You are on page 1of 221

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.

html

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Li ni u
Sinh hc phn t l khoa hc nghin cu cc hin tng sng mc phn t.
Phm vi nghin cu ca mn hc ny c phn trng lp vi mt s mn hc khc trong
sinh hc c bit l di truyn hc v ha sinh hc. Sinh hc phn t ch yu tp trung
nghin cu mi tng tc gia cc h thng cu trc khc nhau trong t bo, bao gm
mi quan h qua li gia qu trnh tng hp ca DNA, RNA v protein v tm hiu cch
thc iu ha cc mi tng tc ny.
Hin nay, sinh hc phn t v sinh hc t bo c xem l nn tng quan trng ca
cng ngh sinh hc. Nh pht trin cc cng c c bn ca sinh hc phn t nh cc
enzyme ct hn ch, DNA ligase, cc vector to dng, lai phn t, k thut PCR... sinh
hc phn t ngy cng t nhiu thnh tu ng dng quan trng.
Gio trnh sinh hc phn t ny cung cp nhng kin thc c bn cho sinh vin vi
cc ni dung chnh sau:
- Cu trc v chc nng ca gen
- Cu trc genome
- Cc qu trnh ti bn, phin m v dch m ca nguyn liu di truyn
- iu ha biu hin gen
- Sa cha v bo v gen
- Ti t hp v chuyn gen
Do mi c xut bn ln u nn gio trnh ny kh trnh khi thiu st hoc
cha p ng c yu cu bn c. V th, chng ti mong nhn c nhiu kin
ng gp ln xut bn sau c hon thin hn.
Chng ti chn thnh cm n Qu Nng cao cht lng-D n Gio dc i hc
h tr chng ti bin son gio trnh ny, PGS. TS. Nng Vn Hi c bn tho v
gp nhiu kin qu bu.

Cc tc gi

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Chng 1

Cc i phn t sinh hc
I. Nucleic acid
Nucleic acid, vt cht mang thng tin di truyn ca cc h thng sng, l mt
polymer hnh thnh t cc monomer l nucleotide. Mi nucleotide gm ba thnh phn:
nhm phosphate, ng pentose (ng 5 carbon) v mt nitrogen base. Cc nitrogen
base thuc hai nhm: cc purine gm adenine (A) v guanine (G), cc pyrimidine gm
thymine (T), cytosine (C) v uracil (U). Cc nucleotide c ni vi nhau bng lin kt
phosphodiester to thnh chui di.
Nucleic acid gm hai loi phn t c cu to rt ging nhau l deoxyribonucleic
acid (DNA) v ribonucleic acid (RNA).

1. Deoxyribonucleic acid
Phn t DNA l mt chui xon kp gm hai si n. Mi si n l mt chui
nucleotide (Hnh 1.1). Mi nucleotide gm ba thnh phn: nhm phosphate, ng
deoxyribose v mt trong bn base (A, C, G v T) (Hnh 1.2). Hai si n kt hp vi
nhau nh cc lin kt hydrogen hnh thnh gia cc base b sung nm trn hai si: A b
sung cho T v C b sung cho G. Mi si n c mt trnh t nh hng vi mt u
5phosphate t do, u kia l 3 hydroxyl t do (quy c l 53). Hng ca hai si
n trong chui xon kp ngc nhau, nn c gi l hai si i song.
Nhng phn tch cu trc hin i cho thy cu trc ca DNA khng phi lun
lun tng ng vi dng c gi l B m Watson v Crick a ra. Do s tc ng
ca cc hp cht c khi lng nh hoc protein, dng B c th chuyn sang dng A (nn
nhiu hn) hoc l dng Z (xon tri). Chng c th t gp li hoc xon mnh, v d mt
si i DNA c di l 20 cm c nn trong mt chromosome c kch thc l 5 m.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 1.1. Chui xon kp ca DNA

