrn pr ta realizuar at edhe n
29
S.Spase, Kthimi i shkrimtarit, revista Donika nr 1, Tiran, 1939, f. 13.

E.Koliqi, N vis ku tingullojn lahutat, n Shejzat nr 11-12, 1960, f. 398.
31
Po aty, f. 398.
32
G.DAnnunzio, A Francesco Paolo Michetti, n Il Trionfo della morte, Prose di romanzi, Mondadori,
Milano, 1996, f. 639.
33
G.DAnnunzio, po aty, 640.
30
88
gjuhn shqipe: DAnnunzio me stylin e lulzuem dhe njiheri plot plasticitet, me pasunin e
strmadhe t fjalve, m shtyni t lexoj t gjith fjalort e shqipes pr t nxjerrun nga
gjuha e jon mjetet me shprehun pa vshtirsi... me stolina e qndisje, ndijimet ma
tikshme, shllimet ma t ndrlikueme, ndiesit ma t brishta.34 Kshtu do t shprehej
Koliqi me shum pasion e me shum bindje, se arti letrar i Danuncios do t ishte pa
diskutim nj shtys e fuqishme pr t punuar me gjuhn e pr t grmuar deri n skutat
m t thella t saj, pr t gjetur aty nj gjuh t re, m t gjall e m elegante.
Ndikimi i Danuncios do t ishte i ndjeshm jo vetm tek stili i Koliqit, por edhe
tek nj brez i tr shkrimtarsh shqiptar t rreth viteve 1930, t cilt, fal msimeve
danunciane, i rritn mundsit shprehse t gjuhs burrnore shqiptare. Koliqi, duke e
ndjekur hap pas hapi zhvillimin e letrsis shqiptare dhe njkohsisht at italiane, e
pranoi se ishte mjeshtri i stilit Gabriele Danuncio ai q na shtyni, ne shkrimtarve
shqiptar qi admirojshim mngjin e tij gojore t mrekullueshme, pr me e prsos at
vegl t mistershme t komunikimit njerzor, q asht gjuha e nji kombi, dhe me e ba t
aft me ju prgjegj krkesave letrare t kohve t reja.35
3.2.1. Fjala dhe fuqia e origjins s saj

Kta mjeshtra t mdhenj t stilit, t secils letrsi, treguan q m shum se me
prmbajtjen, me idet, me parimet, duhet t punohet me gjuhn dhe me gjith shprehsin
e saj, me themelin e palvizshm t do populli, me formn prfaqsuese t do
qytetrimi, sido qoft ai, sado i hershm apo i von. Gjuha duhet t ishte piknisja artit
letrar e prandaj Koliqi kshillonte shkrimtart e rinj se duhet t studionin, para s
gjithash, gjuhn shqipe. Me shum dashuri Koliqi shkruan: Gjuha e jon asht e bukur
sidomos pse asht e vjetr... gjuha shqipe asht e bukur pse asht burrnore e prandaj fisnike,
zemrake dhe krenare. Kt bn edhe Danuncio, i cili lartson gjuhn e tij italiane duke
thn se ajo sht ...gzimi dhe forca e atij q krijon, q e njeh dhe e prshkon dhe
analizon thellsisht thesaret e mbledhur shekull pas shekulli, disa t zhvendosur e t
rishikuar vazhdimisht, disa t zbuluar vetm n pamjen e jashtme e t tjer gjat gjith
thellsis s fshehur, plot me mrekulli ende t panjohura ...36. E pikrisht pr kt arsye
nuk duhet t lihet mnjan, si e vjetruar dhe e shkuar kohe, gjuha e gjall e popujve q e
flasin, sepse ajo prfaqson pasurin m origjinale t saj e sidomos pastrtin e kristalt,
q rrjedh nga burimet e pashtershme t vet kombeve.
Folklori,- shkruan Koliqi,- i marrun si themel i do frymzimi letrar, do t bahet
pr t rij xehe e pashtershme lande pr elaborim artistik37 e aty, sipas tij, do t gjendet jo
vetm lnda e pastr, por edhe fryma e duhur, e cila do t nxis krijimet e veprave m t
mdha t t gjitha kohrave e t gjith popujve.
34
E Koliqi, po aty, f. 398.

E.Koliqi, Gabriele DAnnunzio e shqiptart, n Vepra 5, F. Konica, Prishtin, 2003, f. 335.
36
G.DAnnunzio, po aty, f. 641.
37
E.Koliqi, Pendat e reja.
35
89
Danuncio, i cili u rrfente t gjith shkrimtarve t rinj se ku qndronte bukuria e

gjuhs, shfaqet n rolin e nj kritiku t rrept, q vzhgon me shum kujdes tregimtart e
prozatort dhe ndjen paknaqsi e shpreh keqardhje pr mnyrn se si zgjedhin fjalt dhe
formojn periudhat, pr mnyrn se si injorojn at q sht e pastr dhe natyrale, t
folurn e popullit: Pjesa m e madhe e tregimtarve dhe prshkruesve nuk prdor pr
nevojat e veta, vese pak qindra fjal t zakonshme duke injoruar trsisht pasurin m t
gjall e m t kulluar t shprehjes son... Fjalori i prdorur nga pjesa m e madhe
prbhet nga fjal t paqndrueshme, t pasakta, t nj origjin t papastr, t pangjyr, t
deformuar nga prdorimi vulgar q u ka hequr ose u ka ndrruar kuptimin e par t
origjins, duke i detyruar t shprehin gjra t ndryshme dhe t kundrta. Dhe kta fjal
lidhen n periudha pothuajse gjithmon t njjta, t lidhura keq mes tyre, pa asnj lloj
ritmi, e pa asnj lloj prshtatshmrie me lvizjen ideale t gjrave, t cilave do t donte
tu jepte nj imazh 38.
Danuncio si nj prkujdess de minimis i stilit, me nj dashuri t madhe ndaj
gjuhs s tij e me nj pasion t madh pr artin letrar, nuk mund t mos reagoj ndaj
formave t reja q merrnin fjalt, e rrjedhimisht ndaj kuptimeve e shprehsive q
merrnin prsipr t pronin.
Nga ana tjetr, Koliqi, n emr t gjuhs, u drejtohet letrarve shqiptar, pothuajse
me t njjtn prmbajtje, me t njjtin zell t pashoq, duke kritikuar prdorimet e
dendura dhe vend e pa vend t frazeologjis popullore, e cila e ban nji shkrim t
mrzitshm. Ai sht i mendimit se ... shumica, ndjeksa picorra auktorsh t mdhenj,
kujtofshin se vetm tur rrjeshtue njann mbas tjetrs lokucione popullore mund u
naltojshin n shkalln e shkrimtarve t mir... Frazat idiomatike e shprehin gjenetikisht
mendimin dhe nuk munden kurr t shfaqin me qartsi valvitjet e ndjesive39, duke
trhequr vmendjen drejt nj prdorimi sa m t kujdesshm e sa m t harmonishm t
ktyre shprehjeve t popullit. Kjo do ti ndihmonte letrart e rinj q t kuptonin m thell
e t ruheshin ndaj gabimeve t mundshme dhe prdorimeve t rndomta q do t
dmtonin gjuhn e do t onin n humbjen e stilit. Prandaj Koliqi u tregon atyre se ku
mund ta gjejn lndn e duhur pr t br nj letrsi t mir shqiptare.
Randsi shum ma t madhe ka studimi i atij rritmi t uditem qi merr gjuha e
jon n goj t popullit, kuptimi i asaj muzike qi jehon n fjalt e njerzve t paprishur
prej letrsive t hueja... thanja u del e njom, fjalia ka lakime mrekullisht t bukura e t
zhdrvjellta, lidhjet jan mjeshtrore e t natyrshme. At melodi e ata karakteristika duhet
t prpiqemi me shti n stil ton pr ne daim me shpreh ma smiri ndiesit e thella qi
mshef shpirti i kombit40.
Ktu qndron edhe sekreti i nj gjuhe t bukur dhe i nj stili t lart, ky sht edhe
qllimi i jets s tyre prej shkrimtari, prej njeriu t prkushtuar ndaj artit dhe magjis s
fjals.
38
G.DAnnunzio, po aty, f. 641.

E.Koliqi, Pasqyrat e Narisit, n Vepra letrare 2, Faik Konica, Prishtin, 2003, f.360.
40
E.Koliqi, Misjoni i letrarve t rij shqiptar, Leka nr.2, Zoja e Paprlyeme, Shkodr, shkurt 1931.
39
90
Ai nuk i humb asnjher kontaktet me burimin e vrtet t gjuhs, d.m.th. me

vendin nga ku ajo rrjedh e freskt dhe natyrale, nga goja e popullit. Besoj se njoftja e
visarit letrar populluar ka me na shrbye si fre, ka me na freskue e njomsue fjalorin, s ka
me na lan me humbun at frym t thjesht e pak si tegr qi, mbas mendes seme,
prmban bukurin e fuqin e gjuhs arbnore41. Po ti referohemi me vmendje secilit prej
tyre, do t kuptonim se ata mendojn pothuajse n t njjtn mnyr dhe duan t arrijn t
njjtn pritshmri. Boshti i mendimeve t tyre vrtitet mes ktyre fjalve-kye: periudhs,
origjins, fjals, pastrtis dhe ngjyrs. Kjo do t thot se n kt pik shohim Koliqin q
qndron shum pran Danuncios dhe mendimit t tij estetik, shum pran gjetjeve t tij
pr t realizuar nj proz t tipit modern. E n kt kontekst, fjala do t mbartte magjin
m t madhe, ngarkesn m t fort emocionale, sepse ajo nuk do t ishte vetm fjal, por
do t ishte tingull, do t ishte imazh e ndjeshmri e, tek e fundit, do t ishte stil.
Veprat nuk ndrtohen vetm nga fjalt, ne duhet t arrijm t shohim prtej tyre
dhe t mbledhim ...prmes magjis s fjalve dika q gjendet prtej tyre dhe
materialitetit t tingullit t tyre: nj ide universale dhe nj muzik. 42 Kt Danuncio
arrin ta krijoj n perfeksionin e saj; pr t fjala arrin t ket shije e mundsi t
jashtzakonshme sugjestioni. Fjala ia tregon gjith forcn, vetm atij q ia njeh mir
origjinn e hershme, dhe Danuncio pa dyshim sht njri nga njohsit e saj m t mir.
N nj nga shkrimet e tij publicistike shpreh bindjen dhe besimin e plot se fjala ka nj
potencial t jashtzakonshm dhe me t mund t arrij t bj do gj: Ka vetm nj
shkenc supreme n bot: shkenca e fjalve. Ai q e njeh kt, njeh do gj, sepse
gjithka ekziston vetm prmes Fjals. Asnj gj nuk sht m e dobishme se fjalt. Me
to njeriu krijon gjithka, analizon gjithka, mund gjithka, shkatrron gjithka43.
Por duket, nga ana tjetr, se edhe Koliqi nuk mendon ndryshe. Ai punon
jashtzakonisht shum me fjaln, njeh mir fjalorin e gjuhs shqipe; shprehet me nji
harmoni fjalsh me t vrtet t bindshme.44 Por jo vetm kaq, ai gjithashtu sht i
mendimit se fjalt kan nj qndrim dhe nj vler m t madhe se vet njeriu q sht
prej gjaku e prej mishi: Fjalt as nuk shifen e as nuk preken, por n to asht drita e
panjehun e syve q nnqeshn tue i fol, dridhja e buzve t njoma a t rrudhuna qi i
shqyptuene, loti e gazi i njqind gjeneratave t sosuna45. Pra, fjala sht gjithka, ajo
sht siprfaqe dhe thellsi, sht drit edhe hije, sht heshtje dhe muzik. Ajo ka
shpirtin e saj, si t gjith ne, por n ndryshim nga ne, ajo jeton pafundsisht dhe u tregon
brezave, se motet e trashgojn dhe e bjn gjithnj e m t muar. Ajo sht arma e
fuqishme e shkrimtarit, sht frymmarrja e tij, sht shprthimi i nj shpirti q nuk gjen
paqe n botn e ngarkuar me kriza dhe ankthe ekzistenciale.
Danuncio, duke lartsuar fjaln, thot se Lespressione il mio unico modo di
vivere ( shprehja sht mnyra ime e vetme e t jetuarit), jo n formn e saj fizike, por
41
E.Koliqi, Zana Popullore, Parathanje, Shkodr, 1933, f. III, n G.Gradilone, Altri studi di letteratura
albanese, f. 246.
42
C.Salinari, n G.DAnnunzio, Il Fuoco, Mondadori, Milano, f. 41.
43
G.DAnnunzio, n E.S.Lugnani, DAnnunzio, Laterza e Figli, Bari, 1990, f. 39.
44
Trinitas, Dy fjal z. Koliqit, Besa, 11 korrik 1934, f. 3.
45
E.Koliqi, Misjoni i letrarve t rij shqiptar, Leka nr.2, Zoja e Paprlyeme, Shkodr, 1931.
91
n virtytet dhe instiktet q pron. Franesko Flora, nj studiues dhe kritik i letrsis
italiane, duke studiuar Danuncin ka krijuar bindjen se kur ... ai thot fjalin m t qart
mbi ndjeshmrin e tij t bots si fjal, gjithka ekziston vetm prmes fjals, duke
mos nnkuptuar realisht at fjal prmes s cils antikt kuptuan se Akili nuk do t ishte
as edhe nj emr nse nuk do t jetonte n poezin e Homerit, nuk nnkupton fjaln q
formon universin si ide, por fjaln si nj ndjeshmri e pastr. 46
sht pikrisht tek nevoja e tij e t shprehurit, q konsiston besimi dhe humanizmi
i tij i vrtet. Madje ai e ruan me fanatizm mnyrn e tij t t shprehurit aq sa thot se
...ligjrimi im... m prket si instikti im m i fuqishm, sht instikti i mishit, i pastruar
dhe i lartsuar nga zjarri i bardh i inteligjencs sime .47 Prandaj gjith ajo prpjekje e tij
pr t krkuar fjaln, pr ta zgjedhur e pr ta prpunuar, aq sa duket sikur nuk ka nj
stimul tjetr poetik, ve knaqsis s vet gjuhs. Mbase sht pikrisht kjo ndjeshmri
e lart q trhoqi Koliqin, si edhe shum shkrimtar t tjer drejt danuncianizmit. Por
pikrisht Koliqin, pr vet stimulin e prbashkt, q ishte dashuria e madhe pr gjuhn
dhe pr trajtn e t shprehurit. Gjuha ishte boshti i do veprimi poetik e prandaj Koliqi
donte q t ishte sa m i kujdesshm.
Ai e dinte se gjuhn e gjall e gjente vetm tek populli q e fliste dhe q e ruante
n zonat m t thella, mes maleve m t larta. Aty do t ishte shprehja m e virgjr e
gjuhs s tij t pasur am, sepse shpirti krenar do ta ruante t paprzier me asnj lloj
tingulli tjetr. E Koliqit i interesonte ky lloj tabani e kjo lloj lnde e pastr q mbante
brenda mendjen dhe zemrn e nj populli t tr, sepse kjo do t ishte piknisja e nj arti
t vrtet. Ai e krkoi pa u lodhur mes fjalorve dhe mes mjeshtrave t gjuhs, pr t
studiuar format e mnyrat e saj, shprehsin dhe plasticitetin, pr t kuptuar pastaj se ajo
ishte nj gjuh q mund t prballej me do lloj gjuhe tjetr, sado t lasht. N kt
prfundim arriti edhe Danunzio pas nj jete t tr krkimesh mbi shprehjet dhe fjalt e
gjuhs s tij. Gjithashtu gjuha e tij italiane: ...Nuk ka asgj pr t pasur zili dhe pr t
krkuar hua nga ndonj gjuh tjetr evropiane... n paraqitjen e gjith bots s jashtme
moderne... n at t gjendjeve shpirtrore m t ndrlikuara dhe m t rralla...48
T gjitha kto mendime t shprehura nga kta dy shkrimtar, kto qndrime t
deklaruara q lidhen me gjuhn e stilin, t rreshtuara me kujdes n vepra kritike a vepra
arti, na nxisin t krkojm shumka q duhet t zbulohet m thell, duket se jemi
prball disa t prbashktave siprfaqsore q lidhin kta prfaqsues letrsish t
ndryshme, por q gjithsesi na ofrojn nj piknisje t mir pr ti hyr nj analize m t
thell e m t kujdesshme t veprs letrare.
46
F.Flora, Storia della letteratura italiana, volume quinto, Mondadori, Verona, 1966, f. 302.
Gabriele Danuncio n M. Razza, Sintesi di letteratura Italiana per la maturit, Lucarini, Roma 1991, f.
122.
48
G.Dannunzio, vep e cituar f. 641.
47
92
3.3. Poeti dhe biografia e tij poetike, si vetnjohje gjat procesit t krijimit:
Il Fuoco dhe Pasqyrat e Narisit
T shkruash dhe t eksperimentosh me gjinit e ndryshme sht gjja m normale
pr nj shkrimtar. Si sht normale gjithashtu edhe t ndjesh me intuitn prej artisti kur
vjen momenti i prshtatshm i nj ndryshimi t mundshm letrar. Por, t ndryshosh dhe t
bsh nj kthes t rndsishme n letrsin tnde, duke ln gjurmn e par prfaqsuese
t nj rryme, t nj filozofie apo t nj gjinie t palvruar m par, ose edhe pak t lvruar
sht pa dyshim vler e veant, jo e do shkrimtari. Esht karakteristike e nj
shkrimtari gjenial paknaqsia prkundrejt gjinive t mparshme,49 do t thoshte nj nga
studiuesit e letrsis.
E pa dyshim do t prbnte nj nga elementet e rndsishme nga ku mund t
nisemi pr t par ndryshime dhe ngjashmri mes shkrimtarve dhe veprave t letrsive
t ndryshme, pse jo edhe brenda t njjts letrsi. Konkretisht, duke iu referuar
shkrimtarve tan, mund t themi se fillimisht trheq vmendjen pikrisht kjo mnyr e t
shkruarit mes prozs dhe poezis, mes tingujsh, shprehjesh muzikore e ritmesh q e bjn
nj proz t jet nj poezi e vrtet, nj mnyr t shkruari q sht quajtur proz poetike.
N fjalorin e letrsis do ta gjejm t shpjeguar n kt mnyr: Shprehja proz poetike
synon shfaqjen e nj prirjeje moderne pr t fshir kufijt mes dy fushave t shkrimit,
proz dhe poezi dhe n t njjtn koh, pr t fshir karakterin normativ t rregullave q
pretendonin t ruanin privilegjin e poezis.50 Pikrisht kjo ishte ajo far pretendonte
Danunzio, pasi shkroi pr nj koh t gjat proz edhe poezi.
Ai e ndjente se duhej t ndryshonte, se duhej t shkruante nj vepr moderne, un
opera di bellezza e di poezia, prosa plastica e sinfonica, ricca dimagine e di musica (nj
vepr t s bukurs dhe t poezis, nj proz plastike dhe simfonike, t pasur me imazhe
dhe me muzik). Kshtu, Danuncio do t ndryshonte rrjedhn e asaj q kishte shkruar
deri n vitet e fundit t Tetqinds , mes t cilave vepra shum t suksesshme n poezi si
Canto novo ( Kng e re, 1881 1882), Intermezzo di rime ( Intermexo rimash, 1883),
apo Poema paradisiaco ( 1893) e vepra t rndsishme n proz, si novelat Terra vergine
(Toka e virgjr, 1882), Il Libro delle vergini (Libri i virgjreshave, 1884), romani Il
piacere (Knaqsia, 1889) dhe Giovanni Episcopo 1891. Pra, mbasi shkroi poezi dhe
proz t vrtet, ai ndjeu se duhej t shkruante dika tjetr, q e prfaqsonte n mnyr
m t drejtprdrejt, at si poet dhe vet poezin, si shprehjen m t lart t bukuris,
duke sjell kshtu nj kndvshtrim tjetr dhe nj teori tjetr n prozn italiane t fillimit
t Nntqinds. E me t drejt, Andreoli pohon se " Lidhja mes poezis dhe narratives
bhet gjithnj e m e ngusht, pr tu imponuar n 900-n, kur Danunzio konceptoi n
mnyr vagneriane trilogjin e romaneve51. Kemi t bjm me veprn Il Fuoco ( 1900)
q sht konsideruar si nj roman ese, apo si e gjejm t prkufizuar diku tjetr si nj
49
G.Guillen, Luno e il moltepilce. Introduzione alla letteratura comparata, Mulino, 1992, f. 156.
Jacques Demongin, Dictionaire des litteratures, Paris, 1985, f. 1264 n Dh.Shehri, Koliqi mes malit e
detit, Onufri, 2006.
51
A.Andreoli, DAnnunzio, tutte le novelle, Mondadori, Milano, 1992.
50
93
roman manifest, i cili sht pa dyshim mjaft i ndryshm nga romanet e tjer t tij, qoft
n prmbajtje, qoft n struktur.
T njjtn gj mund t themi edhe pr shkrimtarin ton Ernest Koliqi, i cili
fillimisht shkroi poezi si, Kushtrimi i Skenderbeut (1924), e pastaj novela Hija e maleve
(1929), e prsri poezi Gjurmat e stinve (1933), duke ardhur natyrshm tek nj mnyr
tjetr t shkruarit, tek nj mnyr tjetr konceptimi t veprs q sht Pasqyrat e Narisit
e vitit 1936, e cila mendohet t jet edhe vepra m e mir e Koliqit. Kemi t bjm,
shkruan Stefan apaliku,52 me nj thyerje skemash gjinore e cila vrteton m s miri nj
thnie t vjetr t Benedeto Kroes se, kur publikohen veprat e artistve t vrtet,
kritikt dhe historiant e artit duhet t mblidhen ose pr t shpikur gjini t reja ose pr t
zgjeruar kufijt e gjinive t vjetra. Pasqyrat e Narisit qndron n kufi mes prozs dhe
poezis, nj lloj relativisht i ri n letrsin shqipe. Shprehja proz poetike synon
shfaqjen e nj tendence moderne pr t fshir kufijt mes dy fushave t shkrimit, proz
dhe poezi, dhe n t njjtn koh, pr t fshir karakterin normativ t rregullave q
pretendonin t ruanin privilegjin e poezis,53 duke kaprcyer n kt mnyr dominimin
e kulturs s vargut, si nj dominim gati shekullor n letrsin shqipe.
T msuar me ritmin e vrullshm t tetrrokshit dhe dhjetrrokshit epik, kjo
poezi q refuzon disiplinn e vargut, por jo ritmin e brendshm, shfaqet si nj risi e
kndshme dhe motivoi nj kuriozitet t admirueshm,54 do t shprehej Xhuzepe Skiroi i
Ri, n historin e letrsis shqipe.
Por ky ndryshim nuk do t vinte vetm si nj nevoj e brendshme e Koliqit pr t
ndryshuar dika brenda krijimtaris s tij, apo qoft edhe vetm si nj reagim
i
brendshm i letrsis shqipe, por kryesisht do t vinte si pasoj e ndikimit nga modele
e rryma t ndryshme t letrsis evropiane, nj prej t cilve do t ishte edhe modeli i
prozs s Danuncios. Kt terren t ngarkuar letrar do ta ndjente pa diskutim edhe letrsia
shqipe e kohs, pr t ciln studiuesja Dh. Shehri do t shkruante: N letrsin e viteve
30 vjen e prvijohet, veanrisht n prozn shqipe, nj kthes me shum rndsi
ndrkoh q rryma t lulzuara tashm n letrsin evropiane si dekadentizmi,
simbolizmi, neoklasiizmi dhe realizmi hyjn me hov n t.55 Kjo do t thot, n kt
kontekst, se edhe Koliqi duhet t ndiqte me veprn e tij nj nga tendencat dhe rrymat e
kohs.
Studiuesi Gilen, n veprn e tij mjeshtrore Luno e il molteplice do t shprehej n
kt mnyr Gjinia lind ather kur nj shkrimtar gjen n nj vepr t mprparshme
nj model strukturor pr krijimin e tij... shkrimtari gjenial fillon t punoj nj gjini,
origjina e s cils sht e njohur. 56 Duke u mbshtetur n t njjtin arsyetim teorik, do
t trhiqte vmendjen n kt aspekt edhe studiuesi italian Gradilione, sipas t cilit Koliqi
ishte jo vetm krijuesi i novels q shpaloste teknika dhe mnyra t reja shprehse, por
52
S.apaliku, Ernest Koliqi, n Han gjaku, Apollonia, 1995, f. 196.

Dh.Shehri, Koliqi mes malit e detit, Onufri, 2006, f. 51.
54
G.Schiro Junior, Storia della letteratura albanese, Nuova Accademia, Milano, 1959, f. 242.
55
Dh.Shehri, Koliqi mes malit dhe detit, Onufri, Tiran, 2006, f. 13
56
G.Guillen, Luno e il molteplice. Introduzione alla letteratura comparata, Mulino, 1992, f. 156.
53
94
edhe inaugurues, sipas ndikimit t artit danuncian, t nj tjetr gjinie artistike, t prozs
poetike, n Pasqyrat e Narisit.57
Pra, Danuncio do t ishte jo vetm nj nxitje e mir pr t eksperimentuar me nj
gjini t re n letrsin shqipe, por edhe nj garanci e madhe pr t qen nj shkrimtar dhe
artist i suksesshm. Por, pr t kuptuar m thell shpirtin poetik t ktyre shkrimtarve,
prtej przgjedhjes s ksaj lloj proze, ne duhet t studiojm edhe elemente t tjera t
brendshme t veprave prkatse, t cilat pa dyshim mbartin nj pesh edhe m t madhe
n kt prqasje autorsh.
Nuk sht aspak e thjesht tu afrohesh ktyre dy veprave, sado q n dukje ngjajn
t tilla. Jan vepra me nj frymmarrje t thell, prej artisti t thekur e prej pasionanti t
dehur, vepra q letrsia i ruan si vlera t veanta pr vet risit q solln n terrenin letrar
e kulturor t fillimit t nntqinds. Por przgjedhja e ksaj gjinie t prozs poetike pr
Koliqin dhe i ashtquajturi roman pr Danuncion i cili nuk do t mund t ishte roman i
mirfillt sepse do t dilte jasht kontureve t romanit, lidhet para s gjithash me mundin
dhe knaqsin e krijimtaris artistike.
Il Fuoco sht vepra e Danuncios q i kushtohet poetit dhe artit t tij, e cila na
shfaqet si ..nj studim mbi punn q kryhet n shpirtin e artistit kur krijon nj
kryevepr,58 duke na dhn nj dshmi perfekte t nj arti sublim, q lidh n mnyr t
pazgjidhshme artin me jetn. Dihet tashm botrisht se Danuncio sht nj lirik par
excellence q do ti kishte t pakt shokt edhe prtej Alpeve Italike. Por ai do t
realizonte me kmbngulje t madhe edhe nj ambicie tjetr letrare, t ciln e nnvizuam
m sipr e q do t ishte krijimi i nj proze prshkruese moderne. Dhe nj nga shembujt
m t mir q na ofrohen sht kjo vepr e 1900-s, q duhet t kishte qen e para e nj
cikli prej tre romanesh me titull I Romanzi del melograno (romanet e shegs), q nuk u
realizuan asnjher.
Kjo vepr synon t prezantoj nj libr n proz q nuk mund t quhet roman,
duke qen se ka humbur t gjitha strukturat dhe elementet mbshtetse, pr ti ln
hapsir m t madhe nj fluksi prosastik me nj struktur simfonike.59 Pra, kemi t
bjm me nj proz, ku ingranazhi narrativ tashm sht kthyer n nj kujtim t largt
dhe dhe poezia ecn me t njjtin hap me prozn. sht e sigurt se Danunzio e gjen
mnyrn pr t prpunuar prmbajtjet dhe format duke e shndrruar gjinin e romanit n
nj poem moderne.60 E, si pr pasoj t ksaj strukture, n kt vepr nuk kemi t
bjm me nj fabul t vrtet, me nj subjekt rreth t cilit t vrtiten ngjarje e personazhe.
Ajo ndrtohet nga dy pjes me prmasa t ndryshme Lepifania del fuoco (Epifania e
zjarrit) dhe Limpero del silenzio (Perandoria e heshtjes) dhe nga episode t
brendshme, t shkputura, pothuajse autonom, ..t lidhur mes tyre prmes analogjis s
57
G.Gradilone, Altri studi di letteratura albanese, Lopera letteraria e culturale di Ernesto Koliqi, Bulzoni,
Roma, 1874, f. 252.
58
Po aty, A.M.Muterle, Epifanie e crisalide, f. XIX.
59
G.Oliva, DAnnunzio prosatore, n LInnocente, Newton, Milano, 1995, f. 12 13.
60
Po aty, f. 10.
95
prfundimeve, prmes leit-motiveve q i prshkojn, nga prsritje gjestesh, mendimesh

e ndjeshmris.61
Duke vazhduar m tej, me qllim prforcimin e ksaj teze, i japim t drejt nj
tjetr kritiku italian, sipas t cilit ...si edhe sht vrejtur prej kohsh, struktura
narrative, shpesh nuk sht, vese nj sfond, nj mbshtetje, mbase edhe nj pretekst, pr
t dhn prshkrime me shum vler t prozs poetike, pr t shprehur nj mnyr t
shkruari letrar t prpunuar dhe t muar.62 Pra, kemi t bjm me nj vepr q si n
struktur, ashtu edhe n prmbajtje (t ciln do ta shohim edhe m posht), na on tek nj
lloj gjinie, si sht ajo e prozs poetike.
N nj forme pothuajse t till na jepet vepra e Koliqit Pasqyrat e Narisit. Ajo
ska objekt tradicional t trajtimit artistik me hyrje e pik kulminante t shtjellimit dhe
me prfundim prkats, pra ska ngjarje konkrete t mirfillt. Ajo sht nj mozaik idesh
e refleksionesh t shtjelluara nprmjet nj strukture tekstore t veant, t ciln, para s
gjithash, e cilson arti.63 Kjo vepr ndrtohet mbi nj prmas shumshtresore kohsh
dhe jetsh, pasi sht shkruar dy her, nj her n moshn 31 vjeare dhe nj her n
moshm 60 vjeare, dhe ne do ti referohemi veprs s vitit 1963, pasi aty, si shprehet
Dh.,Shehri e shkuara sht br edhe m e shkuar dhe fjala thuhet vetm pr tu
liruar nga kujtimi dhe kur pasqyrat e m fort e kndellnin t shihte vetveten n
pasqyrat e bots.64
Duke vazhduar m tej, duke kaluar nga ajo q sht struktur n at q sht
prmbajtje, do t vrejm nj element tjetr t rndsishm, t prbashkt q do t
ndikoj n analizn ton t mposhtme dhe q sht elementi autobiografik, ku
mbshteten t dyja veprat. Dihet tashm se do vepr sht nj produkt heterogjen q
varet nga faktor t ndryshm, mes t cilve: konteksti historiko-kulturor, biografia e
autorit e cila merr stimuj dhe kushtzohet njkohsisht nga konteksti i msiprm dhe
personaliteti q prcakton zgjedhje e merr vendime. Nisur nga kjo, Il Fuoco sht nj
vepr q prbn sintezn e gjith jets dhe veprs s Danuncios, duke realizuar n kt
mnyr nj vepr autobiografike tepr t guximshme. Asnj poet nuk ka pasur guximin
t rrfehet, si rrfehet ai n kt libr, t tregoj pr jetn dhe artin e tij shum gjra, t
cilat nesr nuk do ti prkasin m artit dhe jets s tij, t zhvishet nga arritjet m t
dashura, me shum fisnikri sakrifice dhe me shum pasion shprese. 65 Kshtu do t
shprehej m 1900-tn Anxhelo Conti, nj studiues arti, q ndikoi tek Danuncio me
sugjerime tepr t holla e qndrime tepr bindse.
Nga ana tjetr, A. Berisha sht i mendimit se tek Pasqyrat e Narisit, Koliqi
sublimoi edhe prvojn jetsore, edhe dijen dhe prvojn artistike, duke br n kt
mnyr q kjo vepr t jet zri i thellsis s shpirtit t poetit, i shndrruar n z
artistik. Dhe duke shkruar m tej, studiuesi Hamiti pohon q ajo sht vet biografia
poetike e Koliqit, ndrsa studiuesja Shehri arrin n prfundimin se me strukturn
61
E.S.Lugnani, Gabriele DAnnunzio, Laterza, Bari, 1990, f. 45.

Il critico come artista. Dallestetismo agli ermetici. DAnnunzio, Croce... Bologna, 2006, f. 137.
63
A.N. Berisha, Ernest Koliqi, poet e prozator, Adia, Rom, 1995, f.85.
64
Dh.Shehri, vep. e cit., f. 53.
65
A.Conti, Antologia critica, n Il Fuoco, Oscar Mondadori, Milano, 1967, f. XXXVIII
62
96
kornizore q i ka dhn ktij varianti t biografis s tij poetike, ka mtuar t prfshij

n t gjitha kujtimet, t gjitha prjetimet, gjith jetn, gjith krijimtarin e tij66 dhe nj
biografi poetike i parakupton medoemos kto elemente. Studiuesja tjetr e Koliqit, Laura
Smaqi, v n dukje gjithashtu se Ndrsa n dy vllimet e para Koliqi hulumton dhe jep
artistikisht aspekte t psikologjis shqiptare, te Pasqyrat e Narisit vmendjen e
prqendron te poeti n prgjithsi dhe tek poeti shqiptar n veanti.67
Nj tjetr emr i njohur i kritiks q kishte nj njohje t gjat me Koliqin dhe
veprn e tij, ishte edhe Karl Gurakuqi, i cili sht po ashtu i bindur se kemi t bjm me
njifar bijografije poetike me shtat momente shpirtnore t djaloshit... kujtime rinije,
prvoj e njij jete s shumngjyrshme, hove lirike, turre malli, shpres pr nj ardhmni
ogurmir.68
Pra, elementi autobiografik sht thelbsor n t dy veprat, sepse mbi t ndrtohet e
gjith struktura, e gjith ajo q mund t quhet ngjarje. Por, nga ana tjetr, e dim shum
mir se autobiografia prbashkon shum vepra t letrsis botrore dhe sigurisht q nuk
mund t konsiderohet si nj ndikim i veant nga nj autor i caktuar. Ajo q e bn t
veant pikrisht lidhjen e ktyre dy autobiografive sht poetika, sht fakti se ajo i
kushtohet pikrisht poezis, artit, procesit t krijimit n prgjithsi. M shum se sa me
fakte reale nga jeta sht mbushur me ndjesi t larta, me prjetime nga m t hollat e m
t mprehtat, me kujtime kohsh t shkuara q flasin me at far ka mbetur peng e pr t
cilat ka shum nevoj jo vetm e tashmja, por edhe e ardhmja e largt. Kemi t bjm me
vet artin dhe mnyrn e shprehjes s tij, me trillin poetik q prshkon veprn e nj
shkrimtari e pse jo gjith jetn e tij shpirtrore.
Poeti ndodhet n qendr t ktij krijimi artistik, t cilit i duhet t pasqyrohet her
pas here n mnyr q t shoh fytyrn e tij dhe pastaj t njoh n at reflektim fytyrn e
vrtet t poetit. Dhe n kt mnyr, poeti nuk u l shum vend zrave t tjer, dshiron
t monologoj dhe t prballoj pothuajse i vetm t gjitha nevojat e veta narrative.
66
Dh.Shehri, Koliqi mes malit dhe detit, Onufri, Tiran, 2006, f 82.
L.Smaqi, Zbulimi i vetvetes npasqyr tletrave, Maluka, Tiran, 2009, f. 111.
68
K.Gurakuqi, Ernest Koliqi, Shejzat, 5-6-7-8, 1963 f. 170.
67
97
3.3.1 Uji si pasqyr pr t njohur fytyrn e vrtet
Pasqyrat dhe pasqyrimi duket se jan nj element thelbsor n gjith kt proces

krijimi q shoqron rrugtimet e dy poetve. Danuncio do t rrugtoj npr kanalet e
njohura me gondola t Venecias, e cila do t jet nj pik referimi tepr e rndsishme
pr poetin italian. Venecia paraqitet si nj realitet thellsisht krijues, qytet reliktesh, por
njkohsisht edhe qytet jete, ku ofrohet dhe sht e pranishme lexueshmria e prjetshme
e veprave t mdha t artit... N Venecia sht prcaktuar, t paktn n at moment, pika
e takimit mes artit dhe jets, mbartse e eksperiencave t mjeshtrave antik q e kan
kapur ritmin e metamorfozave t mdha t natyrs duke i br t vetat.69 E poeti mendon
se Venezia sht vendi ideal ku takohen jeta dhe arti, e prandaj marrdhnia e tij me kt
qytet sht e veant. Ai mendon se asnj qytet tjetr n bot ka si Venezia aftsin t
shfaq forcn e jets njerzore n or t caktuara, duke lartsuar dshirat deri n ethe.70
Por ajo q e bn kt qytet t jet i till sht fakti i t qenit nj qytet lagunar
jashtzakonisht trheqsh, e t qenit mbretresh t Adriatikut si e quan Koliqi.
Shkrimtari yn gjithashtu kishte nj lidhje t fort me Venecian, e prandaj ky qytet ujor
merr nj vler edhe m t veant.
Dashuroj Venedikun e thjesht, shkruan Koliqi, dashunoj Venedikun qi zbulova
n nji mngjes qershori, mbas kaq hersh qi e kisha shetitun kryq e trthuer pa u kujtue
pr disa bukuri t veanta t tijat... Dashunoj Venedikun qi njofta tue e shikue, pa avuj
sentimentalizmi, me sy Shqiptari e Shkodrani. Por po n kt shkrim ne do t gjejm
edhe arsyen e ksaj lidhjeje t ngusht dhe kaq dashurore, sipas s cils q n at koh
disa prej shtpijave t mdhaja shkodrane u ban edhe pronare pallatesh ktu n Canal
Grande... Tue i dal prpara me vaporr, prshndes me sy plot mall nji prej atyne
pallateve dikur banes familjesh shkodrane e sot i kaluem n duer t huaja, ku u rrit
69
70
A.M.Mutterle, Venezia, la Grecia, il dottor mistico, n Il Fuoco, f. XVI.

Po aty, f. XIV.
98

nandaja e ime e ku banoi pr do koh em-am.71 I shtuam kto rreshta pr t treguar se
ky qytet sht shum i afrt jo vetm pr Danuncion, por edhe pr Koliqin, pr shijet e
tija prej artisti, e pr mendjen e tij t hapur prej njeriu t qytetruar.
Pr tu kthyer te marrdhnia e Danuncios me kt qytet mund t themi se sht
gjithashtu e veant dhe shum e hershme. Ujrat kan nj karakteristik t veten q
sht pasqyrimi dhe ky sht nj efekt mjaft sugjestionues n syt e poetit. Prandaj ai
krkon gjithnj siprfaqe ujore pr tu pasqyruar, pr t par e pr t njohur veten e tij.
Danuncio sht nga ata poet q plqejn t flasin pr veten dhe pr botn e tyre, e madje
ai do t thoshte edhe se io non so parlare se non di me(un nuk di t flas vese pr
veten ). Kjo e bn t krijoj nj vepr q prshkohet nga ujrat, q ka n qendr nj qytet
ujor ku mund t shihet i pasqyruar gjat gjith rrugtimit t tij si krijues. Ai gjithashtu
krkon ti ngjaj nj miti q ta prfaqsoj, nj miti t denj pr nj poet t till t
dashuruar me veten e me artin e tij, mitin e Narisit. E pr kt ai zgjedh elementin uj,
elementin e domosdoshm dhe t vetmin ku u krijua ky mit, pasqyrn ujore ku mund t
shihet, e prmes s cils t njoh veten e tij t vrtet, e prmes saj fytyrn e veprs s tij
q q po krijohej brenda meje n mnyr t fsheht.
N mitologjin greke Afrdita lindi nga ujrat dhe mori bukurin e tyre, po ashtu
uji sht i pranishm edhe n mitin e Narisit, por, n ndryshim nga t tjert, tek ky mit
uji kryen funksionin e pasqyrs, e cila sht e aft ti tregoj atij bukurin dhe ta bj t
ndrgjegjshm pr t. N kt rast kemi t bjm me nj Naris pozitiv, pasi n rastin
tjetr kemi t bjm me nj Naris negativ, i cili lind dhe vdes n uj, sepse duke i dhn
dashuri vetm vetes s tij, ai nuk e prmbush dot ciklin e jets dhe kthehet srish n
origjin. Danuncio duket se luan rolin e Narisit pozitiv, rolin e mitit t cilit duket se i
ngjan m s miri. I ftuar n pallatin e madh dukal t Venecias pr t folur para turms ai
do t shprehej: sht e nevojshme q nga froni i Doxhve un ti flas auditorit vetm pr
shpirtin tim t dashur, nn vellon e ndonj alegorie joshse dhe me magjin e ndonj
ritmi t bukur muzikor.72 N fund t fundit, e gjith vepra Il Fuoco sht pasqyr e
njohjes me veten me Limmagnifico, si ai plqen ta quaj veten dhe me mnyrn e tij t
t shkruarit dhe t brit art. Nj nga kritikt e njohur italian, E.Raimondi, do t
shkruante: Epifanit e aluinacioneve dhe t gjallris... nuk rrfejn tjetr vese mitin e
Narisit, i cili pr tu zhytyr n rrjedhshmrin e magjepsjeve t veta fantastike, ka nevoj
pr oratorin estetizuese t poetit hero.73
Nga ana tjetr, n veprn e Koliqit ky mit prbn elementin thelbsor, i cili do ta
ndihmoj n procesin e pasqyrimit t vetvetes dhe t njohjes me fytyrn e tij t vrtet.
Pasqyrat e Narisit, gjithashtu, prshkohet nga ujrat, t cilat rrjedhin npr t gjitha
tekstet, duke filluar nga titujt. Elementi i ujit, shkruan studiuesja Shehri, i lidh n mnyr
unazore tekstet e pasqyrave t Narisit. Koliqi fillon me Ujt e pusit t shtpis s tij n
Shkodr dhe kthehet prsri n fund t prozs, pr t mbyllur ciklin, po n kt shtpi e
po n kt qytet me Xhami i dritores sime. Adhurimin pr kt mit autori e shfaq q n
71
E Koliqi, Mengjes n Venedik, f.389.

Il Fuoco, f.19.
73
E.Raimondi, Gabriele Dannunzio, n Storia della letteratura italiana, Garzanti, 1979, f. 67.
72
99
rreshtat e par : Dashunova prralln e Narisit me t tan hovin e gjakut tim

prendveruer. E gjithkund e gjithkah krkojshem pasqyra ku mu pasqyrue. Ai nuk e
fsheh dshirn e tij rinore pr t par veten, pr ta njohur at prmes reflektimit npr
pasqyra, dhe jo vetm ato ujore: Qysh n fmijni dashurova ujnat si t rrjedhshm
ashtu tamullt, valt pasqyruese, siprfaqet kristalore shum trhjekse pr Narizin
andrrtar.
Kshtu, pasqyra e par q sht Ujt e pusit, prmbledh t gjitha pasqyrat e tjera:
ujrat e rrjedhshm t kroit, prroit dhe uterrit, uji i amullt i pusit, valt pasqyruese t
detit si edhe siprfaqet kristalore t pasqyrs dhe t xhamit. Tek t gjitha kto elemente
poeti gjen veten e tij t pasqyruar, gj q do ta ndihmoj t kuptoj gjat gjith procesit
se kush sht ai n t vrtet.
Etimologjikisht fjala Naris ka kuptimin i tulatur, i prgjumur e prandaj ky
Naris i pasqyrave na shfaqet dyshues, plot pasiguri dhe prplasje t brendshme. Por, nga
ana tjetr, kjo nuk do t thot se ai nuk di t analizoj, nuk di t vzhgoj, apo tu jap
zgjidhje prplasjeve t brendshme. Ai kalon nga njra pasqyr n tjetrn, npr shtat
pasqyra me radh duke hulumtuar pr gjetjen e vetvetes dhe krkimi vazhdon derisa t
dal fundi i dyshimeve, derisa t gjej fytyrn e tij t vrtet dhe pikrisht nuj tatij
prroni njofta ndoshta fytyrn time t vrtet do shprehej poeti. Ky element e bn t
ndryshm Narisin e Koliqit nga narizismi i Danuncios dhe miti i tij. Danuncios i plqen
t pasqyrohet, pasi e di se aty do t shoh veten e tij, at q ai plqen m shum, at pr t
ciln shkruan m shum, ai shfaqet si nj Naris i vrtet, i dashuruar thellsisht pas
vetvetes. Kjo mnyr e t shkruarit pr veten e tij, q, fundja prfaqson nj teorem
simbolike do t shpaloset n n hiperbol q projektoi nj narizizm aq t shfrenuar sa
edhe t favorshm, q nuk do t prbnte nj mister, duke kaluar nga njra pasqyr n
tjetrn74.
Danunzio e kishte m se t qart at q do t shihte, nuk krkonte dika m
shum, ai do t gjente me nj siguri t plot fytyrn e madhshtis s artit t tij, nuk
kishte as dyshime e prplasje mendimesh si ndodh tek Koliqi. Por edhe Koliqi kishte nj
periudh n t ciln e mendonte njlloj si Danuncio, mendonte me t njjtin pasion pr
artin e tij poetik: Naris dikur e quajta veten, pse ky emn i hershm mu duk se i
prshtatej poezis seme qi krkonte burime endiresh ku mu pasqyrue. U prira mbi do
pasqyr xixlluese pr me kundrue bukurin e andrrs seme. Kjo do t thot se edhe
Koliqi prqafonte t njjtat ndjenja e vrulle rinore, krkonte t njtat reflektime t
bukuris q i falte mosha, pasioni dhe ndrrat rinore, t cilat nuk do t donte ti humbte,
do t donte tu shijonte bukurin n t gjitha pasqyrat e mundshme, me t njjtn krenari
danunciane.
Por tashm ai nuk e mendon m kshtu, jeta i zbulohet prpara lakuriqe dhe
besimi n ndrrat e bukura i lkundet. Megjithat, n thellsin shpirtit lshon rreze t
pashueshme fytyra e nji hyjneshe: fytyra e Poezis, nuse e shpirtit tim, dhe ky do t
mbetet misioni dhe pasioni i tij i patundur deri n pasqyrat e fundme t jets. Megjithse
Koliqi nuk e adhuron m Narisin si dikur, ai beson se ky mit e ka ndihmuar t kuptoj
74
E.Raimondi, La forma romanzo, n DAnnunzio, Prose di romanzi, f. XXIII.
100
dhe t gjej fytyrn e tij t vrtet, gj q nuk do t ishte aspak e leht pr shkak t viteve
t gjata t kaluara jasht atdheut, t cilin nuk e shkeli m asnjher. Prandaj Koliqin e
shohim gjat gjith veprs n krkim t vazhdueshm, duke kaluar shtat situata t
ndryshme, duke prshkuar shtat pasqyra.
Pasqyrimi i Koliqit nuk ndodh vetm mbi siprfaqe ujore, si ishte pusi, kroi apo
prroi, por edhe mbi siprfaqe t kristalta, si sht pasqyra apo xhami. Gj q pikrisht
ndodh edhe tek Danuncio, i cili pasqyrohet jo vetm ujrave t kanaleve t Venecias,
prmes t cilave udhton gjith kohs mbi varka me rrema, apo mbi ujt e pusit, por edhe
mbi xham e pasqyr. Shohim se pasqyrimi duhet t ndodh jo vetm mbi siprfaqe ujore
t lvizshme e t turbullta, por edhe mbi siprfaqe t ngurta e t palvizshme. Por duket
se vetm uji mund tu rrfej t vrtetn q ata krkojn dhe mund t marrin pasqyrimin
q duan. Dhe kjo sigurisht q do t prbnte nj aspekt t rndsishm, sepse ky
pasqyrim do t marr nj vler simbolike, do t jet nj krkes e fytyrs s shpirtit
npr valt e jets75 do t sqaronte Koliqi n shnimin kushtuar Pasqyrave t Narisit.
Ndrsa studiuesi A.Berisha do t pohonte se n kto tablo refleksionesh Koliqi
deshi ta prjetsoj zrin e thellsis s bots e t shpirtit t vet, t njehsohet me artin si
grishje e mistershme76 e n kt mnyr t tregoj se at q nuk e gjeti n jet, e arriti
nprmjet artit, nprmjet poezis, hyjneshs s shpirtit.
Nj gj sht e sigurt tek t dy poett: ata do t shohin n kt rrugtim fytyrn e
tyre t vrtet dhe pusi sht vendi ku ata kan bindjen se do ta gjejn kt t vrtet.
Pusin e shohim si nj nga elementet q merr nj ngjyrim simbolik, megjithse sht nj
objekt funksional dhe dekorativ pr oborret e shtpive apo pr ambientet e ndryshme t
banimit. Pusi lidhet me nj tradit t mirfillt t qytetrimit italian, t ciln e gjejm t
mbartur edhe n Shkodr, n baz t pohimeve t vazhdueshme t vet Koliqit. Pasqyrimi
pr Danuncion sht i sigurt dhe pusi do t jet vendi q do ti rrfej atij t vrtetn, pa
asnj hije dyshimi: Stelio ndaloi tek pusi... u prkul mbi parvazin e bronzt, duke ndjer
n gjunj relievin e statujave t vogla femrore, dhe dalloi n pasqyrn e thell t shpirtit
reflektimin e vagullt t yjeve t largta. Pr disa aste shpirti i tij u izolua, u b i shurdhr
ndaj zhurmave rrethuese, u bledh i tri n at rreth hijeje... far shikon?... Fytyrn e
t Vrtets u prgjigj mjeshtri77. Mjeshtri i artit t fjals do t shoh aty thellsin e
qenies s tij, shpirtin e fshehur q do ti ngjaj atij uji t palvizshm. Kjo sken do t
prsritet prsri dhe do t jet gruaja q shoqron poetin ajo q do ta krkoj pusin dhe
do t prkulet n t pr t par fytyrn e shpirtit t saj. Dhe pasqyrimi do t jet i njjt
dhe i vrtet, Perdita nuk mund t shoh gj tjetr vese frikn dhe humbjen, realitetin e
saj pr t cilin ishte e bindur prej kohsh, por q asnjher nuk e kishte ndjer kaq pran
dhe kaq t sigurt.
Iu afrua pusit. Sipas mnyrs s saj t menduarit, do gj e veant i ngacmonte
shpirtin, dhe merrte nj fuqi t uditshme jete fatale:... e ajo pasqyr e thell brendshme
q nuk turbullohej m nga hedhja e kovave, ai rrethim i shkurtr i nndheshm q
75
E.Koliqi, Shnim, n Pasqyrat e Narisit, f. 361.