Phn t DNA trong nhim sc th ca sinh vt eukaryote dng mch thng, cn


phn ln t bo prokaryote (vi khun) phn t DNA li c dng mch vng. Tuy nhin,
d dng no th cc phn t DNA ny u tn ti theo kiu cun cht. Trong t bo
eukaryote, DNA kt hp cht ch vi cc protein l histone.
DNA eukaryote c kch thc rt ln (V d: DNA ngi c th di n 1 m) nn
vn t ra l phn t ny phi c nn nh th no trong mt th tch rt hn ch ca
nhn. Vic nn c thc hin nhiu mc , mc thp nht l nucleosome v mc
cao nht l cu trc nhim sc cht. Tht vy, ng knh ca chui xon DNA ch l
20 , trong khi si nhim sc cht quan st di knh hin vi in t c ng knh
100 , i khi t 300 . iu ny chng t phn t DNA tham gia hnh thnh nhng
cu trc phc tp hn (Hnh 1.3).
Si nhim sc cht c ng knh 100 l mt chui cha nhiu nucleosome.
l nhng cu trc hnh thnh t mt si DNA qun quanh mt li gm 8 phn t histone
(mc t chc cao nht ca DNA). Si c ng knh 100

ny c cu trc phc tp

hn si c ng knh 300 . Trong nhn t bo, cc si va k trn kt hp cht ch vi


nhiu protein khc nhau v c vi cc RNA to thnh nhim sc cht, mc t chc cao
nht ca DNA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 1.2. Cu trc cc nucleotide in hnh

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 1.3. Cu trc nucleosome v nhim sc th. Phn t DNA c cun li trn nhim sc
th lm cho chiu di ngn li hn 50.000 ln.

Cc DNA eukaryote c c im khc vi DNA prokaryote. Ton b phn t


DNA prokaryote u mang thng tin m ha cho cc protein trong khi DNA ca
eukaryote bao gm nhng trnh t m ha (cc exon) xen k vi nhng trnh t khng m
ha (intron). Cc trnh t m ha eukaryote chm ngp trong mt khi ln DNA m cho
n nay vn cha r tc dng c gi l DNA rc (junk DNA). Ty theo mc hin
din ca chng trong nhn, cc trnh t DNA c chia lm ba loi:
- Cc trnh t lp li nhiu ln. V d: ng vt c v cc trnh t ny chim
10-15% genome (h gen). l nhng trnh t DNA ngn (10-200 kb), khng m ha,
thng tp trung nhng vng chuyn bit trn nhim sc th nh vng tm ng
(trnh t CEN) hay u cc nhim sc th (trnh t TEL). Chc nng ca cc trnh t
ny cha r, c th chng tham gia vo qu trnh di chuyn DNA trn thoi v sc (trnh
t CEN) hoc vo qu trnh sao chp ton b phn DNA nm u mt nhim sc th
(trnh t TEL).
- Cc trnh t c s ln lp li trung bnh. V d: genome ngi cc trnh t
ny chim 25-40 %. Chng a dng hn v c kch thc ln hn (100-1.000 kb) cc
trnh t lp li nhiu ln. Cc trnh t ny phn b trn ton b genome. Chng c th l

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


nhng trnh t khng m ha m cng c th l nhng trnh t m ha cho rRNA, tRNA
v 5S RNA.
- Cc trnh t duy nht. L cc gen m ha cho cc protein, c trnh t c trng
cho tng gen.
Mt c im ca phn t DNA c ngha rt quan trng v c s dng vo
phng php lai phn t, l kh nng bin tnh v hi tnh. Bin tnh l hin tng hai
si n ca phn t DNA tch ri nhau khi cc lin kt hydrogen gia cc base b sung
nm trn hai si b t do cc tc nhn ha hc (dung dch kim, formamide, urea) hay
do tc nhn vt l (nhit). Sau , nu iu chnh nhit v nng mui thch hp,
cc si n c th bt cp tr li theo nguyn tc b sung, hnh thnh phn t DNA
ban u, l s hi tnh.

2. Ribonucleic acid
Phn t RNA c cu to tng t DNA ngoi tr ba im khc bit sau:
- Phn t RNA l chui n.
- ng pentose ca phn t RNA l ribose thay v deoxyribose.
- Thymine (T), mt trong bn loi base hnh thnh nn phn t DNA, c thay th
bng uracil (U) trong phn t RNA.
Cu trc v chc nng ca RNA c s bin i r rt. V c bn RNA ch l cht
mang thng tin di truyn virus, sau ngi ta chng minh rng n khng nhng ng
vai tr c bn vic chuyn thng tin di truyn m cn c vai tr cu trc khi to nn
phc h RNA-protein.
Theo mt l thuyt tin ha m i din l Eigen, RNA l cht mang thng tin di
truyn, thnh vin trung gian ca s biu hin gen, thnh phn cu to v l cht xc tc.
Nhm OH v tr th hai ca ribose cn thit cho a chc nng lm nhiu lon s to
thnh si i, qua lm tng khng bn vng ca lin kt phosphodieste.
Trong t bo c ba loi RNA chnh, c cc chc nng khc nhau:

2.1. Cc RNA thng tin (mRNA)


mRNA l bn sao ca nhng trnh t nht nh trn phn t DNA, c vai tr trung
tm l chuyn thng tin m ha trn phn t DNA n b my gii m thnh phn t
protein tng ng. Cc RNA c cu trc a dng, kch thc nh hn so vi DNA v ch
cha thng tin m ha cho mt hoc vi protein v ch chim khong 2-5% tng s RNA
trong t bo.
Qu trnh chuyn thng tin c th hin nh sau:

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

E. coli, kch thc trung bnh ca mt phn t mRNA khong 1,2 kb.

2.2. RNA vn chuyn (tRNA)


tRNA lm nhim v vn chuyn cc amino acid hot ha n ribosome tng hp
protein t cc mRNA tng ng. C t nht mt loi tRNA cho mt loi amino acid.
tRNA vn chuyn cha khong 75 nucleotide (c khi lng khong 25 kDa), l phn t
RNA nh nht. Cc tRNA c cu trc dng c ba l. Cu trc ny c n nh nh cc
lin kt b sung hin din nhiu vng ca phn t tRNA. Hai v tr khng c lin kt b
sung ng vai tr c bit quan trng i vi chc nng ca tRNA:
- Trnh t anticodon gm ba nucleotide.
- Trnh t CCA, c kh nng lin kt cng ha tr vi mt amino acid c trng.

2.3. RNA ribosome (rRNA)


rRNA l thnh phn c bn ca ribosome, ng vai tr xc tc v cu trc trong
tng hp protein.
Ty theo h s lng rRNA c chia thnh nhiu loi: eukaryote c 28S; 18S;
5,8S v 5S rRNA; cn cc rRNA E. coli c ba loi: 23S, 16S v 5S.
rRNA chim nhiu nht trong ba loi RNA (80% tng s RNA t bo), tip n l
tRNA khong 16% v mRNA ch khong 2%. Ngoi ra, t bo sinh vt eukaryote cn
cha nhng phn t RNA kch thc nh ca nhn (small nuclear, snRNA) chim
khong <1% tham gia vo ghp ni cc exon. Ribosome l nhng phn t cn thit cho
s tng hp protein, ribosome ca mi t bo u gm mt tiu n v nh v mt tiu
n v ln. Mi tiu n v c mang nhiu protein v rRNA (trong rRNA l thnh
phn ch yu chim khong 65%) c kch thc khc nhau. Ngi ta cng thy ribosome
trong ty th, c s tng hp mt s protein ty th.

Bng 1.1. Cc phn t RNA trong E. coli

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

2.3.1. Ribosome ca prokaryote


T bo c nghin cu v ribosome nhiu nht l E. coli. Ribosome (70S) ca E.
coli gm hai tiu n v: tiu n v nh (30S) v tiu n v ln (50S). Cn c vo h s
lng, ngi ta phn bit ba loi rRNA: 23S rRNA, 16S rRNA v 5S rRNA.
- Tiu n v 30S cha: 1 phn t 16S rRNA (c 1540 nu) v 21 ribosomal protein
khc nhau.
- Tiu n v 50S cha: 1 phn t 5S rRNA (c 120 nu), 1 phn t 23S rRNA (c
2900 nu) v 34 ribosomal protein.
Hai tiu n v nh v ln khi kt hp vi nhau s to ra mt rnh ch tip gip
ca chng cho mRNA i qua.