A.N.Berisha, Ernest Koliqi poet e prozator, ADIA, Italia, 1995, f. 87.
77
Il Fuoco, f. 31-32.
76
101
pasqyronte qiellin hyjnor. U prkul mbi grykn e pusit, shikoi fytyrn e saj, shikoi frikn
dhe humbjen e saj...78.
Kjo t bn t mendosh pr pusin, si pr nj objekt tepr t veant, me nj fuqi
pasqyruese shum m t madhe se t pasqyrs apo t xhamit. Duke qen nj rreth i
mbyllur dhe i lart, me gryka t gurta a t mermerta, ku duhet t mbshtetesh pr t ulur
kokn, t ndihmon t shohsh vetm veten dhe qiellin q ndodhet prsipr. Shmang do
lloj pranie tjetr dhe mundson nj pasqyrim krejt t ndryshm, nga ai i pasqyrs, ku
shohim jo vetm veten ton, por edhe do gj tjetr q na rrethon. Kjo e ndihmon poetin
t prqendrohet t fytyra e tij e t kuptoj shpirtin e saj, ashtu si kishte kuptuar shpirtin e
gjith sendeve t natyrs q mbushnin jetn e tij.
Kjo sht edhe bindja q pron Koliqi n pjesn e par t Pasqyrave, Ujt e
pusit. Ai zgjedh pusin e shtpis shkodrane, sepse vetm n at pus ai mund t shoh
veten, n at pus ku e solli Floka nga rrugt e nndheshme, ku rrjedhin ujra shqiptar,
t mbl e t gjall q freskojn andrrat e netve t mija. E poeti yn do t shkruante:
Tue u drejtue nterr me hamendje, shkova deri te pusi, si i ngrehun nga nji fuqi
shortare... ndiejshem tyftajn e freskt qi npr gryk guri t skalitun lshonte uji i thell i
pusit. Kjo do ta bnte at ta ndjente shum pran, e si nj objekt shum t nevojshm pr
tu pasqyruar. Po t kishte pasur mundsin ai do t ishte pasqyruar, sepse ai tashm
sht i bindur se pikrisht n fund t atij pusi do ta gjej fytyrn e shpirtit t tij. Krejt
thellsia qenies s tij buron nga rrugt ujore t nndheshme, ata e ushqyen dhe e solln
n prehrin e nns, prandaj vetm aty mund t gjej t vrtetn dhe n asnj vend tjetr.
Tash e kuptoj se po t mishte dhan mundsija mu pasqyrue nujin atje n fund t
pusit, asi shtegu un do ta kishem ndoshta gjet fytyrn time t vrtet.79
Pra, Koliqi e mendon kt lloj pasqyrimi si mundsin m t sigurt pr t gjetur
identitetin e tij, pr t kuptuat at q sht br viteve t jets, situata t ndryshme dhe
ujrave t ndryshme q rrjedhin ku sht detyruar t pasqyrohet e ku nuk arriti pr asnj
moment t gjente t vrtetn e tij. Por duket se poeti yn nuk beson n do lloj pasqyrimi,
edhe Koliqi si Danunzio nuk beson shum tek pasqyrat, tek ajo far ato projn. I
ndodhur prpara pasqyrs s vjetr shkodrane, poeti deshi t shihte prfytyrimin e tij q
dilte nga fundi i saj, por spata koh me shikue veten. Ma trhoq vrejtjen dishka
tjetr. Trhoqi vmendjen ajo far ruante ajo pasqyr e vjetr, me do avuj t
zbardhukt q i a mjegullojshin fundet e mistershme. Bukurija e zbet e jets
shkodrane t dikurshme mbet e robnueme navujt e nji pasqyre s vjetr, ku un sdeshta
mu pasqyrue.80 Prandaj Koliqi nuk besonte m n at pasqyrim e n at pasqyr q
ruante vetm fytyrat e vjetra zotnij e zoja t kohs qi u fik, sepse ajo nuk mund ti
ofronte pr asnj ast mundsin e pasqyrimit t fytyrs s tij t re, q kishte ndryshuar
rrnjsisht e q shkonte prtej murit t shtpis dhe lumit t qytetit. Kshtu q poeti nuk
pranoi t pasqyrohej e prandaj nuk e deshi as pranin e asaj pasqyre t vjetr.
78
Po aty, f.188.
Pasqyrat e Narisit, f. 322.
80
Po aty, f.327.
79
102
Nj sken t till e gjejm po kshtu tek Danuncio, i cili gjithashtu nuk e do pranin e
pasqyrs, duke shmangur n kt mnyr edhe pasqyrimin e saj. Prmes historis s
konteshs Radiana ai refuzon reflektimin n pasqyr; duke qen gruaja m e lart e
aristokracis vjeneze dhe gruaja m e bukur mbi tok, ajo nuk mund t pranoj t shoh
dekadencn e saj, shprbrjen e bukuris s saj, ajo preferon t mbetet e till, si e kan
njohur t gjith n rinin e saj e prandaj thuhet se n shtpi nuk ka asnj pasqyr dhe se
ajo e ka harruar fytyrn e saj.81
Pra, pasqyra mbetet nj element pasqyrimi q, megjithse prmendet dhe
rreshtohet mes t tjerave, nuk plqehet dhe nuk pranohet si zgjedhje. Nga sa shihet,
pasqyrimi mbi ujra mbetet m i plqyeri pr poett. Ujrat jan ato q rrjedhin burimeve
t nndheshme dhe ushqejn limfen e nntoks, ujrat jan si gjaku q vrshon damarve
me fuqin e nj lumi t pashtershm pr tu dhn jet brezave t njpasnjshm. Prandaj
poett dhe arti i tyre do t mbeten gjithmon t reflektuar n fytyra brezash, t cilt do ti
transmetojn mot pas moti.
3.3.2. Natyra si komunikim i brendshm dhe sugjestionues
pr ndjeshmrin e shqisave
N t dy veprat Il Fuoco dhe Pasqyrat e Narisit, t cilave do tu referohemi pr
t realizuar kt prqasje, do t gjenim pasazhe t tra me prshkrime t hollsishme dhe
mjaft elegante, t krijuara prmes ritmit t brendshm t nj poezie ndjenjash dhe nj
harmonie shqisash. Do t gjenim paragraf t tr ku mnyra e t shkruarit sht shum
poetike dhe ndjesia e prshkrimit sht pothuajse marramendse. Tek t gjith njerzit
shqisat transmetojn mesazhe nga m t larmishmet q mund t interpretohen me reagime
t menjhershme ose jo, me lvizje e me sjellje individuale, t cilat gjithsesi do t
prbnin prditshmrin apo edhe veantin e do ekzistence.
Ndrsa tek nj poet nuk do t ndodhte e njjta gj, mesazhi do t ishte shum m i
komplikuar, sepse do t prjetohej n nj tjetr form, do t interpretohej me nj tjetr
llogjik, me llogjikn e nj tjetr shqise, q sht e vetme pr llojin e shkrimtarve dhe q
sht ajo e t krijuarit, e t brit art. Kshtu pr shembull, t dgjuarit do t ishte shum
m tepr se nj shqis, do t ishte shum m tepr se nj tingull q prohet npr ajr, do
t ishte pa dyshim dika q qndron prtej materialitetit t atij tingulli. Kemi t bjm me
nj shqis q ci permette le percezioni impossibili e d significato profondo ai piccoli
fatti82 (na lejon perceptime t pamundura dhe i jep kuptim t thell edhe gjrave t
vogla). Ndjeshmria n kt rast sht shum m e lart, prshkrimet jan edhe m t
dendura, e prandaj reflektimet e brendshme jan edhe m t thella. Shqisat e tua jan aq
t mprehta, shkruan Danuncio che godendo delle apparenze penetrano fin nel pi
profondo e incontrano il mistero e ne rabbrividiscono (sa vetm duke shijuar paraqitjen
e jashtme deprtojn aq thell sa e gjejn misterin dhe drithrohen) .
81
82
Il Fuoco, f. 123.
G.Oliva, vep e cituar, f. 9.
103
E n kt mnyr, duket se e mendon edhe Koliqi, i cili, i ndodhur para nj cope

muri, para nj lnde t pashpirt mendon: far mysteri t gjall ndrynte ajo cop muri?
E jo ve ajo, por t gjitha t gjitha sendet mu duken t prdredhuna prmbrenda nga nji
deshir rrfimi, nga nji nevoj urdhnore rrfimi t fundm. Gjat shfletimeve t
vazhdueshme t dy veprave, ky element prbn pa dyshim nj aspekt t rndsishm. T
gjitha gjrat, shprehet Danuncio q ngjanin si pa shpirt, tani kishin nj frymmarrje t
thell, nj shpirt t ndjeshm, nj dshir pr t treguar. Dhe impulsi i par dhe m
sugjestionues mbetet natyra dhe elementt e saj.
Kontakti me natyrn do t shkaktonte n shpirtin poetik nj ngacmim edhe m t
madh nga ai q mund t shkaktonte vet prania e elementit njeri. E vet Koliqi do t
shprehej pr Danuncion n nj nga shkrimet e tij n revistn Shenjzat: Ai me ndijime t
strholla dridhet e derdhet n val t jets natyrore qi e rrethon. Gjithshka i plqen, n
gjithshkafen gjen andje. Pamjet ndrrojse n vallim t stinve i a mbushin shpirtin me
knaquni. Guri, druni, toka, rana, uji kan nji jet t msheft dhe ai don t deprtoj n
t... E don me gjet mjetin shprehs pr tia kumtue edhe tjervet ndjenjat e gjalla t
veta....83 E prmes ktij procesi krijimi shkrimtari do t kuptonte veten e tij, do t
kuptonte thellsin e ndjeshmris dhe efektin q ajo do t shkaktonte n t gjith veprn.
Nga vepra Il Fuoco citojm disa nga rreshtat, ku bien n sy prshkrimet mjaft poetike t
cilat lidhen me natyrn e nj ambienti t caktuar, thuajse sht vet poezia e shtrir n
proz:
Uno straordinario silenzio occupava il coltile deserto. La ricchezza delle alte mura
scolpite riposava met nellombra, met nella luce; le cinque mitre della Basilica
superavano la chiostra leggiere quanto le nuvole nivee che facevano apparire pi
azzurro il cielo come fan pi verde la foglia i fiori del gelsomino84.
sht nj prshkrim poetik q prmban t gjith elementet e mundshme t
natyrs. Elemente fare t zakonshme e t prditshme q marrin nj ngarkes emocionale
tejet t lart. T duket sikur nj imazh t till, pothuajse t ngjashm e ke par diku tjetr
m par. Nj prshkrim t till poetik e gjjm edhe tek Pasqyrat e Narisit e m sakt
tek Xhami i dritores sime.:
Oborri me vullaj, diku n diell, diku n hije, tjegullat e pullazeve, kumbanarja e
lume n kalthri, qielli dashunisht i prirun mbi qytet mu gitshin aq tafrm sa me i kujtue
t piksuem n shpirt tim e njiherit t largt, t bredhun n nji largsi t madhnueshme,
shkrue n nji qiell fantazmagorik.85
Pjest duken shum t ngjashme n prmbajtje dhe pr pasoj edhe n elementet
prbrse. Ky prshkrim, me nota t larta poetike, ka n qendr nj ambient shtpie t
kufizuar q sht oborri apo il cortile, n gjuhn e Danuncios. Vendndodhja e poetit n
kt mjedis apo edhe prshkrimet e tij nuk jan aspak t rastsishme, oborri sht nj nga
83
E Koliqi, Njiqindvjetori i lindjes s Gabriele DAnnuncio-s, Shenjzat, nr. 3-4, 1963 f. 127.
G.DAnnunzio, Il fuoco, Oscar Mondadori, Milano, 1967, f. 188 ( Nj heshtje e jashtzakonshme
sundonte kopshtin e shkretuar. Pasuria e mureve t larta t gdhendura prehej gjysma n hije, gjysma n
drit; pes ..... e kishs ia kalonin atij rrethimi t thjesht sa ret e bardha q e bnin qiellin t dukej edhe
m t kaltr si e bjn edhe m t gjelbr gjethen lulet e xhelsominit)
85
84
104
elementet e rndsishme t poetikave t t dy shkrimtarve, e do t prbnte nj analiz

m vete pr vet shtrirjen e gjr t tij n shum prej veprave dhe sidomos pr lidhjen e
ngusht me at far prfaqson ky ambient i ngusht e familjar. Ve ksaj, kto oborre
ndodhen n t njjtin pozicion, diku n diell, diku n hije e ndrkaq edhe tek Danuncio
sht met nellombra, met nella luce. Q aty shihet fare qart kumbanarja e lume e
Kishs s Madhe t Shkodrs s Koliqit q ngrihej drejt kaltrsis, e po ashtu tek
Danuncio le cinque mitre della Basilica ngriheshin sa edhe ret e bardha, duke sjell
nj t prbashkt tjetr q sht qielli i kthjellt. Nuk mund t mungonte n kt bashksi
elementesh natyrore edhe lulja, e cila do t prmbushte kuadrin m normal t nj oborri
shtpie, nj lule q do t ishte xhelsomini i Danuncios dhe nga ana tjetr do t ishin
vullajt e oborrit t Koliqit, vendi i sistemuar ku mbidheshin lulet e oborreve t hershme.
Duke vazhduar m tej e duke kaluar nga njra faqe n tjetrn, do t gjejm
prsri, prshkrime po kaq t detajuara e kaq poetike sa duket sikur synojn t prekin
thellsisht ndjeshmrin e shpirtit t tyre, duke e krkuar at lloj emocioni n do element
t pranishm, n do element sado t zakonshm, duke u mjaftuar vetm me ndjesin e
ekzistencs s tyre dhe duke e shprehur pothuajse n t njjtn form. Duke shtitur
npr viln e pabanuar, Danuncio dhe shoqruesja e tij mprehin shqisn e t dgjuarit
dhe ndjejn se nuk jan t vetm n at vil me oborr t shkretuar:
La villa Barbariga apparve sola e desolata in mezzo al suo giardino nudo...
Entrarono... Udirono il suono dei passi sul marmo che li rispecchiava, leco delle volte
istoriate, il gemito delle porte che saprivano e si richiudevano, la voce tediosa che
risvegliava le memorie. 86
Diku tjetr, prsri, prshkruhet ndjesia e uditshme e pranis s disa elementeve
t cilt edhe pse realisht jan fare t padukshm, pr poetin ata shndrrohen n dika t
rndsishme, q prekin ndjeshmrit e q pr m tepr ushqejn n mnyr t veant
trillin e tij poetik. Ktu shfaqet qart edhe tendenca e tij e vazhdueshme pr t shkuar
prtej pamjes s jashtme t gjrave pr tu dhn atyre nj kuptim, nj frymmarrje jete,
pr t njohur tek e fundit mendimet e natyrs. 87 Dhe kt e arrin n nj qetsi t plot, e
arrin vetm ather kur ambiente sht i zhveshur nga do lloj pranie tjetr, nga do lloj
frymmarrje tjetr. Aty duhet t jet vetm ai dhe natyra, n mnyr q ta ndjej si
bashkbiseduesen e tij t vetme, n mnyr q t kap t gjitha format e shfaqjes dhe
shprehsis s saj.
Ella spiava i vapori leggeri che sorgevano dal limite della laguna muta e
parevano avvicinarlesi in aspetto di messaggi furtivi. Ella ascoltava intentissima nel
silenzio da lei medesima generato i pi tenui rumori; e il soffio del vento fuggevole nei
suoi orti rari aveva per lei un prolungamento musicale fuor delle chiostre. Una specie di
86
Il Fuoco, f. 201 (Vila Barbariga duket e vetmuar dhe e shkret n mesin e oborrit t saj t zhveshur...
Hyn... Dgjuan tingullin e hapave mbi mermerin q i pasqyronte, jehonn e fytyrave t historis, gjmimin
e dyerve q hapeshin e mbylleshin, zrin e lodhshem q rizgjonte kujtimet).
87
G.Oliva, DAnnunzio prozatore, n Linnocente, Newton, Milano, 1995, f. 5.
105
stupore si raccoglieva intorno ai solinghi alberi prigionieri... Tutte le cose avevano un

eloquenza profonda...88
T njjtn gj, n t njjtn mnyr, do ta ndjente edhe Koliqi, edhe ai do t
rrethohej nga nj sr elementesh q do ta shoqronin npr shtitjen e tij t heshtur n
oborrin e shtpis. N qetsin q kishte pllakosur gjithandej, ai me ndjeshmrin e tij do
t prekte t paprekshmen dhe t padukshmen. Koliqi ashtu si edhe Danunzio mson ti
njoh gjrat n thellsin e tyre, duke qndruar n mes t elementeve t natyrs ai mson
ti ndjej deri n thellsin e frymmarrjes e mson ti kuptoj n t gjitha format e
shndrrimit t tyre. Nj nga studiuesit e Koliqit, kritiku G. Gradilone, trheq vmendjen
n kt karakteristik t shkrimtarit q vjen e prsoset gjithnj e m shum dhe mes t
tjerash shpreh mendimin se Koliqi ... jep prova pr aftsit e tij t rafinuara e tepr t
holla prej artisti, i cili megjithse kishte shkruar ese edhe m prpara, ktu i shpalos n
tr shklqimin e tyre (ndonjher edhe n mnyr t dshpruar, por gjithmon
dokumente kuptimplota n nivelin gjuhsor) dhe na i rrfen si mjete t prshtatshme pr
t prcaktuar n mnyrn m t mir nj koncept, nj ndjenj, nj prshtypje....89
N kt mnyr dhe me kto mjete, Koliqi arrin t na proj ndjesin q
shkakton dhe perceptimin q prcjell errsira e kopshtit t shtpis n Ujt e pusit:
Mbaj mend nji nat kah gjymsa e majit. Nji nat pa hn. Shkodrn e kishte
mbulue ane knd errsija, nji errsi e rrast qi nuk lente me pa nji pllamb para vetes.
Oborri i shtps kishte humb si i mbytun n fundet e nji deti n ngjyr karaboje me gjith
manda, me bli shatorr e me tand. At errsi e dendsonte edhe m tepr heshtimi q
mbshtiellte gjithshkafen si n nji mbuloj t murrme. Errza gjethesh e bimsh gufuese,
mbi t cilat zotonte fryma nxitse e lulemustakut, rritshin si pezull n paluejtsi
tajris...90
Koliqi duket sikur krkon dika tjetr prtej asaj q kap shikimi, prtej asaj q
prohet n nj pamje t par. Shpirti im, thot Koliqi, krkon nj shteg nga ku t
deprtoj n zemrat e tyre t ndryme. Ata jan gjithmon aty, sa her q ai largohet dhe
kthehet n vendin e tij, pr ti mbushur shpirtin e pr ta shoqruar n at vrdallosje t
heshtur mendimesh:
Ndiejshem n terr pranin e drujvet me deg t rrfatuna mbi oborr, npr t
cilat i krthndezt qarkullonte tharmi i prendvers; ndiejshem frymmarrjen t gjetheve
t rij; ndiejshem haren e ndrydhun t kokrrave q rriteshin t strukuni n njomsinn e
gjethet edhe lvitjen e pazashme n zemr t pemve t langut qi amblsohej e shndrohej
n musht; ndiejshem tyftajn e freskt qi npr gryk guri t skalitun lshonte uji i pusit.
Me pa nuk shifshim kurrnjisend.91
88
Po aty, f. 40 ( ajo vzhgonte avujt e lht q dilnin nga kufiri i laguns s heshtur e dukeshin sikur i
afroheshin n formn e mesazheve t vjedhura. Ajo dgjonte me shum vmendje n heshtjen e krijuar nga
vet jo edhe zhurmat m delikate. Pshprima e ers kalimtare npr kopshtet e saj t rralla prbnte pr t
nj zgjatim muzikor q shkonte jasht do rrethimi. Nj lloj habie mbshtillte pemt e vetmuar t
burgosura... t gjitha gjrat kishin nj elokuenc t thell...).
89
G.Gradilone, Lopera letteraria di Ernest Koliqi, vep e cit, f. 253.
90
Pasqyrat e Narisit , f. 317.
91
Po aty, f. 319.
106
Koliqi ndjehet tepr i prfshir n at ambient natyror, madje shkon m tej duke e
menduar veten si pjestar t atij ambienti, pasi vetm n kt myr ai mund t dgjoj
realisht zrat e tyre t brendshm e mund t kuptoj mendimet e tyre. Ai ndodhet
realisht i rrethuar nga ato element, nga pemt, nga gjethet, kokrrat e gryka e gurt e
pusit, ato jan aty n oborr dhe ai nuk mund ti shikoj, vetm mund t ndjej secilin prej
tyre. Sepse poeti yn e kishte kuptuar tashm se dishka lviztte edhe n zemr t thell
tatyne sendeve q shtroheshin aty, pa lvizur, para shikimit t tij. Ai mund ti ndjej jo
vetm si prani, por edhe si qnie q projn nj bot t thell e q flasin prmes nj
gjuhe t brendshme. Dhe gjuhn e tyre poeti e dgjon nga t gjitha ant, ndiesit q
projn ia mbushin shpirtin: Vrullsija e prshtypjeve, tepr t gjalla, qe tue ma marr
frymn. Sdijta si ta shfryej ndryshe plotnin e ndjesive, qi m grafullojshin me hov t
madh.
Duke krkuar nj bindje m t thell krkojm prsri e dallojm rreshta t tjer
ku shpirti merr prsri t njjtin ushqim dhe gjen t njjtn prehje natyrore. Kjo bot e
brendshme e natyrs ndjehet aty jo vetm natn, n terr ku me pa nuk shifshim
kurrnjisend, por edhe n mjesin e dits kur zri vjen nga gjini i msheft i zabeleve.
Poeti prpiqet t prfshihet n kt harmonizim elementesh natyrore e t marr pjes n
kt komunikim t jashtm dhe t brendshm, duke mprehur prsri shqisn e t dgjuarit
dhe t shijuarit n mnyr artistike:
U nde mbi ne heshtija e mjesit t dits. Nji paq i paluejshm mbretnonte mbi gur
e mbi bimsi. Gjethnaja e lisavet nuk lvitte asnj grim. Shkulma erzash t breshta
endeshin t leht najr t praruam. Zane t kndiruna delshin nga gjini i msheft i
zabeleve: shamtima ufrash, zukam bletsh e anzash... E vala e kangs s panumr t
kungallave ngjitej e zbritej pa kurrnji ndalim si tallaz kumbuer.92
Pra, n kt mnyr kuptojm se ajo q sht e veant pr dy shkrimtart sht
njohja e aftsive perceptuese n lidhje me do element, sado i parndsishm qoft ai,
njohja me efektin sugjestionues q ata mund t shkaktojn tek nj bot shpirtrore e
ngarkuar me emocion, si sht ajo e nj shkrimtari. E kjo do t thot deri diku t njohsh
veten dhe thellsin e ndjeshmris s shqissh tnde, t njohsh se deri ku mund t
deprtosh me shqisn tnde t krijimit e t formosh marrdhnie ndikimi me secilin nga
elementet e natyrs q shoqron n aste t caktuara jete ekzistencn tnde. E prtej ktij
arsyetimi, q buron mbase edhe nga fakti i t shkruarit nj lloj biografie poetike, mund t
shtojm edhe nj aspekt tjetr t prbashkt t t gjitha elementeve q shfaq kjo natyr
kaq e ndjer. Ajo sht sugjestionuese jo vetm pr shkak t asaj q paraqet n dukje,
prve t asaj q prohet n nj kontakt t par me secilin prej prbrsve dhe formave
t shfaqjes s tyre, por kryesisht pr shkak t asaj q ata prmbajn n brendsin e tyre,
e pr ta thn si Koliqi, pr shkak t asaj q zbulojn nga gjini i msheft i gjrave,
sepse nga ana tjetr pr ta thn si Danuncio tutte le cose avevano un eloquenza
profonda (t gjitha gjrat kishin nj forc t madhe shprehse). Kt shprehje t
brendshme q vjen nga shpirti i gjrave mund ta dgjojn vetm shkrimtart, sepse vetm
ata mund ta njohin gjuhn e tyre t fsheht.
92
Po aty, f. 335.
107
E n kt pik kuptohet fare mir se kemi t bjm me nj teori moderne t

prbashkt, me nj mnyr t ndjeri e t perceptuari thuajse t njjt. Poetve nuk u
intereson aspak objekti n vetvete, objekti si dika materiale q prbn nj sken natyrore
t caktuar. Pr prozatorin modern ka rndsi vetm shpirtzimi i tyre, ajo far ato
projn nga brendsia e shpirtit, pra epifanizimi i tyre. Shpirti im, shkruan Koliqi
krkon nji shteg me deprtue n zemr t ndryme t tyne pr me gjetun n t at nye
qensuer qi, po u zgjidh, fal sekretin e bukuris. Pra duket se bukuria tashm gjendet n
brendsin e sendeve, n misterin q ata ruajn n nj shpirt q mund ta ndjejn mbase
vetm poett. Duke krkuar gjithnj deprtimin n botn e brendshme t njerzve, n
mnyrat e tyre t sjellurit dhe t jetuarit, ata tashm e bjn at edhe me natyrn, pasi
natyra mbase sht vendi m i mir, pr t gjetur nj prehje t sigurt, burimi m i kthjellt
pr nj harmonizim t prsosur shqisash dhe pr rrjedhoj nxits pr nj aftsi shprehse
edhe m t ndjer.
T ndjek impulsin e zemrs sime, ti bindem instiktit tim, t dgjoj tek vetja
zrin e natyrs: ja ligji im suprem!93 do t shprehej Danuncio n po kt vepr. Kjo do
t ishte diviza e tij e t brit art, gj q nuk do t sihte shum m e ndryshme se ajo e
Koliqit, i cili gjithashtu dashuron lirin q then do cak t padrejt, ndiesit e forta e t
hapta e adhuron qiellat e lira, shqipet fluturuese.
3.3.2.1. Melograno (shega) dhe lisi si metamorfoz e trupit dhe e shpirtit
Nj tjetr procedim artistik, q e shohim t pranishm tek t dy shkrimtart e q
prbn nj element t prozs moderne, sht edhe metamorfoza e trupit dhe e shpirtit. Ky
lloj shndrrimi, sipas nj kushti t vetkuptuar, duhej t ndodhte vetm me elementet e
natyrs, kjo mbase edhe pr shkak t nj lidhje t jashtzakonshme q krijuan poett me
at lloj panorame thellsisht sugjestionuese pr ndjesit e shqisave. Dhe, sipas
Danuncios, kjo sht nj krkes e brendshme e shpirtit, e prandaj sht e rndsishme q
t mund t krijojm nj lidhje ideale mes shpirtit ton dhe nj dikaje toksore, n
mnyr q pak nga pak kjo duke u prthithur nga esenca jon dhe duke u lartsuar n
iluzionin ton na shfaqet pothuajse prfaqsuese e pashmangshmrive tona t panjohura
dhe merr nj pamje misteri, duke u shfaqur n disa rrethana t jets ton.94
Duket se ky shndrrim i dshiruar nuk ndodh thjesht pr arsye poetike, si mund
t ndodh n nj vepr letrare, por pr nj ringjallje t brendshme, pr nj impuls t ri q i
nevojitet trupit e shpirtit. Poeti sht i till, q i duhet t ndjej freskin e origjins deri n
plac, deri n gjak q t mund ta prjetoj, ta kuptoj e tua trasmetoj at gjith t tjerve
me t njjtn vrtetsi t origjins. E pr t realizuar kt, poeti ka nevoj pikrisht pr
kt lloj metamorfoze, pr kt lloj sekreti, i cili sipas teoris danunziane ndihmon pr
ti dhn nj pjes t freskis s origjins, shpirtit ton pak t thar.Ky sht sekreti
poetik q zbulon edhe Koliqi, sht metamorfoza natyrore q trheq vmendjen e poetit
93
94
Po aty.
Il fuoco, f. 14.
108
dhe kthehet n nj procedim t rndsishm poetik, e n nj tjetr karakteristik t stilit

koliqian.
Natyra e vendit t tij sht faktori thelbsor q i dikton nga brenda nji gazmim t
uditshm dhe i derdh n gjak nji freski t panjoftun, t njjtn freski q krkon edhe
Danuncio pr shpirtin njerzor pak t thar. Koliqit i duhet t gjej rinin e amshueme t
gjakut strgjyshuer, prendvern e pasosme qi lulzon n thellsit e racs arbnore.95 Ai ka
nevoj t shndrrohet, t prjetoj t njjtn metamorfoz natyrore n mnyr q t marr
nj energji t re, nj fytyr t re t gjall, plot ngjyra dhe drit-hije, q t ngacmoj t
gjitha shqisat e t gjej identitetin e tij shpirtror. Toka me aftsin e saj rigjeneruese
sht ajo q pron forc, q i zhvillon dhe i prtrin rrnjt, nga ku burojn me nj
freski t prjetshme pemt e lulet e frutat e do lnd tjetr q i prket natyrs s
prjetshme. Lshoju n parzm t toks shqiptare... po deshte mu fuqisue n trup e n
shpirt, do t vazhdonte Koliqi, pasi vetm aty mund t gjenden rrnjt e tija t origjins,
vetm q aty mund t buroj arti i tij i vrtet.
T njjtn ide pron edhe Danuncio n lidhje me kt lloj simboli mutarmi...
nellalbero eretto che assorbe con le radici gli invisibili fermenti sotterranei (t
shndrrohem ... n pemn q thith me rrnj enzimat e padukshme t nntoks). Kjo do
t thot sipas Danuncio q ne non obbediamo se non alle leggi inscritte nella nostra
sostanza (i bindemi vetm ligjeve t prmbajtjes son), ligjeve t natyrs ton, t palcs
son. Dhe natyra do t bhet faktori i rndsishm q t ndihmoj poetikat e tyre n kt
proces identifikimi, duke u ofruar atyre mundsin e shndrrimit n nj nga elementt e
saj m prfaqsues.
Secili prej tyre do t zgjidhte nga nj lloj peme, pem n t ciln do t mund t
gjenin dika nga vetja e tyre, dika q do t ishte e prbashkt me simbolikn q
mishron. Ata mendojn se pema sht elementi m i prshtatshm e m i denj pr t
prfaqsuar figurn e nj poeti, sht elementi m solid e m i qndrueshm, ku secili
prej tyre gjen ambiencien dhe energjin e nj jete q do t shkonte prtej njerzores.
Danuncio e ndjen t nevojshm kt prjetim, kt metamorfoz pagane, sepse kjo do ta
lejonte t krijonte nj komunikim t vazhdueshm me dika q i ka rrnjt thell n tok
e prandaj do t shprehej i sigurt: E kam provuar se far e mire na vjen ne nga
komunikimi i vazhdueshm me dika toksore. Duhet q shpirti yn, her pas here, t
bhet i ngjashm me at t nimfs s pyllit, n mnyr q t ndjej brenda vetes
qarkullimin e energjis s freskt t pems me t ciln jeton.96 Shpirti danuncion krkon
ti ngjaj amadriadit, prndryshe secils prej nimfave t pyllit, t cilat lindin dhe vdesin
me pemn pr t ciln jan sakrifikuar e veanrisht me lisin. Madje ai sht i bindur se
poett mund ti ndjejn e possano udire il palpito delle Amadriadi e il respiro di Pan
(mund t dgjojn pulsin e Amadriadeve dhe frymmarrjen e Pan-it).
Pema e paraplqyer e Danuncios sht shega e sidomos fruti i saj, me t cilin
mendon se sht i lidhur n mnyr t pazgjidhshme, e pr kt e zgjedh edhe si
emblem. Madje, poeti shkon edhe m tej e mendon se, po t kishte jetuar n kohn kur
95
96
Nji uterr n Herveti, n Pasqyrat e Narisit, f. 348.

Il Fuoco, f. 14
109
njerzit zhvarrosn mermeret greke e s bashku me ta gjetn edhe rrnjt e prrallave

antike, asnj piktor nuk do t kishte mundur ta pikturonte pa i vn n dor molln e
ndaluar. Kshtu shega do t prfaqsonte nj simbol t pandar nga poeti; ta ndash do t
thot ti heqsh atij nj pjes t gjall t qenies sepse n imagjinatn e tij pagane fruti do
t ishte lidhur pas krahut njerzor, ashtu si lidhet pas degs s tij natyrore.
Kaq e fort dhe kaq e nevojshme ishte lidhja shpirtrore me kt frut, saq, edhe
pas vdekjes, poeti dshironte t nderohej n formn e ktij fruti, e prandaj duke iu
drejtuar t gjith atyre q e lexojn ai shprehet: per ju dhe pr ata q m duan, un kam
prtrir n t vrtet nj mit antik, duke u shndrruar, me nj mnyr ideale e t
kuptimt, n nj form t Natyrs s prjetshme.97
Pothuajse n kt form dhe me t njjtin prkushtim e me t njjtn bindje t
thell, Koliqi krijon marrdhnien e tij t veant me natyrn, e veanrisht me natyrn e
vendit t tij. Besimi i tij pagan tashm sht shtrir gjrsisht n vepr dhe prmes ksaj
lloj energjie poeti pron artin e tij. Mrekullija bimore e metamorfozave pagane m
pushtoi gjithunji. Paganizmi i pyllit ngadhnjente n mue. Pr nji as e ndjeva veten
bim, land, bre...,98 do t thoshte Koliqi i mbrthyer i tri n at magji shndrruese q
do ti jepte veprs s tij nj frymmrrje t re. Nj ritm e nj ngjyr q ngjan me at
danunciane. Nga nj lexim i vmendshm do t kuptonim se sht pikrisht pylli me
nimfat e tij q do t pushtojn trupin e shpirtin e poetit, se sht ky ambient i gjelbr, kjo
mrekulli bimore q do ti nxis dshirn e nj metamorfoze e cila do ta bj t ndjehet
krejttsisht t ndryshm. Dhe ai do t ndjehet nj tjetr qenie e gjall, q mund t
komunikoj tashm jo vetm me njerzit, por edhe me natyrn e prjetshme, sepse ajo do
ti jap forc e energji prtej asaj njerzores.
Koliqi zgjedh lisin si emblem, si nj mit t vjetr, me t cilin mund t
identifikohet. Ai e ndjen veten lis malesh shqiptare dhe fillon ta prjetoj kt me gjith
qenien Erna t papritura m rrethuen e m shkundn. Majat e mija t blerta u valviten
n qiell shqiptar. Langjet e dheut shqiptar u ngjiten e rrshqiten gjat mishit tim. Isha
pjes e pandame e shkambit arbnuer. Kjo metamorfoz e bn t shtrij rrnjt n thellsi
e t ndjej t gjall ushqimin e toks, t ndjej ngrohtsin e ujrave q rrjedhin e i lagin
rrnjt.
Por, megjithse kjo ndodhi vetm pr nj ast, poetit iu duk se ngjati sa krejt jeta, iu
duk se edhe ai jetoi jetn e lisit, jetoi at q ishte e prjetshme brenda ekzistencs s tij.
Kt prjetim e ndjen t nevojshm pr botn e tij shpirtrore e sidomos pr artin e tij, e
prandaj krkon ti kthehet e ta jetoj srish. E rishtas un ndjeva nji freski t panjoftun
tue mu derdhun n gjak. Paganizmi bimuer i pyllit m pushtoi edhe nji her. U bana pre
e bindun e shortis prendverore; u shndrrova n bim e n gur.... Tashm metamorfoza
ndodh prsri, por poeti nuk merr m t njjtn form, duket se pr t nuk ka rndsi
forma q mbetet, ka rndsi prmbajtja, lulzimi dhe ringjallja, ajo q prjeton si
asnjher n jet.
97
98
Po aty, f. 15.
Nji uterr n Helveti, f. 347.
110
Poeti shqiptar mund t jet edhe bim, edhe gur, edhe lis, mjafton t jet nj
element i prjetshm i natyrs, nj element q rilind e q sht simbol i jets dhe i ritmit.
Shqisat, q vazhdojn t jen i vetmi mjet zbulimi i bots, shprehet kritiku E.Gianola, nuk
i njohin m ndrlikimet mendore t erotizmit dhe t estetizmit, por jan trsisht t
hapur pr t ndjer aromat, shijet, zhurmat e trupit t madh t gjallruar nga natyra.99
Imazhi i pems q lulzon prshkon jo vetm veprn Il Fuoco t Danuncios, por
edhe Il Piacere apo Il Trionfo della morte, gj q do t thot se sht nj nga simbolet m
t dashura t tij, q do t thot q sht pasqyrimi i nj tentative pr t bashkuar njeriun
dhe natyrn n nj ndrr bukurie t pandrprer. Dhe poeti nn sundimin e shqisave do
ta perceptonte n kt mnyr: ai merrte frym npr deg e prplitej n ta dhe i kishte
t gjitha shqisat e dominuara nga ajo knaqsi, bashkimi i jets s tij me jetn e pems u
b edhe m i ngusht... E gjith ajo bot u b e vrtet pr t. N mbrmjen e purpurt t
vjeshts ai shndrrohet sipas instiktit t gjakut t tij100 apo n nj faqe tjetr ...pema
sht n astin e saj m delikat kur ndjeshmria e saj rizgjohet n drejtim t sythave q
fryhen e duken thuajse po elin... do deg n ajr sht e gjall ashtu si arteria n
krah...101
3.3.2.2. Kopshti si i vetmi element biografik dhe simbolik i vazhdueshm
gjat gjith krijimtaris
Nga t gjitha pjest q sollm pr t ilustruar komunikimin me natyrn, na ra n
sy nj element i prbashkt, q shkaktonte nj ngarkes t madhe emocionale dhe mbartte
pashmangshrisht nj tjetr ngarkes t llojit simbolik, q sht kopshti. Ky element
ngjall nj interes jo t vogl, pr faktin e t qenit nj element q prshkon t dy veprat
dhe jo vetm, por n vazhdimsi gjith krijimtarin e tyre. Kjo t bn t reflektosh se
prse duhet t zgjidhnin pikrisht kopshtin mes gjith atyre simbolikave q mund t
gjenin pr t pruar mesazhe ndjenjash apo edhe qoft edhe leksione stili. Por ktu duhet
t kishte nj lidhje personale, nj element biografik q do ta bnte t pashmangshm nga
bota e tyre poetike.
Kopshti sht mbase ndr elementet dhe temat m t hershme q prshkojn
krijimtarin artistike. sht ndr imazhet m komplekse t natyrs, ndr m interpretueset
dhe me sugjestionueset, pr vet faktin e nj larmie t jashtzkonshme elementesh
pjesmarrse e pr m tepr pr vet simbolikn q prfaqson. hapsira dhe skenare
karakteristike si sht kopshti do t prbnin n letrsi katalizuesin e krijimeve t
mdha narrative102. Temat letrare duke qen elemente t nj imagjinate t prhapur dhe
vazhdimisht t pasuruar shfaqin nj prbrje polisemike q e bjn t lvizshme,
99
E.Gianola, Letteratura italiana, storia e antologjia, Librex, Milano, 1992, f. 68.

E. Raimondi, Gabriele DAnnunzio, n Cecchi, Sapegno, Storia della letteratura italiana. Il Novecento,
Garzanti, Itali, 1969, f. 45.
101
Po aty, f. 49.
102
G.Guillen, vep e cituar, f. 276.
100
111

shumformshe dhe t varur nga nj shumsi leximesh t mundshme interpretuese103
dhe n kt kontekst sht shum e rndsishme t prcaktohen me saktsi kuptimet e
shumfishta t tems.
Dhe pikrisht, tema pr t ciln po flasim, si nj locus i privilegjuar i letrsi,
mbart nj sr mundsish interpretimi dhe na ofron nj sr kuptimesh, mes t cilave
duhet t prcaktojm mir ata q na ndihmojn n ecurin e prqasjes ton. Kopshti
sht nj element thelbsor n krijimtarin e t dy shkrimtarve, i cili kalon nga nj vepr
n tjetrn, duke mos ngelur pjes strukturuese vetm e nj vepre letrare, rimerret e
transformohet n varsi t funksioneve t ndryshme q ofron vet ndrgjegja krijuese
individuale. Ajo sht pjes e kuptimore dhe strukturore te Pasqyrat e Narisit, vendi ku
ai mediton dhe kthen kujtimet nga dritarja e dhoms ku sht ulur, vendi ku ndodhet pusi
me uj t kthjellt, ku mund t reflektohet do lloj imazhi.
Kopshti shtrihet me t njjtn potenc edhe n veprn e Danuncios Il Fuoco, si
vendi m prshtatshm ku shprthejn lloj-lloj ndjenjash, ku ngacmohet trilli poetik e t
gjitha shqisat e tjera, dhe kt Danuncio nuk kishte se si t mos e shfrytzonte pr
shprehjen e pasioneve t tij shprthyese. Por fillimisht, si e prmendm edhe m lart, ky
kopsht do t prbj nj element biografik shum t rndsishm n jtn e Danuncios
dhe at t Koliqit. Kopshti do t jet pjes e jets s tyre reale, me t ciln do t ndajn
emocione t jashtzakonshme, do t ndajn pjes jete e pasione t fuqishme, t cilat do t
mbeten vetm kujtime, kujtime q do t jet pikrisht ky kopsht q tia prcjell s
tashmes, pr ta prjetuar srish si n ndrr.
Danunzio e kaloi pjesn e fundit t jets i rrethuar nga kopshtet e Vitoriales, vils
ku jetoi deri ditn e fundit, nj kopsht i jashtzakonshm, i konceptuar mes artit dhe
natyrs, mes lulesh, statujash, gursh, reliktesh e nj gjelbrimi pafund. Kopshti e
shoqroi at gjat krijimit t nj pjese t veprave dhe zuri vend gjrsisht n shum prej
tyre. Aty ai kishte nj sr kujtimesh t veanta q proheshin nga objektet apo
elementt e veant natyror q ai vet me kmbngulje kishte gjetur dhe i kishte sjell
n at kopsht, ku edhe vdiq, i rrethuar nga t gjitha kujtimet e mdha e t vogla t jets s
tij t paimitueshme. Ai vend u shndrrua nga vet ai n nj art t vrtet (sepse sipas tij
vet jeta duhej t jetohej si n art), n nj muze ku ruheshin eksperiencat m t
rndsishme t jets s tij, gj t ciln sot e admirojn dhe e ruajn brezat.
Kopshtin letrar t Danuncios e shohim tek Il Fuoco, por e shohim edhe tek
krijimet e tjera, mes t cilave tek Poema paradisiaco (poemat e kopshtit), e cila si
kuptohet edhe nga titulli e ka si qndr dhe si pik referimi t krijimit t tij letrar. Por e
shohim edhe tek Trionfo della morte (Ngadhnjim mbi vdekjen104), si kthim n kopshtin e
shtpis s tij n Abruco, si nj ringjallje ndjenjash t veanta, si nj kujtes emocionuese
kohsh t shkuara tashm. N Il Fuoco Danuncio do t shprehej kshtu:
103
A.Trocchi, Temi e miti letterari, n Letteratura comparata, Gnisci e altri, Mondadori, Milano, 2002, f.
80.
104
Prkthim i Ernest Koliqit.
112
Orti, orti, dovunque orti! Un tempo erano i pi belli del mondo, paradisi
terrestri... dedicati alla poezia, alla musica e allamore.105
N kahun tjetr edhe Koliqi, e merr dhe e trajton disa her si nj element t
vazhdueshm, t pranishm n strukturat e tij narrative. Kopshti i Koliqit nuk sht aspak
i famshm si sht kopshti i Danuncios, ai sht i thjesht, me pem, me fruta, lule dhe
gur, si kopshti i t gjitha shtpive t Shkodrs. Por rndsia dhe forca sugjestionuese q
kishte pr shkrimtarin ton ishte po aq e madhe sa edhe ajo e kopshtit t Vitoriales, aq e
vler sa ai e quan pa ndronje nji mbretni e pa kund shoqe. Ky lloj mjedisi i rrethuar me
mure t larta e vullaj, prbn pr Koliqin nj aspekt biografik t pazvendsueshm, nj
lidhje tepr t ngusht, nj serbator kujtimesh, q do ta shfrytzonte pjes-pjes jo vetm
tek Pasqyrat e Narisit, por edhe n veprat e tjera e sidomos tek novelat q lidhen t
gjitha me jetn e traditn e tij shqiptare, mes t cilave do te veonim at me t njjtin
titull Kopshti, apo Kumbulla prtej murit, E gjeti mbas shimshirit e t tjera, ku mund t
prdoret si nj element i dors s dyt.
Rndsia e madhe q kishte kopshti pr Koliqin buronte edhe nga nj lloj tradite,
sipas t cils shtpit shkodrane duhet t kishin nj kopsht me lule e me pem, me mure
t larta e ve ksaj edhe me puse me gryka t mermerta e lugje t gurta, q tregtart
shkodran i sillnin nga Venediku. E prandaj, ky do t ishte edhe njri nga kujtimet e
bukura q Koliqi do t merrte me vete n mrgimin e tij, pr t ndrruar sa her q t
ndjente mall tokn e tij, qytetin e dashur e shtpin me kopsht ku kishte luajtur kur kishte
qn fmij. N ndryshim nga Danuncio q jetoi mes atij kopshti-muze, duke e shijuar
deri n astin e fundit, Koliqi nuk mundi ta shihte m asnjher, nuk mundi t ndjente m
knaqsin e jashtzakonshme q mund ti ofronte vetm ai kopsht shkodran, nuk mundi
m ti shijonte as frutat e as ujin t cillit nuk i gjindet shoqi e aq n za asht sa kan
lulzue edhe legjenda mbi virtytet qi, gjoja, prmbaka!106 Pra kemi t bjm me nj
element tejet thelbsor n jetn e vrtet t Koliqit, i cili, pr arsye t vet kushteve t tij
t jetess, zuri nj vend kaq t qndrueshm e rrnjsor, sa mbase nuk do ta kishte pasur,
nse do ta kishte jetuar gjat gjith ditve t jets.
Prtej faktit t t qnit nj element biografik me nj lidhje t ngusht, pr arsye t
ndryshme, e me nj ndikim aq t madh shpirtror, kopshti paraqitet pik s pari si nj
trsi kuptimesh e simbolesh, si nj trsi shtresash, mes t cilve duhet t prcaktojm
mir, cilt jan ato q mund t na shrbejn si burim prqasjeje, cilat jan ata q prdoren
n t njjtn form e marrin t njjtin kuptim tek t dy shkrimtart, cilt jan ato q
kryejn t njjtin funksion e pr rrjedhoj do t shkaktojn t njjtin efekt. Pr kt do t
shfrytzojm terrenin letrar, prmes t cilit do t kuptojm konkretisht se far
prfaqsojn kto kopshte e ku konsiston ngjashmria mes tyre.
Kjo tem prshkohet nga disa motive t cilat ndrthuren me njri-tjetrin e nj prej
t cilve sht edhe motivi i kthimit n fmijri, motivi i kthimit n oborrin e shtpis ku
poeti provoi ndjenjat e para, shfreu emocionet e forta dhe luajti pa fund mes barit e
105
Il Fuoco, f. 227 (Kopshte, kopshte, gjithandej kopshte! Nj her e nj koh koh ishin m t bukurit e
bots, parajsa toksore... kushtuar poezis, muziks e dashuris).
106
E Koliqi, Kopshti, Vepra 2, Faik Konica Prishtin, 2003, f.113.
113
shemshirve, duke prjetuar dit t paprsritshme t nj jet q dukej se nuk do ti

prkiste m asnjrit prej t dyve. Megjithat Koliqi do ti kthehet shum her si nj
kujtimi gjithnj e m t largt n mjegullimet e kalthra qi mbshtjellshin fminin e tij n
mbamendje, si nj kujtimi pa kthim pr t cilin do t ndjej vetm mall, q do ti
mbush shpirtin e do ti kujtoj folen ku sht rritur, identitetin t cilit i prket. As n
ndrrat e tij asnjiher skishte pas ras me shtit t gjitha skutat ku strukeshin kujtimet
ma tambla t fminis s largt,107 kaq e pasur dhe e larmishme duhet t kishte qn ajo
bot e largt, sa mbase nuk do t arrinte asnjher t transmetonte gjith bukurin q i
kishte dhuruar shpirtit t tij. Kishte shum skuta pas t cilave ishte i bindur se do t gjente
gjithmon emocionin e fort dhe ndjesin e uditshme, t cilat do ti kuptonte shum m
von e nga nj vend shum m i largt.
Ah, ai kopsht! ... lam gjelbrore e lojnave ma t bukura t fmijnis... Ishin dhet
vjet qi Shuku se shifte, por do kand t tij, do land, do kaub, e gati gati do fije
bari ai e mbante mend, prse mbi sendin ma t vogl aty mbrend lulzonte nji kujtim i
ambl108.
Ky emocion q rikthehej nga nj fakti n dukje t parndsishm sht e shkuara
e gjall. Ai mban n vetvete shkruan studiuesja Smaqi nj pasuri ndijimesh,
tronditjesh t nj asti t jetuar. Pikrisht n kthimin e ktij asti magjik Koliqi krkon
poezin e s shkuars, shijen e veant t astit t dikurshm. Mjafton nj tingull, nj z,
nj objekt dhe nj cop jete rikthehet.109 Nga ana tjetr, kthimi n fmijri i Danuncios
do t nuk do t ndodhte aspak pr nj nostalgji t pastr t s kaluars, apo pr nj
knaqsi t shpirtit duke iu kthyer atij oborri ku dokush mund t ruante sekretet e vogla
t ndjenjave. Kt kthim n fmijri Danuncio do ta shikonte nga nj tjetr kndvshtrim,
q do t buronte nga nj tjetr nevoj e brendshme shpirtrore. Kshtu, motivi do t
marr nj konfiguracion tjetr, t ri, q do t shrbej, para s gjithash, pr t shprehur
dshirn e poetit pr nj pastrti t brendshme dhe nj qetsi shpirtrore.
Para s gjithash dshira e pastrimit paraqitet kryesisht si nj aspirat pr qetsi,
pr ti dhn fund dhimbjes, pr t rifituar pafajsin e fmijris, e pr tu kthyer n t
shkuarn, q sht e shkuara e fmijris, e rinis dhe e shtpis s nns.110
Pra, poeti krkon t braktis t tashmen e pr kt kthehet n t shkuarn, vetm
aty ndjehet ai q do t donte t ishte, Gjithka do t jet si n koht e largta./ Shpirti do
t jet i thjesht ashtu si ishte. Vetm ather, n kohn e kopshtit t shtpis s tij, n
moshn e pafajsis ishte ndjer i pastr, i kthjellt n mendime dhe me shpirt t liruar
nga do sundim ndjenje dhe emocioni, gj q krkon ta arrij duke prjetuar kthimin n
folen e dashur t fmijris s tij.
107
Kumbulla prtej murit, f. 242.