2.3.2. Ribosome ca eukaryote


Ribosome ca eukaryote (80S) ln hn ribosome ca prokaryote cng bao gm hai
tiu n v: tiu n v nh (40S) v tiu n v ln (60S).
- Tiu n v 40S cha: 1 phn t 18S rRNA (c 1900 nu) v 33 ribosomal protein.
- Tiu n v 60S cha: 3 phn t rRNA (5S; 5,8S v 28S) v 49 ribosomal protein.
Tm li, tt c RNA trong t bo u c tng hp nh enzyme RNA polymerase.
Enzyme ny i hi nhng thnh phn sau y:
- Mt khun mu, thng l DNA si i.
- Tin cht hot ha: Bn loi ribonucleoside triphosphate: ATP, GTP, UTP v
CTP.
Sinh tng hp RNA ging DNA mt s im, th nht hng tng hp l 53,
th hai l c ch ko di ging nhau: nhm 3-OH u cui ca chui tng hp l v tr

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


gn kt ca nucleoside triphosphate tip theo. Th ba, s tng hp xy ra do thy phn
pyrophosphate.
Tuy nhin, khc vi DNA l RNA khng i hi mi (primer). Ngoi ra, RNA
polymerase khng c hot tnh nuclease sa cha khi cc nucleotide b gn nhm.
C ba loi RNA trong t bo c tng hp trong E. coli nh mt loi RNA
polymerase. ng vt c v, cc RNA khc nhau c tng hp bng cc loi RNA
polymerase khc nhau.

II. Protein
1. Cu trc ca protein
Amino acid l n v c s (monomer) cu thnh protein. Tt c 20 amino acid c
mt trong protein u c xy dng theo mt kiu mu chung:

Cng thc tng qut ca L--amino acid

Trong , gc R (mch bn) cng l phn khc duy nht gia 20 loi amino acid,
quy nh tnh cht ca tng loi.
Nhm amine (NH2) nh nguyn t C2, theo tn c l nguyn t C. V vy,
ngi ta gi l nhm -amine. Cc amino acid tn ti ch yu trong t nhin c nhm
amine ng bn tri trc, c gi l amino acid dng L. Dng D-amino acid ch tn ti
ring bit, v d trong thnh t bo vi khun.
Cc amino acid ring bit c nhng c tnh khc nhau l do gc R ca chng.
Nhng amino acid trung tnh c mt nhm amine v mt nhm carboxyl. Nhng protein
cha nhiu amino acid trung tnh l nhng protein trung tnh. Khi chiu di gc R tng s
hnh thnh c tnh k nc. Nhng protein c cha nhiu amino acid nh valine,
leucine, isoleucine c tnh cht c trng l k nc. Nhng amino acid c tnh acid
trong phn gc c mt nhm carboxyl. Protein cha nhiu amino acid c tnh acid l
nhng protein acid. Tng t nh vy i vi protein ch yu c hnh thnh bi nhng
amino acid c tnh kim l nhng protein kim. Phn gc R ca amino acid c ngha
quyt nh i vi c tnh ca protein m chng to nn. iu ny khng nhng c
ngha i vi tnh cht ha hc m c cu trc ca protein.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Thy phn hon ton protein, thu c ch yu cc L--amino acid. Mc d protein
rt a dng nhng hu ht chng u c cu to t 20 L--amino acid. Da vo c
tnh ca gc R, amino acid c chia lm by nhm chnh sau y:
- Amino acid trung tnh mch thng. Bao gm glycine, alanine, valine, leucine v
isoleucine.
- Cc hydroxyl amino acid mch thng. Bao gm serine v threonine.
- Amino acid cha lu hunh mch thng. Bao gm cysteine v methionine. Khi
oxy ha hai nhm -SH ca hai phn t cysteine to thnh cystine c cha cu (-S-S-).
- Cc amino acid acid v cc amide. Bao gm aspartic acid v glutamic acid.
Trong phn t ca chng c mt nhm amine v hai nhm carboxyl. pH sinh l (67), cc amino acid ny tch in m. Amine ha nhm carboxyl mch bn ca aspartate
v glutamate to thnh cc amide tng ng l asparagine v glutamine.
- Cc amino acid kim. Bao gm lysine v arginine.
- Iminoacid. Proline.
- Cc amino acid thm v d vng. Bao gm phenylalanine, tyrosine v
tryptophan. Do c cha vng thm nn cc amino acid ny c mt s phn ng c
trng.
Cc amino acid c ni vi nhau bi cc lin kt peptide, lin kt ny c hnh
thnh do s kt hp nhm amine ca mt amino acid vi nhm carboxyl ca amino acid
k tip. Phn ng kt hp gii phng mt phn t H2O.
Peptide l mt chui ni tip nhiu amino acid (s lng t hn 30). Vi s lng
amino acid ln hn chui c gi l polypeptide. Mi polypeptide c hai u tn cng,
mt u mang nhm amine t do, u kia mang nhm carboxyl t do. Protein c dng
ch n v chc nng, ngha l mt cu trc phc tp trong khng gian ch khng phi
n thun l mt trnh t amino acid.
Chui polypeptide c th un thnh cu trc hnh gy nh trong cc protein hnh
si hay cu trc khi cu nh trong cc protein dng cu hay mt cu trc gm c hai
dng trn. Mt protein c th c hnh thnh t nhiu chui polypeptide.
Ngi ta thng phn bit cu trc ca phn t protein thnh bn bc nh sau
(Hnh 1.4):
- Cu trc bc 1. L trnh t sp xp cc gc amino acid trong chui polypeptide.
Cu trc ny c gi vng nh lin kt peptide (lin kt cng ha tr).
V mi mt amino acid c gc khc nhau, cc gc ny c nhng c tnh ha hc
khc nhau, nn mt chui polypeptide cc thi im khc nhau c nhng c tnh ha
hc rt khc nhau. Tuy nhin, v tng qut th tt c cc chui polypeptide c xy
dng mt cch c h thng t cc nhm nguyn t CO, CH v NH. Vic xy dng c h
thng ny l c s to nn cu trc bc hai.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 1.4. Cc mc t chc ca phn t protein