Kopshti, f.117.
109
L.Smaqi, Zbulimi i vetvetes npasqyr tletrave. Proza e shkurtr e Koliqit, Maluka, Tiran, 2009,
f. 80 81.
110
E.Lugnani, vep e cituar, f. 27.
108
114
3.3.2.3. Harmonizimi i elementeve si nj orkestr vagneriane dhe si darsm

Por ky lloj kthimi n origjin, nj kthim i veant prej poetsh, duke e konceptuar
secili sipas mnyrs s tij, do t prbnte nj nevoj t brendshme t tyre si jetsore, ashtu
edhe artistike, pr vet ngarkesn shprehse q mbart dhe simbolikn q prfaqson si
vend. Ky lloj kopshti do t shfaqet trsisht i veant, si nj kopsht i mrekullueshm ku
nuk mungon asgj, si parajs e toks, ku gjithka sht n harmoni t plot me vet jetn.
T duket sikur kemi t bjm me nj kopsht t Edenit, sikur poeti krkon t arrij at
bashksi perfekte elementesh t natyrs, at bashksi elementesh t gjalla q do ta bnin
at kopsht t duket si nj organizm i vetm, t cilit nuk i mungon as frymmarrja e as
ndjenja. Kjo do t thot se sht nj kopsht q nuk ka vetm nj arkitektur, nj trsi
fizike prbrsish, por ka edhe nj jet t gjall q transmetohet nga secili prej ktyre
prbrsve, nj frymmarrje t veant prej trupi t gjelbr, q e bn kopshtin t jet nj
nga personazhet m t gjall e m karizmatik t krejt panorams letrare t dy poetve.
T dy shkrimtart, mbase si edhe gjith lloji i tyre, jan shum t lidhur me natyrn,
lidhje e legjitimuar kjo, pr arsyen e thjesht se ajo sht prsosmrisht e bukur, e till si
duhet t jet do intrig vepre, do personazh, do shprehsi, prsosmrisht e ndjer dhe
harmonikisht e ndrtuar nga t gjith komponentt.
Po ti referohemi Danuncios, do ta kuptonim menjher se ajo q e bn t veant
veprn e tij, sht ligjrimi i tij poetik, sht shprehja artistike q ndrton veprn e q
prbn boshtin e artit t tij letrar. Asnj shkrimtar q mund t quhet i till, nuk mund t
mos ket nj mnyr t shprehuri letrare, prmes t cils t shprthej frymzimin e
shpirtit dhe t mendjes, e t krijoj vepra me histori personazhesh sido qofshin ato,
njerzore ose jo. Aspirata m e madhe danunciane, shkruan Mutterle,111 konsiston n
shkrirjen e ligjrimeve t ndryshme duke i dhn nj ritm muzikor. Q ktu rrjedh edhe
koncepti i prozs si nj endje simfonike, n t ciln duhen orkestruar pikrisht, t gjitha
nuancat dhe t gjitha lvizjet e ekzistencs qoft edhe m t voglat, duke i ekuilibruar n
baz t nj ritmi, t nj harmonizimi perfekt.
Kopshti do t prbnte nj element q ngjall shum interes edhe pr faktin se do
ta gjejm t pranishm n do vepr t Danuncios, por kyesisht sepse aty jan bashkuar
dhe jetojn prkrah njeriut shum qenie t gjitha, t cilat projn ngrohtsi ngjyrash dhe
tinguj nga m t larmishmit, krijojn zhurma dhe efekte, fshfrima dhe dridhje, krijojn
atmosfer dhe ndjesi t veant dhe n fund t fundit realizojn at mnyr t shkruari,
at lloj stili q do t kishte element (e) kaq t ndryshme dhe kaq t vlefshme sa mund t
konkurojn me orkestrn e madhe vagneriane, duke ofruar vetm at q Muzika mund ti
ofroj shpirtit modern.112 Poeti italian ka przgjedhur fjaln orkestr, duke i dhn nj
ton m t fort dhe nj vler m prfaqsuese e gjithprfshirse. Kjo fjal prfaqson nj
bashksi t tr elementesh q n harmoni t plot me njri -tjetrin realizojn at q t
gjith ne e dgjojm me ndje dhe mbushim shpirtin me knaqsi, muzikn.
111
112
A.Mutterle, Metafore di strutture musicali, vep e cit., f. XXVII.

E.Raimondi, Alla ricerca del romanzo moderno, n DAnnunzio, prose di romanzi, f. XX.
115
T njjtn gj Danuncio vendos ta bj me natyrn, duke i konsideruar si pjestar

t nj orkestre gjith elementet e saja, e duke realizuar n mnyr mjeshtrore at q ai
kishte shum pr zemr, nj lloj muzike a nj lloj simfonie q duhej ti ngjante asaj t
Wagnerit, muzikantit m t madh t kohs e nga i cili fu attratto come dalle grandi
energie naturali (ishte trhequr si nga energjit e mdha t natyrs). Dhe nj poet q
plqen kultin e s bukurs, nuk ka se si t mos shkrihet i tri n kt panoram natyrore t
paimitueshme. N t till mnyr prshkruan ai natyrn e qet t kopshtit q ndodhet n
krah t njrs prej rrugve ujore t Venecias n Il Fuoco:
...Cerc una chiave, entr nellorto... Con le lunghe pergole, con i suoi cipressi,
con i suoi alberi di frutti, con le sue siepi di spigo, con i suoi oleandri, con i suoi
garofani, con i suoi rosai, porpora e croco, meravigliosamento dolce e stanco nei colori
della sua dissoluzione... Il sole lo abbraciava e lo penetrava in ogni parte, cos che le
ombre per la loro tenuit non vi parevano. Tanta era la quiete dellaria che i pampini
secchi non si distaccavano dai tralci.... 113
Njeriu e krkon nj atmosfer t till, e krijon vet, e rindrton prsri me
imagjinat, vetm e vetm sepse aty gjen prehje, e ndjehet i prkdhelur, e ndjehet i
dashuruar nga gjithka e rrethon. Aty ka shum ngjyra sepse ka shum lule, ka shum
aroma sepse ka pem frutore e hardhi, ka drit se ka diell, e ka hije se ka qiparisa t lart.
E gjith kjo przirje aromash e ngjyrash e drit-hijesh shkakton nj efekt t
padiskutueshm n ndjesit e cilitdo q ndodhet n at mjedis. Ai i ka vn vetes qllimin
e relizimit t nj stili q mban n thelb kultin e s bukurs, vet poezin, nj lloj prosa
plastica e sinfonica, ricca di immagini e di musiche (proze plastike dhe simfonike, t
pasur me imazhe dhe muzik), ashtu si sht edhe kjo mnyr t shkruari mjaft poetike
q ndjehet gjat gjith veprs.
Andavano per una via chiusa tra le cinte degli orti desolati. Alla somit delle
mura, negli interstizi dei mattoni sanguigni, tremolavano certe strane erbe lunghe e
rigide come dita. Gli allori bronzei avevano le cime indorate dal sole declinante. Laria
brillava dun folto pulviscolo doro, come le avventurine.114
Kopshtit i shtohen elemente t tjera, nj imazh tjetr, nj frymmarrje tjetr q vjen nga
muret rrethuese, nga dafinat, nga vet ajri, q i ndihmon t marrin jet. Edhe tek Trionfo
della morte gjejm t njjtin kopsht, t njjtin imazh q mund t perceptojm n po t
njejtn mnyr:
Lorto giaceva met al sole, met allombra, circondato da un muro su cui
scintillavano frantumi di vetro infissi nella calce. Una pergola correva lungo un lato.
Lungo un altro lato, a distanze eguali sorgevano certi cipressetti alti, sottili, diritti come
113
Il Fuoco, f. 189. (Krkoi nj els, hyri n kopsht. Me pjergullat e larta, me qiparist e tij, me pemt e
tij frutore, me gardhe prej kallzash, me landrn e tij, me karafilat, me trndafilat e tij, t purpurt dhe t
verdh, mrekullisht t mbl dhe t lodhur n ngjyrat e shprbrjes... Dielli e prqafonte dhe e prshkonte
nga do an, kshtu q hijet, pr shkak t dobsis s tyre as q dukeshin. Aq e madhe ishte qetsia e ajrit
saq gjethet e thara t hardhive nuk ndaheshin dot nga dega...
114
Po aty, f. 227. (shkonin prmes nj rruge t mbyllur mes mureve t kopshteve t vetmuara. N lartsit e
mureve, mes hapsirave t tullave t kuqe, dridheshin disa barera t uditshm, t gjat e t drejt si gishta.
Dafinat e bronzta i kishin majat t praruara nga dielli q po binte. Ajri shklqente nga nj pluhuriz e art, e
dendur, ashtu si n prrall).
116
candelle, con una misera chioma al sommo del fusto, oscura, quasi nera... Pel resto del
terreno erano sparsi rosai, piante di lilla, ciuffi derbe aromatiche. Si vedevano ancora
qu e l certe piccole siepi di mirto, a disegno, che avevano orlato aiuole ora distrutte.
In un angolo era un buon ciliegio.115
E prsri m posht do t shohim nj trsi elementsh q popullojn kopshtin
danuncian, q tregojn nj bollk t jashtzakonshm, nj prshtatje perfekte mes tyre,
nj kombinim aromash e ngjyrash, tingujsh e heshtjesh q vazhdojn t sundojn po t
njjtin kopsht.
Lorto era opulente. Pareva contenere nella sua chiostra tutti i doni
dellAbbondanza. Gli aranci versavano tali flutti di profumo che laria a intervalli
assumeva un sapore dolce e possente come quel dun vino prelibato. Gli altri alberi
fruttiferi nuk avevano pi fiori. Ma una genitura innumerevole pendeva dai rami materni,
cullata dallalito del cielo116.
Dhe me kt atmosfer krej normale, me kto elemente fare t vegjl e t
paprfillshme, pr vet prditshmrin e tyre, Danunzio realizon artin e tij t bukur e
krejt t veant, realizon veprn letrare q e prjetoi me gjith qenien, sepse vet jeta e tij
nuk kishte si t ishte ndyshe vese nj vepr arti e vrtet. Prandaj vet poeti e kishte t
qart se duhej t transmetonte prmes harmonis s natyrs, gjith harmonin e qenies s
tij, duhej t shkrihej me t dhe kshtu pohon se kishte arritur t kryente n veten e tij nj
shkrirje intime t artit me jetn dhe t gjente kshtu n thelbin e qnies s tij nj burim t
prhershm harmonie. Ai kishte arritur t prjetsonte n shpirtin e tij, pa asnj
ndrprerje, kushtin misterioz nga ku lind vepra e bukuris dhe t shndrroj pr nj
moment, n ideale, t gjitha figurat kalimtare t ekzistencs s tij, gjithnj n lvizje.117
Pr t vazhduar m tej, i referohemi Koliqit dhe ambientit t tij t dashur, q si e
tham m lart sht kopshti i shtpis n Shkodr q prshkruhet e prjetohet me nj mall
q lngon thell n shpirt, do t shohim me kujdes nse kemi t bjm me t njjtn
atmosfer dhe t njjtn marrdhnie elementesh si e pam tek Danuncio, nse edhe nga
Koliqi do t marrim t njjtn ndjeshmri e t njjtm mnyr t shprehuri e t
prshkruari, nse prmes artit t tij do t realizoj t njjtn harmoni jetsore, q do ta
bj at ambient natyror t duket i gjall si vet jeta e njerzve. Kt do t kuptonim pr
Koliqin edhe prms vet pohimeve t tij, t cilat na jepen n formn e nj kshille pr
letrart e rij: Secila krahin ka veti t veanta, secili qytet ngjyr t veten, secili lum
115
Trionfo della morte, vep e cituar, f. 723. ( Kopshti dergjej gjysm n diell, gjysm n hije, i rrethuar nga
nj mur mbi t cilin shklqenin copza xhamash t ngulitur n imento. Nj pjergull zgjatej prgjat njrit
krah. Nga krahu tjetr, me t njjtn distanc, shfaqeshin disa qiparisa t vegjl, t lart, t holl, t drejt si
qirinj, me nj kuror t brisht n maje t trupit, t errt, pothuajse t zez N pjesn tjetr t terrenit
shprndaheshin trndafila, bim jargavan, grumbuj barrash aromatik. Dalloheshin ende, andej e kndej,
disa forma t vizatuara rreshtash t vegjl me mrsin, q rrethonin parcela tashm t rrnuara. N nj
qoshe ndodhej nj qershi e mir) .
116
Po aty, f.780 (Kopshti ishte i begat. Dukej sikur mbante n kurorn e tij t gjith dhuratat e Begatis.
Portokallet lshonin dallg t tilla parfumi sa ajri her pas here merrete nj shije t mbl dhe t fuqishme
si ajo e nj vere t zgjedhur. Pemt e tjera frutore nuk kishin m lule. Por nj bulzim i panumrt varej nga
degt e pems mm i prkundur nga fryma e qiellit).
117
Il Fuoco, f. 11.
117
zanin e vet e secili mal nji jehon t posame. Kjo simfoni e madhe harmonish e
disarmonisht, kjo fantazmagori e ylbert, ku hijet e rrezet przihen, duhet t kaloj prej
jets ndr letrat e jona.118 Edhe kopshti mund t jet pjes normale e jets s gjithsecilit,
por n rastin ton duke qen e nj poeti sht jashtzakonisht sugjestionues, dhe prbn
elementin thelbsor t cilit i referohet poeti pr t ndrtuar nprmjet artit t tij,
arkitekturn e nj harmonie perfekte, t nj orkestrimi q prmban t gjith zrat e tingujt
e mundshm, t gjitha dritat e ngjyrat e spektrit:
Kush e prshkruen bukurin strmahnitse tande, o kopsht i lulzuem mollash, qi
me vezullove para syve n t dalme nga praku i shtpis s mikut? Prtej mrekullit t
bardh tatij kopshti, valt e lumit diku n drit, diku n hije pasqyrojshin kthielltin e nji
qielli t lum. Pyjet trmaleve kishin nis mu njeth dhe dalkadal me ndrrue ngjyesinn
e ufullt dimnore n nj blerim flakues. Blett bashin darsm e zhumhur tue vlue npr
gardhiqe, plym mbi bula shprthyese. Npr ajr lvizte si nj am mjalte. Ishte mjalta e
prillit, mjalta e Poezis qi ngjyente shpirtnt ton.119
N kt paragraf trheq vmendjen edhe fjala darsm, pranin e s cils nuk
mund ta konsiderojm si nj radhitje fjalsh t bukura pas nj momenti frymzimi a
nostalgjie. Duket se ajo fjal mbart nj ngarkes t veant dhe prfaqson mbase fuqin
dhe magjin e t gjith asaj atmosfere, t ndrtuar me shum mjeshtri e me shum stil,
duke prmbledhur gjith at shfaqje elementesh natyrore n nj emr t vetm
prfaqsues. Dhe fjala darsm, nnkupton shum elemente dhe prbrse t till si
muzika me tingujt e veglave t ndryshme, me tingujt e zrit, me ritmin e valles, me vet
emocionin q pron nj ceremoni e till njerzore, dhe q sht grshtimi m i mir
artistik. Edhe Danuncio kishte br t njjtn gj, i kishte prmbledhur t gjith n nj
emr, pr t transmetuar t njjtin mesazh, e pr t prodhuar t njjtn melodi, at q e
krijon vetm natyra prmes shqiss s poetit.
U nde mbi ne heshtija e mjesit t dits. Nji paq i paluejshm mbretnonte mbi gur
e mbi bimsi. Gjethnaja e lisavet nuk lvizte asnj grim. Shkulma erzash t breshta
endeshin t leht najr t praruam. Zane t kndiruna delshin nga gjini i msheht i
zabeleve: shamtima ufrash, zukam bletsh e anzash, fjafime gjarpijsh, ndoj cingrim i
ndrprem zogu. E vala e kangs s panumr t kungallave ngjitej e zbritej pa kurrnji
ndalim si tallaz kumbuer.120
Ndigjova. I u ngjita luginave t blerta ku jehon e qart kanga e Kirit edhe arrijta n
krthiz t Dukagjinit. Qe nji darsm pr shiset e mija.
Nj tjetr paragraf ku Koliqi realizon melodin perfekte. Natyra shqiptare e vendit
t tij am nuk mund t krijonte melodi tjetr vese at t nj orkestre tradicionale
shqiptare, e t gjitha s bashku t bnin at darsmn e bukur, ku gzimi nuk do t mund
t jet m vetm i poetit, por i t gjithve. Por prsri prshkrimet dhe prjetimet vrtiten
rreth figurs s kopshtit, pasi pr Koliqin mbetet nj vatr shum e dashur familjare dhe
nj kujtim i pastr fmijrie. Natyra trajtohet n t njjtn mnyr, me t njjt meditime
118
E Koliqi, Pendat e reja.

Nji uterr n Helveti, n Pasqyrat e Narisit, f. 346.
120
Kroni i Bardhanjorvet, po aty, f. 335.
119
118
dhe me t njjtin stil, ku pasqyrohet nj rrjeshtim prftimesh ndjenjash mbresash me

sqimti (eleganc) e begati e shklqim e kumbim muzikuer fjalsh e fjalish me shije e
matuni nato krijime letrare qi duen t ngashnjejn me artin e shkrimit.121 Koliqi do t
vazhdonte kshtu do t shprehej me nj ndjenj modestie, pr stilin e tij n krijimet e veta
letrare, ku dallohet nj lakmi e strmadhe me i prshkrue e me i pikzue me styl t
ngjyrshm dhe muzikuer.122
Kto karakteristika t stilit t tij si ngjyrshmria dhe muzikaliteti ndrthuren
fare natyrshm e ngjizen organikisht n vepr, duke krijuar vet arkitekturn e nj
harmonie t prsosur, ku duket se nuk mungon asgj.
Kopshti nat mbasdite t nxeht heshte n diell. Ajo heshtje e tij po vlonte me
zane t panjehuna vese t lehta e me lvizje disi t shutituna. Lvizje kandrrash e
fluturash; zane bletsh e grethash. Ndiehej si nj marrje fryme e gjan bimsh, nji aht i
thell bimuer tue u prhapun npr at heshtim ari. Lshojshin hije anave hardhijat e
rrfatuna nhuj... e n midis pemt rresht e rresht, zerdelia pjeshka dardha molla ftoj
kumbulla. Asaj hije i epte ngjyr t bruzt ari i diellit me feksime plot gjallni.123
Studiuesja L.Smaqi124 pohon se te Koliqi harmonia leksikore sht nj element shum i
rndsishm. Ajo realizohet kur fjalt e ndryshme q ndrtojn frazn, paragrafin e
tekstin krijojn prshtypjen e dikaje t arrir. Prgjithsisht, harmonia paraqitet n
formn e nj bashksie q n vetvete krijon nj trsi pa t ara.
Dhe, sipas Smaqit, kjo arrihet kur elementet q bashkohen n nj fraz a paragraf
i prkasin:
- nj niveli relatisht t afrt ligjrimi,
- s njjts fush leksikore ( fjalt i prkasin n mnyr t dukshme t njjts fush
semantike),
- t njjtit regjistr t gjuhs.
Kjo bn q Koliqi t realizoj prmes harmonis leksikore, e prmes harmonis s
tingujve q e bn prozn t jet nj proz poetike, harmonin e natyrs dhe gjith
personazheve t saj. Kjo, pa dyshim, ka t bj me t veantn e Koliqit, q prbn
njkohsisht, si shprehet Guzeta, edhe nj pasurimin stilistikor t gjuhs e letrsis
shqipe q u realizua pikrisht prmes nj vrshimi t kontrolluar, t furishm, t
kulturuar t prshrimeve t veanta, gjithnj lumturisht t efektshm e t nxjerra n drit
prmes nj mbiemrzimi lirik sugjestionues.125 E n kt pik, e gjejm fare natyrshm
pran Danunzios, e pran elementeve t tij t stilit. E n kt lloj stili, mjeshtria
stilistikore e Koliqit do ti bashkngjitet tradits m t rafinuar dekadentiste. Kt fakt
dhe kt lloj stili Koliqi e sqaron pr lexuesin prmes nj shnimi tek Pasqyrat e Narisit:
121
E.Koliqi, n G.Guzzetta, vep e cituar, f.247. (Kushtim me dy fjal paraqitjeje n Symfonija e Shqipevet,
f.3).
122
E.Koliqi, marr nga E.Muhametaj, Ndihmesa t E.Koliqit n mendimin teoriko-letrar shqiptar, Tiran,
2008, f. 148.
123
Kumbulla prtej murit, Vepra 2, f. 242.
124
L.Smaqi, Figura mitologjike, mendsi e ligjrim etnozakonor n prozn e shkurtr t Ernest Koliqit, n
Studime pr autor t ndaluar, F.Noli, Tiran, 2008, f. 143 162.
125
A. Guzzetta, Lincanto del vero, f. 12.
119
Ajo rrym letrare me at stil t ri sot nga nj pal, me qllim prbuzs dhe dnues, quhet
dekadente. Na jemi t mendes se ajo rrym pasuroi letrsin shqipe me nj prvoj t
mueshme dhe dshmoi arritjen e gjuhs son n nj pjekuni shprehse t pamendueme.
Kaprcimi npr at faz stilistike e pajisi shqipen me nj shkathtsi q tashma e lejon
me u mat pa frig me argumentet m t vshtir.126
Pra, pr Koliqin, shkolla danunciane shnon fillimin e nj epoke t re n stilin
artistik t letrsis shqipe. Dhe bashkohemi me mendimin e studiueses B.Suta, sipas t
cils Prpjekja e DAnnuncio-s pr t arritur nivelet e nj gjuhe analogjike, q shpreh
m shum sugjestion sesa komunikim, gjeti m shum se tek t rinjt shqiptar te vet
Koliqi, nxnsin e tij m t mir.127
3.3.2.4. Personazhet e pamunguar t kopshtit:

poeti dhe figura femrore
Kujtimet e largta q shpalos ky kopsht, vepr pas vepre, na rrfejn se, prve
natyrs, aq sugjestionuese pr shqisat e poetit, ekziston edhe nj personazh tjetr i
rndsishm n prpunimin e bots shpirtrore t poetit, nj personazh q, megjithse i
ln pas krahve dhe gati i harruar, mbetet nj personazh thelbsor, diku n nj nga
shtresat emocionale t shpirtit, aq sa mjafton edhe ngacmimi m i vogl pr ta br at
gjithnj t gjall, e me nj ndikim t jashtzakonshm. Figura e poetit do t ishte e
mangt pa pranin e nj figure t dashur femrore, e cila do ta shoqroj at n faza t
rndsishme t jets, duke e ndihmuar t gjej frymzimin dhe emocionet e fuqishme.
Por edhe vet kopshti, pr t qen i realizuar n trsin e simboliks q prfaqson, vet
natyra pr t arritur dimensionin e harmonis perfekte q duhet t ket nj Eden i vrtet,
kan nevoj pr dy personazhe: femrn dhe mashkullin. Prania e tyre do t prbnte nj
kusht t domosdoshm si pr pasurimin e bots s brendshme shpirtrore t poetve,
ashtu edhe pr procesin e tyre t krijimit letrar.
Poeti italian shihte tek figura femrore lo strumento mirabile dellarte novella, la
divulgatrice della grande poezia ( instrumentin e admirueshm t artit t ri,
shprndarsen e poezis s madhe). Duke e njohur mir kt fakt, Danuncio dhe Koliqi e
thurn me shum kujdes strukturn e veprs, qoft si tekst qoft si prmbajtje, e si
rezultat u prodhua nj vepr e bukur, se n krah t poetit nuk mungoi femra, gruaja t
ciln m shum sesa si figur e solln si imazh, si mendim, si ndjenj. Letrsia, shkruan
E. Gajeri n Femminismo e gender studies ka qen gjithmon vendi in cui si ellabora
e tramanda il complesso di immagini, figure esemplari e miti originali sia dalla tradizione
che dal pensiero delle donne. Solo grazie alla letteratura sono leggibili i miti e i
personaggi letterari Semiramide, Didone... ossia tutto il patrimonio immaginario, e il
126
127
E.Koliqi, Shnim, f. 360.

B.Suta, Pamje t modernitetit n letrsin shqipe, Onufri, Tiran, 2004, f. 31.
120
sistema dei valori a essa sotteso che caraterizza le figure e i modelli del femminile nella
societ occidentale.128
Duke iu referuar jets personale t Danunzios, nuk do ta kishim t vshtir t
kuptonim se femrat kan qn nj personazh i pandar gjat gjith jets dhe se
shpeshher ato kan luajtur nj rol vendimtar pr fatet e tij. Prandaj do t ishte fare e
natyrshme prania e vazhdueshme e tyre n qendr t secils vepr e aq m tepr n
qendr t veprs Il Fuoco, q mbetet nj biografi e jets s tij, e sidomos e bashkjetess
me Eleonora Dusen, apo Foskarinn a Perditn, si plqen ta quaj n vepr. Ajo, si
shprehet A.Conti,129 do t na shfaqet come una fiamma sempre accesa.. che ispira... che
sa vedere oltre il presente (si nj flak gjithmon e ndezur... q frymzon... q di t
shoh prtej s tashmes), n fund t fundit e till si mund t jet do femr n krah t
poetit t saj. Femra sht figura q frymzon poetin, q mbush shpirtin e etur pr
ndjenja dhe i jep tjetr kuptim gjrave. Danuncio mendon se mikesha e tij e dashur
Foskarina (Perdita) ushtron mbi t at lloj fuqie t panatyrshme e cila u transmeton
...non so che qualit divina alle cose che nascono dalla mia anima e di farle
apparir lontane e adorabili ai miei occhi medesimi... Voi, cara amica, non entrate nella
mia anima se non a compiere simili esaltazioni. Perci, ogni volta che la buona sorte mi
concede di stare vicino a voi, mi sembrate necessaria alla mia vita .130
Dhe kt poeti e konkretizoi me jetn e tij, me bashkjetesn pasionale me
Eleonora Dusen, e cila jetoi pr nj koh t gjat krah poetit n kopshtet e mrekullueshme
t Vitoriales. Njeriu duhet t ndrtoj jetn e vet, ashtu si artsiti ndrton nj vepr arti,
ishte diviza e jets s poetit italian. Duhet theksuar se kjo figur femrore sht e
domosdoshme pr vet procesin e krijimit, sidomos pr nj lloj misteri q prmban n
vetvete e pr nj lloj nxitje t brendshme q buron me vrullin e nj pasioni. Kjo sht ajo
q n prgjithsi prbashkon figurat femrore t veprave letrare. Arti i Gabriele
Danuncios, thekson kritiku Konti, i bashkohet n kt mnyr tradits s madhe poetike
q e prezanton gruan si nj qenie frymzuese dhe gjallruese e shpirtrave gjenial t
poetve.
N kt pik, e njjta gj mund t thuhet edhe pr Koliqin; edhe ai nuk mund ti
shptonte dot fuqis frymzuese dhe sugjestionuese t femrs, si ndodh tek e fundit me
nj tradit t tr. Personazhi femror koliqian shfaqet disa her i plot me t gjitha
tiparet dhe virtytet, por shum her t tjera shfaqet si imazh e si ndjenj, si kujtim i
kohve t shkuara, ku mbase mjafton vetm kopshti pr t kujtuar ekzistencn e saj.
Megjithat, se sa do t shfaqet ajo brenda nj teksti t caktuar, pak apo shum do t jet
fare e parndsishme, sepse vetm prania e saj do t krijoj prher rreth poetit nji shorti
sa t holl aq t fort qi ban me lulzue mrekullisht vetit e mija ma t thella.131 E duke
128
E.Gajeri, Femminismo e gender studies, n Letteratura comparata, f. 235.

A.Conti 1900, n Il Fuoco, f. XXXVIII.
130
Il Fuoco, f. 9 ( nuk e di se far cilsie hyjnore gjrave q lindin nga shpirti im dhe ti bj t duken t
largta dhe t adhurueshme pr vet syt e mi... Ju, mike e dashur hyni n shpirtin tim t krijoni vetm
emocione t tilla. Prandaj sa her q fati i mir m lejon t qndroj pran jush, m dukeni e nevojshme pr
jetn time).
131
Vala e detit, n Pasqyrat e Narisit, f. 350.
129
121
vazhdur m tej, poeti tregon nj prqndrim t vmendjes rreth ksaj figure, e cila
megjithse luan nj rol dytsor, at t bashkbisedues pothuajse pasive, l shum pr t
kuptuar e pr t imagjinuar rreth saj.
Shikimet e saja shkojshin npr kaltherin e shkulmave t valavitun kah largsit
plot avuj bardhullor ku qielli ulet e puth detin. Ato t mijat ndiqshin valvitjen e shtatit
t saj hollak n shndrrimin e zhdrvjellt t hapave, t cilt vijoshin tue rythmue n
zemr time fillesn e nji kange detare132.
Pr Koliqin ajo sht pjes e pandar e natyrs, shoqruese e prhershme e
bukuris s saj. Kush nuk e din se nji femn e bukur i ep shpirt pamjeve t natyrs? do
t shprehej Koliqi kur do shikonte nj vajz malsore shum t bukur.
Pr t njqindten her n jetn time pat ras mu mrekullue tue vrejt hijeshin
e uditme t Malsoreve tona... Syt e mij do tu knaqshin nat vegim bukurije e
ndoshta nji kang pagane do t m shprthente nga zemra.133
Por vajza e kopshtit t tij kishte ln kujtimin m t ethshm, kishte ln gjurmn
m thell, at q as vitet nuk mundn ta fshehnin, sado q kaluan t vrullshm e t
ngarkuar n nj jet kushtuar trsisht artit t fjals dhe t ndjenjs. Aty do t zinte vend,
me gjith sinqeritetin e jets s saj, edhe femra e Koliqit, nj femr q tashm sht
plakur, nj femr q i prket vetm nj kujtimi t mbl q lidhet me at kopsht ku duket
sikur natyra lulzon vetm kujtime t dhimbshme, e q mbesin prher peng t kohrave.
Por ai donte t kujtonte, donte t gjente dika sepse dikush qi flente nat kopsht i kish
vjell dika t mueshm n shpirt... Tashti ecte mbi bar t njom me gjet at pjes t
humbun t shpirtit...134. Por aty do t gjente vetm nj pak me dy sy t gjall e me nj
shami ngjyr hiri n kok, nj plak q pak nga pak do ta ndjente t afrt e n fund do ta
njihte sepse fytyra e saj mbush me rrudha ndritte kur i qeshshin syt qi kishin mbetur t
gjall e t rij.... Kjo do ti prshkonte trupin me drithrimat e nj kujtimi thuajse t
harruar, q flinte i pangacmuar n nnvetdijen e tij, e q priste vetm nj shenj, nj
rreze dielli t atij kopshti t paharruar q t zgjohej e t sillte n jet emocionin e
fmijris s kaluar mes gjelbrimit t shemshirve dhe kumbullave t mbla.
Nj lexues i vmendshm do t gjente t njjtn femr edhe tek Danunzio, femrn
q, megjithse nuk do ta quaj plak, do ta pagzoj me emrin simbolik Perdita, q
gjithsesi do t na onte tek i njjti kuptim. Ajo, ashtu si edhe femra e Koliqit sht nj
krijes ...me lkur t rn, t nnshtruar ligjeve t trishtuara t kohs; dhe nj pjes jete
reale dhe ideale e pamas rndonte mbi t, zgjerohej prreth saj, pulsonte me ritmin e po
asaj frymmarrje.135 Kjo femr do ta shoqroj Danunzion npr kopshtet e pallatit
dukal e do ta ndihmoj t kuptoj se ai ishte nj nga ekzistencat e rndsishme t jets, q
ai si asnj tjetr i kishte dhuruar nj ndjenj t fort, aq sa ajo do ta ruante t gjall gjat
gjith viteve t jets.
132
Po aty.
Prrue n Dukagjin, po aty, f. 341 342.
134
Kumbulla prtej murit, n Vepra 2, f. 245.
135
Il Fuoco, f. 83.
133
122
Gli anni e gli eventi sono passati sopra di me senza toccare quella parte
dellanima mia che io ti serbavo, quel cielo secreto che ora a un tratto s aperto e ha
vinto ogni ombra ed rimasto solo per contenere la forza e la dolcezza del tuo nome136.
Nga ana tjetr, edhe femra e Koliqit do ta ruante kujtimin e kohve sado t
largta, do t fshehte n shpirt pr vite t gjata burimin e asaj lumturie t shkurtr q i
kishte ofruar nj shpirt i lir si ai i poetit. E rrmbyer nga ai mall i papritur, do ti
bashkohej ndjenjs s tij e do ta udiste pa mas pr at prjetim, t mbetur akoma gjall
q nga koha e moshs s humbur. sht shum interesant fakti se, sado q zakonet dhe
mentaliteti i kohs do t ushtronin nj shtypje t egr shpirtrore e nj presion t fort
psikologjik q do t ndrydhte haptazi do lloj ndjenje dashurie, kjo femr e Koliqit do t
tregoj se edhe ajo ka provuar nj ndjenj t fort, t ciln e ka ruajtur me shum fisnikri
gjat gjith atyre viteve t gjata jete. Dhe tani, q ajo e ka pran at figur t dashur t
rinis, nuk mund t ndjej vese mall.
Kur ai n kopsht t heshtun krkoi hijen e ditve t sosuna nuk dridhej i vetm
nat ndjesi t mallngjyeshme. Plaka, tue e ndjek ndr lvizje t tija, bashkohej
shpirtnisht me t... Ndieu prap nji shije verash t fikuna, stinsh t largta qi sidomos
mbasi prendojn na lan n shpirt lumin plot shqetsim tams s tyne t
mrekullueshme137.
Pra, n t dy kontekstet kemi nj figur femrore pothuajse t njjt. Nj femr q
provon t njjtn ndjenj q nuk mund t realizohet, t njjtn ndjenj q do t mbetet
peng e nj shpirti t lodhur nga koha e gjat. Jan dy dashuri q nuk mund t prjetohen
m n nj koh t tashme, pasi koha q ka kaluar e ka shndrruar kt ndjenj n nj
dhembje t heshtur, n nj pamundsi t vetkuptuar, n nj ngacmim q nuk sht tjetr
vese reflektim dhe prmallim pr nj emocion q do t kthehej shum shpejt nga nj
buzqeshje e thell e shpirtit n nj heshtje mendimesh t prmallshme.
Kshtu, Danunzio do t prfundonte n nj kundrshti t hapur, mes dy ndjesive
q provon i njjti shpirt femror ed ella sorrideva del suo sorriso infinito, silenziosa
(dhe ajo do t qeshte me qeshjen e saj t pafundme, e heshtur). T njjtn ndjeshmri si
t Danuncios, t njjtn mnyr prjetimi t humbjes s asaj ndjenje do t na prcjell
edhe Koliqi. Kemi t bjm me t njjtn kundrshti, me t njjtn ndjenj q kalon
prmes; qeshjes dhe lotve t heshtur ata sy t mbetun t rinj t grues... qitshin lot t
heshtshm. Porse, npr lot, qesheshin. Qesheshin shpirtrat e tyre pr dashurin e bukur
q kishin provuar pr poetin e ri, heshtnin ( edhe qanin) n nj heshtje reflektimi t thell
pr pamundsin pr ta prjetuar deri n fund n tr vitet e mbla t saj, me tr
prkushtimin q meriton.
Kundrshtia e krijuar sht nj teknik shum domethnse dhe me nj efekt t
jashtzakonshm tek lexuesi, i cili gjendet n mnyr t menjhershme prpara nj
136
Po aty, f. 105. (vitet dhe ngjarjet kan kaluar n kurrizin tim pa e prekur at pjes t shpirtit tim q un e
ruaja pr ty, at pjes t qiellit q pr nj ast sht hapur e ka fituar mbi do hije dhe ka qndruar vetm
pr t mbajtur forcn dhe mblsin e emrit tnd).
137
Kumbulla prtej murit, f. 247.
123
mnyre t shprehuri me dy pole t kundrta, q ka pr qllim t peroj nj mesazh dhe

nj ndjenj t dyzuar.
Pamundsin e ktij lloj raporti Danuncio e paralajmron q n fillimet e
narrativs s tij, q n astin kur na njeh me emrin e femrs. Ai e thrret jo pa qllim
Perdita, q n italisht do t thot humbje, dhe kjo t krijon nj tjetr kundrshti me
dashurin, do t ishte nj tjetr element q ngjall ftohtsi e largsi, n krahasim me at
zjarr e afrsi q vet kjo ndjenj prfaqson. Danunzio e shpjegon vet at q ky emr
prfqson pr t: un pr veten time ju konsideroj si t humbur, dhe me emrin me t
cilin m plqen tju thrras dshiroj t shpreh kt ndrgjegjsim tim138. Pra, poeti e ka
t qart q n fillim se personazhi femr sht i destinuar t mos ket nj t ardhme, ajo
sht vn e gjitha n funksion t tij, t shpalosjes s karakterit t tij, t shpalosjes s
ndjesive t shqisave dhe si rrjedhoj t prmbushjes s ambicies s jets s tij q sht
arti i fjals.
Po kshtu, Koliqi paraplqen ta quaj vetm me nj emr q prsritet pa asnj
sinonim tjetr e q sht plak. N kt kontekst fjala plak do t korespondonte nga ana
kuptimore me fjaln humbje (Perdita), pasi nj njeri i plakur nuk mund t jet tjetr vese
i humbur, vitet q mbesin jan shum m t pakta se ata q ajo tashm ka kaluar, e trupi e
shpirti e kan humbur zjarrin q ndez ndjenja, e prandaj Perdita e Danuncios dhe plaka e
Koliqit duken pothuajse t njjta, sepse t dyja duket sikur shkojn drejt fundit.
Kt teori rrfimi Koliqi e ndjek edhe n noveln tjetr Kopshti, ku subjekti i
vetm i s cils sht kopshti i fmijris dhe kujtimi i gjall dhe i mbl i nj shoqeje t
dashur, me emrin Dusha. Por edhe Dusha, si personazh femror, i realizuar brenda ktij
kopshti nuk ka se si t jet m i ndryshm se personazhi i femrs s plakur q pam m
lart. Dusha prfaqsonte gjithashtu t njjtn dashuri t brisht q nuk mund t vazhdonte
pr nj koh t gjat. Vet poeti e parandjente kt lloj fundi pasi nji ndiesi e
pakuptueshme e shtynte me mendue se ajo, aq e holl e e bardh, nuk kish mujt me i
qndrue rryms s vjetve. Ai shkon deri aty sa mendon jo vetm fundin e nj ndjenje t
paprjetur mir, por edhe fundin e jets s Dushs, q do t thot nj largim prfundimtar
nga jeta dhe emocionet e poetit (Sdij pse, por zemra ma thot se do t ket dek). Nuk
mund t mos themi se personazhi Dusha, pr arealin idiolekt t Shkodrs, sht i realizuar
edhe fonetikisht, me burim nga fjala due + sh, si zbunim i nj emri intim n relata
dashurie.
N kt pik, si plaka, ashtu edhe Dusha prkojn me t njjtin portret t Perdits,
e cila pr t mbyllur ciklin e saj detyrohet gjithashtu t largohet prgjithmon tani m
duket se nuk mund t bj asgj tjetr, vese t shkoj, t zhdukem, t t l t lir n fatin
tnd.
Kjo do t thot se femra megjithse do t prbj nj element kalimtar n at faz
t jets s poetve, do t jet shum e rndsishme n krijimin e nj bote t tr
shpirtrore, n krijimin e shum ndjesive, t cilat nuk do t kishte mundur ti provonte pa
pranin e saj. Por kjo do t thot edhe se ajo duhet t ket nj rol t prcaktuar mir n
138
Il Fuoco.
124
procesin e krijimit, dhe se ky proces duhet t vazhdoj i lir, i pavarur nga asnj lloj
faktori tjetr.
3.4 Motivi i misterit t s panjohurs si shprehje e dekadentizmit
Dekadentizmi si nj rrym q dominoi fundin e viteve 800 dhe fillimin e viteve
900 do t kishte ndikim t madh n teorit dhe mnyrn e t shkruarit t shum
shkrimtarve europian dhe jo vetm. Kontakti i vazhdueshm q Koliqi pati me letrsin
italiane dhe sidomos admirimi q shfaqte pr veprn e Danuncios si dhe stilin e tij tepr
t rafinuar, si gjat viteve t studimeve shkollore, ashtu edhe gjat viteve t pjekuris s
tij si shkrimtar, do t shfaqej haptazi n edhe n przgjedhjen e temave dhe motiveve q
do t prshkonin veprn e tij. Arti i tij do t bhej gjithnj e m i rafinuar, dhe pr vet
kostitucionin e tij do t ishte gati i pamundur t perceptohej dhe t shijohej n gjith
bukurin e tij nga mas e gjr e popullit. Do t kishim t bnim me nj gjuh letrare t
prpunuar, larg nga e folura e prditshme, por edhe larg t ndjerit gjrat tashm t
thjeshta pr ndjeshmrin e tij prej artisti.139 E studiuesi Gradilone do t shpjegonte m
tej afrsit e Koliqit me at q u quajt dekadentizm duke thn se nse dekadentizm do
t thot analiz e rafinuar e uni-t, dashuri dhe shije pr fjaln, pr thelbin e poezis pr
lirimin e saj nga didaskalizmi dhe sentimentalizmi i prgjithshm, muzikn e
brendshme... Koliqi sht nj dekadent.140
Motivi i par q t bie n sy n nj varg temash e motivesh q prshkojn veprn
e Koliqit sht edhe tendenca pr t transmetuar misterin e jets, misterin t panjohurs,
at q fshihet e padukshme mes sendeve, gjallesa dhe fenomeneve prtej paraqitjeve t
tyre t jashtme. sht tepr trheqs fakti q ai me nj sy tejet vzhgues e me nj
kmbngulje t guximshme krkon t kuptoj t fshehtat e padiskutueshme q ruhen t
pashpjeguara pas do fasade. Kt e trajtuam edhe m lart n raportin e krijuar mes
natyrs dhe forcs s saj sugjestionuese. Pranin e ksaj teme dekadente e pohon edhe
studiuesi G.Gradilone,141 sipas t cilit, tema e misterit t jets sht nj tem shum e
dashur nga dekadentt, e n kt rast edhe pr Koliqin, i cili e krkon at n terrenin e
toks s tij, ku mjafton t kujtojm prozat poetike t Pasqyrave t Narizit, t cilat
shpalosin t gjitha teknikat dhe mjetet shprehse pr t transmetuar cilsi estetike t
prsosura. Nj mnyr e till t shkruari tashm sht nj karakteristik e veprs s
Koliqit:
Ai studim e ajo pun mu gja se vonofshin, n vend qi me shpejtue, zhdrivillimin
e nji gjsendi t msheft, lvits prmbrenda shpirtit. E jo vetm mbrenda meje, por m
gitej se dishka lvitte edhe n zemr t thell t tatyne sendeve qi u shtrojshin para
shikimit tim...142
139
G.Gradilone, vep e cit., f. 254.

Po aty, f. 257.
141
Po aty, f. 252 253.
142
140
125
U ndriova n trup si tu prshkojsha npr shndrita. Ve nji pik mbette e

murrme e aty rrezet nuk deprtojshin. Ishte vendi ku rrihte flatra robnesh...
Shpirti i im rroku gjithshkafen, mblodhi drit gjithkund tur derdhun njiherit ane kand
vezullimin e vet, derisa u shkrep n fund t rruzullimit ke nji megje qi deshti t kaprcej
por smujt... ajo rrihte erobnueme n terr brenda meje, pa mujt mu shkrep mishit.
Mbylla syt i turbulluem. Edhe me sy mbyll vegimi i meritshim qndronte n t pam
tim. Shpirti e trupi m shklqejshin me drit e me flak. Vetm aty ku vuente flatra e
ngrat terri i dendun nuk zhdavaritej kurrsesi.
E ather kuptova se do njeri e send i bots prmban n vetvete nji qandrr
errsije ku gjimon n robni e Vrteta e se sht bukurija e saj e pazbulueme qi i fal ngjyre
t lylyverta prjashta rrokullis e njerzimit.143
Sipas Antonio Guzets, sht poezia dhe aq m tepr muzika ata q jetojn fal
misterit dhe kontrasteve po ti heqim misterin dhe kontrastin, poezia do t shuhet dhe
muzika nga harmonike do t shndrrohet n nj melodi monodike.144 Duket sikur efekti
q shkakton misteri sht i pazvendsueshm dhe prbn boshtin rreth t cilit
konceptohet poezia, apo muzika, apo do form artistike e t menduarit.
Kjo mnyr t shkruari shfaq t realizur dhe kurorzon at q do t ishte ambicia
m e madhe Danuncios, ti kthente gjuhs, sado q mund t ishte elastike apo t kishte
muzikalitet, aftsin krijuese t barabart me at t mjeshtrave t mdhenj t s kaluars,
t lidhur me natyrn nga rrnj t panumrta; nj veprim i pandrgjegjshm dhe i
dhunshm, joshja e s cils ka t bj me at lloj tensioni q i jep form dhe rregull t
pakapshmes dhe misteriozes.145 Dhe misteri i vrtet i veprs s Danuncios do t ishte
krijimi artistik i konceptuar si nj akt jete, si nj przirje e holl eksperiencash, nj
mnyr p t qn t pandrgjegjshm por edhe t ndrgjegjshm pr kontrollin teknik
dhe retorik t nevojshm pr t vepruar mbi mjetet e gjuhs146.
Vizioni yt zgjatet prtej vellos mbi t ciln jeta pikturon figurat e saj t
knaqsis n t cilat ti gjen knaqsi... Shqisat e tua jan aq t mprehta q duke shijuar
vetm gjrat siprfaqsore deprton deri n thellsin e tyre pr t takuar aty misterin dhe
drithrohen...147
Ai e ndjente se sforcimi i tij po bhej pak e nga pak m i leht dhe produktiviteti
i vull netit t tij po shpalosej nga nj energji e lir dhe e errt si nj instinkt, q buronte
nga thellsit e pavetdijes s tij dhe vepronte prmes nj procesi t fsheht t
paverifikueshm... Nj mrekulli aspak m e ndryshme se kjo po zgjohej tani tek ai, kur
veshi i tij kishte kapur nj ritm t paparashikuar t fjalve q artikuluan buzt e tij. N
at bashkim t shpirtit t tij dhe shpirtit t turms, po ndodhte nj mister gati hyjnor.
143
Po aty, f. 358.
A.Guzzeta, Ernesto Koliqi un poeta sociale, Milano, 1968, f. 65.
145
A.Mutterle, Epifanie e crisalidi, n Il Fuoco, f. XXIII.
146
Po aty.
147
Il Fuoco, f. 34.
144
126
Dika m e madhe dhe m e fort po i shtohej ndjenjs q ai kishte zakonisht pr veten e

tij...148
Gjra t paprcaktuara kalonin kalonin n at drithrim uji, t panumrta, t
vazhdueshme, q buronin nga thellsia, duke zbritur s largti; kalonin kalonin, gjithnj
e m t dendura, m t errta, m t papastra, nj lum jet i turbulluar. Edhe nj her ai
e kuptoi se n at turbullir ushqehej epshi i tij i fort, me at ngarkes t panjohur... me
at dshprim t pakuptueshm... 149
Prania e misterit duket se sht nj fytyr rituale dhe sublime e natyrshmris s
tij. Ai madje do t shprehej se nse mes meje dhe flets nuk do t kryhej dhe nuk do t
prmbushej misteri, e hedh tej fletn dhe nnshtrohem duke pranuar se nuk jam n
gjendje t shkruaj.150 Kaq fort i lidhur duket Danuncio pas ktij misteri, sa e bn at
pjes prcaktuese t frymzimit t tij, kusht t t shkruarit.
Tashm fjala poetike nuk prdoret m pr t prshkruar ndjenja, por sidomos pr
t ndriuar ndjesit, pr t ndriuar errsirn q ndodhet brenda nesh duke prdorur nj
mnyr t shkruari shumkuptimshe, e cila mund t kuptohet nga t njejtt shpirtra q
arrijn ti perceptojn kto ndjeshmri. Pra, kemi t bjm me nj individualitet dhe nj
subjekivizm t fort q prshkon kt lloj poetike t dekadentizmit. Kjo teori e t
menduarit dhe t krijuarit prbn nj aspekt t veant t poetiks dekandentiste, dhe
sigurisht edhe nj karakteristike t vet shkrimtarve, t cilt e shfrytzuan me shum
mjeshtri, duke krijuar kshtu nj stil m vete, nj stil t rafinuar t shprehjes s bukur
dhe t gjurmimit t t fshehtave t padukshme q lindin jo vetm n shpirtin e poetit por
edhe n shpirtin e do gjje q rrethon ambientin dhe kontekstin n t cilin jeton dhe
krijon shkrimtari.
3.4.1. Motivi i dekadencs
Nj tem tjetr q i prbashkon sht edhe tema e dekadencs, e rnies s
shklqimit, e agonis, e konsumimit t gjrave q rrethojn nga rrjedha e kohs. Kjo tem
duket sikur zhvillohet mbi bazn e nj kontrasti q realizohet mes jets s poetit q
shklqen plot shpresa dhe ambicie pr t ardhmen dhe dekadencs agonike t asaj q e
rrethon, e q ka n kurriz nj t kaluar t gjat. Kjo nuk sht nj tem aspak e re pr
shkrimtarin italian ajo rimerret dhe zhvillohet n nj mnyr t re, t ndryshme nga tema
e dekadencs q ishte zhvilluar edhe m par tek Poema Paradisiaca dhe Vergini delle
rocce.151 Tek romani i tij Il Fuoco ambienti q krijon kontrastin dhe prfaqson
dekadencn sht Venezia me artin e saj, qyteti pothuajse i lodhur nga t jetuarit e gjat
shekullor. Uji q prshkonte kanalet e ktij qyteti lagunar
148
Po aty, f. 41 42.
Po aty, f. 127.
150
A.Jacomuzzi, Una poetica strumentale; Gabriele DAnnunzio, n P.Pullega, Scrittori e idee in Italia. Il
Novecento. Zanichelli, Bologna, 1975, f. 34.
151
E.Lugnani, vep e cit, f. 45.
149
127
sillte prmes prthyerjeve t dallgve shklqimin e bronzeve t konsumuara.