- Cu trc bc 2. L tng tc khng gian gia cc gc amino acid gn nhau


trong chui polypeptide. Cu trc c bn vng ch yu nh lin kt hydrogen hnh
thnh gia cc lin kt peptide k gn nhau, cch nhau nhng khong xc nh.
Cu trc bc 2 ca phn t protein: xon (-helix), l phin v xon collagen.
Loi -helix l si dng xon c, cun xung quanh mt trc, mi vng xon c 3,6 gc
amino acid.
Nhng si collagen chy song song to nn nhng b si dai ca gn. Collagen
cng c trong xng v trong cc m ni. Elastin l mt protein, gm nhng si protein
tng i ngn, gn kt vi nhau nh lin kt cng ha tr. Nhng chui polypeptide
quay theo dng xon c, t dui xon khi c p lc.
- Cu trc bc 3. L tng tc khng gian gia cc gc amino acid xa nhau
trong chui polypeptide, l dng cun li trong khng gian ca ton chui polypeptide.
Nhiu chui polypeptide trong c th sng tn ti khng phi dng thng m gp
khc v qua to nn cu trc khng gian ba chiu. Tuy nhin, cu trc ny hon ton
xc nh, ch yu l do trnh t cc amino acid v mi trng. Khi mt chui polypeptide
tch ra khi ribosome sau khi tng hp v c a vo trong t bo cht nh l mi
trng to hnh th n s hnh thnh nn cu trc t nhin rt nhanh, c bit i vi cu
trc hnh cu, em li cho protein nhng c tnh sinh l quan trng. C th do chuyn
ng nhit ca cc chui polypeptide m cc nhm ca cc gc amino acid tip xc vi

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


nhau, dn n c th kt hp vi nhau. Trong nhiu protein hnh cu c cha cc gc
cysteine, s to thnh cc lin kt disulfite gia cc gc cysteine xa nhau trong chui
polypeptide s lm cho chui b cun li ng k. Cc lin kt khc, nh lin kt Van der
Waals, lin kt tnh in, phn cc, k nc v hydrogen gia cc mch bn ca cc gc
amino acid u tham gia lm bn vng cu trc bc 3. Cu trc hnh cu ca protein c
gi l cu trc bc ba, chnh l cu trc ca enzyme.
- Cu trc bc 4. L tng tc khng gian gia cc chui ca cc phn t protein
gm hai hay nhiu chui polypeptide hnh cu. Mi chui polypeptide ny c gi l
mt tiu n v (subunit). S kt hp gia cc phn t ny lng lo v ch yu l do lin
kt hydrogen v k nc. Bng cch ny hai phn t xc nh c th kt hp vi nhau to
thnh mt dimer. Chng hn: hemoglobin c to nn t hai chui vi mi chui c
141 gc amino acid v hai chui vi mi chui l 146 gc amino acid.
Cu trc ca mt hoc nhiu chui polypeptide c ngha quan trng i vi
ha tan v chc nng ca chng. Cu trc protein c hiu l s sp xp ca nhng
chui ring l hoc nhiu chui. Chng ph thuc nhiu vo pH ca mi trng.
Protein v chui polypeptide ha tan tt khi nhng nhm a nc hng ra pha ngoi,
nhm k nc hng vo bn trong. Khi mt protein thay i cu trc th nhng nhm
k nc quay ra ngoi, protein mt kh nng ha tan trong nc, v d trng hp kt ta
khng dng tinh th ca protein sa trong mi trng chua. Lactic acid c sn sinh
do vi khun lm gim pH sa, lm thay i protein sa. Nhiu nhm k nc c
hng ra bn ngoi, protein mt kh nng tan trong nc. V vy, vic thng xuyn duy
tr gi tr pH trong t bo cht rt quan trng, v ch c nh vy chc nng hot ng ca
cc enzyme trong t bo cht mi c m bo.