Npr ajr pothuajse shprndahej fantazma e madhstis antike, q syt e ndjenin ... duke
shijuar pallatet e errsuara nga shekujt...152. Venezia shfaqet si nj qytet, t cilit
krijuesit i dhan nj shpirt por q sot, nuk mund t konsiderohet nga shumica, vese nj
muze i madhe reliktesh t pajeta, ose si nj streh paqeje dhe harrese.153
Por kto prshkrime realizohen gjithnj duke u mbshtetur n dy kahe; nga njra
an sht qyteti i sotm i konsumuar, me nj shklqim t pernduar e ngjyra t humbura
nga kalimi i viteve dhe i shekujve, nga gjmimi i luftrave pr pushtet, por nga ana tjetr
ai reflekton nj vler t madhe artistike monumentale. Megjith ndriimin e humbur ai
qytet ujor reflekton madhshtin e nj arti t lavdishm, madhshtin e nj bashkjetese
mes harmonis s ujit dhe t gurit shumshpirtsh dhe shumformsh.
sht interesante t shohim se si edhe Koliqi e trajton kt tem t dekadencs,
pothuajse t t njjtit ambient dhe i mbshtetur n t njjtn kontrast. Pr Koliqin,
Shkodra mbetet qyteti m i dashur, dhe sidomos shtpia e tij sht kndi i kujtimeve m
t ngrohta dhe i ndjesive m intime. Por n at shtpi do gj po dobsohej, do gj po e
humbte bukurin dhe shklqimin e dikurshm, do gj po terrohej dhe po perndonte nga
vet koha q kalonte dhe shkonte drejt mbylljes s nj cikli jetsor. Kshtu Koliqi na e
sjell kt tem duke na shkaktuar t njjtn ndjesi q shkaktojn gjrat q nuk kan m
fuqi, gjrat q e kan humbur qoft edhe forcn e ndikimit t bukuris s tyre.
Perceptimi i dekadencs nga Koliqi do t na sillte skena t tilla q do t
karakterizoheshin nga vjetrsija e orendive, ngjyrat e zbeta qaty vijoshin tue u venitun
e sidomos akulli i nji pasqyre t strmadhe rrethue me nji suaz t trash, prarimet e sa
cils ishin nxie e ue leskr154.
Flejshin orendite e repuna e t plasarituna, flejshin plhurnat t daluna boje;
flejshin pa kurrnji uzdaj zgjimi. Bashk me trishtimin qi apin gjithmon sendet e bukura
t vjetrueme, n shikim tim u przie malli i holl grumbullue brenda meje nga nji
mrgim i gjat jasht Shkodre.155
Por edhe kjo vjetrsia e gjrave t bukura t shtpis shkodrane realizohet fal nj
kontrasti q ekziston mes perndimit t shklqimit dhe fuqis s kujtimit q ato projn,
mes zymtsis dhe zbehtsis q i karakterizon e sotmja dhe bukuris e jets s gjall q
ruante e shkuara. Ajo shtpi, ajo od, ato orendi, t gjitha ato sende t heshtura dikur
ishin qen plot jet156.
Do t mbetet, nga ana tjetr, nj e shkuar q do ti kujtoj gjithmon poetit
bukurin e qytetit t tij, jetn e dshiruar aq shum n at shtpi aq shum t dashur,
megjithse t vjetruar dhe t dal boje. Kontrasti q ndrtohet mbi ambientin rrethues
duket se sht nj zgjedhje e dashur pr t dy poett, nj tem q megjithse pron
dekadenc n nj nivel siprfaqsor, prfaqson dika tjetr shum t thell, nj
152
Il Fuoco, f. 23.
Po aty, f. 53.
154
155
Po aty, f. 324 325.
156
Po aty.
153
128
prmbajtje shum m jetgjat e prher m frymzuese pr t br prpara n rrugtimin

drejt s ardhmes, sidomos asaj poetike.
3.5. Muzika, krcimi dhe poezia si shprehje e kultit t s bukurs

Nj rol t rndsishm n veprn e Danuncios, dhe nga sa shihet edhe n at t
Koliqit, luajn disa elemente t veanta stili, si tingujt muzikor t kngs dhe efekti
sugjestionues i vallzimit, q i japin rrfimit nj trheqje magjepsse dhe krijojn tek
lexuesi nj gjendje knaqsie mikluese. Kt efekt stilistikor e shohim n prgjithsi t
shtrir npr shum krijime letrare, jo vetm t Danuncios, i cili karakterizohet nga ky
lloj stil, por t shtrir edhe prmes krijimeve t Koliqit. Aq i madh ishte besimi i
Danuncios n kt grshtim artesh dhe n kt atmosfer t larmishme stili
shumelementsh, saq bashkimi me fjaln poetike do ta bnte t nxirrte shkndija e t
ndizte botn. ... me fjaln, me kngn, me gjestin, me simfonin u formua vepra ime
dhe jetoi nj jet t till q po t mundja t zbatoja pjesrisht n format q do t doja ta
shprehja, me t vrtet do t mund t ndizja botn.157
Prania e muziks sht dika q t bie n sy menjher tek t dy poett, dhe kjo
sht nj muzik e ndryshme nga ajo pr t ciln folm m lart, e ndryshme nga muzika e
brendshme q reflektonte ritm dhe harmonizim t shum elementve natyrore dhe jo
vetm, t till si ngjyrat, nuancat, lvizjet dhe ndjeshmrit. Kemi t bjm me pranin e
nj muzike t vrtet, q sht frut i instrumentave t ndryshm q e prodhojn, prmes
notave dhe tingujve, muzik si nj tjetr element artistik me t ciln vishen dhe
fisnikrohen personazhet. Muzika sht nj art m vete, por duke u bashkuar me fjaln
poetike, e pastaj edhe me vallzimin do t realizonin shfaqjen m t lart t shprehjes
artistike, mnyrn m estetike t shkruarit. Artet do ti jepnin njri tjetrit elementet e
tyre t veanta, dhe n nj harmonizim t plot mes tyre do t thurnin kultin e s bukurs.
N Greqin e lasht, konceptimi i artit ishte trsisht i ndryshm nga konceptimi i
sotm, madje nuk ekzistonte asnj lloj ndarjeje mes poezis dhe muziks, dhe mes
poezis, muziks e krcimit... Termi muzik kishte formn e saj antike mes Muzave, dhe
kishte nj kuptim q mund t prqafonte, t paktn n disa aspekte edhe poezin, edhe
krcimin.158
Por sot, sipas Danuncios, kjo do t ishte e pamundur, do t ishte e pamundur
shkrirja n nj struktur t vetme ritmike pa i hequr secils karakterin e vrtet t saj.159
Kjo do t thot se duke u prpjekur pr nj efekt t prbashkt, ata do t heqin dor nga
efektet e tyre te veanta dhe supreme: tek e fundit ata marrin dimensione m t vogla.160
Por sidoqoft, ky dimension, kjo przierje artesh ku her sht njri m dominant e her
157
A. Jacomuzzi, Una poetica strumentale; Gabriele DAnnunzio, vep e cit, f. 34.

E. Pantini , Letteratura e le altre arti, n A.Gnisci, Letteratura comparata, Bruno Mondadori, Milano,
2002, f. 115.
159
E.Lugnani, vep e cit, f. 47.
160
Po aty.
158
129
sht tjetri, i japin nj vler m tepr veprs danunziane dhe asaj koliqiane, nj element
modern q i dhuron nj frymmarrje t re shprehjes artistike, q krijon nj atmosfer
ideale ku dgjohet do drithrim e natyrs e njerzve dhe e do krijese tjetr toksore
ose jo.
Poeti italian bn nj krahasim t bukur n kt kontekst me tri gra dioniziake; me
aktoren, kngtaren dhe krcimtaren, t cilat i shfaqen si instrumentet e prsosura dhe
pothuajse hyjnore t krijimeve t tija. Me nj shpejtsi t pabesueshme t fjals, t
kngs, t gjestit, t simfonis vepra e tij zhvillohej dhe jetonte nj jet tejet t fuqishme
prball shumsis s nnshtruar.161
3.5.1 Muzika
Vepra e Danuncios nuk do t mund kuptohej pa pranin e muziks, n t gjitha
shfaqjet e saj. Ajo do t lr gjurmn e vet n do vepr t tij dhe do t kthehet n nj
karakteristik thelbsore t stilit danuncian. Pasioni i tij i madh prej poeti q e ka kthyer
jetn n art, nuk do t ishte i till po t mos ishte muzika. Dhe muzika e vrtet vjen
mnjher nn emrin e Vagnerit, muzikantit t madh, i cili ka nj nga vendbanimet e tij
m t bukura n Venezia, n qytetin e simfonive t jashtzkonshme t ujit, qytet mbi t
cilin sht krijuar edhe romani Il Fuoco.
Vagneri sht muzikanti q Danuncio162 plqen m tepr, megjithse vepra e tij
ka n themel shpirtin e muziks gjermane. Faqet e fundit t ksaj vepre i kushtohen
funeralit t ktij muzikanti, i cili prcillet i shoqruar nga vet Danuncio. Madje kaq i
ngusht ishte raporti i Vagnerit me Venecien dhe me Danuncion, saq edhe Koliqi na i
sjell n disa rreshta shum t bukur n Mngjes n Venedik: At kang ndgjonte
Vagneri kur banoi mbajtas kt pallatin Vendramin. Ktu shpirti i Muzikantit teuton gjeti
atmosfern e prshtatshme pr krijesn e kryeveprave t fundit, ktu n zhurmn e ktyne
valve geni i tij shprthei n tinguj psim-plot qi dynden botn: edhe ktu shpirti iu
shkput prej trupit. Gabriele DAnnunzio, aso kohe djalosh njzetvjear, me tre shok
tjer, barti arkivolin prej shtpie e n gondolen e prmortshme. Mbi kt vij uji kaloi
trupi i vdekur i Titanit.163
Vepra q e proi m mir kt raport kompleks t Danuncios me Vagnerin ishte
Il Trionfo della Morte dhe sidomos pjesa Tristani dhe Izota, q ishte m n mod asaj
epoke, jehoi n tr shklqimin e saj. Poeti dshiron ta ndjenj pranin e muziks jo
vetm n formn e tingujve q projn fjalt, jo vetm si vler sugjestionuese q krijojn
bashkimet e rrokjeve, pra jo thjesht dhe vetm si nj akt gjuhsor. Muzika duhet t marr
pjes n vepr si shprehje e nj tjetr arti t vrtet, si produkt i instrumentave q e sjellin
at pran ndjeshmris s njerzve. Prandaj, ardhja n shtpi e nj pianoja do t ishte
161
Il Fuoco, f. 95.
Ai trhiqej nga Rikardo Vagner, si nga energjit e mdha t natyrs; ndoshta dgjoi tek ai at q vet
tentoi t shprehte n nj poem t tijn simfonike: at q dgjohet ndr male, Il Fuoco, f.144.
163
E.Koliqi, Mngjes n Venedik, Vepra 5, f. 389.
162
130
gzimi m i madh i dy t rinjve, Ipolits dhe Xhorxhios, dhe pr m tepr efekti q do t

shkaktonte muzika e asaj pianoje do t ishte i pakrahasueshme me asgj tjetr:
... pianoja arriti mes gzimit fmijror t Ipolits... pr disa dit ishte prfshir
n nj lloj dehjeje. Q t dy ishin pushtuar nga nj ekzaltim pothuajse i mendur; lan
pas dore do zakon t prditshm; harruan do gj; u zhytn krejtsisht n at knaqsi...
mund t rrinin zgjuar pothuajse deri n mngjes; mund t rrinin pa ngrn edhe prtej
vaktit... Besonin n mnyr utopike se pasioni i tyre po rritej prtej do kufiri164.
Kaq i fuqishm ishte ndikimi i artit t muziks tek nj poet si Danuncio, sa me
prshkrimet poetike do t kalonte do gjendje shpirtrore normale, do kufi t mundshm
njerzor. Dhe dashuria shndrrohej n nj pasion t fuqishm, gati hyjnor, dhe muzika q
buronte nga ai instrument, i pranishm n dhomn e tyre, shndrrohej n nj kng t
shpirtit t dashuruar.
Kjo ndodh edhe te Koliqi. Megjithse ai nuk ushqen ndonj simpati t veant pr
ndonj muzikant apo nuk sht i lidhur pas ndonj instrumenti, ai gjithashtu ka bindjen se
muzika sht ushqimi i shpirtit, ushqim i ndjenjs s dashuris dhe ndezs i pasioneve t
zjarrta. Arti muzikor ndodhet i ndrthurur prmes rreshtave t artit t tij poetik duke i
dhn veprs letrare nj dimension tjetr, nj frymmarrje tjetr m moderne. Pranin e
pianos e shohim tek novela Dram i vogl, t ciln babai ia bn dhurat Vids, vajzs
shtatmbdhjet vjeare. Gjithashtu edhe Neta tek Andrr e nj mbasditeje vere ka nj
piano n shtpi, s cils ka msuar ti bie n kolegj. Tek novela Kanga e re, Tom Lasku
sht nj muzikant, nj violinist i mir dhe si thot Koliqi, feja e vetme e tij sht
muzika:
Kurrkush n Shkodr sdinte me i kndue aq prmallshm sa ai kangt e
dashuns... Qemanja e tij, ndr ato rasa, kndonte me niqind goj, druni i saj dridhej
kumbueshm si t kishte njiqind shpirtna; hovi e bukurija e taksimeve qi merrte
rrmbejshin gjith knd n nji ekstaz t mrekullueshme.165
Edhe n kt novel muzika do ti jap nj shtys t madhe pasionit t dashuris,
ajo do t bashkoj, at q do ndaj realiteti. Gjrat edhe m t pazakonta, edhe m t
pamundurat mund t marrin nj hov t ri, e ta bjn ndrrn t jetoj para syve tan. Tom
Lasku do t jetoj nj dashuri t pamundur, pr shkak t prkatsis s shtresave t
ndryshme shoqrore (Si kishte mujt ai me shpresue se nji vajz dere bujare do ta
pranonte). Kjo penges do t bhet fare e paprfillshme kur vajza t dgjoj melodin e
kngs s krijuar enkas pr t dhe ta ndjej thell n shpirt bukurin e saj dhe
thjeshtsin e saj:
far fuqije t mrekullueshme patn vargjet e thekshme e notat prmalluese mbi
at shpirt vashe?... Si t shtym nga nji forc e msheft, t dy njiherit i u afruen
shoqishoqmit e i bashkuen gojt e reja n nji t puthun tambl, t gjat. E kanga kaloi,
pr me zgjue prtej prendvera t reja dashunije e me bashkue tjera goj t njoma qi
dridheshin n deshi nat mbrmje t vokt.166
164
G.DAnnunzio, Il Trionfo della Morte.

Kanga e re, Vepra 2, f. 56.
166
Po aty, f. 69.
165
131
Marrdhnia e ngusht e letrsis me muziken shfaqet tek knga e cila

pavarsisht emr mban n qytetrime ose koh t ndryshme sht nj zhanr ku muzika
dhe fjala normalisht shoqrojn njra tjetrn.167 Tek novela tjetr Andrr e nji
mbasditje vere, Neta ushqen nj dashuri t madhe pr muzikn. Ajo ishte mrzitur se
kishte koh q nuk dgjonte nj koncert, kishte koh q nuk e ndjente at knaqsin e
madhe q ngjallte n shpirt nj muzik e mir. Jeta pa muzik, thoshte ajo, sht si nj
prendver pa lule, vetm muzika e ka at dhuntin e veant q ta lulzoj jetn dhe
shpirtin. Prandaj Neta reagon menjher, nga nj instinkt i vrullshm:
U ngrit befas e eli pjanoforten. Nxori dy flet nga notat e shumta qi ishin mbi
nji stol t zi e t shklqyeshm aty ngjat dhe i vuni prpara, tue u ul me i ra. Ishte
Kryekisha e mbytun nuj e Debussy-it. Magjia e atyne notave krijoi nji vegim t
mrekullueshm e ngjalli zane t uditshme nat od, ku gjysm drita e bler kishte
dridhje t gjata e fantastike si uji i kulluer i nj deti mngjesuer. Kisha e mermert n
fundin e detit zgjohej si pr mrekulli e kumbonaret e nalta dridheshin n qartsin e
valvet...168
Kjo na kujton veprn e Danuncios ku ngjallen muzikant e pjes veprash
muzikore dhe t gjith shkaktojn efektin e tyre t veant, ndjeshmrin e lart pr nj
motiv apo pr nj tjetr:
Secili prej atyre muzikantve magjistar q ata paraplqenin, thurte rreth
ndjeshmris s tyre t mpreht nj magjepsje t ndryshme. Nj Pagina e Robert
Shuman-it kujtonte fantazmn e nj dashurie t rrnjosur... Nj Improvviso e Federik
Shopenit thoshte si n ndrr: Dgjoj natn kur ti fle mbi zemrn time....169
Muzika sht mjeti m i prshtatshm q i bashkngjitet nj poetike, sht nj bot e tr
artistike q flet me gjuhn e saj edhe mes vargjeve t shkruara, duke krijuar atmosfer e
duke pruar tinguj q krijojn ndjeshmri t larta.
3.5.2. Krcimi si kult estetik i prsosur
Edhe krcimi, ashtu si muzika prbn nj disiplin tjetr mes arteve q i
bashkngjitet ksaj mnyre artistike t shprehuri. Pr t kuptuar m mir krcimin dhe
elementt prbrs t tij i referohemi studiueses L.Smaqi,170 e cila bn nj ndarje, q do t
na ndihmoj t kuptojm kompleksitetin e termit krcim.
Krcimi bashkon njhersh nj sr elementesh:
- hapsirn: ndrmjet zhvendosjes s trupit, lvizjeve t gjymtyrve krijohen
vizatime n tok dhe n ajr;
- kohn: variacionet ritmike t krcimit, mnyra se si ndahet koha, qoft e leht dhe
e vazhdueshme, qoft me alternime pauzash dhe prshpejtimesh;
167
Y. Chevrel, Letrsia e krahasuar, f. 116.

Andrr e nji mbasditje vere, f. 102.
169
Il Trionfo della morte.
170
L.Smaqi, Zbulimi i vetvetes npasqyr tletrave, Maluka, Tiran, 2009, f. 25.
168
132
lojn me peshn e trupit: lojra t ndryshme me gravitetin, ndrmjet lvizjeve

ajrore dh t hirshme, t lvizjeve t forta ose t lvizjeve t rnda ose t lodhura;
- energjin: t prdorur n lvizje t vrullshme ose n nj fluks t lir e t
vazhdueshm sipas shkallve t tensionit t trupit.
T gjitha kto i japin mundsi autorit t ndrthur ritmin e frazs me imazhin dhe figurat
stilistikore.
Pr sa rezulton nga studimet e bra Danuncio e konsideron krcimin si nj nga
emblemat m sugjestionuese t qytetrimit letrar t cilit i prket, por sidomos e
konsideron si festim t kultit estetik t prsosur171 duke iu referuar n kt mnyr vet
natyrs s mitit. Dhe e bukura e Danuncios thuhet se lind nga imitimi i nj miti, nga
mundsia pr t gjetur n iluzionin e nj prralle t vjetr nj ritm gjestes, lvizjesh dhe
figurash q i ngjajn nj krcimi, nj mimike plastike dhe muzikore172. Krcimtarja e
Danuncios n Forse che si forse che no, i jep jet ksaj cilsie mimetike dhe muzikore t
fjals brenda prjetimeve t artistit:
Le mani abili, avvolgendola e svolgendola, comunicavano agli orli quella vita
natante che di continuo vibra nellestremit orbicolare della meduza marina... Talvolta
con le sue indistinte imagini bestiali, era simile alla larva labile dello zodiaco
intraveduta nellaurora... ella sembrava trarre dalle circostanze e dalle lontananze le
linee pi belle per comporle in quella creazione di istantanea bellezza; ella sembrava
attenuarle e prolungarle fino a se e mescolarle alla sua musica muta e rivelare nel suo
movimento fugace lo spirito di cio che era immobile e duraturo...Ella imitava con la sua
danza lo spavento puerile, i guizzi i balzi le fughe le difese....173
Duket sikur do fjal sht e shndrruar n gjest, n lvizje, n nj figur, n nj
form t sigurt fizike, n nj tension shprthyes t gjith trupit. Imazhet q prodhohen u
projn shqisave ndjeshmri t lart, edhe pr arsyen se prmes krcimit identifikojm
nj bot q shkon prtej ndrgjegjes njerzore, prtej realitetit ton. Kt ide t
krcimtars, q pothuajse prfaqson nj mit, fal nj procesi metamorfoze, e gjejm
edhe n veprn tjetr t Danuncios Il Fuoco:
...la danzatrice silenziosa con le linee del suo corpo redento per alcuni attimi
dalle tristi leggi del peso, imit il fuco lacqua il turbine le evolucione delle stelle. La
Tanagra, fiore di Siracusa, tutta fatta di ali come un fiore di petali! Cos egli evocava
171
E.Cecchi, N.Sapegno, Storia della letteratura italiana, Garzanti, Itali, 1979, f.46.
Po aty, f. 45.
173
Forse che si forse che no, (Duart e zhdrvjellta, duke i mbshtjell e duke i mbshtjell, i
komunikonin ekstremiteteve at jet pluskuese q vazhdimisht dridhet n ekstremitetet rrethore t meduzs
s detit... nganjher me imazhet shtazarake t padallueshme, ngjante me larvn dredharake t zodiakut q
shihet n agim... ajo dukej sikur nxirrte nga rrethanat dhe nga largsit linjat m t bukura pr ti dhn
form atij krijimi m bukuri t menjhershme; ajo ngjante sikur e zbuste dhe e zgjaste deri tek vetja dhe e
prziente me at muzik t heshtur dhe sikur rrfente n at lvizje t shpejt shpirtin e asaj q ishte e
palvizshme dhe q zgjaste... Ajo imitonte me krcimin e saj frikn fmijrore, krcimin e papritur, ngritjet,
ikjet, mbrojtjet...).
172
133
limmagine della Siciliana, gi celebro che aveva ritrovata lantica arte orchestrica
quale era al tempo in cui Frinico pot vantarsi di avere in s tante figure di danza....174
Edhe Koliqi e koncepton krcimin n t njjtn mnyr, duke e br pjes t
pandashme t veprs s tij. Novela q ndrtohet pikrisht mbi kt teori t konceptuari
sht Krcimtarja e Dugagjinit. Edhe kjo krcimtare nuk sht m e ndryshme se ato t
Danuncios, madje mund t themi se sht nj tjetr krijes njerzore e shndrruar n nj
model t prsosur estetik prmes nj zane, nj krijese gjysm grua e gjysm hyjnesh.
Lulja e humb kontrollin e vetes, sepse hyjni mistike marrin pamjen e saj dhe bjn me t
at q munden. Zanat luajn me njrzit dhe shpesh u bjn lojra t tilla, por prmes
ktyre lojrave t transformimeve mitike ata i dhurojn Koliqit nj shprehje t lulzuar dhe
t zbukuruar t denj edhe pr traditn m t mir letrare.
Porsa hyrija malsore oi duet e luajti kmbt, nji habi e mbl kapi gjith
shpirtrat... Sy njeriu skishte p as valle m t mrekullueshme as krcimtare m t bukur.
Lkura e fytyrs s saj gjante e endun me rreze e fletza prilli. Trupi i vrgjilt prhapte
an pr an nji njomsi si lule qi sapo ka el... Her nditte npr shtroje si t ndiqte
ndonj flutur ari; her valavitej si ta prkundte jehu i nji jons s largt qi ngjall malle
t papritura... Krcimi isaj ishte i freskt si lirija e maleve, i leht si kind flamuri qi
valon ndr maje tepra, i egr si fluturimi i shqipeve, i prmallshm si kanga e harrueme
qi ngjallet n fund t zemrs.175
Jan t njohura edhe shnimet e Malarmes, mbi knaqsin q provonte kur
shihte t krcente Loie Fuller ose Cornalba-n, pr t cilat do t shkruante: Ajo nuk
krcen, por sugjeron me mrekullin e hapit t leht dhe t hovit, me shkrimin e saj trupor,
at q do t kishte nevoj pr paragraf t tr proze prshkruese ose t dialoguar pr tu
thn n nj tekst t shkruar. M n fund baleti sht poezia e liruar prej do
shkruesi.176
Fjalt jo vetm prshkruajn hollsisht lvizjet, por njkohsisht arrijn t
sugjestionojn nprmjet tingujve q projn duke krijuar muzikn dhe ritmin e valles
q krcehet. Aftsia prshkruese e Koliqit e vesh tregimin me nj tis t veant n t
cilin kapja e nuancs, e lvizjes, jan synime q jo vetm bien n sy, por luajn rol t
rndsishm n krijimin e dekorit t prshtashm t krijimeve t tilla, ku rolin kryesor e
luan nj personazh mitik.177 shkruan studiuesja Smaqi. Koliqi vazhdon prshkrimin e
krcimit t saj q bhet gjithnj e m trheqs, me t njjtin fjalor t pasur e me t njjtin
stil t veant valvits, thuajse danuncian:
174
Il Fuoco, f. 95. (Krcimtarja e heshtur me linjat e trupit t saj e liruar p disa aste nga ligjet e
trishtuara t peshs imitoi zjarrin, ujin, vorbulln, evolucionin e yjeve. Tanagra, lulja e Sirakuzs, e gjitha
e prbr prej krahsh, si nj lule me petale!. Kshtu ai kujtonte imazhin e Siilianes, tashm t njohur, q
kishte rigjetur artin antik orkestrues si ishte n kohn kur Friniko mundi t mburrej se prmblidhte n
vetvete shum figura krcimesh...).
175
Krcimtarja e Dugagjinit, Vepra 2, f. 86.
176
Y.Chevrel, Letrsia e krahasuar, f. 118.
177
L.Smaqi, Figura mitologjike, mendsi e ligjrim etnozkonor n prozn e shkurtr t Ernest Koliqit, n
Studime pr autor t ndaluar, Fan Noli, Tiran, 2009, f. 148.
134
Merrte mu ngjitun npr nji shkall ajrore, largonte gjeth e lule t padukshme
qi i a ndalojshin hovin, hidhej prpara si t binte zhyt n ndonji krue, shtrinte dorn me
kap shoqe tjera e sillej me mnyrn e asaj qi u prin nji vargu t gjat vajzash krcyese.
E drejt si curril uji gufues, e lakueshme si gem i njom, e shpejt si hije reje, e
dridhshme si drita n krue, endej shpejt, kadal, hovshm, printueshm.178
3.5.3. Poezia si shprehje artit t t shkruarit
Poezia sht arti i jets s Danuncios, sht virtyti i tij m lart, sht ambicia e tij
m e madhe. Ai mendon se mes ktyre tre arteve muziks, poezis dhe krcimit, dy t
parat kan ndjekur zhvillimin e tyre drejt nj fuqie m t madhe shprehse.179 Dhe kt
na e tregoi m s miri prmes veprs s tij t shkruar dhe nj elokuence t
jashtzakonshme n publik. Elokuenca e poetit shoqrohej nga shprehsit e t gjith
elementeve rrethues; ajo dukej sikur rimerrte dhe vazhdonte ritmet, t cilave u bindej
gjith ajo forc e gjith ajo hijeshi. Por poezia e Danuncios kishte edhe nj
karakteristik tjetr n kt univers, vetm poezia sht e vrtet, vetm ai q arrin ta
shijoj dhe ta trheq at drejt vetes, me vlern e mendimit, ai sht pran njohjes s
sekretit t fitores mbi jetn.180
Poezia prbn nj nga dashurit dhe nj nga ndjenjat m t pastra t tij dhe kur ai
arrin ta shpreh kt do t thot se ka br poezin m t mir. rndsi ka, shprehet
kritiku F.Flora, nse ai si njeri knaqet me imazhe, epitete, metafora, harmonizime t
goditura e t tjera si kto? Vetm nese poeti arrin ti bj t gjitha kto materien e
ndjenjs s tij, ather ai do t ket realizuar art.
Koliqi gjithashtu realizoi poezin e tij, artin e gjith jets me nj ndjeshmri t
rrall. Koliqi krijues sht tejet i lidhur me at q krijon; nprmjet poezis shpreh at
q mendon dhe ndjen, shpreh shqetsimet dhe brengat e veta prball bots q i prket,
shpreh dramatikn e bots s tij t brendshme... ,181 pra poezia sht gjith qnsia e tij,
sht hyjnesha e shpirtit, si e quan ai vet:
Nat mngjes helvetjan Prilli m pajtoi me Poezin... npr ajr lvizte si nji m
mjalte. Ishte mjalta e prillit, mjalta e Poezis qi ngjyente shpirtnt ton.182
E pr kt ajo triumfon mbi do pasion tjetr, sepse ishte pikrisht poezia ajo q i ofroi
at q nuk mundi tia ofronte jeta dhe realiteti. Koliqi e kuptoi jetn n thelbin e saj e
prandaj shprehet n tingllimin Sheherazadja: Jeta premtoka shum e sjepka asgja.183
Por poezia do t prfaqsont shum m tepr sesa t shkruarit n vargje. Ajo do t
prfaqsonte artin e t shkruarit n trsin e tij, n t gjitha format dhe mnyrat e tij t
shprehurit. Do prfaqsonte komunikimin e bukur prmes fjals s shkruar, mesazhin e
178
Krcimtarja e Dugagjinit, f. 86.

E.Lugnani, vep. e cit., f. 47.
180
Il Fuoco, f. 40.
181
A.N.Berisha, vep e cit, f. 67.
182
183
Sheherazadja, n Vepra 1.
179
135
formuluar me t gjitha teknikat dhe mjetet q zotron poeti dhe aftsia e tij krijuese.
Kritika e kohs i drejtohej gjithmon si nj shkrimtari borgjez, si nj shkrimtari dekadent,
do t shkruante Guzeta.
Nse ai do t kishte dashur ta evitonte, do t kishte hequr dor nga t qnit poet
dhe do t kishte veshur me poezi disa pjes proze moraliste dhe politike. Nj poet i
vrtet sillet vetm si poet; nuk sht pun pr t t arsyetoj dhe as t bj deklarata pr
publikun; ai duhet t bj t ndjehet e bukura dhe ndjeshmria therse. Vetm kritiku i
pagdhendur dhe siprfaqsor e injoron dallimin mes vargut q nuk krijon dhe vargut q
krijon n mnyr sekrete sipas mnyrs s poetit.184
Kjo na ndihmon t kuptojm se poezia e tij ishte e pavaruar nga do lloj ndikimi
tjetr q nuk prmban parime letrare dhe artistike. Arti poetik ishte ai q udhhiqte
rrugtimin shpirtror t Koliqit, e prandaj pr t ai nuk mund t bnte asnj lloj
kompromisi. Q t jesh poet, shkruan Koliqi, duhet t jesh krenar, duhet t kesh guxim t
thuash:
Un kndoj pr ata njimij vet qi heshtin e presin mu shprehun npr z tim.
Mkat sht krenaja, por mkat i nevojshm pr poetin.185
Prandaj, themi se ky art qndron mbi gjith t tjert, sepse kto poet i kushtuan
asaj gjith jetn dhe gjith pasionin e shpirtit, artet e tjera ndihmojn t shkruarin, n
mnyr q t vij sa m pran shijeve t lexuesit, sa m i larmishm dhe sa m pran
realitetit.
Pr Danuncion poezia sht nj substanc natyrore, ndrsa bukuria sht nj
veprim i zellshm i Toks q i lejon poetit marzhin e ngusht t nj shprehjeje
mimetike q zhvillohet jasht do artifici.186 Ajo q m intereson thot poeti, sht ti
tregoj vetes dhe t tjerve se si bukuria lirike sht jo vetm ligj i brendshm i Toks, por
edhe nj mnyr t vepruari e prkushtuar. Dhe me kt ligj t brendshm bashkohet
ligjrimi i poetit, instinkti i tij m i fuqishm, akti i t shkruarit, q sht prsri pr t
nj bindje ndaj ligjeve t thell t universit. Pr Danuncion mund t shtojm se, mes
gjith vlerave t tjera si njeri, ajo q merr rndsin m t madhe, sht vlera e tij si poet,
autoriteti q ushtruan veprat e tij, u mbshtet m shum se te kushdo tjetr n emrin e tij
si poet. Poezia pron kuptimin thelbsor t natyrs s tij.
Poeti, shkruan kritiku F.Flora, e prdori fjaln hyjnore n dy mnyra me natyr
t kundrt: njra e menjhershme, e gatshme t kryej nj veprim q shkakton ndjesi dhe
efekt, mnyra tjetr m lirike e gatshme ta qartsoj veprimin, duke qen tashm e
shndrruar n kujtes ose n dshir, n trasparencn e kngs. E gjith jeta e tij ishte n
nj udhkryq mes poems s jets dhe poems s kngs.187 Pa i kushtuar nj vmendje
t hollsishme ktij lloj raporti do t ishte e pamundur t kuptohej n thellsi arti
danuncian.
184
A.Guzzeta, vep e cit, f. 14.

186
Shih A.Jacomuzzi, vep e cit, f. 25.
187
F.Flora, Gabriele DAnnunzio n Storia dell letteratura italiana. Secondo ottocento e novecento,
Mondadori, 1966, f. 300- 301.
185
136
KREU IV: Prqasje mes Dantes, Petrarks dhe Koliqit
Ti do t lesh do gja, q ma nevoj

pat shpirti yt; e para ka me shtyp
kjo zhgjet, q nty mrgimi do drejtoj.
Ti do provosh sa ka prmbrenda kryp

buka e huej, sa shtegu asht i vshtir
nshkall t hueja me hyp edhe me zdryp.
(Parajsa, XVII, 55 60 )
( Dante Alighieri )
E kot sht lavdia e atij q e krkon

famn vetm te vezullimi i fjalve
( Francesco Petrarca)
137
KREU IV
PRQASJE MES DANTES, PETRARKS DHE KOLIQIT
IV. Nj rikthim n traditn klasike italiane

Sado q mund t na duket e largt epoka e Rilindjes evropiane, ajo mbetet nj
pik e prhershme referimi, me vlerat e saj t jashtzakonshme, mbetet nj epok e
madhe q la gjurmt e veta t pashlyeshme n historin e kulturs s mbar njerzimit,
ishte nj themel i fort i t gjitha letrsive dhe i t gjith shkrimtarve. Qytetrimi yn i
sotm nuk sht shkputur asnjher nga kjo trashgimi e shekujve, fryma e saj e gjall
vazhdon t jet ende e pranishme me vlerat e larta morale, t ngjizura nga ky humanizm
rilinds. Ky planeti yn i vogl kishte nevoj pr kta njerz t mdhenj, pr t cilt
ngushtica e tij prbnte nj makth q duhej tejkaluar, duhej shkuar prtej asaj q ofronin
kufijt e tij toksor. Dhe kt e ndjeu m fort se kushdo tjetr, poeti gjenial i t gjitha
kohra, Dante Aligieri. Mesjeta italiane, s cils ai i prkiste mbetet pjes thelbsore e
ktij kontributi njerzor dhe nj model prcaktues pr gjith letrsin italiane.
Me hi me fol per ta shkruan Ndre Mjeda, ndrsa u referohet shembujve t
mdhenj t ksaj letrsie kishte me kn si t dote kush me i ndimue me nj shkreps
t ndezun diellit qi shklqen madhshtuer n pik t mjesdits1. E prandaj kto jan vlera
q tashm dihen. E n mnyr t natyrshme ishin t shumt n numr ata q vazhduan t
bnin art n gjurmt e tyre e po aq t shumt jan ata q edhe sot u referohen si vlera t
padiskutueshme kulturore, estetike, intelektuale, si autoritete t padiskutueshme n skenat
e debateve historike dhe kulturore. T gjith kombet e gjytetnueme nderojn e, t thuesh
adhrojn Poett e Artistt e vet porsi tishin semi-zota, edhe poemet e veprat e tyne
klasike i mbajn si Biblia-libra shenjten...,2 shkruan kshtu Gjegj Fishta, duke shtuar se
pikrisht pr kto e t tjera arsye qartsohet si n nj pasqyr t kulluar shpirti, jeta,
kultura e kombeve prkatse dhe pr m tepr dallohet ajo q tek njeriu sht m
hyjnorja, geni.
Gjithashtu Fishta kshillon se duhet tu rikthehemi klasikve se leximi dhe
studijimi i veprave klasike nihmon fort t trajtuemt e karakterit n mosh t re,
harmonizimin e ideve e t rendevet, shijen estetike per sende tArtit, zhvillimin sa ma t
plot e tardhshm t gjuhve ...3.
Dy nga klasikt e mdhenj italian, q patn jehon t madhe n vendet e mbar
Evrops dhe t mbar bots, ishin Dante Alighieri dhe Franesko Petrarka. Por sidomos,
1
N. Mjeda, Shenjime bibliografike, n Leka 1 -2, Zoja e Paprlyeme, Shkodr, 1932, f. 285.
Gj.Fishta, Parathanje, n Poett e mdhenj tItalis, Nika, Tiran, 1932, f. X.
3
Po aty.
2
138
n kt vendin ton t vogl t prtej Adriatikut, figura t tilla do t ishin t

pashmnagshme. E prandaj m duket se i kam njohur gjithmon, se i kam gjetur gjithmon
sa her q shfletoja letrsit e ndryshme, jo vetm t viteve t fundit, por edhe para viteve
90-t. Ata ishin gjithmon personazhet e prhershme t nj letrsie botrore q u servirej
brezave, ishin krijuesit e mdhenj q u bn ball t gjitha sistemeve dhe u ngritn mbi t
gjith e mbi gjithka, sepse si thot edhe Kadareja pr Danten u lindn nga t gjith e
nga t gjith u rritn. Pr lexuesin e sotm, tu kthehet leximit t veprave t tyre do t
thot me bindje t plot jo vetm nj erudicion i nevojshm, por edhe nj aktualitet i
veant, se ai do t gjej n t prgjigje edhe pr shum probleme t mprehta q
qndrojn para njeriut bashkkohor, do t ndihmohet t kuptoj veten e vet, t zhvilloj
prgjegjsin personale pr fatet e t ardhmen e s trs, do t pasurohet me menurin e
vlerave me karakter universal t ksaj vepre.4 Mendimet e ndritura dhe qytetrimi duhen
par si drita t hedhura nga kta pishtar, pr t cilt thuhet se, pikrisht kur vdesin,
fillojn t jetojn.
Edhe pse t nj epoke tejet t largt, si e shnuam edhe m lart, nuk sht aspak
e uditshme q kta dy emra kolossh t mdhenj gjenden t pranvn Koliqit. Ata
mund t qndrojn n themel t do letrsie t mbar dhe mund t jen objekt adhurimi
pr do shkrimtar t mirfillt, edhe n rast se ky mund t jet i shekullit njzet. Koliqi
sht njri nga ata shkrimtar q e shpreh haptazi dshirn e madhe q tu ngjaj atyre, n
krijimin e nj vepre t denj q tu rezistoj kohrave, simpative apo antipative t saj n
momente te caktuara, t ruhet e paprekur vlera e saj, edhe pse mbi t kalojn natyrshm
breza t tr lexuesish.
4.1 Dante, Petraka dhe Koliqi, si nj nga prkthyesit

dhe njohsit m t mir t tyre
T kthesh shikimin drejt ktyre klasikve, edhe pse kan kaluar gati shtat shekuj
nuk m duket aspak e tepruar; e tepruar do t ishte vetm nse ne do ti harronim e nuk
do ti njihnim m, ky do t kishte qen vrtet nj humbje dhe mkat i madh. Sidomos
Dantja erdhi n nj ast kur sakrifica e tij do t ishte jashtzakonisht e madhe, kur
poezia ishte e nnshtruar dhe e braktisur dhe ai, njeri me vlera t larta e bri t rilindte
duke e zhvarrosur pothuajse nga humnera e errsirs dhe me duart e tij e ngriti srish.5
Kjo ishte merita e tij e madhe q shkoi prtej asaj q mund t mendoj inteligjenca
njerzore.
Shqiptart e kan njohur Danten q hert, madje sipas Prof. Alfred Uit duke e
ditur lidhjen e autorve t par, q kultivuan letrsin n shqip, n gjuhn kombtare
Buzuku, Budi, Bogdani, Variboba, Brankati etj, me kulturn e letrsis italiane, nuk
mund t prjashtojm ndikimin e Dantes mbi krijimtarin e tyre, aq m tepr q fama e
4
A.Ui, Ferr-Parajsa Danteske, Arget-LMG, Tiran, 1998, f. 15.

F. Villani, La personalit di Dante e il significato del suo poema, n Antologia della critica dantesca, f.
182.
139

shkrimtarit italian ishte prhapur n gjith Evropn.6 Por n vitet 30 do t kemi nj
ndikim m t madh t poezis s Dantes tek ata autor q prqafuan idealet e letrsis
klasike. Rreth po ktyre viteve lexuesi shqiptar u njoh me kta poet n gjuhn shqipe
prmes prkthimeve shum t mira t disa prkthyesve, mes t cilve kishte ndr ata q
nuk arritn ti sillnin n madhshtin e tyre t origjinalit, ashtu si kishte edhe t tjer q
punuan me vite me radh dhe ia doln t ruanin dimensionin e vrtet t tyre. Nuk ishte
aspak e thjesht t sillje n shqip Danten e aq m tepr Petrarkn. Duhej nj njohje e
jashtzakonshme jo vetm e veprs origjinale, por edhe e jets s vet autorit, e kontekstit
kulturor, politik dhe letrar kur ai jetoi, e sidomos nj njohje perfekte, deri n sfumatura e
gjuhs italiane. Kjo do t prbnte nj problematik aspak t vogl, me t ciln u
prballn prkthyesit q i hyn ksaj siprmarrje t madhe.
Koliqi konsiderohet nj nga prkthyesit e suksesshm t tyre, pikrisht sepse ia
doli t njihte deri n thelb personalitetet prkatse dhe, pr m tepr, gjuhn italiane, n t
ciln shkruan veprn origjinale. Mendoj se sht n nderin e shqipes dhe t letrsis ton
prania e prkthimeve t tyre, duke na ofruar mundsin q ti njohim dhe t pasurojm
shijet dhe stilin ton, duke nxitur tek breza t tr sensibilitet t lart poetik. Shum
poet u mahnitn nga muzikaliteti i poems s Dantes apo kngt me nji trajt
shklqimtarisht kristalore t Petrarks dhe i bn udhheqs shpirtror t krijimtarive t
tyre, ndrkoh q t tjer i hyn me shum pasion e guxim rrugs s prkthimit pr t
sjell n shqip veprat klasike, duke i konsideruar si themele t padiskutueshme t nj
shoqrie t shndosh.
Ksaj magjie t mbl klasike nuk mundi ti shptonte as figura poliedrike e
shkrimtarit t njohur Ernest Koliqi. Ai jetonte prej vitesh n at tok pjellore q kishte
ushqyer dejt e paprsritshm poetik dhe sigurisht e plqente shum, frymzohej nga
gjrat e saj t bukura dhe nga do gj tjetr q i kujtonte vendin e tij dhe shkruante gjat
pr t dhe pr shqiptart. Por gjithsesi, klasikt e mdhenj lan gjurm t pashlyeshme n
memorie e her her pr pasoj edhe n shkrimet e tija letrare. Dhe kjo ishte natyrshm
e pashmangshme pr nj njeri me ndjeshmri t lart poetike si ishte Koliqi. ... U
dashurua marrzisht me protagonistt e Dantes, me t Carducci-it, me t Foscolo-s,... u b
kreshnik i prjetsuar npr veprat e DAnnunzio-s, dolli fantazm-protagonist prmes
pens s Pirandelos... Dielli i tij prej shkrimtari u brumos, por kurdoher duke pasur pr
plag t zemrs nj Beatrie t huaj edhe pr zegl t mendjes nj brum po t huaj... ,7
shkruante kshtu Sterjo Spase n nj artikull t vitit 1939.
Npr veprat e tij t bie n sy admirimi pr vendin e ktyre klasikve t mdhenj,
pr Italin; prshkrimet e detajuara e plot frymzim t bjn t mendosh n mnyr t
natyrshme pr nj lidhje t ngusht shpirtrore. Koliqi e donte kt vend ku ... syt
gjithmon shijonin bukurira t pafund npr mes t ndrtesave madhshtore, t kopshteve
t shumngjyrshe e npr mes t shum faqjeve t tjera t jets s prditshme.8 I dukej
Po aty, f. 183.
S.Spase, Kthimi i Shkrimtarit, n revistn Donika, nr 1, 1939.
8
Po aty.
7
140
i bukur edhe sepse ishte vendi q kishte gatuar veprat e mdha t t gjitha kohrave, djepi
q kishte prkundr gjenit e nj letrsie t tr.
Koliqi mendonte se edhe shqiptart duhej ti njihnin kryeveprat e mdha, t
pasuronin shpirtin dhe mendjen me bukurin e atyre vargjeve, q edhe n prkthimet m
t vobekta qesin shkndija dhe sigurisht t shrbente n kt mnyr si ndrlidhs mes
kulturs s vendeve evropiane dhe kulturs shqiptare. Tashm dihet nga teorit e
prkthimit se prkthimi duhet t shihet si nj trsi kompetencash gjuhsore dhe
jashtgjuhsore t prkthyesit, duke pasur parasysh se ai nuk prkthen vetm fjalt por
mendimet q ato projn, botn sentimentale t fshehur pas tyre dhe kjo krkon jo vetm
shpirt artisti, por edhe nj pun t lodhshme dhe prkushtim. Mikelanxhelo i thyente
vet blloqet e mermerit pr t krijuar me to kryeveprat e t gjitha kohrave, shkruante n
nj nga eset e tij Vedat Kokona9. Pr t prkthyer nj poezi, vazhdon ai, apo nj
proz duhet t jesh poet, poet po, por edhe gjuhtar, q ta kapsh fjaln n tr dredhit e
saj q t shket si ngjal.
Dhe Koliqi ishte gjuhtar dhe poet, madje si shprehet at At XhuzepeValentini
...egli era nato poeta10 ( ai kishte lindur poet). Ai u prkushtohet prkthimit t autorve
klasik italian n dy vllime, me titull Poett e mdhenj tItalis dhe kt e bn jo vetm
pr tu prballuar me nj sfid vrtet joshse si sht prkthimi, por edhe pr t
prmbushur nj mision sa patriotik aq edhe fisnik. ... Asht prnjimend nji fat i bardh
pr literaturn ton komtare, shkruan Gjergj Fishta n parathnien e veprs, qi ky
letrar i ri, i pajisun me t gjitha cillsit e lypuna pr nji prkthyes t mir, ia ka hi
prkthimit t copave t zgjedhuna prej veprave t katr klasikvet ma t par tItalis.
11Ata autor q lan gjurm n letrsit e gjith bots duhej t lexoheshin edhe shqip.
Koliqi prkthente prej kohsh n revistat q ai vet i kishte themeluar apo edhe n t
tjerat, jo t tijat, dhe Karl Gurakuqi q i lexonte kto prkthime, mendonte se ai kishte nj
dor mjeshtrore, se gjuha e tij ishte gjithnj e m e prpunuar dhe teknika gjithnj e m e
prsosur. Mbi prkthimet e autorve italian sht folur edhe n nj tez doktorate me
titull Ernest Koliqi e la sua opera t vitit 1952 1953, n Universitetin e Palermos.
N trsin e prkthimeve t tij, shihet qart se Koliqi bn pjes n ata prkthyes
q e mojn besnikrin ndaj mendimit dhe mesazhit t autorit, duke ruajtur n t njjtn
koh dhe duke transplantuar n gjuhn tjetr me shum prkushtim edhe stilin, kodin e tij
figurativ, ngjyrn e tingullin. Dhe Koliqi vet shprehet n nj nga eset e tij Besnikria e
nj prkthimi nuk qndron n ruejtjen e saktsis s kuptimit t fjalve, jo n mbartjen
prej nj gjuhe n tjetrn tnj koncepti mbushun me nj ndjenj t veant e vezullues n
tisin e nj imazhi origjinal, por n zgjedhjen e qllueme t nj shprehjeje mundisht t
ngjyrosun me idioma q japin, prve domethanies, tonin, do t thoja tingullin dhe
koloritin e origjinalit.12
V. Kokona, Mbi prkthimin, me prkthyesin, Tirane, Botimet Kokona, 2003, f. 8.

P.Giuseppe Valentini, Ernesto Specchio dumano transito, Shejzat, 1978, numr prkujtimor, f.19.
11
A.Gjergj Fishta, Parathane, Poett e mdhenj tItalis, Nika, Tiran, 1932, f. XIV.
12
E Koliqi, Dante e ne shqiptart, n Vepra 5, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 498.
10
141
Po kush mund t prkthej poezi m mir se nj poet? Koliqi prktheu pjes t

zgjedhura nga Dante Alighieri, duke realizuar kshtu prkthime t suksesshme t
Komedis Hyjnore e duke treguar se e njihte mir personalitetin e tij, po aq mir sa njihte
edhe poemin e shuguruem, t cilit i kan dhan dor si qiella ashtu toka.13 Koliqi
mendonte se Dantja karakterizohej nga burrnia dhe karakteri, nga qndrimi prmues dhe
krenar prball kundrshtarve poltik, individve vulgar prsa i prkt ultsis
shpirtrore apo ndaj atyne q u shmangeshin detyrimeve t nderit,14 sikurse edhe nga
guximi, virtytet e larta tradicionale.
Megjithse i syrgjynosur, deri n ditt e fundit t jets, Dantja ruante, me gjith
dinjitetin q e karakterizonte, shprehjen e tij burrrore. Kjo do ta bnte pa dyshim m t
kuptueshm pr prkthyesin shqiptar, m t prekshm, e shum m t afrt se sa
Petrarkn. Kt mund ta shpjegojm me t drejt sipas mnyrs s poetit ton, Gjergj
Fishts, i cili, n thelb, mendon ashtu si Koliqi, se thelbi mashkullor i poezis s Dantes,
prputhet me karakterin e fuqishm e konceptin heroiko-patriarkal q ka jeta e
shqiptarve, veanrisht ajo e Maleve. Gjuha jon mashkullore priret drejt lakonizmit
sintetik dhe huazohet n mnyr t shklqyeme pr ti mbart shprehjet krenare
danteske.15
E kshtu, sipas ktyre shpjegimeve, Dantja do t kishte qen m pran nesh,
shqiptarve, dhe m pran gjuhs ton mashkullore, shqipes. Koliqi e kishte lexuar n
origjinal veprn e Dantes, e kishte shijuar n gjuhn e poetit e prandaj e njihte deri n
detaje. Prktheu vet disa pjes t zgjedhura t saj dhe mori vlersime shum pozitive
nga ata q bn prathnien e Poetve t mdhej tItalis, t vitit 1932, Gjergj Fishta dhe
albanologu Karlo Taliavini. Duke u mbshtetur n njohurit e thella pr Danten dhe
veprn e tij, n njohurit me baza teorike dhe praktike t prkthimit, Koliqi dha
mendimin e tij n lidhje me prkthimet e bra deri ather, duke shprehur simpati t
madhe pr Pashko Gjein, i cili shfaq nj teknik t prkryer prej vargzuesi n
mbruejtjen e endekasilabit dhe ruan gjithmon nj nivel t nalt mjeshtrie stilistike.
Gjei, i cili e prktheu variantin e plot t Komedis hyjnore, kishte filluar q hert t
merrej me t, qysh rreth viteve 30, kur kishte botuar disa kng n revistn Cirka t asaj
kohe. Por, sipas Koliqit, fillimet e prkthimeve nga Dantja, q jan pjes nga Komedia
hyjnore, nga Jeta e re dhe Gostia, u prkthyen e u botuan n shekullin 19-t nga arbreshi
Luixhi Lorekio.
E m pas, n 1900-n, prkthehet Knga e pest e Ferrit nga Sokol Bai, nj
shqiptar erudit nga Mbishkodra. M von, ndr prkthimet e para, menjher pas
pavarsis, ishte Knga e njmbdhjet e Parajss, nga poeti dhe dijetari, Pater Vinens
Prenushi.
Ajo q prbn vshtirsin m t madhe, at me t ciln prballet do prkthyes i
poezis danteske, dhe t ciln Koliqi tashm e ka kuptuar m s miri, konsiston n
variacionet e ndryshme q rrokin kalimin nga njri stil n tjetrin. Kshtu, Koliqi do t
13
E.Koliqi, Poezija e Dantes, n Poett e mdhenj tItalis, Tiran, Nika 1932, f. 23.
E.Koliqi, Dante e ne shqiptart, Vepra 5, Prishtin, 2003
15
Po aty.
14
142
shkruante n nj nga leksionet e tij t mbajtura n universitetet italiane: Vshtirsia e

pakaprcyeshme e prkthimit t Dantes n fardolloj gjuhe qndron n variacionet e
vijueshme dhe t pafundme t endjes ekspresive q gjith tue ndryshue tonin, ndjekin
ngjarjet e njmbasnjshme tudhtimit t tij tejtoksor dhe n ndrthyrjen e shpejt t
ndjesive dhe mbresave nga kanga n kang. Kalohet nga stili i nalt biblik n stilin e
vrullshm popullor, nga fjalimet oborrtare n bisedat familjare e nato bufoneske e
banale. E pasazhe t tilla tonesh q Dante kaprcen me nj natyrshmni t
mrekullueshme, bajn q ti dridhen damart e pulseve edhe prkthyesit ma t
sprovuam.16 Kjo analiz e hollsishme dhe tepr e kujdesshme q Koliqi i bn veprs
danteske, dshmon pr nj prgatitje serioze dhe njohuri tepr t thella n dantologji.
Nga ana tjetr, Franesko Petrarka, i kurorzuar n Kampidolion e Roms,
olimpin e letrarve m t famshm t Evrops, me kurorn e dafinave, do t prbnte nj
tjetr kolon t fuqishme t klasicizmit italian. N kt kontekst prkthimi, ku folm edhe
pr Danten, mendoj se Petrarka do t prbnte nj sfid t vrtet prkthimi. Ai sht
nj ndr klasikt m t spikatur, pr vet veantin e soneteve t tij; pr mesazhin tepr t
ngjeshur, pr muzikalitetin e paimitueshm, pr lojrat e fjalve dhe atmosferat e
paprsritshme. Kan qen t pakt ata q kan marr guximin t prkthejn Petrarkn,
por, edhe nse e kan marr nj nism t till, kan hequr dor shum shpejt.
I till sht edhe shembulli i Fishts, i cili, aty nga viti 1938, iu prvesh
prkthimit t disa soneteve, por mundi t prkthente vetm dy prej tyre. Asht e
uditshme, - shprehet Orakulli yn, pr me ba nj variant t nj kange t Dantes n
shqip, do tkisha gjet menjher fjal e fraza t qllueme; nuk kuptoj se prse u dashka
me u mundue kaq fort pr me prkthye Petrarkn... 17. Po kshtu, edhe Ferdinand Leka,
nj nga prkthyesit m bashkkohor t Petrarks, pohon n parathnien e prkthimit t
tij: Prkthimi i Petrarks, ndoshta edhe m tepr se i poetve t tjer, mund t quhet nj
guxim i tepruar, sidomos kur mendon vargje aq t prpunuara nga stili....18 Kjo e bn
Petrarkn nj poet t vshtir pr tu prkthyer, dhe gjithashtu poetin realisht m pak t
prkthyer.
Megjithat, Koliqi iu prkushtua denjsisht prkthimit tepr t vshtir t ktyre
soneteve t mbushura me dashuri e me mundime dashurie, pr tia transmetuar lexuesit
shqiptar me fjal t thjeshta e me nj gjuh t thjesht. Kt e pohon edhe ai vet n
parathnien e prkthimit t poetve t mdhenj t Italis: ... na jemi prpjek me i
ndenj sa m besnik mendimit t auktorve t nalt e me ruejt sa ma tepr qi mujshim
karakteristikat e sejcilit prej tyne, tue u kujdesue njiherit me lan t pacenueme trajtat e
gjuhs son edhe me shti n prdorim fjal shqipe t thjeshta, shumica e t cilave u
nxorn nga fjalort e Bashkimit e Kristoforidhit, e t tjerat u morn nga shkrimtart ma t
pastr t letrsis arbnore.19
Koliqi e njihte shum mir Petrarkn dhe jo vetm veprn e tij por edhe mnyrn
e tij t t jetuarit, t menduarit, shtpin, fshatin Arkua, ku edhe jetoi dhe vdiq klasiku
16
Dante e ne shqiptart, f. 494.

Po aty, f. 494.
18
Ferdinant Leka, Shkrime gjuhsore, letrare, sociale, Tiran, Infbotues, 2007.
19
E.Koliqi, Poett e mdhej tItalis, Tiran, Nika, 1932, f. XVI.
17
143
italian. N nj nga eset e tij ai i prshkruan me shum detaje dhe shum zjarr dhomn e
oxhakun pran t cilit dukej se jetonte akoma Hija e poetit, aty ku ... n flakn e gjall t
votrs, vegoi fytyrn e vashs s hyjnizueme ndr vargje t padekuna, e cila do ti ket
qeshun pr her t fundit nerrsi t ksaj dhome.20 Mendoj se ai nuk ka pse i krkon
falje21 Poetit t madh pr guximin e tepruar pr t prkthyer vargjet e tij, sepse duhet t
jemi ne q duhet tia dim pr nder prkushtimit t tij t jashtzakonshm pr t na sjell
q n 1932-shin vjershat e muara t t gjith njerzimit, q edhe sot, pas qindra vjetsh,
duket sikur i ndien tek ofshajn nn dritn e zbeht t flaks s kandilit t shtpis s
vjetr n Arkua.
Tashm, fal ktyre prkthimeve, shqiptart njohn personalitetin e fort t
Dants, t jets dhe veprs s tij, njohn gjithashtu edhe turbullimet e vrullet e larta
shpirtrore t vargjeve t Petrarks. Koliqi si poet nuk kishte se si t mos i ndjente pran,
nuk kishte se si t mos i adhuronte, e si prkthyes nuk kishte se si ti shmangte. Ato do t
ishin shum t rndsishme pr artin e tij poetik, e veanrisht pr poezin, ku me
vetdije t plot lan edhe gjurmn e tyre t thell. Por jo vetm n poezin koliqiane, por
edhe n proz, ne do t shohim nj Koliq q nuk do t ndahet dot nga ndikimi i
vazhdueshm i ktyre klasikve.
Duket sikur kemi t bjm me nj model t pashmangshm, me nj pik referimi
t hapur q do t na bj ta shohim prsri npr rreshta reflektimesh e mendimesh
kritike mbi shoqrin dhe mbi letrsin. Kjo prligj me t drejt at q mendojn
studiuesit e letrsis, se veprat klasike nuk kan kurr mort dhe se gjithmon mbeten nj
themel i fuqishm pr do shoqri t shndosh.
20
E.Koliqi, Poett e mdhej tItalis, Tiran, Nika, 1932, f. XVI.

Koliqi shkrua n Dafinat e shtpis se Petrarks: Poet , ma fal at guxim qi pata tue vu dor n
prkthimin shqip t vjershave t tuja. Vepra 6, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 524.
21
144

4.2 Brenga e Dantes22 dhe e Koliqit, nj breng shekullore t dbuarish
Lessilio che m dato onor mi tegno...
Shpeshher elementet biografike t nj shkrimtari na ndihmojn m shum pr t

kuptuar m mir kontekstin kulturor, estetik dhe njerzor, n t cilin krijohen vepra t
caktuara. Megjithse veprat, n prgjithsi, jan produkt i artit dhe i intuits krijuese t
poetit, mbeten gjithsesi t lidhura me vetdijen e poetit, me jetn e me do gj tjetr q l
gjurm n ndrgjegjen e tij. Prof. Alfred Ui mendon se do t ishte e gabuar t
tregoheshim mosprfills ndaj biografis dhe rrethanave jetsore t nj poeti, sepse
poezia sht prgjithsim artistik dhe ka varsi nga biografia e autorit, por kjo pavarsi
sht relative dhe jo absolute, se sidoqoft ajo prftohet prmes zemrs, shpirtit, mendjes,
imagjinats, prvojs jetsore, botkuptimit e rrethanave jetsore t poetit, q ln n kt
ose at mnyr gjurm t caktuara n krijimtarin e tij letrare. Kjo sht plotsisht e
vrtet edhe pr poezin e Dantes.23
Kjo do t thot se, duke njohur m thell aspekte t rndsishme t jets s
shkrimtarve q duam t studiojm, ne njohim pse-t e shum zgjedhjeve dhe zgjidhjeve
cilatdo qofshin ato, t vullnetshme ose jo. Dhe, n rastin ton konkret, njohja e
rrethanave t jetess s Dantes dhe t Koliqit, megjithse n epoka tepr t largta, na
orienton natyrshm drejt asaj t prbashkte q vetm me nj intuit t thjesht na bri q
ti vm pran njri-tjetrit. Fillimisht ishte dshira e vet Koliqit pr t zgjedhur Danten
dhe pr ta br t pranishm npr vargjet e tij, pastaj, mbase ishte edhe instikti i vet
22
Dante Aligieri lindi n Firence n maj t vitit 1265. Ndoqi shkolln e filozofis s domenikanve, n
Santa Maria Novella dhe at t franeskanve n Santa Kroe. Nj e dhn e sigurt e biografis s tij sht
miqsia e ngusht me Guido Kavalkantin, me Lapo Xhianin dhe me Cina da Piatoia, gj q tregon pr
formimin e tij kulturor dhe prkasin e tij n grupin Stil Nuovo. Merr pjes n luftrat politike t Bashkis,
duke marr prsipr edhe detyra administrative dhe politike. M 1300 zgjidhet priore. Menjher pas me
1302 dnohet me vdekje dhe nuk kthehet kurr m n Firence. Detyrohet t jetoj n mrgim I mikpritur
nga qytete dhe oborre t ndryshme .Vepra e tij e par e rndsishme sht Vita Nuova (1292 1293). Pastaj
shkruan veprat doktrinale De volgari eloquentia dhe il Convivio. Shkruan traktatin Monarchia n latinisht.
Kryevepra e tij Divina Commedia mendohet t ket filluar rreth vitit 1307 dhe t ket vazhduar deri pak
koh para se t vdiste. Vdiq n Ravena me 14 shtator 1321.
23
Vep. e cit, f. 28.
145
poetit pr ta pasur pran si nj figur t lart morale e pr m tepr si nj njeri q mban

mbi kurriz t njjtn breng t pashrueshme q e shoqroi deri n ditt e fundit t jets.
Dhe, uditrisht, t dy shkrimtart, me nj distanc kohore pothuajse prej tetqind
vjetsh, i prndoqi e njjta breng dhe i udhhoqi gjat gjith jets s tyre, gj q ndoshta
do t thot se pa kt lloj vuajtjeje, pa kt lloj jete t trisht, Dante nuk do t kishte
mundur t krijonte Komendin hyjnore t t gjith njerzimit dhe, nga ana tjetr, Koliqi
nuk do t kishte mundur t bnte nj art modern, nj proz moderne, t parn e atij lloji
n letrsin shqipe. Fati e deshi q poeti i madh i t gjitha kohrave, t dbohej nga qyteti
i tij i lindjes, Firence, e t syrgjynosej pr gjith pjesn e mbetur t jets. Ky ishte edhe
fati q prndoqi Koliqin, i cili u dbua jo vetm nga qyteti i tij i lindjes, por edhe nga toka
e tij am, me kushtin e prer pr t mos u kthyer m kurr, deri n fund t jets.
Ky do t ishte fati m i keq q mund ti ndodhte nj shkrimtari, vendimi m
ogurzi q mund t merrej ndaj nj njeriu q gjith jetn ia kushtoi artit poetik dhe vendit
t tij.
Dante, duke qen nj poet i Mesjets, sht i detyruar t mbaj peshn e kujtimeve
t cunguara, t rregullta, por edhe t shumta n numr, q i ofroi antikiteti, sht i
detyruar t prmbledh n vetvete t gjith personazhet e nj shoqrie komplekse dhe t
turbullt, n t ciln papa, perandori, mbreti, vasalt, tirant dhe qytetet e lira prplasen n
nj luft t vazhdueshme. Firence ishte qyteti q poeti i madh dashuronte m shum se
do gj tjetr, prandaj mendonte se edhe energjit dhe aftsit e tij t mprehta duhej t
derdheshin n t mirn e vendlindjes s tij. N emr t drejtsis dhe t vlerave t larta
morale, rreth 1300-ts, Dante hyri n vallen e politiks, duke u radhitur n krahun e
Guelfve t Bardh. Nga dokumentet e pakta q kan mbetur, thuhet se pozicionimi i
Dantes nuk lidhej aq shum me pikpamjet e fraksionit, sesa me vullnetin pr t mbrojtur
autonomin e Firences dhe vazhdimsin e saj institucionale nga ndrhyrja e papatit dhe
Anxhoinve....24
Qndrimi i tij ishte gjithnj i drejt dhe i paqt, e pr kt prbnte nj nga
shtyllat e forta t qytetaris fiorentinase, dhe pr kt arsye edhe drgimi i tij si
ambasador pr t arritur nj marrveshje n Rom. Por zgjedhjet e tij politike ishin
zgjedhje mbi t gjitha t nj intelektuali t bindur nga studimet e universalitetit dhe
pandryshueshmris s disa t vrtetave dhe disa ligjeve t jets,25 gj q n prgjithsi
nuk i shkon shum pr shtat politiks s asnj epoke. Dhe si pasoj e atij qndrimi dhe t
atyre bindjeve ai nuk do t kthehej m asnjher n qytetin e lindjes. M 1302 Dante do
t dbohet prgjithmon nga Firence dhe do dnohet me vdekje. Q nga ky moment fillon
kalvari i vuajtjeve t mrgimit q do ta shoqroj deri n fundin e jets. N ato kohra
dbimi ishte nj nga format m t rnda t ndshkimit shoqror qytetar dhe, sidomos pr
Danten, para s gjithash do t nnkuptonte nj poshtrim personal, i cili shprehet shum
qart prmes fjalve profetike t kantiks s tret, Parajss:
24
G.Ferroni, Dante Alighieri, n Storia della letteratura italiana. Dalle origini al quattrocento. Einaudi,
Milano, 1991, f. 167.
25
N.Mineo, Dante, Laterza e Figli, Bari, 1996, f. 62.
146
Tu proverai s come sa di sale

Lo pane altrui e come duro calle
Lo scendere e l salir per laltrui sale (XVII, 58-60)
Thuhet se Sokrati paraplqeu t pij helmin n vend t syrgjynosjes. Po kaq e rnd
pat qen syrgjynosja edhe pr Danten, sepse i hidhte mbi ndrgjegjen e pastr politike
hijen e zez t tradhtarit dhe t armikut t vendlindjes.26 Por, pikrisht ather kur ai u
duk se ishte rrzuar prfundimisht, u ngrit srisht n kmb dhe mori frym thell. Shpirti
i poetit u ringjall dhe shndrroi fatin e tij t dhimbshm prej mrgimtari n nj shenj
thirrjeje dhe misioni. Mrgimi i tij u b nj simbol i shkputjes nga korrupsioni i nj
bote, pre e urrejtjeve, egoizmit, pasioneve individuale... i jepte sigurin e t qenit nj
martir dhe nj lufttar i drejtsis, e pr kt i jepte t drejtn tu fliste njerzve, ti
drejtonte n rifitimin e drejtsis, t vrtets dhe t paqes.27 Prandaj ai nuk u dorhoq
pr asnj ast dhe vazhdoi pandrprer punn e tij me poezin, duke mos rn pre e
zemratave dhe mllefeve hakmarrse, sepse tashm i kishte shuar ato pa e cenuar
dinjitetin, duke i mshiruar n veprn e tij t madhe Komedin hyjnore. Ky guxim dhe
kjo vendosmri e patundur do t udiste shum poet e shkrimtar t mdhenj t epokave
q do t vinin pas tij. Nj prej tyre sht Gabriele Danuncio, adhurimi i t cilit pr Danten
tashm dihet nga t gjith.
Danuncio do ta prshkruante kshtu: Imagjinojeni Aligierin, i mbushur me
vizionin e tij, npr rrugt e mrgimit, pelegrin i pashtershm, i przn nga pasioni dhe
nga mjerimi nga njra tok n tjetrn, nga njra streh n tjetrn, prmes fushave, prmes
maleve, gjat lumenjve, gjat deteve, n do stin, i mbytur nga mblsia e pranvers, i
prshkuar nga ashprsia e dimrit, gjithmon vigjilent, i kujdesshm, me sy t hapur, i
paduruar n tronditjet e brendshme pr t formuar veprn gjigande.28
Dhe pr kt qndrim t tij do ta kishte zili edhe Petrarka, klasiku i soneteve t
dashuris s Rilindjes italiane, i cili mendon, nse do t arrij ndonjher t adhuroj dhe
ta lavdroj aq sa e meriton kt njeri me karakter kaq t fort dhe me dinjitet kaq t
lart. ...as padrejtsia e bashkqytetarve, as mrgimi, as varfria, as sulmet e
kundrshtarve, as dashuria e gruas dhe fmijve nuk e hoqn nga rruga e nisur;
ndrkoh q ka shum njerz t mdhenj, po, por aq t ndjeshm sa edhe pshertima m e
vogl i largon nga qllimi i tyre. 29 Poeti i madh vdes n Ravena, qyetet ku ndodhet varri
i tij edhe sot e ksaj dite. Mbi t shkruhet Ktu prehem un, Danteja, i dbuar nga qyteti
im i lindjes.
Pr tiu kthyer krahut tjetr t prqasjes, mund t themi se kemi t bjm me nj
shkrimtar, jeta e t cilit nuk ishte aspak m e ndryshme se ajo e poetit t mesjets. Tani
nuk ka pse t na duket e uditshme se edhe shkrimtari shqiptar Ernet Koliqi, i shekullit t
njzet, do t psonte t njjtin fat me Danten, do t vuante dbimin e prjetshm nga
26
A.Ui, vep. e cit, f. 29.

M.Pazzaglia, Scrittori e critici della letteratura italiana 1, Zanichelli, Bologna, 1985, f. 230-231.
28
G.Danunzio, Il Fuoco, vep e cit., f. 253.
29
F.Petrarca, Dante grande poeta volgare, n Antologia della critica dantesca, Petrini, Torino, 1968.
27
147
atdheu dhe do merrte dnimin me vdekje, si bashkpuntor i fashizmit. Historia

prsritet n nj vend t vogl, fqinj t Italis, prsritet me t njjtn form e pr t
njjtat arsye. sht politika e gabuar, ose zgjedhja e kahut t paprshtatshm, jasht
interesave t klaneve sunduese, q prcaktojn n mnyr arbitrare fatet e poetit.
Dhe arsyeja e angazhimit politik t Koliqit ishte e njjta q shtyu edhe Danten ti
hynte ksaj rruge, dshira e madhe me pa vendin ton mir t mbarshtruem e t
mataruem politikisht mbi baza drejtsie shoqnore, do t mbette ndiesi e that po nuk u
shndrrue n shkas prpjekjeje e vrull veprimtarije qi shndrron dishirin n realitet.30
Dhe kto ndryshime politike mund t vinin vetm nga njerzit e kulturs, sepse sot lypet
kultur, kultur e dije pr t nxjerr n pah t gjitha problemet dhe pr t shpjeguar t
gjitha pasojat e ngjarjeve t jets. Njerz si Koliqi e kishin kuptuar tashm dhe
prpiqeshin, q me gjith dijen intelektuale t qndronin n krah t popullit dhe t
ndihmonin drejtsin shoqrore. Sot pr sot, shkruan Koliqi, nji veprimtari politike e
cila nuk ndriohet prej kulturs, nuk asht tjetr vese nji loj kote, qi argton ndoshta ata
qi e lozin, por pengon ecjen e kombit mbi udhn fatale t historis,31duke iu referuar
ndoshta edhe politiks s kohs q sundonte tashm Shqiprin dhe shqiptart.
Kt bindje duket se Koliqi e kishte t ushqyer nga msimet e poetit italian, e
kishte t prfituar nga eksperienca danteske e mparshme dhe kjo duket nga vet fjalt e
tij: Dante ushqente bindjen e ngulun se njeriu, sidomos njeriu i arsimuam, duhet njeh
fajtuar kur nuk prdoret me veprim t paprm, brenda mundsive t veta, pr t miren e
prgjithshme,32 pr ndrgjegjsimin e popullit dhe prpjekjen pr ti treguar rrugn e t
drejts dhe t vrtets.
Koliqi, duke u ndjer n t njjtn situat me Danten, duke e ndjer kt breng t
njjt n kurriz, do t shkruante pr t n revistn Shejzat, pikrisht at q ai do t ndjente
pr veten e tij, dhe jo rastsisht i kujtohet Dantja dhe kalvari i vuajtjeve t tij n kt pik
t vshtir t jets: Ndamja prej shtpis, prej grues e fmijvet, prej rrethit shoqnuer, n
qoft se vret nji her nj njeri t rndomt, vrau Danten dhet her, sepse n shpirtin e tij
lidhjet me gjind t vet e vend t vet mbshtilleshin me at bukuri e amblsi njerzore qi
shumica nuk shofin e nuk njofin me afsh t nji poeti.33
Kt, realisht, Koliqi e ndjente, sepse e provonte n shpirt n t njjtn mnyr,
madje e drrmonte pa mas prjashtimi nga do veprimtari qytetare, pikrisht n kohn
kur e shikonte veten si m t zotin pr ti shrbyer vendit t tij. N nj nga poezit e veta
me titull Vetvetes, do t shprehet me nj trishtim t madh pr t dhe pr fatin e veprs s
tij:
...
Por nterr e nheshtje treti knga e jote
E kurr njer pr me tndgjue su ndal
Krkove namin, e prbuzjen gjete;
Thirre dashnn, e tu prgjegj mnija;
30
E Koliqi, Politika dhe kultura, Shejzat, nr 7 8, 1965, f. 218 .

Po aty, f. 220.
32
E.Koliqi, Ahmarrja e t mrguemit qi quhej Dante, Shejzat, nr. 9 10, 1965, f. 291.
33
Po aty.
31
148
...
E andrra diq, e shpirti nhelm u mbush.34
Situata ku ndodhet Koliqi dhe perceptimi i menjhershm q shkakton ky trishtim e kjo
dhembje e madhe q ruan n shpirt, t hyn aq thell, deri n do qeliz t trupit, derisa
edhe ti si lexues e ndjen shpirtin e coptuar t tyre, q lngon nga malli pr gjrat e vogla
e t mdha q mbajn t gjall e n jet tokn e tij am. Diku, n nj faqe tjetr t
Shejzave, n nj artikull prkujtimor kushtuar Gjergj Fishts, e kuptojm edhe m mir se
sa i egr shfaqet mrgimi pr kta shqiptar t ditur, q e psuan n gjith qenien e tyre
vrazhdsin dhe dhembjen e ksaj ndarjeje t dhunshme.
Mrgimi zhgatrron dejt e acaron shpirtin. Malli pr gurt e udhavet qi rrahshim
prdit tue dal e tue kthye n shtpi, pr carajt e votrs, pr farefis e shoqni, pr nett e
festave t mdhaja, pr buk kollomoqe e djath vendit, pr frymn e maleve tona,
shkurt malli pr atdhe shndrrohet n nji idhni tegr, n nji ndiesi kryengritse kundra
fatit t padrejt. I mrguemi qi ndien gjithnji t gjalla lidhjet me tok t Parvet, njef timta
n t cilat fshan si e trumhasun, e nama i buron vetvetiu ke buza dhe gjaku i pezmatohet
tue e pa veten t ndamun dhunisht pr sgjalli prej foles shtpiake.35 Kaq i hidhur ishte
dbimi dhe dhembja, sa hakmarrja do t prbnte shrimin e vetm t shpirtit.
Por kjo nuk mund t parashikohej n asnj ast si zgjidhje, sepse kjo do t thoshte
t luaje t njjtin rol t kundrshtarit, t udhhiqje nj luft q nuk do t ishte e popullit,
por vetm e tija personale, gj q nuk kishte me asnj lidhje me karakterin dhe dinjitetin e
poetit shqiptar. Kjo prsri t kujton pozicionimin e Dantes, dhe zgjedhjen e tij
prfundimtare pr t prballuar i vetm hidhrimin e pamerituar dhe nnshtrimin ndaj
fajeve t trilluara. N mnyr t natyrshme kjo do t garantonte lartsimin e figurs s tij
dhe ai do t ngrihej si nj gjykats mbi kohn e tij duke u qndruar besnik parimeve t
drejtsis dhe i paanshm n vorbulln e s vrtets. E prandaj rrebeshi i ndjesive t
brendshme filloi t zbutej, duke i ln vendin nj misioni t lart, krijimit t veprave
letrare dhe studimit t fenomeneve letrare dhe qytetare, duke mos u shkputur pr asnj
ast nga rrnjt autentike t kulturs dhe gjuhs s kombit t vet. Kjo e ngriti edhe m
lart figurn e tij, lartsoi vlerat e moralit njerzor, dhe vlerat e artit poetik, q mbeten
edhe pas vdekjes s tij pasuri e prhershme e gjith shqiptarve.
Edhe Ismail Kadare do t shkruante pr mrgimin, edhe atij Dante do ti kujtonte
at q ndodhi me shum shqiptar t tjer dhe jo m n kohn e Dantes, dhe as n at t
Koliqit, por n ditt e sotme, n kohn q po e jetojm t gjith ne s bashku dhe pr t
ciln jemi dshmitar t gjall:
Askund tjetr n rrfimin botror trevat e mrgimit nuk ngjajn aq fort n thelbin
e tyre, me trevat e ferrit e te purgatorit, si i ka dhn Dantja. Banort e Ferrit t tij jan
uditrisht t afrt me mrgimtart, madje edhe me ata t sotmit. Dromcat e rrfimeve,
brengat zemrimet, kureshtia politike e t dy palve, etja pr lajmet, amanetet, pengjet e
mbetura, duken si t dala nga i njjti brum e nga i njjti popull. Madje, ngjashmria
34
35
E.Koliqi, Vetvetes, n Gjurmat e stinve, Vepra 1, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 64.
Pa autor, Perkujtimi kremtuer i Fishts, Shejzat, nr. 1 2, 1962.
149
shkon gjer n at shkall, saq, po t sajonin nj ndrthurje t dyt, lexuesi i sotm do ta

kishte t vshtir t dallonte n nj lexim t par tekstin e Dantes nga modele kronikash a
reportazhesh t sotme.36
Vuajtja koliqiane e mrgimit do t prohej e shum e trisht edhe prmes
vargjeve t krijimtaris s tij, nga ku ndjehet jo vetm i prmalluar pr kujtimet e largta
t qytetit t lindjes dhe puns q bnte aty, por edhe i trishtuar, me duer ndr tmtha,
duke gjetur prehje e ngushllim n vargjet e poems danteske. E till sht poezia Muzg
mrgimi, nga e cila citojm kto vargje:
Ndoshta mka marrun gjumi tue lexuemun,
O Dant, poemin tand me duer ndr tmtha,
pse nesr nklasn time m vjen rendi
tzhvilloj at vargun plot me lot, at vargun
e mrgimit: Sa fort i ndihet krypa
buks s huej edhe sa shteg i ngurtun
asht zbritja e ngjitja npr shkalla thueja...
Un sakt jam nandrr e mrgimi Dantit
Mban ta shof veten nnji dhe thuej mrgue...37
Kjo breng e madhe prej t dbuari q hoqi Koliqi, n shekullin e njzet, nuk do
t mund ti ngjante kujt tjetr m shum sesa Dantes. N kt aspekt Koliqi e kishte
zgjedhur si udhheqsin e tij shpirtror, si shembullin e nj morali t lart njerzor dhe si
mjeshtr t madh t antikitetit, si msues pr t gjith brezat e ardhshm t mbar bots.
Sot kushdo qi i shtym nga dhuna len vendlindjen e adhurueme pr t krkue jashta saj
lirin pr t punue pr ideal t vet merr si shembull e pasqyr jetn e Dantes38.
4.3 Receptimi i disa parimeve dhe teorive

q udhhoqn rrugtimin dantesk t Koliqit
Dante Aligieri njihet jo vetm si poeti i madh i Rilindjes italiane, q prtriu

gjith poezin e nj shekulli, por edhe njeriu enciklopedik, q prfshiu n strukturn e tij
t gjer mendore dhe shpirtrore historin, shkencn, filozofin, teologjin dhe artin.
Epoka letrare n t ciln jetoi Dantja ishte nj epok qytetrimi tepr e ndrlikuar, nj
qytetrim i ri, ku nj vend t madh zun traditat e qytetrimit antik t s kaluars. Dhe n
nj epok t till poezia nuk do t mjaftonte, sepse nuk mund t pressh gjeni absolutisht
poetik dhe ekskluzivisht poetik; por n t kundrt gjeni pak a shum kompleks tek i
36
I Kadare, Dantja i pashmangshm, Onufri, Tiran, 2005, f. 32.

Muzg mrgimi, Vepra 1, f. 126.
38
E.Koliqi, Ahmarrja e t mrguemit qi quhej Dante, f. 292.
37
150

cili aftsit poetike mund t jen dominante, por jo t vetmet...,39 do t shkruante Furiel
m 1854. Ai nuk sht vetm nj gjeni kompleks, do t vazhdonte Furiel, por sht
ndoshta m kompleksi i kohs s tij. Imagjinats m t gjall, m entuziaste ai i bashkon
kuriozitetin m t ethshm, aftsive m t larta poetike, interesave shkencore m t
spikatura, nevojs pr t pikturuar gjithka q ka par, gjithka q i ka ln gjurm, i
bashkon njohurit mbi gjithka q ka ndodhur n kohra dhe n vende m t largta.40
Kjo do t thot se, t jesh poet, nuk do t thot t merresh vetm me krijime
letrare t mirfillta, apo me prodhime ekskluzive t imagjinats, por edhe me do gj
tjetr q lidhet me kohn ku jeton, me qytetrimin t cilit i prket, me problemet q lindin
nga kriza e konflikte njerzore, me tradita t reja e t vjetra q prbjn identitetin e tij si
poet dhe si qytetar i nj kombi. Ky kompleksitet dijesh dhe interesash q karakterizon
figurn dhe personalitetin e Dantes, duket se udhheq n rrugn e tij t formimit poetik
dhe njerzor edhe Koliqin.
Shkrimtari yn nuk mbetet i mbyllur n kulln e tij t fildisht, nuk mbetet i
kufizuar n veprat e tij n proz, poezi e dram, por i kalon kufijt e krijimtaris s
mirfillt, duke ndjer gjithnj e m shum nevojn e pjesmarrjes n mnyr t
drejtprdrejt n rritjen e ndrgjegjes kombtare dhe at qytetare. Kt e bnte prmes
shkrimeve t shumta n revista t ndryshme t kohs, shkrime t guximshme me tone t
larta kritike dhe vlersimi, t cilat kishin t bnin me marrdhniet e ndryshme t krijuara
mes shqiptarve dhe fenomeneve t ndryshme t kohs. Kto shkrime e bnin at nj
publicist t talentuar, nj njeri me nuhatje t fort n identifikimin e pikave t dobta t
shqiptarve, nj njeri t ditur, q e njihte mir burimin e shum prej problemeve q
shqetsonin bashkkombasit e tij.
N nj nga kto shkrime mbi atdhedashurin, nj nga vlerat m t larta njerzore,
ai shkruan: Na tjert e duem Shqipnn shpirtnisht e njiherit landorisht sepse, mbrend e
jasht, d.m.th, natdhe e n mrgim, dishrojm ta shohim t nderueme, po, por edhe t
prparueme n mnyr qi n truell t saj t mundemi me jetue sa ma t lum na vet ase,
spaku, bijt ton, po qe se na vet, pr nji arsye a pr nji tjetr, jesim e vdesim
prjashta.41 Kshtu do tu fliste, me shum krenari, Koliqi shqiptarve, t cilt duhet ta
donin dhe ta nderonin atdheun e tyre, kudo qofshin ata. Edhe pjesmarrja e tij n politik
do t ishte nj mnyr e mir pr t ndihmuar popullin e pr ti qndruar pran halleve t
tij, ashtu si bri n epokn e tij edhe Dantja.
Nj vend t rndsishm n formimin e tyre aristokrat dhe me vlera t larta morali
qytetar z qyteti i lindjes e prkatsisht Firencja dhe Shkodra. Vlerat qytetare me t cilat
u rritn t dy, nuk u fshin pr asnj ast nga memoria dhe nga karakteri, ku ishin
gdhendur. Kto dy qytete veriore, kryeqendra t kulturs s kohs, nxitn tek poett tan,
instiktin e intelektualit dhe njeriut t rafinuar. Rinia e Dantes, do t shkruante nj nga
39
Claude Fauriel, La lotta fra le diverse facolt intellettuali di Dante, n Antologia della critica dantesca,
f. 98-99.
40
Po aty.
41
Hilushi, Politika dhe kultura, Shejzat, nr 7 8, 1965, f. 217.
151

studiuesit e tij,42lulzoi n nj klim sjelljesh elegante dhe nj jete t rafinuar intelektuale,
e njjt me at t njerzve m t edukuar t aristokracis dhe borgjezis s lart fiorentine
dhe toskave, n prgjithsi. Dihen tashm vlerat e larta njerzore q nxori ky qytet n
fusha t ndryshme t artit, pikrisht n periudhn e mesjets, kur njohu edhe lulzimin e
tij m t madh. Nga ana tjetr, Shkodra sht nj qytet m vlera t veanta t moralit dhe
qytetaris, qytet nga ku doln gjithashtu disa nga emrat m t mdhenj t t gjitha
kohrave . Lidhjet e ktij qyteti m vendet e ndryshme te Evrops, e sidomos me Italin,
e lulzuan dhe e bn nj nga m t kulturuarit e Shqipris. Kjo ishte klima ku u rrit
Koliqi, ku mori arsimimin klasik, msoi gjuhn italiane dhe s bashku me t adhurimin
pr klasikt e mdhenj q krijuan n kt gjuh.
Koliqi krijoi lidhje t ngushta me Luigj Gurakuqin, t cilin e njeh si nj nga
msuesit e tij, me Camajn e me Fishtn, e me shum t tjer q ishin krenari e qytetit t
tij, ashtu si krijoi lidhje t ngusht e miqsi edhe Dantja me artist t mdhenj t
mesjets, si: Guido Kavalkanti, Xhino da Pistoia, apo piktori Xhoto.
Koliqi e lexonte shum Danten dhe shum her t tjera i kthehej pr ta rilexuar jo
vetm pr arsyen e thjesht se e admironte, si nj shkrimtar klasik erudit, por edhe sepse
me t e lidhte puna q bnte. Koliqi duhej t prgatiste leksione pr nxnsit e gjimnazit
n Shkodr, ku punoi nj periudh t caktuar kohe dhe pr kt zgjodhi Danten, klasikun
e preferuar. Duke iu referuar ktyre kujtimeve t largta, Koliqi shkruan: Mbi gjithka,
ajo q i linte mbresa nxansve shqiptar, ishte jeta e Dantes, jet e mbushun me situata
dramatike q i shkaktoheshin nga konfliktet e dhunshme e urrejtja e pamshirshme
qytetare.43 Trheqja, efekti psikologjik q shkaktonte Dantja tek lexuesit shqiptar dhe
sidomos tek Koliqi, ishte e madhe dhe e nj natyre krejt t veant. Si njra dhe tjera
pal gjente tek ai nj t prbashkt q ishte burrnia e karakterit t tij, ishte kndvshtrimi
mashkullor, sipas t cilit vlersonte vesin dhe virtytin njerzor, gj q e pam edhe m
lart n mnyrn se si i prballoi vuajtjet e atij mrgimi t dhunshm. Kjo duke qen edhe
nj karakteristik e shqiptarve si komb, t bn t besosh se kjo mund t jet nj arsye m
shum pr t ciln lexuesit e kohs dhe vet Koliqi e plqyen dhe e ndjen aq pran.
E kundrta, pr shembull, ndodh me Petrarkn, klasikun tjetr t preferuar t
Koliqit, pr t cilin mund t themi se nuk pati ndonj simpati t madhe e ndonj fluks
prkthimesh, si ndodhi me Danten; kjo pr shkak t vet natyrs s tij t t shkruarit,
plot mundime e vuajtje dashurie, plot ulje e ngritje shpirtrore, tepr t vshtira pr tu
kuptuar nga nj lexues shqiptar i atyre viteve.
Por nuk do t ishte vetm ky parim mashkullor e burrror q do t udhhiqte
Danten n arsyetimin e shum fenomeneve apo situatave t kohs, q do t linte gjurm
n ndrgjegjen e Koliqit dhe t lexuesve, por do t ishte edhe situata politike e qytetit t
lindjes q, si pr ironi t fatit, nuk do t ishte m e ndryshme nga ajo e kohs kur jetoi
Koliqi. N nj nga shkrimet e tij t revists Shejzat, t botuar n Rom, ne do t
gjejm: Tue lexue aty-ktu n libra t ndryshm ngjarjet e jets s tij, m ra menjher
asokohe n sy gjasimi mutatis mutandis i gjendjes s Firences gjat rrness s Poetit me
42
43
N.Mineo, vep. e cit., f.15.

E,Koliqi, Dante e ne shqiptart, n Vepra 5, Faik Konica, Prishtin, 2003.
152
at t Shqipnis... M prshkoshin, npr kujtim, tue i lexue, ndodhit e rrethanat tona,

qprej vjetit 1920 e m tutje. Jeta e Dantes u end n nji atmosfer qi shum prej nesh kan
prjetue. Mjafton mrgimi i tij politik me shenjue Poetin si njeri qi pasqyron n vetvete
pun kushte gjallese t cilat Shqiptart, me rradh, njoften.
Kjo do t ishte nj tjetr arsye q trhiqte vmendjen e Koliqit, dhe jo vetm, nj
tjetr arsye pr ta studiuar m me vmendje e pr t kuptuar arsyen e disa sjelljeve dhe
qndrimeve t tij, t cilat, pa asnj dyshim, do t udhhiqeshin nga parimet thelbsore t
virtytit dhe t moralit.
N memorien e Koliqit kan mbetur t paharruara disa nga qndrimet e Dantes,
me t cilat sht njohur gjat studimeve m t thelluara, dhe prej t cilave pohon se duhet
t nxjerrim msime t dobishme, t tilla, si ata q shpreh n esen me titull Ahmarrja e t
mrguemit qi quhej Dante, po n revistn Shejzat. Mes t tjerash Koliqi do t theksonte:
Dante na mson se dhuna, urrejtja, lakmija e teprueme e sundimit... prbuzja e
trashgimive strgjyshore, mosprfillja e mendimeve t tjerve nuk mkambe nji atdhe e
m posht vazhdon prsri Na mson edhe se duhet, po, t dashunojm ma par vendin
ku u lindme prej t cilit muerm zanafillen edhe emnin, por tue mos harrue se synimi i
njeriut t ndritun do t jet krijesa e nj votre s madhe rreth t cils t mblidhen n paq e
n vllazni mbar njerzimi. Edhe nga jeta e Dantes rrjedh nj msim tjetr i rndsishm,
q, sipas Koliqit, do t na ndihmoj t ecim prpara, pa mbetur pre e kohs s tashme:
... nuk duhet me u fosilizua n rrethanat e s tashmes... na mson me marr nga
kalesa ajkn e pasunis tradicionale... e me drejtue syt kah ardhmnia s cils t t
mrguemt duhet tia dorzojn trashgimin strgjyshuer qi ata ruejtn me kujdes n nji
mot pshtjellimi e zvetnimi.44
Duket nga prmbajtja se kemi t bjm me msime t cilat Dantja i nxori nga
mrgimi tij i gjat, madje i prjetshm, dhe pr t cilat m shum se kushdo tjetr, do t
kishte nevoj nj i mrguar i till si Koliqi. Ai u ofron atyre nj mundsi mbijetese n nj
vend t huaj, nj mbijetes me plot krenari dhe dinjitet, ashtu si i ka hije nj burri.
Fiorentini i madh i mrguar, la prsri shembuj t tjer pr ata q rrahn rrugn e
mrgimit, dhe psuan zhgnjimin e madh t vendit t tyre. I mrguari, sipas tij, mund t
arrij n nji ngadhnjim moral me qindrim plot ndere dhe dejsi n vend t huej sepse
nasht se i hueji, tue vrejt n t urti e ndiesi fisnike edhe et drejtsie, bindet qi ka prpara
nji njeri me vlera t njimendta njerzore edhe vetvetiu i epet shkasi me mendue se sa
dam i sjell popullit prej kah doli largesa e tij, ather fitoren e ka te dera.45 Koliqi
bashkohet me kto msime t Dantes, t nxjerra nga vet eksperienca e jets s tij, q,
tek e mbramja, nuk duket shum m e ndryshme se ajo e poetit t madh. Ai i konsideron
ato si msime t muara q duhet t udhheqin njeriun n rrugtimin e tij rraskapits larg
atdheut, q duhet ta udhheqin at vet n mnyr q t dij t prballoj me shum
dinjitet faktin e t qenit i huaj, e aq m tepr i dbuar. Suksesin e arriti me shum
sakrifica, me shum prkushtim dhe besim n punn e tij, pr tua ln pastaj si dhurat t
44
Po ai, Ahmarrja e t mrguemit qi quhej Dante, f. 292.
45
Po aty.
153
muar qytetit t tij t dashur, atdheut dhe gjith shqiptarve q sot e nderojn dhe
vlersojn si nj nga poett e par moderne shqiptar.
Kt mbshtetje t ndrgjegjshme n teorit dhe parimet baz q ndriuan jetn e
Dantes e gjejm jo vetm n shkrimet e tij publicistike apo eset e shumta mbi moralin,
mrgimin, politikn apo vlerat e prjetshme njerzore, q i ndeshim faqeve te revists m
prestigjioze t kohs, n mrgim, Shejzat, por edhe n rreshtat e krijimtaris s tij letrare,
brenda vargjeve t poezive apo edhe rreshtave t prozs. Duket sikur e gjen ngado npr
krijimet e tij pak Dante, sikur gjen nj forc besimi q buron qoft edhe thjesht nga
prania e ksaj figure tejet frymzuese, diku aty mes rreshtave. T tilla jan disa nga
radht e Pasqyrave t Narisit, ku Danten e lidh tashm me nj atmosfer krejt tjetr, t
ndryshme nga ajo q krijon prjetimi i asaj brenge t prbashkt poetsh, me nj
atmosfer parajse, t ciln mund ta gjente vetm n vendin e tij dhe n qiejt hyjnor t
Dantes: Edhe Dante n vetmin prendverore t parrizit t toks, pr me prshkrue t cilin
shkrini t gjitha ngjyrat, t gjith tingujt muzikor, t gjitha amshimet qi n kujtim t
fuqishm i a kish grumbullue prvoja e shiseve t strholla, vuni si stoli tatij visi t
mrekullueshm nji vash qi kndonte tue mbledh lule, Matelden plot mister qi sdihet
mir shka shembullen n poem hyjnuer.46 Duket sikur Koliqi prpiqet t na e sjell her
pas here fiorentinin e madh, atmosfern q ai krijon npr shkrimet e tija, ashtu si i vjen
n frymzimin e tij poetik, duke na rrfyer n kt mnyr se sht Dantja ai q plqen
mes klasikve t tjer, se i plqen ideja e vashs s bukur, si stoli e muar n nj livadh t
madh me aroma dhe lule t tjera shumngjyrshe.
Por, nga ana tjetr, na tregon se sht m i ndryshm se ai dhe se Matelda e tij nuk
sht aq e mistershme sa ajo e poems hyjnore, nuk sht aq e lumtur dhe aq pa halle e
derte, sa pr t shtitur livadheve duke mbledhur lule me ngjyra Por kjo Matelda e ime
arbnore serdh npr livadh t lulzuem tue vallzue si ajo e Dantes me lule t purpurta e t
verdha ndr duer, por...47 erdhi n gjith lakuriqsin e realitetit t saj e kuqun dhe e
dersun prej mundit... me kraharor t njom i cili ulej e ohej ndrmjet litarve t
ngarkics q ia shtrngojshin sqetullat.48
Dhe kjo prshtypje, mbase, nuk vjen e formuluar rastsisht, nga nj instinkt i
momentit, por vjen si pr t na njohur me ann tjetr t receptimit t ideve danteske, t
cilat do t ishin shum hyjnore dhe tepr t papranueshme pr realitetin ton t vrazhd.
Ktu m vijn n mendje fjalt e Koliqit, kur tregonte mbi prshtypjet e nxnsve t tij,
kur lexonin kantikt e Komedis Hyjnore, mes t cilve Ferrin dhe deri diku Purgatorin,
kuptoheshin dhe shijoheshin krejt mir prej tyre, ndrsa mjaft ma pak, pr mos me than
aspak kuptohej Parajsa. Kjo tregon se psika shqiptare e ka shum m t leht t
receptoj dhe t kuptoj skenat e ferrit sesa at muzikore dhe krejtsisht hyjnore t
parajss. N nj nga shkrimet kritike t Koliqit mbi letrsin shqipe, me titull Fryma
autoktone dhe ndikimet e huaja n letrsin shqipe do t gjejm paragraf me
prshkrime q ngjajn me ato t Ferrit dantesk, q projn po ashtu drithrima e ndjesi
46
E Koliqi, Pasqyrat e Narisit, f. 341.

Po aty.
48
Po aty, f. 342.
47
154
q vetm rratht e ferrit t vrtet mund ti shkaktojn. Por me sa duket edhe shqiptart
vet kaprcyen shpesh her npr ato rrath, kaluan prmes prbuzjes dhe ndshkimesh
njerzore, po aq t fuqishme sa edhe ato hyjnor t Dantes.
Kt krahasim Koliqi e bn me vetdije t plot, sepse kjo ishte nj ngjashmri
m shum sesa e Koliqit, e vet malsorve t maleve, t cilt i nnshtroheshin me
prvuejtsin m t madhe atij kodi t lasht t maleve shqiptare q ishte Kanuni. Fryma
e atyre ligjeve do t vepronte deri von, mbase edhe deri sot, n impulset psikike t do
shqiptari. Koliqi do t besonte se sht nj Dante nga Dukagjini, i cili do t na prcjell
prshkrime nga m tronditset e nj realiteti t jetuar njerzor:
Mes aheve t pyllit prreth ai pa Katallani, t tmerrshm, q n mes t flaks e t
tymit torturonin pa mshir keqbrsit. Shum ndr ta njohu Dantja i Dugagjinit. Ata
dnoheshin pse kishin vrar pr t vjedhur, pse nuk kishin ndrequr trupin e armikut t
vrar q sipas zakonit duhet t kthehet me fytyr nga qielli e ti vendoset pushka n krah.
Por ndshkimin m t rnd e merrte kush kish thyer besn, kush kish prishur mall e
pasuri t tjetrit q ia kish ln amanet dhe kush nuk i ishte bindur urdhrave t t parit t
shtpis e t kshillit t vllazris.49
Edhe m e rnd do t shfaqej prshkrimi i nj femre t zhveshur, e cila do t
merrte ndshkimin e saj sipas veprs s rnd q kishte kryer, gj q do t prfshin
menjher dhe n mnyr instiktive t kujton Danten gjat rrugtimit t tij npr rratht e
dhimbshm e marramends t arkitekturs s tij t prkryer t Ferrit. Po aty Koliqi
prshkruan vizionin e frikshm q i shfaqet Sokolit t Dukagjinit:
Mes dy pemve Sokoli vuri re nj grua lakuriq t prshkuar n nj hell t gjat
q rrotullohej ngadal nga dy Katallan t prbindshm mbi nj zjarr thngjish t
prndezuar q nuk shuhej kurr. Aty pran rridhte nj burim uji. E njohu t dnuarn, nj
nga vajzat m t bukura t Dugagjinit q kish vdekur ca vite m par, e quanin Sugare
Uka. Ajo iu lut me nj z prgjrues: Nj pik uj... m jep nj pik uj o burr i
malsis... Sokol Kola nuk mund t prekte asgj ve i tha: Ke pir shum n burimet e
knaqsis Sugare prandaj t djeg fyti tani... Por ajo iu prgjigj: Kt ndshkim t ashpr
nuk e kam ngaq hiret e mia i shkaprdredha me riosht m t pashm t Dugagjinit.
Mkati im sht m i rnd; prdhosa afrin shpirtrore t Shn Gjonit, ju dhash
kumbarit tim...
Ky vizion i Dantes primitiv shqiptar shpalos konceptin q kan, ose t paktn
kishin deri para pak vitesh malsort pr t mirn e t keqen.50
Pr kt arsye Koliqi e ndjente aq pran Danten dhe veprn e tij, e n mnyr t veant
Ferrin, vendin m t ashpr e m t egr ku mund t shkel ndonjher kmb njerzore.
Duke shfletuar prsri vargjet e Koliqit, nuk mund t mos gjenim elemente t tjera
q tregojn se Dantja sht i pashmangshm, se z nj vend t merituar n poezi e n
proz, t till q nuk mund ta ket askush tjetr si ai. N nj poezi kushtuar At Gjergj
Fishts, poetit ton t madh, nuk mund t mungonte edhe modeli dantesk, q do t
49
E Koliqi, Ese t letrsis shqipe, (prkthyer nga origjinali nga Dh. Shehri: Saggi di letteratura albanese,
Olschki, Firenze, 1972 ), IDK, Tiran, 2009, f. 209 2010.
50
Po aty.
155
prbnte rrafshin krahasues, mbi t cilin do t krijonte prqasjen e Shqipnis, e cila merr
formn e nj figur femrore dhe figurs femrore tashm t njohur t soneteve t
Dants, Beatries:
Mbi rratht e epr tdrits
Ku Danti Beatrien pat naltue
Ndr vargje e ngjite at grue
...
Malli i nj jete, e vetmja dashuni:
E i thon o Fisht, Shqipn.51
N kt rast dashuria e Fishts pr Shqiprin e tij nuk njeh kufij, ajo sht e
vetmja dashuri e madhe q nuk mund t shuhet asnjher, e vetmja q mund t
krahasohet me dashurin hyjnore, t pastr, t sinqert dhe t prjetshme. N kt rast
Koliqi gjeti nj dashuri shum fisnike q kishte gjith fuqin e gjith dritn e nevojshme
pr tu lartsuar e pr tu krahasuar me at t poetit pr Beatrien, q ishte dashuria e
Fishts pr atdhe.
4.4. Soneti si forma m perfekte klasike

Tingllima apo soneti shfaqet si nj form e prsosur poetike, q u prjetsua me
gjenialitetin e ktyre poetve t mdhenj. Sonetet e Dantes e Petrarks, si form krijimi
artistik ku prjetsohet dashuria pr vajzn e bukur, ishin nj shembull gjenial dhe nj
frymzim konkret. Pr Koliqin, soneti ishte nj form perfekte poetike pr t shprehur at
lloj dashurie hyjnore dhe njerzore njhersh, ashtu si e solln klasikt e mdhenj
italian. Duhet prmendur ktu fakti q Koliqi kishte nj formim me drejtim klasik, sepse
q n fillim kishte studiuar n kolegjin e jezuitve t Shkodrs, t cilt i kishin dhn nj
kultur t fort klasike. Mbase duhet krkuar edhe n kt drejtim simpatia e tij e madhe
pr Danten dhe Petrarkn.
Fillimisht sht Dantja ai q shkruan sonete, m e bukura ndr t cilat mbetet ajo
kushtuar Beatries, e m pas Petrarka me sonetet e njpasnjshme kushtuar nj tjetr
figure femrore, Laures. E prandaj, pse t mos e provonte edhe Koliqi nj eksperienc t
till letrare, pse mos t shkruante edhe ai si poet sonete kushtuar dashuris s madhe, si
ndjenj e t gjith njerzimit. Kshtu, Koliqi vendos t sprovoj talentin e tij n kt
form edhe pse sht nj shkrimtar me nj ndjeshmri m moderne dhe me prirje drejt
temave m urbane t kohs. Ai e quajti tingllim dhe shkroi disa t tilla nj prej t cilave
ishte pikrisht ajo q ia kushton vet sonetit. Dhe me kaq dashuri e prkushtim flet pr
tingllimn sa me shum ndje shprehet pr: ... vargjet qi kunor shkoj tue i a end ....
Nj nga studiuesit kosovar, q do t shkruante mbi zhvillimin e sonetit n
poezin shqipe theksonte edhe praktikn e Koliqit n kt drejtim: At qndrim subtil
51
E.Koliqi, Pr At Gjergj Fishtn, Vepra 1, f. 210.
156
ndaj sonetit si form poetike Ernest Koliqi e konkretizon n ciklin Tingllimet e

dashuris, i cili prbhet nga pes njsi sonetike. Esht nj cikl n t cilin poeti ka
shqiptuar ndjenja dashurie djaloshare, n pajtim me idealin e tij krijues q t shkruante
pr t dashurn e tij si poett e mdhenj Aligieri e Petrarka.52 Nj tjetr studiues po nga
Kosova, do t thoshte se Tingllimit sht nj krijim q lidhet me konceptet klasiciste dhe
tradicionaliste t Ernest Koliqit, q paraqet shum interes, dhe q besoj se sht i vetmi
me kt tematik n letrsin ton, n t ciln ai shpreh tr adhurimin pr kt form
standarde dhe sidomos pr dy kryemjeshtrit e saj Dante Aligerin dhe Franesko
Petrarkn.53
Tingllimat e dashuris do t jen t prfshira n veprn e tij rinore t vitit 1933
Gjurmat e stinve, vepr kjo q pron trillime t holla ndiesinash e elegjije; armonina
elegjije. Nji radhitje zemrake ngjyrash t rrethuese me frym katrqindshi romantik;
thomi pr Tingllimat e Dashuris.54 E me t drejt n sonetin me titull Tingllimit
shohim pranin e Dantes dhe Petrarks si motive t forta q nxisin dshirn e Koliqit pr
t sjell dy figurat e gdhendura me kaq prsosmri e dashuri Beatrien e Laurn. Ai, si
duket, plqen mnyrn se si ata i knduan femrs s dashur, se si ata e lartsuan bukurin
dhe prvuajtsin e tyre, duke i prjetsuar n sonete q tashm jan pjes e knaqsis s
mbar njerzimit. Kta poet qi rrojn sa bota e dielli, e ngrthejn Koliqin n nj
vorbull dashurie e mblsie, aq sa nuk mund tu shptoj dot.
Aq i bukur sht soneti i Dantes, sa ai nuk mund ti rezistoj m gjat, aq perfekt
sht gjesti i saj, sa ai ia ndjen ofshamn, deri thell n shpirt:
Tingllim, bukuria kurr sthumbas
qyshse Danti tamshoi me t madhen lyr:
prej dashunije fshan gjithnji kur has
Beatrien kah prshndet me aq tambl mnyr;55
Dantja i kndoi Beatries, si shkruan Kadare, ashtu si sishte shkruar pr asnj
grua tjetr n bot. Por n at mesjet t errt, t mbushur me konflikte dhe pshtjellime
t brendshme, Dantja nuk do mbetet i vetmi kngtar i dashuris. Petrarka, me gjith
madhshtin e dashuris s tij, do t vij menjher pas tij dhe do ta bj dashurin,
qendrn e veprs s tij t njohur Kanconiere. Koliqi sht nj ndr ata q do ta lakmoj
kt dashuri n t gjitha valzimet e saj shpirtrore, do ta adhuroj kt form poetike t
sonetit, prmes t cilit qan e vajton si n pasqyrn e nj kroni. Petrarka sht poeti tjetr,
t cilit do t donte ti ngjante dhe Laura sht personazhi me fytyrn e hijshme, q do t
mrekulloj pa mas shpirtin e poetit.
....nty ende qan Petrarka e vaji ngjas
52
M.Krasniqi, Soneti n poezin shqipe, Pen, Prishtin, 2005, fq 154.

H.Matoshi, Stilet n letrsin shqipe ndrmjet dy luftrave botrore, Prishtin, 2008, f. 255.
54
Pa autor, Nji tjetr libr: Gjurmat e stinve, Ilyria, 15 prill, 1934, f. 8.
55
E.Koliqi, Vepra 1, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 77.
53
157
tnji kroni rrjedh ku qartas si npasqyr

prap bota vron me mrekulli tpamas
Lauren qimjare thijshme ketej nftyr...56
Koliqi gjen mnyrn q, prmes ksaj poezie, q ia kushton sonetit, bukuris s
forms s tij, t prshndes gjenit q e krijuan dhe e prjetsuan n vargje. Poezia e tij
shkon m tepr n kraht e prmallimit dhe t krkimit t nj forme t prsosur dhe
klasike, ai i kndon himn Tingllimit duke e krkuar formn e tij q n gjenez, tek
Dantja dhe Petrarka, pr t thurur me t poezit m t bukura t dashuris. Sabri Hamiti
sht i mendimit se poezit m t vlefshme jan ata q jan thurur n formn e
tingllims, nj form klasike e poezis lirike, kaq e lvruar n poezin shqipe t qarkut
shkodran, sidomos mbas shklqimeve tingllimore t Ndre Mjeds.57 Po kshtu do t
shprehej edhe nj nga studiuesit e sonetit n gjuhn shqipe: Brenda perimetrit kulturor e
letrar t Shkodrs, afiniteti i poetve me sonetin, mbeti npr rrjedh t kohs, si njfar
pengu dhe si njfar konfirmimi i vetdijes poetike.58 Por Koliqi do t marr prsipr t
shkruaj sonete dhe do tia dal t shpreh gjith frymzimin e tij n ato vargje,
megjithse tingllima e tij nuk do buronte nga forma e lvruar n poezin shqipe. Duket
qart se ai i kndon sonetit t klasikve italian, origjins s tij t vrtet, sipas konceptit
t qart se sht nj form perfekt poetike, aty ku buroi dashuria e zjarrt hyjnore, me
gjith afshin e pashuar t ndjenjs pr t bukurn.
Pas dy katrenave t strukturs s tingllims, me t cilat u njohm m lart, do t
shohim edhe dy tercetat q pasojn, t cilat mbyllin strukturn klasike t tingllims.
Edhe tercetat do t transmetojn t njjtn atmosfer, t njjtn kng t dashuris ashtu
si edhe poett e mdhenj.
Kisha me dasht edh un me i a prmend59
Sdashunes sime emnin larg ndr mote
Porsi poett qi rrojn sa bota e dielli
por vargjet qi kunor shkoj tue ia end
ve nji prendver m sngjasin nftyr tksaj bote;
aq koh sa lulet qi el drandofilli.
Aq shum e dashuron Koliqi kt lloj forme klasike, sa do t donte q edhe
tingllims shqipe t mos i mungonte asnj element, i till si sht emri i vajzs s
dashur, ose duke e menduar aq t prkryer si form mendonte se mund ta meritonte edhe
nj vash e bukur shqiptare. Pr sa koh u prjetsua n sonete emri i Beatries s Dants
dhe i Laures s Petrarks, mund t prjetsohej edhe emri i vashs s Koliqit, emri i nj
56
Po aty.
S.Hamiti, Letrsia moderne shqipe, Maluka, Tiran, 2009, f. 341.
58
M.Krasniqi, Soneti n poezin shqipe, Pen, Prishtin, 2005, f. 152.
59
T gjitha sonetet e lartprmendura t Koliqit jan marr nga Ernest Koliqi, Vepra 1, Prishtin, 2003.
57
158
vajze shqiptare, q t rroj sa motet, sa vet poett qi rrojn sa bota e dielli. Kjo
tingllim do t prbnte nj hyrje n tingllimet e tjera t dashuris e t mallit, t cilat
me nj harmoni tingllore e strukturore do t projn emocione t fuqishme poetike e
gati-gati hyjnore.
4.4.1 Tingllima e par e dashuris dhe Tanto gentile e tanto onesta pare
( Dante dhe Beatrie)

Nuk do t kemi vetm lirikn klasike t lartprmendur kushtuar tingllims, ku do
t gjejm lidhjen e drejtprdrejt dhe t shprehur haptazi nga vet Koliqi pr kto dy
klasik italian, por kt adhurim do ta shohim t shtrihet edhe m gjer, jo vetm n
nivel t elemente t prmbajtjes, por edhe n nivel przgjedhjeje teknikash shprehse.
Tingllimet e dashunis si i quan Koliqi, vijn n vitin 1933 menjher pasi sjell n
gjuhn shqipe me nj prkthim dinjitoz t vitit 1932 poezi t zgjedhura nga Poett e
mdhenj t Italis.
Sonetet e para q shkroi erdhn menjher pas prkthimeve, menjher pas puns
s madhe dhe t prkushtuar pr t sjell n shqip sonetet e klasikve m t mdhenj dhe
kto ishin tingllimat e dashuris e t mallit, t prmbledhura n veprn rinore Gjurmat e
stinve. Si pasoj jo vetm e admirimit t shprehur pr ta, por edhe e nj periudhe kaq t
shkurtr q i ndante krijimet nga prkthimet, ai kishte mbartur me vete, me sa duket,
prve prkthimit edhe emocione t jashtzakonshme, ndjesi aq t veanta dhe
drithruese, saq iu desh ti shfrente me shum mblsi n sonete shqiptare apo
tingllima si plqen ti quaj ai. Nprmjet shqiptimit t ksaj ndjenje q shprthen
me hov hyjnor autori deprton n botn e brendshme t femrs, n poret m t fshehta
t shpirtit t saj. Kt gj synon ta bj duke shkuar gjurmve t poetve t mdhenj
Dantes e Petrarks pr ta pavdeksuar t dashurn dhe dashurin pr t, q shpreh n
esenc edhe t bukurn.60 Shprehet kshtu studiuesi koliqian A.Berisha. Fakti q i
adhuronte pa mas shihet qart jo vetm n kt form poetike q atij i plqen dhe e
przgjedh pr vargjet e dashuris dhe t mallit, por edhe nga brendsia e tyre, nga
przgjedhja e fjalve dhe formulimi i ideve q duket sikur thrrasin kujtimin e Beatries e
t Laurs.
60
A.N.Berisha, Ernest Koliqi, poet dhe prozator, Toena, Tiran, 1997, fq 51.
159
Soneti i par q hap Tingllimet e dashunis na njeh me at q do t trajtoj dhe pr

mnyrn se si do t na e prcjell. Po ti referohemi sonetit t Dantes Tanto gentile e
tanto onesta pare, kushtuar Beatries, do t dallonim lehtsisht se edhe Koliqi e
koncepton sonetin e dashuris n t njjtn mnyr me Danten, pothuajse me t njjtn
struktur ideore, me vajzn e tij t zemrs q shtit dhe kalon para syve t tij, duke i
dhn shpirtit t dridhura t reja. Konkretisht duke iu referuar prmbajtjes, q zhvillohet
e gjitha rreth Beatries, shohim se ajo kalon npr qytet, e gjint ajo prshndet dhe
ngjall tek poeti ndjesi, q as ai vet nuk sht i zoti ti shpreh me fjal, sepse asnj fjal
nuk do t ishte m e fort se emocioni q prcillte ajo krijes njerzore. Nuk sht aspak
m e ndryshme vasha e Koliqit, e cila gjithashtu kalon rrugs duke ecur, e poeti befas e
shikon n nj nga ato dit tue shtit me gjith nurin e bukuris s saj:
Koliqi 61
Dy vetlla t holla e i bishtalec i zi
Qi befas pash nkto dit un tue shtit
E shpejt kaluen prpara syve tmi
Si re mngjesi qera davarit,
mi dhan shpirtit si nji tdridhun tri
Dante 62
Aq e njerzishme e aq e hijshme gjan
Grueja e eme kur gjint ajo prshndet
Sa qi gjuha, tuu dridh, pa folun mbet
E syt pr me shikue guxim nuk kan
Tanto gentile e tanto onesta pare

la donna mia quando ella altrui saluta
chogne lingua deven tremando muta
e li occhi non lardiscon di guardare.
Pranvnia e ktyre strofave trheq edhe m shum vmendjen mbi elemente t

prbashkta. Dantja ndjehet pothuajse n t gjith atmosfern e vargjeve koliqiane. Dhe
m konkretisht, shohim se t dy katrenat e para fillojn me dy elemente prshkruese t t
dashurave t tyre t zemrs, elemente t pajisura n mnyr t natyrshme me nj ngarkes
t lart emocionale, jan dy mbiemra q prcaktojn cilsi t jashtme apo edhe n rastin
tjetr cilsi t karakterit: vetulla t holla e i bishtalec i zi dhe aq e njerzishme dhe aq
e hijshme gjan t cilat na tregojn q n fillim se sa e fisshme n trup dhe n shpirt
sht ajo vajz. Pastaj tek t dyja strofat kalohet menjher n nj veprim konkret, vajza
kalon rrugs para syve t poetit q e shikon rrmbimthi si n rastin e Koliqit apo q nuk
guxon t ngrej syt pr ta par, si n rastin e Dantes, edhe pse, n t vrtet, e ndjen
shikimin e saj. Syt jan elementi q nuk mund t mungoj n nj tingllim dashurie, ata
krijojn marrdhnien e par pamore me bukurin, e cila prcjell nj ndjeshmri t lart
dhe shkakton nj emocion t paprovuar m par.
61
62
Tingllimet e dashuris, n Gjurmat e stinve, Ernest Koliqi, Vepra 1, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 78.
Prkthimi i soneteve t Dantes sht i E.Koliqit. Poett e mdhenj tItalis, Tiran, 1932.
160
Sidoqoft, tek t dy poett, pasoja sht e njjt, nj ndjenj drithruese q n astin

e par, nj ndjenj marramendse q bn fjaln t ngeci sepse gjuha, tuu dridh, pa folun
mbet e prsri m thell e ndjen Koliqi, shpirti i t cilit provon si nji tdridhun tri q
nuk mund t jet tjetr vese dashuris s thell q ushqen zemrn e trazuar pr kt
vajz t bukur. Edhe n tercinat e fundit, tek t dy tingllimat, kemi t njjtn prmbyllje
me t njjtat elemente:
Koliqi
E kjo zemr qi lngon ka me mu shndosh
Ve kur ajo tmbuzqeshi me amblsi
Tue ma ter me nj rreze ttan kt vaj
Dante
E thue sikur n buzt e saj shtit
Nji fllad i kandshm, plot me dashuni,
Qi shkon tue i thanun shpirtit: - Pshertij.
e par che della sua labbia si mova

un spirito soave pien damore
che va dicendo a lanima: Sospira.
Zgjidhja e sonetit qndron n iden se shptimi i poetit vjen vetm nga buzt e t
dashurs. N t dy tercinat buzt e ambla apo plot me dashuni mund t shrojn
shpirtin e nnshtruar q lngon vetm nga malli i dashuris. Duket se kemi t bjm
pothuajse me t njjtn prmbajtje, ku elementet q e ndrtojn: shpirti, buza, flladi i
mbl i dashuris dhe pshertima e shpirtit jan pranvn n mnyr t natyrshme, sikur
jan t destinuar t projn vetm at lloj mesazhi, i cili nuk mund t perceptohet m
nga asnj bashkim tjetr fjalsh. Ata mbajn gjith ngarkesn e sonetit dhe t ndjenjs.
Shpirti vuan sepse nuk mund ta ket pran, por buzqeshja e saj, q sht si nj fllad i
mbl, do t shuaj vajin dhe pshertimn e shpirtit t poetit. Kjo sht tingllima e par
ndr tingllimat t dashuris q prcjell nj mesazh t plot pasioni rinor, me nj leksik t
prkushtuar e t mbl, q duket sikur buron nga Dolce stil nuovo.
Duke vazhduar m tej me tingllimat e tjera t dashuris, shohim se imazhi i
Beatries nuk prfundon tek soneti i par, ku si e pam sht e shtrir n t gjitha strofat,
por shfaqet edhe n nj tingllim tjetr me titull Ringjallje. Si e dim tashm, Dantja e
sheh Beatrien jo vetm sa ishte e gjall n jet, imazh t cilin na e prcjell prmes
sonetit Tanto gentile e tanto onesta pare, por figura e saj shfaqet edhe pas vdekjes, n
jetn e prtejme, n Parajs dhe konkretisht n kngn e pest t saj Quivi la donna mia
vidio s lieta. Koliqit i plqen kjo zgjedhje poetike, kjo vazhdimsi jete, sepse n kt
mnyr do t gzohej si nuk kishte mundur t gzohej m par dhe do t fliste fjal q as
kishte guxuar ti prmendte m par. Befas kujtimi u zgjue... prap ndeshe vashn qi
nnji ver gzim plote / me ty prkundi deti63.
63
Ringjallje, Vepra 1, f. 83.
161
Kshtu, Koliqi duhej ta takonte prsri vashn e tij, ashtu si e takoi poeti i madh
klasik, por ky takim nuk mund t ndodh m n tok. Ajo dashuri pothuajse hyjnore
duhej t ringjallej e n kt ringjallje takimi mes tyre nuk sht m i pamundur. Dantja e
takon Beatrien e ringjallur, dhe ajo e udhheq nn shklqimin e nj drite rrezllitse e t
njjtn zgjedhje bn edhe Koliqi. Andrra e tij ka ... mu ba jet dhe ai do t kthehet
mbi parzm tsaj i lum e i ri. Ktu hyn elementi hyjnor, element mbizotrues n gjith
poezin klasike t mesjets, e cila bn t mundur ringjalljen, ashtu si bn t mundur
edhe kthimin e moshs s rinis.
Tek t dy sonetet kemi t njjtn hapsir narrative, q sht brendsia e shpirtit
dhe ligjrimi ndodh vetm brenda ksaj hapsire. Ky ligjrim i brendshm shfaqet si
zbulim i nj vlere, e cila ka ndriuar jett e poetve. Kjo do t thot se dimensioni
horizontal, dimensioni historik i kohs sht i tejkaluar nga ai vertikal dhe komunikimi i
vazhdueshm i nj realiteti q merr kuptim absurd shkon prtej rrjedhjes s ditve.64
Kjo lidhet me mnyrn e konceptimit t ksaj ndjenje t lart e fisnike, n at periudh t
largt, e cila nuk mund t ishte ndryshe vese hyjnore.
N funksion t ksaj ideje ndihmon edhe leksiku i przgjedhur me kujdes nga
Koliqi. Prmes fjalve t caktuara ai krijon atmosfern m t prshtatshme danteske,
atmosfer q ndjell ndjesi dhe emocione t pazakonta. Pr kt ai prdor dendur fjaln
hyjnor, si fjaln ky pr t gjitha interpretimet e mundshme. N kto pak tingllima
dashurie t Koliqit l fjaln hyjnor, edhe pse n forma t ndryshme, e gjejm t prdorur
n kto kombinime q pothuajse t ojn gjithnj tek nj dashuri hyjnore, t till si n
shprehjet: shprthen n shpirt me hov hyjnor, kur hyjnueshm tban me fol dashnija,
flakn hyjnore dashunis qi tfala, e krahin ia shtrngon pr mos me t ik/ hyjnohe
ngzim, Rini, Rini, o stin tri her hyjnore. Ve ksaj fjale, me nj ngarkes t veant
bie n sy edhe prdorimi i fjals i ambl apo amblsi dhe konkretisht e gjejm n
kombinime t tilla si: prshndet me aq tambl mnyr, tmbuzqeshi me amblsi,
kuvende tambla, e pakrahasueshme asht amblsija..
Me gjith kto elemente t pranishm n tingllimet e Koliqit, ne shohim se ai i
kndon vashs shqiptare, t ciln e quan mbretresh mbi vajzat tjera, i kndon me nj
dashuri toksore dhe njerzore shum t pasionuar, me gjith trheqjet e dukshme nga
dashuria hyjnore e Dantes, e cila e mahnit dhe kt e shpreh fare hapur. Pr kto
tingllima t dashuris dhe pr at q do t prmbanin, Koliqi na paralajmron q n
vargjet e para kushtuar vet tingllims.Vese e dashura e zemrs s Koliqit ngelet gjat
gjith kohs e panjohur pr lexuesin, pa identitetin e natyrshm q mbartin Beatrija e
Laura. Ajo ngelet vetm nj vajz me sy engjullor e me buzqeshje t ambl, megjithse
poeti do t donte q edhe at ta njihnin e ta adhuronin t gjith. Nuk duhet harruar edhe
fakti tjetr i prbashkt, q sht mosha e re tyre n momentin q i shkruan kto sonete
kushtuar dashuris. Tanto gentile e tanto onesta pare sht nj poezi q i takon rinis s
hershme t Dantes dhe bn pjes n prmbledhjen Vita Nuova, ashtu si i takojn edhe
kto tingllima t dashuris nj moshe t re t Koliqit
64
M.Pazzaglia, Scrittori e critici della letteratura italiana, f. 233.
162
4.5 Il Canzoniere e Petrarks 65 si nj tjetr model klasik

Franesko Petrarka gjithashtu prbn pr Koliqin nj figur kolosale dhe nj
shembull t vrtet t t knduarit pr bukurin dhe pr dashurin. At e impresionon
mnyra petrarkeske e t thururit vargje, nj mnyr m e ndryshme nga ajo e Dantes,
pararendsit t tij. Petrarka prfaqson nj energji dhe nj fuqi t till, q do t prbnte
prgjat shekujve nj pik referimi pr njerzit e do vendi evropian, edhe prtej atyre q
i prkasin bots letrare, prmes dhe kundr kushtzimeve shoqrore, kulturore dhe etnike.
Vepra e tij m mbreslnse mbetet Il Canzoniere ose ndryshe Rerum volgarium
fragmenta, q prbhet nga 366 poezi, mes t cilave 317 sonete, 29 kng, 9 sestina, 7
balada dhe 4 madrigale. Kjo poezi rezulton e vshtir pr tu prkthyer, prandaj nuk jan
t shumt ata q i kan hyr nj siprmarrjeje t till. Pastaj duhet thn se Petrarka sht
nj poet q i rishikon gjrat shum her, i korrigjon srish shum her t tjera, duke
mbetur gjithmon i paknaqur, dhe duke iu rikthyer gjithmon nj momenti t ardhshm.
Ai ishte poeti q gjente gjithmon vargje dhe fjal t veanta q nuk e knaqnin
plotsisht veshin e tij vigjilent dhe ndrgjegjen e tij letrare tepr skrupoloze.66
N gjuhn shqipe jan prkthyer disa pjes t Canzoniere-s dhe Koliqi ishte i pari q
u mor me prkthimin e ktyre pjesve m 1932-shin. N qendr t saj qndron uni i tij
dhe bota e tij shpirtrore, iluzioni zhgnjimi, vetmia dhe dashurit q nuk
korrespondojn. Kto lirika i kushtohen Laurs, gruas s dashur, prania e s cils e bn t
provoj ndjenja nga m ekstremet, dashuria e pastr q provon nga njra an dhe nga
krahu tjetr mundimet e pasionit dhe tundimet e mishit. Por emri Laura, sipas studiuesve
t Petrarks mund t konsiderohet edhe si nj dshir e madhe pr fam e pr madhshti.
Vet fjala Laura mund t interpretohet Laura, q do t thot dafin, nj kuror dafinash
q zakonisht vihet n kokn e poetit pr t treguar madhshtin e tij.
Duket sikur Il Canzoniere e Petrarks dhe Vita Nuova e Dantes jan prmbledhje
lirikash, q kan n qendr figrat femrore t Laurs dhe Beatries, por, megjithkt, ata
kan ndryshime thelbsore mes tyre. Lirikat e Dantes jan t shoqruara nga pjes
narrative, ku vargjet ishin t alternuara me prozn, ndrsa ata t Petrarks do t prbnin
arketipin e prmbledhjes s lirikave e do t modelonin t gjith traditn e poezis
perndimore. Duhet theksuar fakti se ajo prbn nj biografi t jets s poetit dhe sht
konceptuar n dy pjes In vita di Madonna Laura dhe In morte di Madonna Laura.
65
Franesko Petrarka lindi n Arezo m 1304. M 1312 trasferohet me familjen n Avinjon, ku edhe
njihet me gruan e zemres, Laura, pr t ciln nuk dihet pothuajse asgj. M 1341 kurorzohet poet n
Kampidolion e Roms. Kjo e bn Petrarkn edhe m t paknaqur dhe thellon distancn e tij me idealet e
mbshtetura n kulturn klasike. I ngarkohen detyra diplomatike dhe bn udhtime t shumta, t cilat i
mundsuan edhe nj njohje m t thell n Firence me Bokaion. Vepra q e bri t njohur ishte Il
Canzoniere, nj prmbledhje me lirika q e shkroi n vulgare gjat gjith viteve t jets. Pastaj vjen I
Trionfi, pr t cilin punoi nga viti 1356 deri n fund. Mes veprave t shkruara n latinisht kujtojm De vita
solitaria, Familiarium serum libri, etj. M 1368 vendoset n Arqua, qndron deri n fund t jets. Vdiq m
1374.
66
R. Amatturo Petrarca, Latera, Bari, 1996, f. 247.
163
Kto t dhna mbi kt prmbledhje poetike na ndihmojn t qartsojm shum prej

pikave t errta q shfaqen, pikrisht pr shkak t kundrshtive t shumta q do t jen
nj karakteristik e veant e Petrarks. sht e natyrshme q Koliqi t ushqej nj
admirim t veant pr Petrarkn, pr lirikn e tij; ajo sht aq e zjarrt n pasion, sa
sht e dhimbshme n vuajtje. Koliqi sapo kishte prkthyer Petrarkn, mes klasikve t
tjer, dhe kjo n mnyr t natyrshme do t ket ln gjurm t thell n kujtesn dhe n
ndrgjegjen e tij. I ka ln shijen e nj prjetimi t veant t dashuris, jo vetm t nj
ndjenje a t nj iluzioni q ushqen knaqsit e shpirtit, por edhe t nj zhgnjimi t
madh q mbjell trishtim dhe dhembje. sht e qart edhe nga prqasja e Koliqit me
Danten, se poeti yn trhiqet me shum endje nga pasioni i madh hyjnor i dashuris,
dashuris krejtsisht hyjnore t Dantes dhe asaj hyjnore dhe toksore njkohsisht t
Petrarks. Kjo e fundit do t ishte m mbreslnsja. Gjat nj vizite n shtpin e
klasikut t madh, n Arkua, Koliqi zhytet n nj vorbull mendimesh dhe reflektimesh, t
cilat i sjellin para syve fragmente jete dhe poezie. Miku i papve dhe i mbretnve,
shkruan Koliqi, i gjendur n at shtpi, bajlozi i shklqyeshm qi vuni paq me gojtari t
bindshme ndrmjet principatave n luft, vjerrshtari m i nderuem i do kohe, kaloi
pleqnin n nji banim t vogl e t thjesht. Pasunija e madhe e asaj shtpije prbahej nga
horizontet plot drit qi zgjatoheshin para do dritorje e do ballkoni.67
Duket se pasuria e vetme e poetve, sado t mdhenj qofshin ata, mbetet vepra e tyre,
mbetet historia vendit t tyre, q u sht shum mirnjohse edhe qindra vjet pas vdekjes.
E n kt kontekst m vijn fare natyrshm pyetjet retorike t Koliqit, t cilat m plqen
ti citoj: Po kur mund t quhet i gjall nji poet? Sa merr frym e shklet baltat e ksaj
bote dhe nuk njifet prej askujt...? Apo kur i shtrim n vorr shekulluer then heshtjen e
moteve dhe resh gjithnji amblsi e msim n nji mbrmje vjeshte, qinda e qinda vjetsh
mbas mbrmjes qi qe e fundit n jetn korpnore t tij? 68.
4.5.1 Petrarka si model i shpalosjes s uni-t t tij shpirtror
Egualmente mi spiace morte e vita

In questo stato son donna, per vui ...
67
68
E. Koliqi, Dafinat e shtpis s Petrarks, Vepra 6, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 521.
Po aty, f. 524.
164
Q Petrarka sht poeti q qan e ofshan pr dashurin, kjo tashm dihet botrisht, po
edhe q sht Laura shkak i tronditjeve t tija t rnda shpirtrore, po edhe kjo sht
lehtsisht e kuptueshme; interesante do t na dukej fakti, q prmes ktyre prjetimeve
pasionante t dashuris ai na rrfen pr veten e tij, aq sa duket sikur e shfrytzon kt
figur femrore pr t na njohur me prjetimet e brendsis s tij, me mungesn e nj
ekuilibri t brendshm, i cili shfaqet gjithmon nga t qenit kontradiktor. Kjo sht
arsyeja q e bn at t vuaj e t lngoj, q e bn t pshertij n vetmin e shpirtit dhe
ti nnshtrohet trsisht fuqis dhe pushtetit t pasionit. Dhe me kt mllef n zemr, dhe
n kt gjendje t mjeruar, fillon t shkruaj edhe sonetin e par t librit t kngve:
Voi chascoltate in rime sparse il suono
Di quei sospiri ondio nudriva l core69
Ju qi ndgjoni n vjersha t shprdame

tingullin e atyne pshrtimeve me t cilat
Un ushqejsha zemrn.70
Petrarka konsiderohet si poeti q me nj shpirt t coptuar pshertin mes shpresave t

vakta, pa mundur asnjher t marr asgjn n kmbim. T till e prshkruan edhe
Koliqi n sonetin kushtuar tingllimit:
Nty ende qan Petrarka e vaji ngjas
Tnji kroni rrjedh ku qartas si npasqyr
...
Lauren qimjare thijshme kejet nftyr
Krahasimin me Lauren e Petrarkes, Koliqi e shfrytzon edhe n kontekstin e nj poezie
tjetr kushtuar At Gjergj Fishts. Ai hedh iden se pshertimat e ofshamat e Petrarks
ngjajn me ato t Fishts ndrsa kujton Shqipnin e tij, mallin e nji jete, e vetmja
dashun. Edhe ktu gjen rastin dhe afron n vargjet e tij poetin klasikun dhe vashn e tij.
...
E fshne ti mbas saj
Njinji sikur Petrarka
Pr Laurn qi pa koh grabiti Parka.71
sht normale q nj ndjenj e till t prshkoj pothuajse t gjitha tingllimat e Koliqit,
sado q ata i kushtohen nj vashe q nuk ka emr, sado q i kushtohen dashuris q ka
pr t, ai prsri transmeton trishtim, vuajtje dhe pshertima pa fund, transmeton nj
gjendje shpirtrore q ka vendosur t na e tregoj q n tingllimn e par t dashuris:
E nji smundje tuditme ma kan ngjit
Sa qi kurrkund, kurrkund nuk gjej qet,
69
R.Amatturo, vep. e cit. f. 254.

E.Koliqi, Poett e mdhej tItalis, f. 113.
71
Pr At Gjergj Fishten, n Vepr a 1, f. 210.
70
165
E puna e miqt e librat mjan mrzit.

Shka mpat plqye mj sot, m nuk m josh,
E rrnesa e ime mduket si nji errs
Qi ska tjetr agim prve asaj;
Pra, duket se ekuilibri shpirtrore i poetit shqiptar sht tronditur dhe ai e ndjen kt dhe
e quan nji smundje tuditme. Leksiku i vargjeve sht i ngarkuar me fjal q projn
nj ngarkes t madhe negative, dhe detyrimisht edhe nj gjendje t vshtir shpirtrore.
N dy tercinajan nnt fjal q tregojn n mnyr t drejtprdrejt kontekstin e
brendshm t unit (nji smundje tuditme, kurrkund, kurrkund, nuk gjej, mrzit, nuk,
errs, ska) dhe lidhjet e tjera q e nnkuptojn at. Koliqi flet pr veten e tij, prshkruan
brendsin e ndjenjave, prshkruan gjendjen n t ciln ndodhet dhe kt e shpreh m s
mir duke prdorur veten e par. Po ashtu edhe sonetet e Petrarks jan t shkruara n
vetn e par, n ndryshim nga klasiku tjetr Dante Aligieri, i cili vendos ti shkruaj n
vetn e tret. Pra duket se sht nj paraplqim i Koliqit n kt kontekst pr t vendosur
nse duhet ti shkruaj ato n vetn e par apo t tret.
Koliqi duket sikur na njeh me nj pjes t shkurtr t jets s tij, duke br nj
biografi t nj periudhe t caktuar q lidhet me moshn e rinis. Ai mson t transmetoj
prmes figurs s vashs, uni-n e tij si poet dhe si njeri, mson t na njoh me prjetimet
q po kalon dhe me mnyrn se si po reagon shpirti, se si po reagon mendja e tij, se si po
perceptohen ato ngjarje emocionale aspak t zakonta pr karakterin e tij. Poezija sht
kryengritje e rrezes hyjnore q secilit njeri i fle n shpirt,72 do t shprehet Koliqi n nj
nga eset e tij, duke br t zgjohet vrulli nga thellsia e ndjenjave e t tregoj gjithka
mban n botn e tij. Kemi t bjm me nj analiz psikologjike q Koliqi i bn vetes s
tij, t njjt me at q bn Petrarka. Por, nse Petrarka73na njeh n trsi me at q ai
ishte n t vrtet gjat gjith jets s tij, Koliqi na njeh vetm me nj periudh t caktuar
t zhvillimit t tij shpirtror.
Dhe ktu Koliqi duket sikur e ndrpret vazhdimsin me unin shpirtror t
Petrarks. Vjen nj ast tjetr pas prjetimit t ktyre vuajtjet shpirtrore dhe q prkon
me sonetin e pest, ku Koliqi shfaq natyrn e tij t vrtet, unin e tij q do ta karakterizoj
edhe n krijimet e tij n vazhdim. Koliqi reagon, i bindur se nuk mund ti nnshtrohet m
asaj vuajtjeje t prhershme, i bindur se nuk mund t mposhtet nga ndjenjat dhe pasionet.
Karakteri i tij i fort duhet t fitoj ekuilibrin e humbur dhe t prtrihet ashtu si
riprtrin pranvera gjith natyrn. Koliqi jo vetm q nuk dshiron m ta shoh as n
ndrr at q i shkaktoi aq shum vuajtje, por dshiron t zhduk q n rrnj edhe
kujtimin e saj.
72
E.Koliqi, Misioni i shkrimtarve t rinj, Leka, Shkodr, VIII, nr. 22, 1931, f. 73.
Il Canzonire do t prbnte nj prmbledhje t copzave t shpirtit t tij, nj prmbledhje t gjitha
fragmentet e jets, t gjitha gjendjeve prmes t cilave kaloi shpirti njerzor, t cilat fatkeqsisht
dominoheshin nga nj lkundje e madhe q shkaktohej nga knaqsit e mdha t pasionit hyjnor dhe
pamundsis s nj realiteti q nuk mund ti ofronte gj tjetr ve zhgnjimit. Kt kuptim ka edhe titulli i
saj n latinisht Rerum volgarium fragmenta.
73
166
Vuej por spajtohem m. Qe, lott i tera:

Pikn e lotit se qes ma pr tye.
...
Ti duej k tduesh teshti qi u el prendvera
Pse kurrja m sna lidh: u zgjidh ky nye.
...
Kujtimin tand me rrnj un due me zhb74.
Poeti shqiptar duket i ashpr n kt qndrim, aq sa ishte i nnshtruar dhe i but n pjesn
m t madhe t soneteve. Por ky do t ishte vetm nj reagim i shkurtr, pasi pas ktij
soneti do t pasoj edhe soneti q do t krkoj Ringjallje-n e kujtimit t saj, duke
realizuar n kt mnyr vazhdimsin e asaj dashurie, ashtu si edhe poeti klasik, q nuk
mundi t jetonte asnj ast t jets pa pranin e asaj gjendjeje, e cila e karakterizoi
prjetsisht unin e tij shpirtror. Koliqi, me gjith qndrimin e prer, do ti kthehet srish
dashuris dhe do t bjer pre e t njjts gjendje t pashmangshme prej ndrrimtari t
pashpres:
Befas kujtimi u zgjua qi pr gjasht mote
Nlymbet e errta tshpirtit ndeji fjet:
...
E andrra e jote
ka me tlulzue ndr duer e mu b jet75.
Ndrsa sonetet e Petrarks i kushtohen Laurs, ato t Koliqit i kushtohen nj vashe pa
emr. Kjo nuk mendoj se sht e rastsishme; mungesa e ktij detaji prbn nj zgjedhje
personale t Koliqit dhe pr m tepr jep nj efekt t caktuar. Duke mos pasur nj emr,
por vetm disa t dhna t shkurtra pr paraqitjen e saj, do t thot se pr Koliqin ishte
m i rndsishm prezantimi i vets s tij, i ndodhur n nj situat shpirtrore t
ngjashme me Petrarkn, do t ishte m e rndsishme nj njohje me e thell me
qndrimet e tij se si ai do t prballej me situata t tilla shpirtrore. Duke qen disa
sonete, t cilave ai nuk do tu kthehet m, ata ngjajn me nj prov, s cils Koliqi
preferon ti nnshtrohet. Nse do t kishte zgjedhur nj emr, gj pr t ciln shpreh
dshirn q n fillim, ai mbase do t kishte prjetsuar figurn e nj personazhi dhe do t
kishte lartsuar imazhin e saj, ashtu si ndodhi shekull pas shekulli me Beatrien dhe
Laurn. Por kjo ndoshta nuk do ta ndihmonte n shpalosjen e plot t vetes s tij dhe t
atij karakteri q ai prfaqson. Kto sonete do t kujtohen si sonetet e dashuris s
Koliqit, dhe jo si sonetet e Beatries dhe Laurs, do t kujtohen si sonete q i kushtohen
kujtimit t poetve t mdhenj dhe dashurive t tyre gati hyjnore, dhe jo t nj dashurie t
74
75
Tingllima e dashuris V, f. 82.

Ringjallje, f. 83.
167
vrtet toksore t ciln do t na e tregoj me tr realitetin e mundshm n krijimet e

mvonshme.
4.5.2 De oppositis - si nj teknik e prbashkt stilistikore
Libri i kngve t Petrarks konsiderohet si mbretria e antitezave, e fjalve dhe
ndjenjave t kundrta, e pranvnieve q habisin me forcn e imagjinats, konflikteve t
shumta q lindin mes knaqsive t jets njerzore dhe ndrgjegjsimit se ato knaqsi
nuk mund t jen tjetr vese nj zhgnjim. Kjo shkakton luhatje t brendshme me ulje e
ngritje shpirtrore, t cilat vshtir se mund t gjejn paqe gjat gjith lirikave. Kjo e bn
edhe m trheqse poezin e tij, e bn q njeriu ta ndjej m pran, e pse jo, ta marr
edhe si nj model poezie. Kjo sht edhe arsyeja pse Koliqi guxon ti quaj moderne kto
lirika sepse: N t pasqyrohet shpirti yn modern plot rrymba kundrshtare n vetvete....
n t Ai dashuron dhe pendohet, tregohet i pasigurt ndr mbresa dhe ndr ndieja,
robnohet ndr mkate me shpirt plot dhimb t prirun kah pastrija e humbun, kthen
rishtas me mundim n pastin e shpirtit tue sjellun kryt prmallshm kah bukurija e
mkatit. N nj trajt shklqimtarisht kristalore, ajo poezi vlon e turbullt, shqetsuese, e
trishtueshme.76
N kt prmbledhje t Koliqit, prej tet sonetesh ,t quajtura Tingllimat e
dashuris figura e kundrshtis sht m e pranishme se kurr, aq sa duket sikur pa
pranin e saj nuk do t mund t prohej i njjti efekt tek lexuesi, nuk do t mund t
realizoheshin gjendjet shpirtrore, q krijojn boshtin rreth te cilit vrtiten lirikat e
Canzoniere-s. Jan t shumta sonetet dhe vargjet ku kto kundrshti mbizotrojn dhe
luajn nj rol themelor edhe pr sa i prket ans kuptimore. Kemi t bjm jo vetm me
kundrshti fjalsh e shprehjesh brenda vargut, por edhe kundrshti vargjesh. Soneti
karakterizohet nga nj prdorim i dendur i ksaj figure, e cila e bn kt sonet gati
mbretrin e saj. Q n titull Pace non trovo e non ho da far guerra (Paqe nuk gjej e
luft skam me njeri) ne e kuptojm at q do t vij m pas. Kjo sht nj nga sonetet m
t bukura dhe me nj ngarkes t madhe figurative, q shkakton gjendje shpirtrore q
luhatet nga njri ekstrem tek tjetri. Por, do t shpjegonte nj nga studiuesit e Petrarks
non sense-i, pr t ciln duket se aludon struktura e t kundrtave dhe oksimoroneve
prkon me kuptimin prfundimtar, q tregon gjendjen e nj nnshtrimi ekstrem t shpirtit
t poetit,77gj q m posht do t bhet nj teknik tepr e rndsishme edhe pr
Koliqin:
Pace non trovo e non ho da far guerra;
E temo e spero, et ardo e sono un ghiaccio;
E volo sopra l cielo, e giacio in terra;
E nulla stringo, e tutto l mondo abbraccio
...
76
77
Paqe nuk gjej, e skam luft pr t bamun;

hem drue hem shpresoj; e digjem e jam akull
e fluturoj nalt n qiell e gjindem i shtrim pr
dh; e kurrgj nuk rroki e krejt botn prqafi
E.Koliqi, Vepra 6, Faik Konica, Prishtin, 2003, fq 522.

R.Amatturo, f. 309.
168
Veggio senz occhi e non ho lingua e grido Shof pa pasun sy; skam gjuh e vrras;
E bramo di perir e cheggio aiuto;
kndej dshiroj me sharrue andej lypi ndihm
Et ho in odio me stesso ed amo altrui.
Vetveten e kam n mni edhe due tjetrkend;
Pascomi di dolor, piangendo rido;
Egualmente mi spiace morte e vita.
In questo stato son donna, per vui78.
ushqehem me idhnim; qeshem tue qa; si deka

si jeta njinji m neveritn: n kt gjendje,
zoj, jam pr shkak t juej79.
Tek Koliqi, gjithashtu, t bie n sy prdorimi i ksaj figure kundrshtie, t ciln e prdor
pr t kryer t njjtin funksion dhe pr t pruar t njjtn gjendje shpirtrore me
Petrarkn. Ai e konsideron kt figur si mjetin m t prshtatshm pr t realizuar
konfliktet e brendshme, t cilat i prjeton edhe Koliqi, pothuajse me t njjtin intensitet,
n mnyr q edhe ai t krijoj sonete po aq jetgjata sa edhe ato t klasikut italian. Edhe
Koliqi tregon kujdes n realizimin e ktyre kundrshtive duke u prpjekur q ata t
krijohen mes dy vargjeve ose edhe brenda t njjtit varg, ashtu si ndodh edhe n sonetin
petrarkesk:
E rrnesa ime mduket si nji errs
Qi ska tjetr agim prve asaj80;
...
Ve kur ajo tmbzqeshi me mblsi
Tue m ter me nji rreze ttan kt vaj.
Nlymbet e errta tshpirtit ndenji fjet81:
Prve ktyre kundrshtive q krijohen mes dy vargjeve, t tjerat krijohen brenda vargut,
duke dhn iden e nj vargu me dy pjes q kundrshtojn njra-tjetrn:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Kur rrezet qi flejn nt do tjen t zgjueme
E qe se syt me lot zune me tqesh.
Dielli me rreze mbas shiut prillit vesh
Vuej por spajtohem m
Pse kurrgj m sna lidh: u zgjidh ky nye.
Gzime e vuajtje m tmdhaja e pr m tmira.
T gjitha kto kundrshti, q nuk jan t pakta n numr pr t qen pjes e tet
soneteve, vijn m s miri n gjuhn shqipe dhe inkorporohen n mnyr krejt t
78
F.Petrarka, Pace non trovo e non ho da far guerra, n R.Amatturo, Petrarca, f. 308.
Prkthimi sht i E.Koliqit, n Poett e mdhej tItalis, f. 132.
80
Tingllimat e dashuris, 1, f.78.
81
Ringjallje, f. 83.
79
169
natyrshme n sonetet shqiptare. Por sht e qart se ai prpiqet ta bj kt sipas nj

modeli t pagabueshm petrarkesk. Kjo gjendje shpirtrore e Koliqit ndoshta vjen
menjher pas shfrimit t nj pasioni dashurie t vrtet t ciln ai e prjetoi n t njjtn
mnyr tronditse me klasikun italian, por ska pse t mos mendojm se vjen edhe pas nj
leximi pasionant t nj dashurie q bri t humb ekuilibrin e shpirtit t Petrarks s
dashuruar prjetsisht.
4.5.3 Aliteracioni
Aliteracioni sht nj figur stilistikore q bie n sy, pr shkak t nj prdorimi t
dendur, tek t dy poett. Kjo figur konsiston n prsritjen e disa tingujve t njjt ose t
rrokjeve t njjta brenda nj a m shum vargu n mnyr q t rritet fuqia e tyre
shprehse, ose edhe t prodhohet nj harmoni imitative.
Petrarka do t shkruante nj nga vargjet m t bukura ku dominon aliteracioni Di me
medesimo meco mi vergogno, n t cilin shohim nj prsritje t vazhdueshme t
tingullit m brenda t njjtit varg.82 Nj prsritje e tingullit n bie n sy tek soneti me titull
Movesi il vecchierel canuto e bianco, ku n-ja gjendet e shoqruar kryesisht nga a-ja:
Che vede il caro padre mancare
Quindi, trascinando il vecchio corpo
per le ultime giornate della sua vita
quando pi si iuta dalla buona volont
rotto dalla fatica e, e stanco peri l camino
E giunge a Roma seguendo il desiderio
...
Cos stanco talora io vado a cercare
per quante mi possibile
la donna in qualqunaltra la desiderata vostra imagine.
Te Koliqi, gjithashtu, nuk sht e vshtir t gjesh aliteracione t herpashershme, t
cilat, t prdorura npr vargjet e tingllimave, duket sikur thrrasin kujtimin e Petrarks.
Sipas Smaqit83 aliteracioni sht nj nga figurat e paraplqyera t Ernest Koliqit. Duke iu
referuar vargjeve shohim nj prsritje t grupeve t tingujve pr, zb, apo tingullit sh.
Sy-ulun mprite e ata qerpik papr
Trrihshin kur erdha e u zbeve por nuk bzne
E si thupur mu dridh shtatin ta bne
82
A.Dani, Petrarka n shqip prmes pens s Koliqit, Buletini i Shkencave shoqrore, Universiteti i
Shkodrs,
83
L.Smaqi, vep e cituar, f. 36.
170
Fjalt e para qun thsh me tfiktin z

E prsri m posht gjejm nj prsrije kryesisht t tingullit m, dhe atij j n vargun e
par:
Si kng zane
Kumbojshin fjalt qi tlum si hyj mkan b.
Mandej nise me qa kot, pa arsye
E trrodhi loti mollzavet heshtueshm.
Pr me tpajtue ta vuna dorn nkrye.
E qe se syt me lot zune me tqesh.
Si drandofille u duke at her qi gzueshm
Dielli me rreze mbas shiut prillit vesh.
Kto jan disa shembuj mes shum t tjerve, t cilt na njohin me teknikat e prdorura
nga poett pr t ndrtuar vargjet poetike dhe pr t krijuar efekte t caktuara tingllore.
4.5.4 Gjethe Lari si shenj lavdie pr artin poetik

Nj tjetr sonet nga tingllimat e dashuris mban titullin Rini, Rini..., dhe
natyrisht i kushtohet moshs rinore, q prkon edhe me kohn kur shkruhen kto sonete.
Koliqi sht 29 vje, n nj mosh plot me flatra, me rreze e me muzik dhe, sigurisht,
q i vlon n shpirt dshira q t arrij majat m larta. Petrarka ishte ndr poett e mdhenj
q u kurorzua n Kampidolion e Roms, n Olimpin m t lart t letrarve me kurorn
e dafinave. Kjo do t thoshte nj lavdi e madhe pr poetin e Laurs, pr poetin e
drithrimave t shpirtit. Dhe ky ishte suksesi q krkonte rilindasi italian, mbase e gjith
vepra e tij ishte nj prpjekje e madhe pr t merituar kt kuror t shenjt dafinash. Nj
dshir e till e madhe pr lavdi ndjehet edhe n sonetin e Koliqit, i cili, i mbushur me
ideale t zjarrta rinore, krkon t prek emocionin e fitoreve t mdha:
Zjarrm idealesh qi kurrgj nuk fik
E shtyn me shkelun majet m madhshtore84,
Koliqi sht i frymzuar nga lavdia e klasikve, shpirtin e ka t mbushur plot me
ndrra dhe dshira, e prandaj krkon ta realizoj at prmes soneteve t tij. Mendon se
soneti sht nj form perfekte, q mund tia ofroj kt fitore t shpejt, e pr m tepr
84
Soneti Rini,rini, fq 84.
171
rinia duke qen nj periudh e vrullshme dhe e gzueshme, do ta hyjnoj gzimin e tij
dhe do ti ndez dshira t mdha.
Kur ia ngjet gishtat tshpejtave fitore
E krahin ia shtrngon pr mos me tik
...
Dshir i r lavdije ta ndez prore85
Por, elsin i interpretimit ideor t sonetit e gjejm n tercinn e fundit, e cila
shpjegon dhe prmbledh gjith ambicien e madhe q prfaqsojn vargjet e msiprme.
Ajo sht nj shprehje q mban nj ngarkes t veant semantike dhe nj ngarkes t
madhe emocionale. sht vargu koliqian
...
ballin rrethue ngjeth lari...86
...
ku jo vetm fjala lari e cila mbart mbi vete nj ambiguitet tjetr semantik, por edhe i
gjith veprimi i kryer do t ishte pa diskutim nj element tejet domethns pr krijimin e
tij letrar. T rrethosh ballin me gjethe lari, do t thot t kalosh t njjtn eksperienc q
kaloi Petrarka dhe poett e mdhenj t rilindjes italiane. Balli i Petrarks u rrethua me nj
kuror dafinash, dhe u vesh me nj lavdi gati hyjnore, q e bri t pavdekshm emrin e tij
dhe at t veprs s shkruar.
...
Difendi or l'onorata / e sacra fronde87
...
Vet dafina prfaqson nj pem t shenjt, nj pem q u shenjtrua nga vet arti poetik.
Fjala dafina vjen nga Dafne, e cila n italisht do t korrespondoj me lauro (alloro) dhe
q tek Canzoniere e Petrarks do t na oj tek Laura. Dafne u dashurua me Apollon,
ashtu si u dashurua Petrarka me Laurn. Dafne ishte nj nimf e re q jetonte n qetsin
e pyjeve duke gjuajtur. Me t u dashurua Apollo, perndia i poezis. Miti i Dafnes dhe
Apollos prfaqson nj dashuri t palumtur e t pafat, sepse nuk mundi t realizohej
asnjher. Kjo ishte dashuria q prkonte me dashurin e Petrarks, e prandaj edhe Laura
do t ishte nj Dafne. Dafne-ja, pr t shptuar nga ndjekjet e Apollos shndrrohet n nj
pem dafine, e kshtu edhe Laura, duket sikur nuk sht vetm nj vajz, por sht nj
loj e vazhdueshme fjalsh, laura mund t jet lauro e laura, por mund t jet edhe
lauro dhe alloro, q do t thot dafin. Kjo lloj rime ndjehet pr m tepr gjat gjith
Kanconieres dhe emri i vashs kumbon pareshtur nga njri sonet tek tjetri:
...
Laura che l verde lauro et laureo crine
85
Po aty.
Po aty.
87
Apollo, sancor vive il bel desio, n R.Amatturo, f. 269.
86
172
Pastaj, pjesa tjetr luhet n nj zinxhir mitosimbolik, mes Laures dhe Dafnes, mes
pasionit pr dashurin dhe pasionit pr poezin. Q ktu kuptohet lidhja tjetr e Petrarks
me Laurn, dhe natyrshm mendojm se t njjtn gj krkon t arrij edhe Koliqi, fal
vashs s sonetit. Koliqi mendon pr fitoret e mdha e pr lavdet q do ti vijn nga pas,
por gjithnj duke ndjer n krah pranin e vashs s bukur dhe duke shijuar ndjenjn e
mbl t dashuris, sepse edhe kjo do t ishte nj triumf tjetr m vete i moshs rinore.
E tkande prej ngadhnjimeve tue kthye
Ballin rrethue ngjeth lari me mbshtet
Mbi ndoj krahnuer t njom qi rreth pr tye.
Ne mendojm se kjo ndjenj e thell dshire dhe etjeje pr lavdi, sht e prkohshme
dhe e shkurtr, n krahasim me pjesn tjetr t krijimtaris q do vij m pas, ku suksesin
e padiskutueshm t veprs e prcaktoi lexuesi dhe koha. Kto ndjenja t asaj periudhe
buronin nga nj receptim i kujdesshm i soneteve t Petrarks, pas kontaktit t detajuar
q pati me at vepr. sht vet Kanconierja q gjeneron me gjakun e saj t pashuar, me
dritn e saj krijuese t pashtershme, nj afrim thelbsor t autondrgjegjes s poezis (
prtej poezis) me t gjith lidhjet e saj,88 shkruan Andrea Zanzoto, nj tjetr shkrimtar i
letrsis italiane t Nntqinds.
Kjo faz e krijimtaris, e veanrisht Tingllimat e dashuris, karakterizohen nga
ndikimi i menjhershm i poetikave klasike, nga adhurimi i deklaruar ndaj tyre, dhe
dshira e zjarrt pr t provuar t njjtat ndjenja fisnike, si nj ushqim i mir pr shpirtin
e poetit dhe pr artin e tij.
4.5.5 Nj qasje e shkurtr ideore vargjeve t Koliqit

me ato t Petrarks
Pasi pam elementet e veanta q ndihmuan Koliqin t ndrtonin sonetin klasik, na
trhoqi vmendjen n rrafshin ideor dhe prmbajtjesor edhe nj pjes e vargjeve. Ato jan
vargje q burojn nga nj kontekst i pazakont pr Koliqin, pasi nuk krijojn atmosfera
q ne do ti ndjejm fare t natyrshme si n veprat e tjera. Ai e prjeton dashurin n nj
mnyr t ndryshme nga ajo q do t vij m von, prandaj t bn prshtypje mnyra e t
arsyetuarit, mnyra e t ndjerit, mnyra e t prjetuarit, t cilat duken t largta me at q
do t ishte realisht Koliqi. Ndikimi i nj konceptimi t ri t dashurin dhe prjetimeve t
brendshme t saj, pasqyrohet jo vetm n elemente t veanta si e pam m lart, por
edhe n mnyrn e thurjes s vargjeve, t lidhjes s ideve dhe formulimit t nj
prmbajtjeje t caktuar. Koliqi duket i sigurt n mnyrn e shtrimit t vargjeve, pasi ai
tashm e ka t qart, q do ti referohet nj modeli klasik t pavdekshm ndr shekuj e t
plqyer ndr breza.
88
A.Zanzotto, Petrarca fra il palazzo e la cameretta, n F.Petrarca, Le rime, Rizzoli, Milano, 1998, f. 16.
173
Koncepti i dashuris s Koliqit t asaj periudhe luhatej mes nj rrafshi toksor dhe nj
rrafshi hyjnor. Rrafshi hyjnor do ta afronte m shum me Danten, ndrsa dualiteti,
prjetimet e dyfishta, do ta afronin m shum me Petrarkn. Por, gjithsesi, ai e ka
vendosur tashm t qndroj mes tyre dhe nuk ka shum rndsi se nga cili u ndikua m
shum e nga cili m pak. E rndsishme sht q ai i deklaron si modelet e tij, dhe kt e
shohim edhe n formulimin e vargjeve. Nuk sht aspak e vshtir ti afrohesh rrafshit
hyjnor, sepse shohim vargje t tra ku mbizotron fjala hyjnor, e cila e shpjegon n
mnyr t drejtprdrejt, pa qen nevoja e ndonj hamendsimi apo interpretimi t
mundshm. Fjala hyjnor gjendet vazhdimisht e lidhur me konceptin e dashuris dhe e
prcakton at si t till, si nj dashuri q mund t shijohet vetm nga larg, si nji smundje
e uditshme, q e bn shpirtin t dridhet e t pshertij thell. Konkretisht, po tu
referohemi vargjeve, do ta ndiejm menjher atmosfern hyjnore q prshkon sonetin, e
cila na bn t perceptojm nj vash q do t kishte nj bukuri t pakrahasueshme dhe nj
mnyr t sjelli q do t mjaftonte pr t shkaktuar ndjenjn hyjnore t dashuris. Kshtu
do t veojm:
1. E pakrahasueshme sht mblsija
e znit tand, qi zemren ma rrmben fare
kur hyjnueshm t bn me fol dashnija.
2. Flakn hyjnore, dashunis qi tfala
...
3. Fjalt m tpara qi dhuron dashnija
kur befas shprthen nshpirt me hov hyjnor?
4. Si kang zane kumbofshin
fjalt qi tlum si hyj mkan b.
5. Rin, Rin, o stin tri her hyjnore
plot me flatra, me rreze e me muzik,
6. Hyjnohe ngzim, por gjakun ndej fisnik
Deshi i ri lavdijeta ndez prore
7. ...
Krenisht rrotull i sjell syt engjullor.
Kto jan vargje q shprehin n mnyr t hapur at lloj dashurie dhe krijojn at lloj
atmosfere q merr si model Danten dhe Dolce stil nuovo-n, nga ku buron soneti i tij. Por,
prve ktij termi q sqaron n nj far mnyre natyrn e ksaj ndjenje, ne ndeshemi edhe
me vargje, brendsia e t cilave t thrret n mendje vargjet petrarkeske, t kujton
mnyrn e t shprehurit dhe mnyrn e t krijuarit t situatave t ndryshme. Petrarka
ndjehet m i pranishm n sonetet e Koliqit dhe mnyra e tij e t konceptuarit dashurin
sht shum m tepr e perceptueshme pr t. Megjithat n tingllimn e par Koliqi
174
na prezanton me nj vash q duket gati hyjnore, me nj vash q ngjan m shum me

Beatrien se sa me Lauren. sht nj vash q ne e njohim dhe e kuptojm m shum nga
efekti q ajo shkakton tek poeti, qenia e saj dhe ajo far bn jan vazhdimisht t
interpretuara nga poeti dhe mbase edhe t deformuara nga kndvshtrimi i tij subjektiv.
Gjestet e veprimet e saj duket sikur nuk kan vler n vetvete, por vetm pr reagimin
dhe ndjeshmrin q ngjallin tek autori. Nse ajo do t dal shtitje, shpirti i tij do
dridhet nga emocioni, nse ajo do t buzqeshi me mblsi, zemra qi lngon ka me mu
shndosh dhe ka me ter ttan kt vaj. Ajo ngjan me nj objekt dshire gati t
paarritshme, madje shfaqet e pandjeshme ndaj ksaj lloj vuajtjeje t poetit.
N tingllimn e dyt dhe tek t tjerat q vijn pas, kjo vash do t marr nj
dimension tjetr dhe do t shndrrohet n nj krijes m njerzore, ku elemente t
veanta na japin t dhna pr t, dhe vet prania e saj duket m e perceptueshme dhe m
e ndjeshme. Kjo gj ndodh tek Petrarka, ku Laura do t jet do t jet nj figur m
shum toksore se sa hyjnore, sepse ajo do t ket disa karakteristika t sajat dhe ne do t
fillojm ta njohim at prmes tyre:
1. Fuor i biondi capelli allor velati
2. Per rimembranza de le trecce bionde
3. Erani i capei doro a laura sparsi,
Chen mille dolci nodi gli avolgea
kaprthente91
4. E l bel guardo sereno
5. Ov alberga onestade e cortesia
Flokt e art spranuan m shikime89

Grshetat kur mkujtoi si i ka pasur90
Flokt shprdredhur kish Laura n ajri
E me i mij nyja t mbla i
Shikimi i kthjellt e i bukur 92
Ku jetojn ndershmria dhe sjellja e mir
93
Edhe vasha e Koliqit do t ket karakteristika m njerzore dhe kt ai do t na e bj t

ditur q n tingllimn e par, ku do t na njoh me cilsit e para t paraqitjes fizike t
saj, duke na dhn neve imazhin e nj krijese t vrtet dhe t nj historie dashurie reale:
1. Dy vetulla tholla e i bishtalec i zi 94
2. Mduket kah ec si lule qi lot era
Kur shkon kah shkolla ajo me libra ndor;95
3. Sy-ulun mprite e ata qerpik papr 96
trrihshin kur erdha...
89
Prkthyer nga F.Leka, f. 21 n Lirika t zgjedhura nga Canzoniere.

Po aty, f. 53.
91
Po aty, f. 57.
92
Si e debile il filo a cui sattene.
93
Po aty.
94
Tingllimet e dashunis, f. 78.
95
Po aty, f. 79.
96
Po aty, f. 80.
90
175
N tingllimn e dyt trheq vmendjen vargu:

...
E balli i saj shklqen nrreze si bor,97
Atmosfern q krijon ky varg do ta gjejm gati t njjt n sonetin e Petrarks me numr
CLXIV, i cili sht przgjedhur dhe sht prkthyer nga Koliqi tek Poett e mdhej
tItalis, duke ruajtur krahasimin me born dhe shklqimin q rrezaton ajo:
Ajo qi bor e ka fytyrn...98
I till sht edhe vargu tjetr i tingllims s dyt, q ngjall nj tjetr ndjesi t ngjashme
me at t njrit prej vargjeve t kngs XI t Petrarks. Kshtu, duke i pranvn, ne
marrim pothuajse t njjtin prjetim t dashuris q shkaktohet nga dy fjal-kye q jan
syri dhe dashuria. Syri i bukur i vashs me shikimin e t tij deprton thell n shpirtin e
poetit me hov t paprmbajtur dhe mbjellin ve gzim dashnuer, dhe lindin vetm
dashuri.
Koliqi:
Syt e bukur pr k do tqesin shkndija?
Kujt do ti sillen, vall, me gzim dashnuer
Petrarka
Ku syni i saj dashnin nzemr ma lindi:99
Po t ecim m tej do t gjejm nj tjetr situat q prsritet, nj mnyr t shprehuri q
mban haptazi gjurmn e vargjeve petrarkeske. Kemi t njjtt protagonist t ksaj situate
t krijuar q i shohim t pozicionuar n t njjtn mnyr. T dy poett e vendosin vashn
n nj ambient t rrethuar nga shoqet dhe pastaj fare natyrshm dhe krejt i pritshm vijon
krahasimi i saj me kto femra q e shoqrojn. Koliqit do ti ngjante me nj mbretresh
mbi vajzat e tjera e ndrsa Petrarka do ta quante si fytyrn m t bukur e m t hijshme
ndr t gjitha grat e tjera:
Koliqi
E sa mbrrn afr shoqeve ke dera
krenisht rrotull i sjell syt engjullor.
Asht si mbretnesh ajo mbi vajzat tjera
97
Tingllima II, f.79.

E Koliqi, Poett e mdhej tItalis, f. 136.
99
Po aty, f. 123.
98
176
Petrarka
Kur n mes grave tjera Dashuria,
N t bukurn fytyr z vend te ajo,
M pak e hijshme duket cilado,100
Quando fra laltre donne ad ora ad ora

Amor vien nel bel viso di costei,
Quando ciascuna men bella di lei,
Duket sikur ideja prsritet, sikur vet fjalt ndihmojn n krijimin e t njjts atmosfer.
Megjithse Koliqi prpiqet ti largohet ndikimit, mbetet prsri peng i nj admirimi t
pamas pr vargjet e njpasnjshme t Petrarks. Dhe ai sht trsisht i ndrgjegjshm
pr kt trheqje, pr kt fuqi t veant q ushtron klasiku italian n mendimet e tij, n
botn e tij t brendshme. Ai e prjeton kt lloj dashurie me gjith mundsit e shprehjes
s saj dhe mundohet t na e jap n tr vrtetsin e mundshme. Koliqi i end ato vargje
me t njjtn dshir pr t dhn nj sonet t denj pr nj dashuri t madhe si e
meriton vasha mbretresh. Sepse edhe vasha e Koliqit duhet t lr gjurmn e saj n
historin e sonetit, duhet t prmendet pr bukurin e hijeshin e saj, duhet t qndroj
mbi do figur tjetr femrore.
Nj element i rndsishm petrarkesk q ndihmon n ndrtimin dhe primin e ndjenjs
s dashuris, sht peizazhi natyror. Poeti e prdor shpesh her si pik referimi pr t
treguar gjendjet e ndryshme shpirtrore q i duhet t prjetoj pr hir t Laurs. Natyrn e
shohim si pjestare aktive n krijimin e shum situatave, apo edhe si pjesmarrse t
drejtprdrejt n pasqyrimin e fazave t ndryshme ku duhet t kaloj dashuria e Petrarks.
Nj sr vargjesh na ndihmojn t kuptojm sesi natyra merr pjes n dashurin e poetve
dhe pr m tepr veantin dhe t prbashktat e secilit prej tyre. Pr kt do ti
referohemi tingllims CLXIV t Petrarks e cila vjen e przgjedhur dhe e prkthyer nga
Koliqi, dhe tingllims IV, t Tingllimeve t dashunis:
Petrarka
T knduemit e ri edhe t vajtuemit e zogjve
kur gdhin dita bajn me jehue lugjet, si
edhe t pshpritunit e kristalave tujshm posht
npr utra xhixhilluesa, tfreskt e t zhdrvjellun
...
Njishtu ohen me prshndet aferorn edhe
Diellin qasht me te, e m tepr at diell tjetr
qi mi muer syt n vjett e para edhe prap mi merr101
Koliqi
Sa i andshem kah pranvera sht gurgullimi
100
101
Prkthimi sht i F. Leks, Lirika t zgjedhura nga Canzoniere, soneti XII, f. 22 23.
Poett e mdhej tItalis, f. 136.
177
i krojeve ku kndojn tbardhat najade

dhe pshpritja e gjethve qi me fllade
kuvende tmbla bjn kur zbardh agimi
shpirtin knaq i bylbylave crcrrimi
kur, bashk me tparat rreze dielli, nnade
derdhet i tingllueshm npr livade
ku me vjollca i prziem erson blerimi
...
Por e pakrahasueshme sht amblsija
E znit tand, qi zmrn ma rrmben fare,102
...
Duket qart tek t dy poett lidhja e natyrs me prjetimin e dashuris. Ajo sht e
pranishme q n kuartinat e para dhe shpreh gjendjen e gzueshme t poetit, ajo prcjell
peizazhe t bukura, sepse e bukur sht edhe ndjesia q ata provojn, ajo sht e
gzueshme, sepse e gzueshme sht edhe knga e tyre e dashuris. Natyra sht pjes e
prditshmris s njeriut dhe ai nuk ka prse ti shmanget asaj, prandaj ajo ruan vendin e
vet n trsin e protagonistve q marrin pjes n kt histori dashurie.
Kuartina e par e Petrarks prbn gati sintezn e dy kuartinave t Koliqit. Jan t
njjtt prbrs q krijojn t njjtn atmosfer t kndshme natyrore. Elementet q
prbjn peizazhin natyror t Petrarks jan zogjt me cicrimat e tyre, sht uji q rrjedh
i kristalt dhe i freskt posht npr utra, pastaj vjen pshprima q krijohet nga rrjedhja
e ujit dhe e gjith kjo atmosfer shijohet vetm n mngjes, kur gdhin dita e re, kur
gjithka duket m e kthjellt e m e riprtrir. Kjo sht e njjt me at q sjell Koliqi, e
njjt me panoramn natyrore q prshkruan n dy kuartinat e para. E m konkretisht
jan bylbylat q cicrojn e q jan nj knaqsi pr shpirtin, sht gurgullimi i krojeve
q rrjedh aq kndshm pr shqisat e poetit, pastaj vjen prsri zri i pshprims, i cili,
megjithse nuk sht pshertim e ujit por e gjetheve, u bashkohet zrave dhe tingujve t
tjer q rilind natyra n do dit t saj. Dhe prsri kto elemente t natyrs poeti mund
ti shijoj vetm kur zbardh agimi, kur kta zra dgjohen t kristalt dhe m potent se
kurr.
Prandaj ne shprehemi t bindur se ngjashmrit ekzistojn, se shfrytzohen t njjtat
elemente pr t ndrtuar t njjtn prmbajtje e pr t prcjell t njjtin emocion t
ngjashm me at q buron nga ajo dashuri e pastr rinore, q po provojn poett. Kjo do
t bhet m se e qart n tercinn q vjen pas, e cila po ashtu do t trajtoj t njjtn ide.
Tashm do t kuptojm rolin e vrtet t natyrs, do t kuptojm se far dshiron t
nnkuptoj me prshkrimet e atij mngjesi pranveror. Natyra do t reflektoj gjendjen
shpirtrore t poetit, i cili, gati i dehur nga dashuria, prshkruan nj natyr n pamjen m
t bukur t saj e me elementet m t hareshme. Petrarka ndjehet i rrmbyer nga natyra,
ashtu si ndjehet edhe i rrmbyer nga dashuria. Syt i merren nga shklqimi i vajzs dhe
102
Tingllima IV, f. 81.
178
nga dashuria q i buron e gjall dhe e kristalt si vet natyra n lindjen e dits s re.
Koliqi po ashtu, na sjell prmes natyrs at ndjenj t uditshme q e ka prfshir t
gjithin. Zemrn ia ka marr mblsia e zrit t saj dhe ai thuajse mbetet peng i ksaj
gjendjeje emocionale.
Asnj poet me emr nuk mund t shmang Petrarkn dhe prjetimet e uni-t t tij. Ai
sht nj nga ato hallkat e letrsis s madhe, q nuk mund t anashkalohen, sepse n t
kundrt do t krijonin nj boshllk t ndjeshm n gjith artin e t shkruarit poezi
dashurie, e detyrimisht do t shkaktonin nj zbrazti emocionale, q do t ishte mkat t
mos e njihje n t gjitha dallgzimet e saj.
179
Prfundimet
Un kam dshira ma t gjana e ma t nalta.

Lumnija qi ju shijuet motit m duket e pakryp.
N ket breshnuar t marrun drite, un due me
kundrue ftyrn time t re e jo fytyrat e juaja t vjetra...
( Ernest Koliqi )
180
Prfundimet
PRFUNDIMET
Si sht pohuar n hyrje t punimit, objekt i hulumtimit sht br krijimtaria

letrare e Koliqit, prqasur n plan krahasimtar n rrafshe kohore me poett e mdhenj klasik (jo
vetm n letrsin italiane, por edhe n at botrore), Danten e Petrarkn, nga njra an; kurse,
nga ana tjetr, edhe me dy autor modern, pothuajse bashkkohor, Danuncio e Pirandelo. T
part, autori yn i kishte njohur dhe vazhdonte ti njihte q gjat shkollimit t tij nga programet
liceiste (bile edhe pat prkthyer pjes t mdha prej krijimtaris s tyre); duke i shndrruar shpejt
n modele pr tu ndjekur e pr tu prshtatur n artin e tij poetik. Ndrsa pr t dytt, Koliqi
prjetoi n mnyr t drejtprdrejt prhapjen e fams s tyre dhe ndikimin n mbar letrsin
moderne italiane dhe m gjer. Pr t hyr n thelb t ksaj paraqitjeje, mund t themi se
konkluzionet e studimit ton kan t bjn me objektivat e synuara, me qllimin e vn q n
nisje t prgatitjes s ksaj teze studimore letrare, pr realizimin e prqasjes s dy figurave t
letrsis italiane t fundit t Tetqinds dhe fillimit t Nntqinds (Pirandelo dhe Danuncio), si
edhe dy poetve t njohur klasik (Dante e Petrarka), me emrin e personalitetin letrar t Ernest
Koliqit, i cili megjithse u njoh von nga mbar lexuesi shqiptar, zuri nj vend t veant dhe
shpalosi gjith prmasat e dimensionit t tij evropian. Kjo e bri at nj shkrimtar tejet
interesant pr letrsin shqipe, fakt q dshmohet me botimet dhe ribotimet e shumta, deri tek
publikimi i opusit letrar t plot. Vet formimi i tij duhet pranuar se ishte produkt i nj edukimi
t vazhdueshm mes kulturash e mentalitetesh t dy vendeve fqinje.
N kt trajtes, n prpjekje t vazhdueshme pr t arritur n prfundime sa m t drejta
e n analiza raportesh t pranvna sa m natyrshm, na u desh t kalonim prmes shum
situatash e personazhesh te njohur e t panjohur, mes shum veantish e ngjashmrish q disa
her dukeshin t qarta e shum her t tjera t fshehura mes shtresime kohrash, kulturash dhe
drejtimesh letrare. N kt tekst t endur pak e nga pak, muaj pas muaji, synuam t hidhnim drit
mbi marrdhnie t caktuara autorsh, marrdhnie t cituara edhe m prpara nga studime
kritike letrare, por t mbetura n nivele t pathelluara e rrjedhimisht t pashtjellura. Kto raporte
autorsh e kulturash t ndryshme letrare, prtej vshtirsive e dyshimeve t vazhdueshme q
ofronin, na ushqyen edhe me nj knaqsi t madhe, t till q mund ta ofroj vetm letrsia dhe
t shijuarit e veprave t mdha, n plan krahasimtar. Por, prtej knaqsis duhet thn se ishte
edhe nj prgjegjsi jo e vogl tu afrohesh emrave t ktyre autorve t mdhenj. Bott e tyre,
megjithse t gatuara n t njjtn mnyr si do shpirt tjetr njerzor, ofruan nj pasuri t
jashtzakonshme psikike q bri pr vete mbar njerzimin; prodhimi letrar i tyre karakterizohej
nga gjenialiteti poetik i cili iu imponua letrsis n form prirjesh apo modelesh q u ndoqn
nga breza t tr shkrimtarsh t rinj, deri n koht tona.
Duke shfrytzuar metodn krahasimtare ne arritm n nj sr prfundimesh, t cilat
lidhen me marrdhnien e hershme t letrsis italiane me Koliqin. Mendojm se fillimisht jan
elementet biografike ato q e drejtuan formimin dhe rrugtimin letrar t Koliqit nga kultura dhe
letrsia italiane. N Itali ai u arsimua, njohu thell letrsin ktij vendi dhe hyri n kontakt me
181
Prfundimet
veprat m t reja e me shkrimtart m t njohur (me ata t tradits dhe ata modern ). Duke e
konsideruar Koliqin si nj fenomen t shkputur nga tradita letrare shqiptare e t zhvilluar
kryesisht n ambientet kulturore e letrare italiane, na ndihmoi t prqendrohemi m n thellsi t
krahasimeve individuale mes shkrimtarve t cituar dhe t nxjerrim prfundimet e synuara. Kjo
do t prbnte pa diskutim nj shtys t madhe pr do studiues, pr vet faktin e shpalosjes s
disa raporteve interesante q mund krijohen n jetn artistike t do shkrimtari q vihet n
kontakt me nj letrsi t huaj, me nj tradit q, megjithse sht e tjetrit, krijon nj lidhje t
ngusht e madje edhe afektive. Prmes pranvnies s veprave q i konsideruam m t prafrta,
qoft si n leitmotive, qoft si prmbajtje, qoft si teknika rrfimi, apo teori filozofike, ne arritm
t kuptonim veantin e secilit autor, dhe aq m tepr ato t veanta q arritm ti hulumtojm
dhe ti gjejm t shtrira edhe n veprn e Koliqit, npr gjini t ndryshme.
Duke e njohur mir letrsin italiane, npr kolegjet dhe universitet e ktij vendi, dhe m
pas prurjet evropiane t letrsis, Koliqi duket sikur krkon vet t shkputet nga ajo q
prfaqsonte letrsia shqipe e asaj epoke, si nj largim nga dika e vjetr q nuk i shkonte m pr
shtat dimensionit t ri q kishte fituar dhe frymzimeve t reja q po i ndjente shum t afrta.
Un kam deshira m t gjna e m t nalta. Lumnija qi ju shijuet motit m duket e pakryp. N
kt breshnuer t marrun drite un due me kundrue fytyrn time t re jo fytyrat e jueja t vjetra1,
do t shprehej Koliqi tek Pasqyrat e Narisit. Ky sht vizioni i nj njeriu me mendje t hapur q
e ka t nevojshme t kaprcej kufij t caktuar, t hyj n marrdhnie t reja e t prballet me
horizonte t panjohura. Kjo do t kishte qen nj piknisje interesante dhe e sigurt pr cilindo
studiues t ksaj fushe.
I.
N kapitullin e par menduam t krijonim nj panoram t prgjithshme t disa prej
fenomeneve dhe tendencave q u shfaqn n vitet e fundit t 1800-s dhe fillimet e 1900-s,
kryesisht n Itali. Kjo na ndihmoi n sistemimin e shum elementeve q, n ndryshim nga
letrsia shqipe e kohs, vinin nga letrsia italiane dhe ajo evropiane, elemente t prmbajtjes dhe
t stilit, me ndikime t tepr t ndjeshme n veprat letrare t kohs.
Dekadentizmi sht nj nga shfaqjet m t ndjeshme q prshkon krijimtarit e

shkrimtarve, n format m t ndryshme t saj, si individualizmi, estetizmi dhe
supernjeriu.
Individualizmi lidhet me nj gjendje t caktuar e cila bn q artisti t izolohet n vetvete

dhe t prfshihet i tri nga kulti i ndjeshmris dhe i knaqsive personale t jashtzakonshme.
Zhytja n botn e instiktit dhe gjetja e elementeve t veanta, unike, q e bjn nj individ t
pangatrrueshm me nj tjetr, zhvleftsimi i moralit dhe i arsyes, do t onin drejt mitit t
supernjeriut. Estetizmi sht nj aspekt tjetr i rndsishm i dekadentizmit, sipas t cilit arti
konsiderohet si nj vler supreme, q nuk ka asnj lidhje me realitetin, madje edhe vet jeta
duhet t ndrtohet si nj vepr arti ku sundojn vetm vlerat e s bukurs, duke qndruar larg
tashm me kufizimet e moralit dhe t shoqris. Zhvillimet q mori psikologjia n at
1
E.Koliqi, Pasqyrat e Narisit, n Vepra 2, Faik Konica, Prishtin, 2003, f. 327
182
Prfundimet
fillimshekulli ishin t konsiderueshme, dhe me ndikime t jashtzakonshme n krijimtarit e

artistve.
Zbulimi i elementeve t reja n ndrgjegjen e njeriut krijoi nj klim t re dhe nj

frymmarrje tjetr pr gjith letrsin e kohs.
Teknikat e reja, si psikanaliza do t ndrgjegjsonin shkrimtarin pr at nevoj t

brendshme t shpirtit njerzor pr t rrfyer edhe t pandrgjegjshmen, edhe at t
pakapshmen e t parrfyeshmen e shpirtit njerzor. Letrsia, duke qen tepr e ndjeshme,
nuk mund t qndronte indiferente ndaj ndryshimeve dhe rrymave, e sidomos ndaj
ndryshimeve q ndodhin me vet njeriun. Kjo klim letrare do t ishte e pashmangshme
edhe pr shkrimtarin shqiptar Ernest Koliqi.
Ne mendojme se sht shum e rndsishme marrdhnia letrare me shkrimtart

bashkkohor italian, Luixhi Pirandelon dhe Gabriele Danuncion, t cilt prfaqsuan
tendencat e reja t kohs dhe ndikuan fare natyrshm n veprn letrare koliqiane. Koliqi asht nji
poet i thalbit arbnor, si shprehet Martin Camaj, dhe kjo sht e dukshme dhe tepr e ndjeshme
gjat gjith veprimtaris s tij letrare, nj shkrimtar origjinal dhe nj vler e padiskutueshme pr
letrat tona shqipe.
Pranvnia me kta shkrimtar italian mendojm se vetm na ndihmon n prcaktimin

sa m t plot t dimensionit t tij evropian, duke mos cenuar n asnj moment
individualitetin e tij letrar.
II.
N kapitullin e dyt jemi prqendruar n nj qasje konkrete mes Pirandelos dhe Koliqit.
Kjo lloj qasjeje, aspak rastsore, t habit fillimisht me pranin e shum elementeve biografike, t
cilat padyshim na ndihmuan t kuptojm m mir disa zgjedhje dhe mendime q lidhen me
konceptimin e jets dhe t letrsis.
Pikspari, ajo q bie n sy sht aspekti i thelluar psikologjik. Jan prshkrimet e

zhveshura nga do lloj paragjykimi a mentaliteti shoqror, jan prshkrime t detajuara t
nj mekanizmi shpirtror q jepen me vrtetsin m t madhe t atij realiteti q
pasqyronte koha.
Kjo analiz e brendshme psikologjike e shpirtrore e oi at pran Pirandelos, i cili, me

mendimin e tij filozofik, parashtroi dyshime t pafundme, humbjen e shum ekuilibrave, duke na
dhn nj ndrgjegje t re moderne. Pr t kuptuar m mir kt kontekst letrar, u prpoqm t
ndrtonim at lloj raporti t ngusht dhe t natyrshm q u krijua mes letrsis dhe psikologjis,
e aq m tepr nj prej metodave t saj t studimit, psikanalizs. Pirandelo ishte shkrimtari q e
pasqyroi m thell kt psikologji t re, q u rrit n kt ambient dhe me gjith mjeshtrin e tij,
msoi aty t ndrtoj nj personalitet, me t gjitha elementet e shpirtit, msoi ta kuptoj at n
raport me veten dhe sidomos me t tjert, t cilt shpeshher u bn edhe prcaktues t fatit t
individit, duke kuptuar thell shkaqet q uan n reagime nga m indiferentet tek ato m t
vrullshmet.
183
Prfundimet
Koliqin e ndjejm m pran Pirandelos, kryesisht n mnyrn e konceptimit t situatave,

n mnyrn e rrfimit, n tema e motive q lidhen me trajtime t ndryshme teorish
filozofike dhe me funksionimin e mekanizmave
t caktuar psikologjik, me
personalitetin e shumfisht, tonin humoristik e prshkrimet e hollsishme t prjetimeve
psikologjike.
Vetm prmes ksaj psikologjie moderne pirandeliane Koliqi mundi ti hynte nj analize
t ndjeshme t jets shqiptare, duke e zhveshur at deri n paragjykime dhe tabu, duke
zbuluar mekanizmat e mendjes dhe labirintet e shpirtit, pr t kuptuar pse-n e
problemeve t shumta ekzistenciale.
Kjo do t prbnte edhe kshilln e tij ndaj brezave t rinj t shkrimtarve, t cilt duhet me
studjue thell psikologjin e panjohun t rracs son dhe me u dhan zhdrivillim problemeve t
gjalla shpirtnore t jets son t prditshme se vetm kshtu mund t ndihmonte shqiptart t
kuptonin t vrtetn e tyre. Gjurmimet n thellsit psikologjike t njeriut, lidhjet e tij me
mjedisin e jets dhe kushtzimet morale na sjellin si tek Pirandeloja e n t njejtn mnyr edhe
te Koliqi, nj jet mbizotruar nga keqkuptimet, nga absurditeti, ku gjithka zhvillohet kundr
do lloj pritshmrie a logjike t mundshme. Kt do ta realizonin prmes novelave, ksaj gjinie
narrative t shkurtr por t shpejt pr t komunikuar dhe pr tu kuptuar nga t tjert.
Pirandeloja do t shkruante novela gjat gjith jets s tij, ndrsa Koliqi do t arrij
prmes novels pjekurin e tij m t lart letrare dhe, sipas kritikve, do t zr vendin e
krijuesit t novels shqipe.
Duke hyr m n brendsi t tekstit, n nivelin e prmbajtjes s ideve, do t ndeshim filozofi t

caktuara t cilat prtakojn t dy shkrimtart.
Trajtimi i vdekjes, si nj kurth i pashmangshm, q vjen n astin m t papritur t
mundshm, bashkon novelat La trapola e A ta la... . Vetm ideja e pranis s saj, diku
n koh e hapsir, nuk l asnj q t jetoj i qet, nuk l asnj q t oj deri n fund
lojn e jets, sepse ajo sht aty, dhe ne nuk mund t hiqemi pr t kundrtn.
Ajo shfaqet n pjesn m t bukur t jets, n forma nga m t ndryshmet, n nj ast q ti as nuk
e mendon.
Motivi i vetvrasjes si shenj e krizs s ndrgjegjes vjen i ndrthurur me motivin e
vetsakrifikimit prmes shitjes s trupit, n novelat Il coppo, Luomo solo dhe Volare
dhe n noveln e Koliqit Rrokoll. Humbja e ekuilibrit t brendshm i bn personazhet t
besojn se jan trsisht t pafuqishm pr t ndryshuar situatn e aq m tepr pr ta
kontrolluar at.
N kt rast njeriu prballet me nj luft t egr mbijetese, me nj ndrgjegje t pastr e me nj
bindje t plot mbi pamundsin e nj zgjidhjeje tjetr, ve asaj t shitjes s trupit. Shohim nj
luft t thell psikologjike q duhet t mposht do paragjykim e do tabu, zrin e brendshm t
s vrtets, e cila thrret e irret n emr t nj jete q duhet jetuar. Motive t tjera e filozofi t
tjera jete prshkojn novelat e t dy shkrimtarve, si jan:
Nnshtrimi ndaj realitetit si dorheqje e hapur ndaj mundsive t s ardhmes.
Motivi i femrs si shndrrim dhe si viktim e pashmangshme e shoqris.
184
Prfundimet
Motivi i knaqsis q buron nga gjrat e vogla.
Toni humoristik si shprehje e ndjenjs s t kundrts.
Personaliteti i shumfisht dhe varsia nga nj ambient intim.

Koliqi vazhdon me t njjtn forc t Pirandelos t grmoj shpirtrat e mendjet e personazheve.
Vetm prmes nj psikologjie moderne ai mund ti hynte nj analize t ndjeshme t jets
shqiptare, personazheve t ngrthyer n konflikte t vazhdueshme me t tjert e mbi t gjitha me
veten, problemet e krijuara, mbase edhe ato tepr t hershmet, t strukura npr skutat e errta t
pavetdijes, kishin nevoj pr nj artist, pr nj shkrimtar q ti bnte t fliste, ti bnte t
rrfenin pa asnj paragjykim do pjes t ekzistencs s tyre.
Koliqi e kuptonte se kjo ishte mnyra m e mir pr t deprtuar n shpirtin e pasur, por
tepr t mbyllur e jo komunikues t shqiptarit, madje kishte bindjen e thell se ishte strategjia e
vetme q duhej t ndiqte pr t prmbushur misionin e tij si shkrimtar, pr t kuptuar pse-n e
problemeve t shumta ekzistenciale, ashtu si kishte msuar viteve t gjata t studimit n Itali,
ashtu edhe si po bnte edhe vet letrsia italiane e atyre viteve.
Na duket e drejt dhe e mbshtesim at q mendonte edhe Plasari: ... sa i prket tregimit
psikospektiv, Koliqi sht pikspari nxns i Pirandelos... me novelistin e madh italian e lidh
prirja e theksuar antiracionaliste pr ta shndrruar tregimin n nj satir kundr konceptimit t
vjetr t personalitetit apo t psikes njerzore2. Kjo lloj teorie do tu jepte novelave te Koliqit,
nj frymmarrje t re dhe nj element m shum q do ta onte drejt modernitetit, gj q do t
sulmohej nga kritika si tepr e parakohshme pr realitetin e lexuesit shqiptar. Prandaj, at q nuk
e gjeti n letrsin shqipe, e gjeti n librat e letrsis italiane q po studionte, e gjeti tek mnyra e
t menduarit dhe e t shkruarit e ktij nobelisti t t gjitha kohrave.
III.
Por nj prqasje tjetr me nj tjetr shkrimtar na bri t kuptojm nj marrdhnie letrare
mjaft t veant e nj piktakim interesant, pr t cilin flet me adhurim edhe vet Koliqi. sht
raporti i njohur me Danuncion dhe trheqja e jashtzakonshme, gati intriguese q i ngjallte vepra
e n veanti stili i tij. Misioni artistik i Koliqit na shpaloset shum pran atij danuncian,
ambiciet e tij letrare duhet t gjejn vetm mjetet e duhura pr ta realizuar at.
Poeti dhe biografia e tij poetike shfaqen si mnyra m e mir pr t njohur veten gjat
procesit t krijimit, e pikrisht tek Il Fuoco dhe Pasqyrat e Narisit
Elementi autobiografik sht thelbsor n t dy veprat sepse mbi t ndrtohet e gjith struktura, e
gjith ajo q mund t quhet ngjarje. Por, nga ana tjetr, e dim shum mir se autobiografia
prbashkon shum vepra t letrsis botrore dhe sigurisht q nuk mund t konsiderohet si nj
ndikim i veant nga nj autor i caktuar. Ajo q e bn t veant, pikrisht lidhjen e ktyre dy
autobiografive, sht poetika, sht fakti se ajo i kushtohet pikrisht poezis, artit, procesit t
krijimit n prgjithsi. Poeti ndodhet n qendr t ktij krijimi artistik, t cilit i duhet t
pasqyrohet her pas here n mnyr q t shoh fytyrn e tij dhe pastaj t njoh n at reflektim
fytyrn e vrtet t poetit. Dhe n kt mnyr poeti nuk u l shum vend zrave t tjer,
dshiron t monologoj dhe t prballoj pothuajse i vetm t gjitha nevojat e veta narrative
2
A. Plasari, vep e cituar, f. 13
185
Prfundimet
Uji sht pasqyra q ndihmon poett pr t njohur fytyrn e tyre t vrtet
Pasqyrat dhe pasqyrimi duket se jan nj element thelbsor n gjith kt proces krijimi q
shoqron rrugtimet e dy poetve. Danuncio do t rrugtoj npr kanalet ujore t Venecias, e
cila do t jet nj pik referimi tepr e rndsishme pr poetin italian. Danuncio sht nga ata
poet q plqejn t flasin pr veten dhe pr botn e tyre, e madje ai do t thoshte edhe se io non
so parlare se non di me. Ai gjithashtu krkon ti ngjaj nj miti q ta prfaqsoj, nj miti t
denj pr nj poet t till t dashuruar me veten e me artin e tij, mitin e Narisit. E pr kt ai
zgjedh elementin uj, elementin e domosdoshm dhe t vetmin ku u krijua ky mit, pasqyrn
ujore ku mund t shihet, e prmes s cils t njoh veten e tij t vrtet, e prmes saj fytyrn e
veprs s tij. Vepra e Koliqit gjithashtu prshkohet nga ujrat, t cilat do ta ndihmojn n
procesin e pasqyrimit t vetvetes dhe t njohjes me fytyrn e tij t vrtet. Kt dshir pr
pasqyrim e shpreh q n fillim t veprs: Dashunova prralln e Narisit me t tan hovin e
gjakut tim prendveruer. E gjithkund e gjithkah krkojshem pasqyra ku mu pasqyrue.
Natyra si komunikim i brendshm dhe sugjestionues pr ndjeshmrin e shqisave
Tek t dy veprat Il Fuoco dhe Pasqyrat e Narisit do t gjejm radh t tra me prshkrime
t hollsishme dhe mjaft elegante, t krijuara prmes ritmit t brendshm t nj poezie ndjenjash
dhe nj harmonie shqisash. Prshkrimet do t ndjekin nj tjetr logjik, logjikn e nj tjetr
shqise, q sht e vetme pr llojin e shkrimtarve dhe q sht ajo e t krijuarit, e t brit art.
Kontakti me natyrn do t shkaktonte n shpirtin poetik nj ngacmim edhe m t madh nga ai q
mund t shkaktonte vet prania e elementit njeri. Ajo q sht e veant pr dy shkrimtart
sht njohja e aftsive perceptuese n lidhje me do element sado i parndsishm qoft ai,
njohja me efektin sugjestionues q ata mund t shkaktojn. Natyra sht sugjestionuese jo vetm
pr shkak t asaj q paraqet n dukje, prve t asaj q prohet n nj kontakt t par me secilin
prej prbrsve dhe formave t shfaqjes s tyre, por kryesisht pr shkak t asaj q ata prmbajn
n brendsin e tyre, e pr ta thn si Koliqi, pr shkak t asaj q zbulojn nga gjini i msheft i
gjrave, sepse, nga ana tjetr, thn si Danunzio, tutte le cose avevano un eloquenza profonda
(t gjitha gjrat kishin nj forc t madhe shprehse). Kt shprehje t brendshme, q vjen nga
shpirti i gjrave, mund ta dgjojn vetm shkrimtart, sepse vetm ata mund ta njohin gjuhn e
tyre t fsheht. Koliqi arrin t deprtoj mjeshtrisht jo vetm n thellsin e psikes njerzore,
por, fal DAnnunzio-s, edhe n thellsin e fshehur t shpirtit t elementeve t natyrs.
Melograno (shega) dhe lisi si metamorfoz e trupit dhe e shpirtit.
Nj tjetr procedim artistik, q e shohim t pranishm tek t dy shkrimtart e q prbn

nj element t prozs moderne sht edhe metamorfoza e trupit dhe e shpirtit. Ky lloj shndrrimi,
sipas nj kushti t vetkuptuar, duhej t ndodhte vetm me elementet e natyrs, kjo mbase edhe
pr shkak t nj lidhjeje t jashtzakonshme q krijuan poett me at lloj panorame thellsisht
sugjestionuese pr shqisat. Ky shndrrim i dshiruar nuk ndodh thjesht pr arsye poetike, por
pr nj ringjallje t brendshme, pr nj impuls t ri q i nevojitet trupit e shpirtit. Poeti sht i
till, q i duhet t ndjej freskin e origjins deri n plac, deri n gjak q t mund ta prjetoj, ta
kuptoj e tua transmetoj at gjith t tjerve, me t njjtn vrtetsi t origjins. Pr t
realizuar kt, poeti ka nevoj pr kt lloj metamorfoze, pr kt lloj sekreti, i cili, sipas teoris
danunziane, ndihmon pr ti dhn nj pjes t freskis s origjins, shpirtit ton pak t thar.
186
Prfundimet
Secili prej tyre do t zgjidhte nga nj lloj peme, e me t do t mishrohej duke e

konsideruar si elementin m t denj pr t prfaqsuar figurn e nj poeti, elementin m solid e
m t qndrueshm, ku donjri prej tyre gjen ambiencien dhe energjin e nj jete q do t
shkonte prtej njerzores. DAnunzio do t shpehej kshtu: E kam provuar se far e mire na
vjen ne nga komunikimi i vazhdueshm me dika toksore. Duhet q shpirti yn, her pas here,
t bhet i ngjashm me at t nimfs s pyllit, n mnyr q t ndjej brenda vetes qarkullimin e
energjis s freskt t pems me t ciln jeton.
Pothuajse n kt form dhe me t njjtin prkushtim e me t njjtn bindje t thell,
Koliqi krijon marrdhnien e tij t veant me natyrn, e veanrisht me natyrn e vendit t tij.
Besimi i tij pagan tashm sht shtrir gjrsisht n vepr dhe prmes ksaj lloj energjie poeti
pron artin e tij.Mrekullija bimore e metamorfozave pagane m pushtoi gjithunji. Paganizmi i
pyllit ngadhnjente n mue. Pr nji as e ndjeva veten bim, land, bre... Erna t papritura m
rrethuen e m shkundn. Majat e mija t blerta u valviten n qiell shqiptar. Langjet e dheut
shqiptar u ngjiten e rrshqiten gjat mishit tim
Kopshti sht nj element i vazhdueshm biografik dhe simbolik q shfaqet gjat gjith
krijimtaris
Natyra pr t ciln folm ka nj tjetr element t prbashkt q sht kopshti. Ai shfaqet si
nj element biografik i lidhur shum ngusht me botn e tyre poetike. Kalon nga nj vepr n
tjetrn, duke mos ngelur pjes strukturuese vetm e nj vepre letrare.
Kopshti i DAnnunzio-s sht shum i rndsishm, sepse sht i famshm, dhe shum i dashur
pr t gjith italiant. Jo i famshm, por kaq i rndsishm sht edhe kopshti i shtpis s
Koliqit. Ai do t prfaqsonte njrin nga kujtimet m t vyera q Koliqi do t merrte me vete n
mrgim, pr t ndrruar sa her q t ndjente mall pr tokn e tij, qytetin e dashur e shtpin me
kopsht ku kishte luajtur kur kishte qen fmij.
Harmonizimi i elementeve do ti ngjaj nj orkestre vagneriane pr DAnuncion dhe nj
darsme (shkodrane) pr Koliqin
Ky lloj kopshti do t shfaqet trsisht i veant, si nj kopsht i mrekullueshm ku nuk mungon
asgj, si parajs e toks, ku gjithka sht n harmoni t plot me vet jetn. T duket sikur kemi
t bjm me nj kopsht t Edenit, sikur poeti krkon t arrij at bashksi prfekte elementesh t
natyrs, at bashksi elementesh t gjalla q do ta bnin at kopsht t duket si nj organizm i
vetm, t cilit nuk i mungon as frymmarrja e as ndjenja. T dy shkrimtart projn ngrohtsi
ngjyrash dhe tinguj nga m t larmishmit, krijojn zhurma dhe efekte, fshfrima dhe dridhje,
krijojn atmosfer dhe ndjesi t veant dhe realizojn at mnyr t shkruari, at lloj stili q do
t kishte element kaq t ndryshm dhe kaq t vlefshm sa mund t konkurrojn me orkestrn e
madhe vagneriane, duke ofruar vetm at q Muzika mund ti ofroj shpirtit modern..
Poeti italian ka przgjedhur fjaln orkestr, duke i dhn nj ton m t fort dhe nj vler m
prfaqsuese e gjithprfshirse. Kjo fjal prfaqson nj bashksi t tr elementesh q n
harmoni t plot me njri-tjetrin realizojn at lloj muzike a simfonie q duhej ti ngjante asaj t
agnerit, muzikantit m t madh t kohs.
N t njjtn mnyr e mendon edhe Koliqi: Secila krahin ka veti t veanta secili
lum zanin e vet e secili mal nji jehon t posame. Kjo simfoni e madhe harmonish e
disarmonisht, kjo fantazmagori e ylbert, ku hijet e rrezet przihen, duhet t kaloj prej jets ndr
letrat e jona duke ia kshilluar edhe letrarve t rinj. Koliqi zgjedh fjaln dasm, e cila ashtu si
187
Prfundimet
fjala orkestr do t ket shum prbrs t till si muzika me tingujt e veglave t ndryshme, me
tingujt e zrit, me vet emocionin q pron nj ceremoni e till njerzore, dhe q sht
grshtimi m i mir artistik dhe atmosfera m e bukur.
Ndigjova. I u ngjita luginave t blerta ku jehon e qart kanga e Kirit edhe arrijta n krthiz t
Dukagjinit. Qe nji darsm pr shiset e mija.
Prpjekja e DAnnunzio-s pr t arritur nivelet e nj gjuhe q shpreh m shum
sugjestion se sa komunikim, gjeti tek Koliqi nxnsin m t mir
Poeti dhe figura femrore do t prbjn personazhet e pamunguar t kopshtit.
Kujtimet e largta t kopshtit na rrfejn edhe pr ekzistencn e nj personazhi tjetr t
rndsishm, i cili, megjithse i ln pas krahve dhe gati i harruar, mbetet nj personazh
thelbsor, diku n nj nga shtresat emocionale t shpirtit, aq sa mjafton edhe ngacmimi m i
vogl pr ta br at t gjall, e me nj ndikim t jashtzakonshm. Figura e poetit do t ishte e
mangt pa pranin e nj figure t dashur femrore. Por edhe vet kopshti, pr t qen i realizuar
n trsin e simboliks q prfaqson, vet natyra pr t arritur dimensionin e harmonis
prfekte q duhet t ket nj Eden i vrtet, ka nevoj pr dy personazhe: femrn dhe mashkullin
(Adamin dhe Evn krijuesit e bots njerzore). Prania e tyre do t prbnte nj kusht t
domosdoshm si pr pasurimin e bots s brendshme shpirtrore t poetve, ashtu edhe pr
procesin e tyre t krijimit letrar.
E veanta e ksaj femre tek t dy poett, qndron n prmbushjen e rolit t saj.
Nj femr q provon t njjtn ndjenj, q nuk mund t realizohet, t njjtn ndjenj q do t
mbetet peng e nj shpirti t lodhur nga koha e gjat e pritjes. Kjo pamundsi pr t ardhmen
shfaqet q n emrat e tyre. DAnnunzio e quan Perdita, un pr veten time ju konsideroj si t
humbur, dhe me emrin me t cilin m plqen tju thrras dshiroj t shpreh kt ndrgjegjsim
tim.
Piktakimet e Koliqit me DAnnunzion kan lidhje m shum se sa me tematikn, me shprehjen
e veant t stilit, pasi kjo ishte edhe dshira e deklaruar e Koliqit.
Prkujdesja e madhe ndaj gjuhs dhe formave t saj t shprehurit.
Harmonizimi i elementeve t veanta si ngjyrs, tingullit dhe przgjedhja e fjals.
Shndrrimi n nj element t natyrs dhe deprtimi n gjirin e fsheht t tyre.
IV.
Kapitulli i katr do t prbj nj qasje tjetr mes poetsh, mes Koliqit dhe Dantes e
Petrarks. Sado q mund t na duket e largt epoka e Rilindjes evropiane, ajo mbetet nj pik e
prhershme referimi, mbetet nj epok e madhe q la gjurm n historin e kulturs s mbar
njerzimit, nj themel i fort, i t gjitha letrsive dhe i t gjith shkrimtarve.Me hi me fol per
ta shkruan Ndre Mjeda ndrsa i referohet shembujve t mdhenj t ksaj letrsie kishte me
kn si t dote kush me i ndimue me nj shkreps t ndezun diellit qi shklqen madhshtuer n
pik t mjesdits. Prandaj nuk sht aspak e uditshme q kta dy emra kolossh t mdhenj
gjenden t pranvn Koliqit. M 1932 Koliqi prkthen Poett e mdhej tItalis, mes t cilve
Danten dhe Petrarkn. U tregua nj prkthyes i suksesshm, pasi njohu n thellsi jo vetm
veprn origjinale, por edhe jetn e secilit autor, kontekstin kulturor, politik dhe letrar kur ai jetoi,
e sidomos tregoi nj njohje prfekte t gjuhs. Ato do t ishin shum t rndsishm pr artin e
tij poetik e veanrisht pr poezin.
188
Prfundimet
Veprat jan t lidhura gjithnj me vetdijen e poetit, me jetn e me do gj tjetr q l gjurm n

ndrgjegjen e tij. Elementi biografik shpeshher ndikon edhe n vepr. I till sht rasti i Dantes
dhe i Koliqit.
Brenga e Dantes dhe e Koliqit sht nj breng shekullore t dbuarish.
T dy shkrimtart, me nj distanc pothuajse prej tet shekujsh, i prndoqi e njjta breng. Fati e
deshi q poeti i madh italian, t dbohej nga qyteti i tij i lindjes, Firence, e t syrgjynosej pr
gjith pjesn e mbetur t jets. Ky ishte edhe fati q prndoqi Koliqin, i cili dbohet me kushtin e
prer pr t mos u kthyer m kurr, deri n fund t jets. Historia prsritet n nj vend t vogl,
fqinj t Italis, prsritet me t njjtn form e pr t njjtat arsye politike. sht politika e
gabuar, ose zgjedhja e kahut t paprshtatshm, jasht interesave t klaneve sunduese, q
prcaktojn n mnyr arbitrare fatet e poetit.
Koliqi e ndjen shum pran Danten, dhembjen e hidhrimin e tij, aq sa gjen ngushllim vetm n
vargjet e Komedis
Ndoshta mka marrun gjumi tue lexuemun,
O Dant, poemin tand me duer ndr tmtha,
pse nesr nklasn time m vjen rendi
tzhvilloj at vargun plot me lot, at vargun
e mrgimit: Sa fort i ndihet krypa
buks s huej edhe sa shteg i ngurtun
asht zbritja e ngjitja npr shkalla thueja...
Un sakt jam nandrr e mrgimi Dantit
Mban ta shof veten nnji dhe thuej mrgue...
Muzg mrgimi, Vepra 1, f. 126
Koliqi e kishte zgjedhur si udhheqsin e tij shpirtror, si shembullin e nj morali t lart
njerzor, si nj mjeshtr t madh , si msues pr t gjith brezat e ardhshm t mbar bots.
Disa nga parimet dhe teorit q udhhoqn rrugtimin dantesk u bn msime t

rndsishme edhe pr Koliqin.
Ve mnyrs s jetess s prbashkt, Koliqi adhuronte edhe shum teori dhe qndrime tepr
dinjitoze dhe burrrore q udhhiqnin rrugtimin e Dantes n jet dhe n art, qndrime shum t
afrta me moralin shqiptar, msime t muara q duhet t udhheqin njeriun n rrugtimin e tij
rraskapits larg atdheut. Ishin teorit e nj enciklopediku t madh q duhet t udhhiqnin vet
Koliqin, n mnyr q t dinte t prballonte me shum dinjitet faktin e t qenit i huaj, e aq m
tepr i dbuar.
Karakteri i fort burrror dhe kndvshtrimi mashkullor, sipas t cilit vlersonte vesin
dhe virtytin njerzor, ishin t ngjashm me natyrn e shqiptarit, e pr kt e trhiqte edhe
poetin ton.
Situata politike n kohn kur jetoi Dantja nuk ishte m e ndryshme se ajo q po kalonte
vendi yn n kohn e Koliqit.
189
Prfundimet
Dante na mson se dhuna, urrejtja, lakmija e teprueme e sundimit... prbuzja e

trashgimive strgjyshore, mosprfillja e mendimeve t tjerve nuk mkambe nji atdhe
do t shkruante Koliqi.
Koliqi prpiqet t na e sjell her pas here fiorentinin e madh, atmosfern q ai krijon
npr shkrimet e tij duke na rrfyer n kt mnyr se sht Dantja ai q plqen mes
klasikve t tjer, se i plqen ideja e tij e vashs s bukur si stoli e muar n nj livadh t
madh.
Edhe Dante n vetmin prendverore t parrizit t toks, vuni si stoli tatij visi t
mrekullueshm nji vash qi kndonte tue mbledh lule, Matelden plot mister
Prania e Dantes nuk mund t mungonte as n poezi.
Mbi rratht e epr tdrits
Ku Danti Beatrien pat naltue
Ndr vargje e ngjite at grua.
Malli i nj jete, e vetmja dashuni:
E i thon o Fisht, Shqipn.
Koliqi do t shkruaj sonete pr dashurin, ashtu si i knduan klasikt Beatries dhe
Laures. Tingllimet e dashunis, si i quan Koliqi vijn n vitin 1933, menjher pasi sjell n
gjuhn shqipe me nj prkthim dinjitoz t vitit 1932 prmbledhjen Poett e mdhej tItalis.
Duke vn prball sonetin Tanto gentile e tanto onesta pare, kushtuar Beatries, dhe
tingllimn e dashuris do t dallonim lehtsisht se edhe Koliqi e koncepton sonetin e dashuris
n t njejtn mnyr me Danten, duke i dhn pothuajse t njjtn struktur ideore.
Dy vetlla t holla e i bishtalec i zi
Qi befas pash nkto dit un tue shtit
E shpejt kaluen prpara syve tmi
Si re mngjesi qera davarit,
mi dhan shpirtit si nji tdridhun tri
Tanto gentile e tanto onesta pare

donna mia quando ella altrui saluta
chogne lingua deven tremando muta
e li occhi non lardiscono di guardare
Tek t dy sonetet vargu I, prfshin mbiemra q prcaktojn nj cilsi t jashtme,

ngarkes t lart emocionale, tregojn sa e fisshme n trup dhe n shpirt sht ajo vajz.
kan
N vargun e dyt kalohet menjher n veprim konkret.

Syt jan elementi tjetr q nuk mund t mungojn n nj tingllim dashurie.
Tek t dy poett pasoja sht e njjt, nj ndjenj drithruese, q bn q t ngeci fjala
dhe shpirti t provoj nji tdridhun tri
Strofa e fundit po ashtu sht e njjt:
Ve kur ajo tmbuzqeshi me amblsi
e par che della sua labbia si mova

un spirito soave pien damore
190
Prfundimet
Tue ma ter me nj rreze ttan kt vaj
che va dicendo a lanima: Sospira
Kemi pothuajse t njejtat elemente. Elementet q e ndrtojn: shpirti, buza, flladi i mbl i
dashuris dhe pshrtima e shpirtit jan pranvn n mnyr t natyrshme, sikur jan t
destinuar t projn vetm at lloj mesazhi, i cili nuk mund t perceptohet m nga asnj
bashkim tjetr fjalsh. Ata mbajn gjith ngarkesn e sonetit dhe t ndjenjs. Shpirti vuan sepse
nuk mund ta ket pran, por buzqeshja e saj, q sht si nj fllad i mbl, do t shuaj vajin dhe
pshertimn e shpirtit t poetit.
Imazhi i Beatrices shfaqet edhe n nj sonet tjetr Ringjallje.
Figura e saj shfaqet edhe pas vdekjes, n jetn e prtejme n Parajs . Koliqit i plqen kjo
zgjedhje poetike, kjo vazhdimsi jete, prandaj bn q edhe vasha e tij t vazhdoj t jet pjes e
dashuris hyjnore.
Petrarka prbn nj model t shpalosjes s uni-t shpirtror.
Q Petrarka sht poeti q qan ofshan pr dashurin, kjo tashm dihet botrisht, po edhe q
sht Laura shkak i tronditjeve t tija t rnda shpirtrore, po edhe kjo sht lehtsisht e
kuptueshme; interesante do t na dukej fakti, q prmes ktyre prjetimeve t dashuris ai na
rrfen pr veten e tij, pr mungesn e nj ekuilibri t brendshm, i cili shfaqet gjithmon nga t
qnit kontradiktor. Petrarka konsiderohet si poeti i pshertimave, e t till e prshkruan edhe
Koliqi:
Nty ende qan Petrarka e vaji ngjas
Tnji kroni rrjedh ku qartas si npasqyr
Lauren qimjare thijshme kejet nftyr
Nj ndjenj e till prshkon pothuajse t gjitha tingllimat e Koliqit, ai gjithashtu transmeton
trishtim, vuajtje dhe pshertima pa fund dhe na e tregon kt q n tingllimn e par t
dashuris.
E nji smundje tuditme ma kan ngjit
Sa qi kurrkund, kurrkund nuk gjej qet,
E puna e miqt e librat mjan mrzit.
E rrnesa e ime mduket si nji errs
De oppositis shfaqet si nj teknik e prbashkt stilistikore
Libri i kngve i Petrarks konsiderohet si mbretria e antitezave, e fjalve dhe ndjenjave t
kundrta.
Pace non trovo e non ho da far guerra;
E temo e spero, et ardo e sono un ghiaccio;
E volo sopra l cielo, e giacio in terra;
E nulla stringo, e tutto l mondo abbraccio
191
Prfundimet
Tek Koliqi gjithashtu t bie n sy prdorimi i ksaj figure kundrshtie, i cili konsideron
kt figur si mjetin m t prshtatshm pr t realizur konfliktet e brendshme. Tregon kujdes n
realizimin e ktyre kundrshtive duke u prpjekur q ata t krijohen mes dy vargjeve ose edhe
brenda t njjtit varg, ashtu si ndodh edhe n sonetin petrarkesk.
E rrnesa ime mduket si nji errs
Ve kur ajo tmbzqeshi me mblsi
Tue m ter me nji rreze ttan kt vaj.
Nlymbet e errta tshpirtit ndenji fjet
Pr ta mbyllur, mund t themi se kto pranvnie na ndihmuan t kuptojm raportet e
krijuara mes shkrimtarve t dy letrsive t ndryshme. Fakti i t qenit Koliqi nj shkrimtar mes
dy botve letrare, me gjith origjinalitetin e tij t pamohueshm dhe me gjith palcn e tij
autentike shqiptare, na u duk nj element tepr interesant t cilit mund ti referoheshim n nj
studim t till krahasimtar. Pas nj analize t till t thell dhe t hollsishme, duke u ndalur n t
gjitha elementet e mundshme q doln n pah, arritm n prfundimin se Koliqi prshkohet nga
disa rryma dhe tendenca letrare q shfaqen gjat viteve t para t nntqinds, n prgjithsi n
letrsin evropiane dhe n veanti n letrsin italiane. Kjo e fundit, duke qen ushqimi i tij i
prditshm shpirtror, do t shtreszohej pak nga pak n formimin e tij letrar dhe kulturor pr tu
shfaqur pastaj n mnyra t ndryshme dhe n nivele t ndryshme brenda veprave t caktuara.
Shkrimtart italian t lartprmendur do t ishin shembujt m t mir t pasqyrimit t ktij
ndikimi, i cili u shkri n mnyr krejt organike gjat gjith shtrirjes s veprs. N kt drejtim
Shqipria do t ishte e largt pr t, letrsia e saj do t ishte e varfr pr shijet e tij tashm shum
m t larta, tepr e vjetruara pr fytyrn e tij t re. Ajo me t ciln po prballej ishte nj
frymmarrje e re, e pr t kishte nevoj arti i tij, ishte nj udh e re t ciln krkonte ta
prshkonte me kuriozitetin m t madh, duke zbuluar hap pas hapi elementet e rndsishme mbi
t cilt do t mund t ndrtonte veprn e tij e bashk me t edhe suksesin e nj shkrimtari t nj
dimensioni evropian.
Mnyra e perceptimit t nj vepre duket e ndryshme kur ajo sht m e largt apo m e
afrt n koh. At q i prket nj epoke m t afrt mund ta ndjejm m pran dhe at q i prket
nj epoke tejet t largt mund ta kundrojm m me knaqsi. Gjithsesi hapsira dhe koha nuk
jan ata q i ndajn shkrimtart, jan ata q na tregojn se ne mund t lvizim lirshm n botn e
letrave dhe t gjejm aty knaqsin e pafundme q na ofron ky tempull i shenjt i letrsis.
192
Bibliografia
BIBLIOGRAFIA
Lista bibliografike e cituar apo e konsultuar n hartimin e ksaj pune krkimore

strukturohet n disa burime kryesore t cilat lidhen me teorin e letrsis dhe me letrsin
e krahasuar n prgjithsi, e pastaj me secilin nga shkrimtart e trajtuar n veanti. Gjat
puns e gjykuam t nevojshm edhe konsultimin me vepra t tjera q lidhen me
psikologjin dhe me stilistikn e prandaj menduam ti klasifikojm sipas seksioneve
prkatse. Kemi shfrytzuar gjithashtu edhe katalog e burime t tjera n internet.
Letrsi dhe letrsi e krahasuar

AKADEMIA E SHKENCAVE T SHQIPRIS, Fjalor i gjuhs shqipe, Toena, 2002
ASOR ROSA. A., Letteratura italiana. Il novecento, Einaudi, Torino, 1995
BASSNETT. S, Introduzione critica alla letteratura comparata, Lithos, Roma, 1996
BRUSCAGLI, CARETTI, LUTI, Storia della letteratura italiana con saggi critici,
Mursia, Milano, 1980
CAPELLI.V., Ottocento e novecento. Un percorso di lettura, Jaca Book, Milano, 1998
CAVALLINI, MARGUATI, CARLETTO, Letteratura italiana. Il novecento, Bulgarini,
Firenze, 1977
CECCHI.E., SAPEGNO.N., Storia della letteratura italiana. Il novecento, Garzanti,
Milano, 1979
DE SANCTIS. F., Storia della letteratura italiana, Orsa Maggiore, Vicenza, 1994
DEBENEDETTI. G., Il romanzo del novecento, Milano 1998
DIZIONARIO della Letteratura Mondiale del 900, Edizione Paoline, Roma, 1980
DIZIONARIO Bompiani delle opere e dei personaggi, volume 6, Milano, 2005
ECO. U, Pr letrsin, Dituria, Tiran, 2000
ENCICLOPEDIA della letteratura, Garzanti, Itali, 1999
FERRONI. G., Storia della letteratura italiana. Il novecento, Einaudi, Milano, 2000
FLORA.F., Storia della letteratura italiana. Il secondo ottocento e il novecento, Arnoldo
Mondadori, Verona, 1966
GNISCI. A, Biblioteca interculturale,
GNISCI. A, SINOPOLI. F, Letteratura comparata, Bruno Mondadori, Milano, 2002
GNISCI. A, SINOPOLI. F, Manule storico della letteratura comparata, Meltemi,
GUGLIELMINETTI. M., Lineamenti di storia della letteratura italiana (dalle origini ai
giorni nostri), Le Monnier, Firenze, 1980
GUGLIELMINI, GROSSER, Limmaginario letterario, Il novecento, Principato,
GUILLEN. G, Luno e il molteplice. Introduzione alla letteratura comparata, Mulino,
1993
JACOBBI. R., Lavventura del novecento, Garzanti, Milano, 1983
193
Bibliografia
KROCE. B., Estetika si shkenc e shprehjes dhe e gjuhsis s prgjithshme, Apollonia,

Tiran, 1998
LEKA. F.,PODGORICA. F., HOXHA. S., Fjalor shpjegues i termave t letrsis, Tiran,
1972
LOTMAN. J., Kultura dhe bumi, Shtpia e librit dhe e komunikimit, Tiran, 2004
MONTANARI, PUPPO, Storia della letteratura italiana ( lottocento e il novecento),
Societa Editrice Internazionale, Torino, 1972
PASQUALI, BALESTRERI, Terzuoli, La societ e le lettere, Principato, Milano, 1979
PAZZAGLI.M., Testi e critica con lineamenti di storia letteraria. Il novecento, Zanichelli,
Bologna, 1992
PULLEGA. P, Scrittori e idee in Italia, Il novecento, Zanichelli, Bologna, 1975
RAMAT. S., Storia della poesia italiana del novecento, Mursia, Milano, 1982
SOUILLER. D, TROUBETZKOY. W, Letteratura comparata, vol.1, Armando,Roma,
2000
STELLA. V., Lintelligenza della poesia, Bonacci, Roma, 1990
SULA. L, Tjetri n formsimin e modernitetit, Mehr Licht, nr. 27, Idear, 2006.
TELLINI.G., Il romanzo italiano dellottocento e novecento, Bruno Mondadori, Milano
1998
Psikologji
BRENNER. Ch., Breve corso di psicoanalisi, Martinelli, Firenze, 1990
FREUD S., Pes leksione mbi psikoanalizn, Botimet Dritan, Tiran, 2004
FREUD S., Psikanaliza e artit dhe e letrsis, Dituria, Tiran, 2000
FREUD. S., La psicoanalisi, Newton, Roma, 1971
JUNG. C.G., Mbi psikikn njerzore, Plejad, Tiran, 2002
Ernest Koliqi (Vepra & Kritika)
AKADEMIA E SHKENCAVE, Gramatika e gjuhs shqipe, Tiran, 1997
BERISHA. N.A., Ernest Koliqi poet e prozator, Adia, Kosenc, 1995
BERISHA. N.A., Larmi vzhgimesh letrare, Faik Konica, Prishtin, 2012
APALIKU. S, Artisti si auto-da-fe, Studime shqiptare 3, Universiteti i Shkodrs,
APALIKU. S, Ernest Koliqi, n Han gjaku, Apollonia, 1995
APALIKU. S, Estetika moderne, Shblu, Tiran, 2006
APALIKU. S, Parathnie, n E. Koliqi, Djepi arit, Shkodr, 1992
APALIKU. S, Prijs pr gjeografin dhe sociologjin e letrsis shqiptare, Hylli i
drits, 1997
CELA. Z, Kjo HANA e Koliqit, Drita, 28 maj 1995
CIPO. K, Sintaksa, Akademia e shkencave, 1952
CRITICUS, Vallime letrare Hija e maleve, Hylli i drits, nr. 2, 1930
194
Bibliografia
ELSIE. R., Historia e letrsis shqiptare, Tiran Pej, Dugagjini, 2001

ELSIE. R., Letrsia shqipe. Nj histori e shkurtr, Skanderbeg boks, Tiran, 2006
ERCOL, Pendat e reja,
Fenomeni i avanguards n letrsin shqiptare, (akte te seminarit shkencor), Arbria,
Tiran, 2004
FISHTA. GJ, Parathanie, botuar n Poett e mdhenj tItalis, vllimi i par, Tiran,
1932, f. VII - XIV
GRADILIONE. G, Altri studi di letteratura albanese, Bulzoni, Roma, 1974
GURAKUQI. K, Ernest Koliqi, Shenjzat, 1963, nr. 5-8
GURAKUQI. K, Letr e hapun, Botuesit t revists Shejzat, Shejzat nr. 2-3, 1957
GUZETTA. A, Ernesto Koliqi un poeta sociale, Tipografia Missioni Estere, Milano,
1968
HAMITI. S, Letrsia moderne shqiptare, Alb-ass, Tiran, 2000
HOXHA. F., Motive personale n veprn e Ernest Koliqit, n Rrjedhave t letrsis s
tradits, Camaj-Pipaj, Shkodr, 2003
ISMAJLI. R., Etnia e tradita te Koliqi, n Etni e modernitet, Dugagjini, Pej, 1994
KADARE. I, Ardhja e Migjenit n letrsin shqipe, Shtpia botuese 8 Nntori, Tiran,
1991
KADARE. I, Dantja i pashmangshm, Onufri, Tiran, 2005
KOLIQI. E, Misjoni i letrarve t rinj, Leka, nr.2, Zoja e paprlyeme, Shkodr, 1931
KOLIQI. E, Hija e maleve, Pakti, Tiran, 2009
KOLIQI. E, Letra t hapuna nji t riut letrar, Shenjzat, nr. 1-3, 1970
KOLIQI. E, Saggi di letteratura albanese, Olschi, Firenze,
KOLIQI. E, Vepra 1, Faik Konica, Prishtin, 2003
KOLIQI. E., Albanologjia dhe kongreset ndrkombtare, Shejzat, 9-10, 1963
KOLIQI. E., Atdhedashuri dhe patriotizm, Shejzat, 5-6, 1964
KOLIQI. E., Komb dhe njerzim, Shejzat, 7-8, 1966
KOLIQI. E., Politika dhe kultura, revista Shejzat, N. 7-8, 1965
KOLIQI. E., Tradita dhe kultura, Shejzat 5-6, 1966
KOLIQI. E., Vlerat e prjetshme, Shejzat, 11-12, 1963
KRYEZIU. R, Nga lindja n perndim, Prishtin, 2008
KURTI. L, Dimensione t mendimit kritiko-estetik shqiptar. N koh dhe tipologji... ,
Camaj-Pipaj, Shkodr, 2009
Letrsia si e till, probleme t vlersimit t trashgimis son letrare (akte konference)
Toena, Tiran, 28-29 mars 1996
LLOSHI. XH, Stilistika e gjuhs shqipe, Albas, Tiran, 2005
MARASHI. A., Pole koliqiane, Studime shqiptare 3, Universiteti i Shkodrs, 1995
MATOSHI. H., Stilet n letrsin shqipe ndrmjet dy luftrave botrore, Prishtin, 2008
195
Bibliografia
MATOSHI. M, Studimet krahasimtare n letrsin shqipe, n Studime 5,6,7, Prishtin

MJEDA, N., E. Koliqi- Poett e madhej tItalis, vll. 1, Leka, shtator 1932, nr 9
MJEDA, N., Parathanje, - Vorret, Ugo Foscolo (prkthye nga Ernest Koliqi), Zoja e
Paprlyeme, Shkodr, 1935
MUHAMETAJ. E, Mendimi letrar shqiptar 1939 1944, nr 7, Bota shqiptare, Tiran,
2008
MUHAMETAJ. E, Ndihmesa t Koliqit n mendimin teoriko-letrare shqiptar, Tiran,
2008
NDOJA. M, E.Koliqi Poett e madhej tItalis, vll. 2, Cirka, Shkodr, 6 qershor
1937, nr. 22- 23
OROSHI. J, Nji pishtar i letrsis e i kulturs shqiptare fiket, Shenjzat 1978
PA AUTOR, Harti letrar e morali, Hylli i drits, dhjetor 1935, nr. 12
PLASARI. A, Koliqi pa alibi, Drita, 28 maj 1995
PLASARI. A, Panteoni i gjymtuar, Nntori, 1991, nr.4
PRENDI. A., Tekste n kontekste, Tiran, 2011
Revista SHEJZAT, nr prkujtimor kushtuar Ernest Koliqit, 1979
Revista SHEJZAT, nr. 3-4, mars-prill 1963
Revista letrare Jeta e re, Prishtin, 1995
S. B., Nj libr novelash Tregtar flamujsh, Illyria, 31 dhjetor 1935
SCHIRO Junior. G, Storia della letteratura albanese, Nuova Accademia, Milano, 1959
SHALA. K., Shekulli i letrsis shqipe, Buzuku, Prishtin, 2006
SHEHRI, DH, (prkthyer nga) Ese t letrsis shqipe, IDK, Tiran, 2009
SHEHRI, DH., Prralla si tregim brenda tregimit, Akte te Konferencs shkencore
Letrsia si e till, Toena, 1996
SHEHRI. DH, Koliqi mes malit e detit, Onufri, Tiran 2006
SHUNDI. S, E. Koliqi Nj i ri, Minerva, Tiran, shtator 1932, nr. 2
SHUNDI. S., E.Koliqi Nj i ri, Minerva, Tiran, shtator 1932, nr.2
SHUTERIQI. DH., Pr nj drejtim letrar, n revistn Prpjekja shqiptare, nr. 8, Tiran,
1937, f. 103
SMAQI, L., Zbulimi i vetvetes npasqyr tletravet. Proza e shkurtr e E.Koliqit, Maluka,
2009
SMAQI. L, Figura mitologjike, mednsi e ligjrim etnozakonor n prozn e shkurtr t
Ernest Koliqit, n Studime pr autor t ndaluar, Fan Noli, Tiran, 2008
SMAQI. L, Peisazhi n letrsin shqiptare me frym simboliste t viteve 30, Studime
filologjike, 2000, nr. 3-4
SMAQI. L, Proza e shkurtr e Koliqit. Veori t ligjrimit artistik, Konferenc shkencore
albanologjike Autort e trevs s veriut t tradits n vshtrim gjuhsor, letrar
dhe historik, Studime shqiptare 14, Shkodr, 2007
SMAQI. L, Receptimi i veprs s Ernest Koliqit n vitet 30, Studime filologjike, nr. 2-3,
1998
SPASE. S, Kthimi i shkrimtarit, Donika, 20 mars 1939, nr. 1
196
Bibliografia
SUTA. B, Pamje t modernitetit n letrsin shqipe, Onufri, Tiran, 2004

TAHIRI. L, Monologu, personazhi dhe autori, Kosova Pen Center, Prishtin, 2006
TAMBURI. P, I Kangjellat e Rilindjes del Koliqi, Shenjzat, nr 9-10, 1959
TAMBURI. P, La vovazione al romanzo in E.Koliqi, Shenjzat, nr. 7-8, 1960
TONUZI. E, Shtat pasqyrat e Narizit Ernest Koliqi, Mehr Licht, nr. 31, Ideart, 2007
TRINITAS, Dy fjal z. Koliqit, Besa, 11 korrik 1934, f. 3, nr. 897
VILZA. H, N vis ku tingullojn lahutat, Shenjzat, nr. 11-12, 1960
XHIKU. A, Letrsia shqipe si polifoni, Dituria, Tiran, 2005
Gabriele Danuncio (Vepra & Kritika)
ANDREOLI. A, Introduzione, n DAnnunzio, Tutte le novele, Mondadori, Milano, 1992
COSTA. S, DAnnunzio funambolo del moderno, Editice Gutenberg, Verona, 1991
DANNUNZIO.G, Il fuoco, Oscar Mondadori, Milano, 1967
DANNUNZIO.G, Prose di romani 1, Mondadori, Milano, 1996
DANNUNZIO.G, Prose di romani 2, Mondadori, Milano, 1996
GIANOLA. E, Gabriele DAnnunzio, n Letteratura italiana, storia e antologia, Librex,
Milano, 1992
KOLIQI. E, Gabriele DAnnunzio e shqiptart, n Vepra 5, Faik Konica, Prishtin, 2003
KOLIQI. E, Gabriele DAnnunzio, Shenjzat, nr.1-2, 1958
KOLIQI. E, Njqind vjetori i lindjes s Gabriele DAnnunzio-s, Shenjzat, nr. 3-4, 1963
LUGNANI. E.S, DAnnunzio, Laterza e Figli, Bari, 1990
OLIVA. G, DAnnunzio prozatore, (introduzione), n LInnocente, Neton, Milano, 1994
PALI. G, Arti kallximtar danuncian, Shkndija nr 2-3, 1941
RAIMONDI. E, Alla ricerca del romanizo moderno, n DAnnunzio, Prose di romanzi,
Mondadori, Milano,1988
RAIMONDI. E, La forma romanzo, n DAnnunzio, Prose di romanzi, Milano,1989
GIORGIO BRBERI SQUAROTTI, Gabriele d'Annunzio tra Italia e Inghilterra,
Rassegna dannunziana, Anno 2004 - N45 - Pag. 55.
PIERO PIERI, "La fiaccola sotto il moggio" in Corazzini, Moretti, Palazzeschi e Govoni.
La sorprendente alleanza crepuscolare di D'Annunzio, Poetiche, Anno
2004 - N2 - Pag. 145-236
ALESSANDRO GAUDIO, La macchina e il fantasma. Lo stile al bivio della
significazione nell'ultimo romanzo di Gabriele d'Annunzio, Critica
Letteraria, Anno 2004 - N2 - Pag. 211-249
ANGELO R. PUPINO, L'artista del dilettantismo (come Croce leggeva d'Annunzio),
Strumenti critici, Anno 2004 - N1 - Pag. 95-120
FRANCO DI TIZIO, D'Annunzio e il figlio Gabriellino (Carteggio inedito 1925 - 1927),
Rassegna dannunziana, Anno 2004 - N45 - Pag. 3 2
EURIALO DE MICHELIS, Dante nella letteratura del Novecento: Pascoli, D'Annunzio,
i
197
Bibliografia
vociani, Rassegna dannunziana, Anno 2004 - N45 - Pag. 25 - 38
Dante Aligieri dhe Petrarka (Vepra & Kritika)

ALIGHIERI. D., Komedia hyjnore . Prkthyer nga Pashko Gjei. Tiran, 1960
ALIGHIERI. D., La divina Commedia, LInferno. (a cura di U.Bosco,G.Reggio), Le
Monnier, Firenze, 1997
AMATURO. R., Petrarca, Laterza, Bari, 1996
ARIANI. M., Petrarca, Salerno Editrice, Roma, 1999
AUERBACH. E., Studi su Dante, Feltrinelli, Milano, 1984
CAMAJ. M., Ferri e para kantik e Komedis Hyjnore n gjih shqipe, Shejzat, nr. 5-6,
1962
CAMAJ. M., Purgatori e dyta kantik e Komedis Hyjnore n gjuhn shqipe
CATALDI. P., (a cura di), La divina commendia, questioni, temi e ricerche, Le Monnier,
Firenze, 1993
DADO. F., Ferrparajsa danteske nga Prof. Alfred Ui, n Intuit dhe vetdije kritike,
Onufri, Tiran, 2006
DANI. A., La traduzione di Petrarca tra Ernest Koliqi e Ferdinand Leka, akte te
Konferencs Ndrkombtare La traduzione dalle varianti linguistiche alle
varianti culturali, Bulzoni, 2009
DANI. A., N gjurmt e klasikve italian, Buletini i shkencave shoqrore nr 59,
Universiteti i Shkodrs, 2009
DANI. A.,La molteplice personalita e la dipendenza dallambiente intimo, Mediterranean
Journal of social sciences, vell 3, nr 2, Rom, maj 2012
FILIPI. Y., Dante Migjeni Kadare , trekndshi infernal universal, Albas, Tiran,
2012
FISHTA. A.Gj., Parathanie, Poett e mdhenj tItalis, Nika, Tiran, 1932
FUBINI. M., BONORA. E., Antologia della critica dantesca, Petrini, Torino, 1968
FUBINI. M., Critica e poesia, Bonacci, Roma, 1973
GRADILONE. G., Gli studi danteschi di Domenico Mauro
GUARDINI. R., Linguaggio, poezia, interpretazione, Morcellina, Bresci, 1971
GUGLIELMINETTI. M., Lineamenti di storia della letteratura italiana. Dalle origini ai
giorni nostri, Le Monnier, Firenze, 1980
GUGLIELMINO/ GROSSER, Il sistema letterario. Duecento e Trecento. Principato,
Milano, 1992
KOKONA. V., Mbi prkthimin, me prkthyesin, Tirane, Botimet Kokona, 2003
KOLIQI. E., Ahmarrja e t mrguemit qi quhej Dante
KOLIQI. E., Dante e noi albanesi
KOLIQI. E., Poett e mdhenj tItalis, Tiran, Nika 1932
KUON. P., Laura dantesca, Franco Cesati Editore, Firenze, 2004
198
Bibliografia
LEKA. F., Shkrime gjuhsore, letrare, sociale, Tiran, Infbotues, 2007

MANDELSHTAM. O., Kuvendim mbi Danten, Aleph, Tiran, 2005, fq. 156
MINEO. N., Dante, Laterza, Bari, 1996
PAZZAGLIA. M., Dal medioevo allumanesimo, Zanichelli, Bologna, 1993
PAZZAGLIA. M., Scrittori e critici della letteratura italiana 1, Zanichelli, Bologna,
FERRONI. G., Storia della letteratura italiana. Dalle origini al quattrocento,
Einaudi, Milano, 1991
PAZZAGLIA. M., Testi e lineamenti di letteratura italiana ed europea 1, Zanichelli,
Bologna, 1976
PERSE. S.J., Pr Danten, Aleph, Tiran, 2005, fq, 53
PETRARCA.F., Rime, (a cura di G.Bezzola), Rizzoli, Milano, 1998
PIPA. A., Mbi prkthimet, n Kritika. Ese 1940 1944, Princi, Tiran, 2006
PIPA. A., Montale dhe Dante, Princi, Tiran, 2007
QIRJAKU. N., Dante Alighieri dhe shpirti shqiptar
SCALA. R., Viaggiare in Dante, Fratelli Ferrano Editore, Napoli, 1991
SHEJZAT, nr. 9-10, shtator-tetor 1965, numr prkujtimor n shtatqind vjetorin e
lindjes s Dantes
UI. A., Ferr-Parajsa danteske, Argeta LMG, Tiran, 1998
Luixhi Pirandelo (Vepra dhe kritika)
BARILLI R., Una rivoluzione culturale, Mursia, Milano, 1986
DANI. A., Novela si mjet komunikimi letrar ( mes Pirandelos dhe Koliqit), akte t
Konferencs Ndrkombtare, Universiteti i Shkodrs
DANI. A., Psikologjizmi si ndikim n letrsin e viteve t para t 1900-ts, Buletini i
shkencave shoqrore nr 61 , Universiteti i Shkodrs, 2011
DANI. A., Toni humoristik si shprehje e ndjenjs s t kundrts, Buletini i shkencave
shoqrore nr. 62, Universiteti i Shkodrs, 2012
DI PIETRO. A, Luigi Pirandello, nw I contemporanei, Marzorati, Milano, 1977
GIOVIALE F., La poetica narrativa di Pirandello, Patron Editore, Bologna, 1984
LAURETTA. E., (nn kujdesin e ) Pirandello e la cultura del suo tempo,
LAURETTA. E., (nn kujdesin e ) Pirandello e la lingua, Mursia, Milano, 1994
LAURETTA. E., (nn kujdesin e ) Pirandello e la parola, Centro Nazionale di Studi
Pirandelliani, 2000
LAURETTA. E., (nn kujdesin e) Pirandello e la sua opera, Palumbo, Milano,1997
LAURETTA. E., (nn kujdesin e) Pirandello e le avanguardie, Centro Nazionale di Studi
Pirandelliani, 1999
PIRANDELLO. L., Lumorismo, Newton, Milano, 1993
PIRANDELLO. L., Novelle per un anno, Newton, Roma, 1993
199
Bibliografia
Katalog virtual dhe burime t tjera n internet
Bibliotek virtuale me vepra t letrsis italiane n gjuhn italiane. Internet:

http://www.liberliber.it/biblioteca/
Faqe interneti kushtuar shkrimtarit Luixhi Pirandelo n gjuhn italiane. Internet:
http://www.pirandelloweb.com/
Biblioteka Kombtare e Shqipris. Internet: http://www.bksh.al/
Faqe interneti kushtuar shkrimtarit Gabriele Danuncio www.gabrieledannunzio.it
www.vittoriale.it
200

Doktoratura Alva Dani Fakulteti I Gjuheve Te Huaja Departamenti I Gjuhes Italiane

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Doktoratura Alva Dani Fakulteti I Gjuheve Te Huaja Departamenti I Gjuhes Italiane

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERSITETI I TIRANS

FAKULTETI I GJUHVE T HUAJA

Alva Dani (Halluni)

Prof. Dr. Ymer iraku

Ndikimi i shkrimtarve t letrsis italiane

Punim pr gradn Doktor

Alva Dani (Halluni)

Prof. Dr. Ymer iraku

Dshiroj t shpreh mirnjohjen time t thell e njkohsisht t

3.3.2 Natyra si komunikim i brendshm dhe sugjestionues pr

sht e gabuar t konsiderosh, si model apo imazh t

Prligjja e przgjedhjes s tems

Przgjedhja e tems u b n varsi t interesave tona te studimit. Letrsia italiane

02 Objekti, karakteri dhe synimet e punimit

Ky studim i prket fushs s studimeve letrare krahasuese dhe synon t nxjerr n

u mbshtetur n nj krkim t pareshtur marrdhniesh, t cilat pasuruan n mnyr

LETRSIA E VITEVE T PARA T 1900-S,

T krijosh nj panoram t situats letrare t fillimit t viteve 900, t nj qytetrimi t

Rryma letrare dhe autor n kaprcyell

T flassh pr terrenin letrar t viteve t para t shekullit t ri duke anashkaluar fundin e

M.Pazzaglia, Il Novecento, Zanichelli, Bologna, 1992, f. 3.

1.1.1 Kriza e pozitivizmit

S. apaliku, Pozitivizmi n Estetika moderne, Ombra GVG, Tiran, 2004, f. 54

n mnyr instiktive. Kjo sipas Guglielmini/Grosser5 do t thot se kategorit, konceptet dhe

Guglielmini/Grosser, Limmaginario letterario, Il novecento, Principato, 1994, f.18

M 1889 botohet libri i par i Gabriele Danuncios Il piacere (Knaqsia), q prmban

1.1.2 Dekadentizmi: tematikat mbizotruese

Pasquali, Balestreri, Terzuoli, La societ e le lettere, Principato, Milano, 1979, f. 818.

1.1.3 Kritika estetike: Benedeto Kroe

1.2 Narrativa e viteve t para t Nntqinds dhe kriza e ndrgjegjes

Pr sa i prket fushs s ideve dhe n mnyr m specifike filozofis, dhjetvjeari i par

1.2.1. Psikologjizmi si ndikim n letrsin e kohs

Kt teknik ai e quajti psikanaliz, pr arsyen e thjesht se me an t saj ai ishte n

Charles Brenner, Breve corso di psicoanalisi, Martinelli, Firenze, 1990, f.15.

1.2.2.1. Letrsia dhe psikanaliza

spikatura t letrsis evropiane t Nntqinds. Madje n veprn e tij u zbulua nj filozofi e tr

Relativizmi dhe subjektivizmi e bjn Pirandelon pjes t asaj klime kulturore q

zhytur n nj mori reflektimesh q zbulojn shpirtin e tij, vihet n krkim t personalitetit t

R.Jacobbi, Lavventura del novecento, Garzanti, Milano, 1983, f. 374

danuncian sht lartsimi i nj jete t ndjeshme dhe i nj individi t jashtzakonshm, prndryshe

t bn t mendosh e t hysh thell n mendjen e shpirtin e tyre e aty prsri t ndalesh e t

Perceptimi dhe mundsia e bashkjetess

1.3.1 Kultura, qytetrimi dhe mendsia italiane si pjes e pashmangshme e

madhshtore, t kopshteve t shumngjyrshe e npr mes t shum faqjeve t tjera t jets s

kuptonte dhe ta vinte at n shrbim t s ardhmes t kulturs dhe kombit. Pr kt ai ishte i

E.Koliqi, Nj sy panoramik mbi kulturn shqiptare, n Shkndija, III/1942, f. 30-32.

1.3.2. Prkthimet n shqip t klasikve italian

Yves Chevrel, Letrsia e krahasuar, f. 17.

1.3.3 Vshtrim mbi disa paralele t mundshme

asimilohet dhe mund t inkorporohet n nj vepr nj fenomen apo nj tendenc e caktuar, se sa

U.Eko, Mbi letrsin, Dituria, Tiran, 2007, f. 118-119.

1.4 Metoda krahasimtare

pandrgjegjshme, fati e solli q ai ti hynte nj rrugtimi t detyruar e nj mrgimi t gjat, i cili,

A. Gnisci, Letteratura comparata, Mondadori, 2002, f. XIII.

Po aty, F.Sinopoli, f. 11.

A.Cortellessa, Ungaretti, 2000, f. 60

Y.Chevrel, Letrsia e krahasuar, f. 36 37

KREU II: Prqasje mes Pirandelos dhe Koliqit

"E si mund t merremi vesh nse me fjalt q

KREU II: Prqasje mes Pirandelos dhe Koliqit

2. Pirandelo dhe Koliqi prmes elementeve biografike

KREU II: Prqasje mes Pirandelos dhe Koliqit

rrnj t fuqishme shqiptarie, me nj formim familjar katolik, por me nj ngjyrim t