2. Chc nng ca protein


Mi mt hot ng trong t bo ph thuc vo mt hoc nhiu phn t protein c
hiu. Mt trong cc cch phn loi protein l da vo chc nng sinh hc ca chng.
Bng 1.2 tm tt s phn loi protein theo chc nng v a ra mt s v d i din cho
mi loi.

Bng 1.2. Cc chc nng sinh hc ca protein v mt s v d

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

2.1. Chc nng enzyme


Phn ln protein l enzyme. Hin nay, c hn 3.000 loi enzyme c bit.
Enzyme l cht xc tc sinh hc c vai tr lm tng tc phn ng. Mi mt bc trong
trao i cht u c xc tc bi enzyme. Enzyme c th lm tng tc phn ng ln
1016 ln so vi tc phn ng khng xc tc. S kt hp gia enzyme v c cht xy ra
v tr hot ng ca enzyme.

2.2. Protein iu khin


Mt s protein khng thc hin bt k s bin i ha hc no, tuy nhin n iu
khin cc protein khc thc hin chc nng sinh hc, chng hn insulin iu khin nng
ng glucose trong mu. l mt protein nh (5,7 kDa), gm hai chui
polypeptide ni vi nhau bng cc lin kt disulfite. Khi khng insulin th s tip nhn
ng trong t bo b hn ch. V vy, mc ng trong mu tng v dn n s thi
ng mnh m qua nc tiu (bnh tiu ng).
Mt nhm protein khc tham gia vo s iu khin biu hin gen. Nhng protein
ny c c tnh l gn vo nhng trnh t DNA hoc hot ha hoc c ch s phin m
thng tin di truyn sang mRNA, v d cht c ch (repressor) nh ch s phin m.

2.3. Protein vn chuyn


Lm nhim v vn chuyn cht c hiu t v tr ny sang v tr khc, v d vn
chuyn O2 t phi n cc m do hemoglobin hoc vn chuyn acid bo t m d tr n
cc c quan khc nh protein trong mu l serum albumin.
Cc cht c vn chuyn qua mng c thc hin bng cc protein c hiu,
chng hn vn chuyn glucose hoc cc amino acid qua mng (Hnh 1.5).

2.4. Protein d tr
Cc protein l ngun cung cp cc cht cn thit c gi l protein d tr. Protein
l polymer ca cc amino acid v nitrogen thng l yu t hn ch cho sinh trng, nn
c th phi c protein d tr cung cp y nitrogen khi cn. Chng hn, ovalbumin
l protein d tr trong lng trng trng cung cp nitrogen cho phi pht trin. Casein
l protein sa cung cp nitrogen cho ng vt c v cn non. Ht thc vt bc cao cng

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


cha mt lng protein d tr ln (khong 60%), cung cp nitrogen cho qu trnh ny
mm ca ht.

Hnh 1.5. Hai kiu vn chuyn c bn. (a): vn chuyn bn trong hoc gia cc t bo hoc m.
(b): vn chuyn vo hoc ra khi t bo.

Protein cng c th d tr cc cht khc ngoi thnh phn amino acid (N, C, H, O
v S), v d ferritin l protein tm thy trong m ng vt kt hp vi Fe. Mt phn t
ferritin (460 kDa) gn vi 4.500 nguyn t Fe (chim 35% khi lng). Protein c vai tr

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


gi li kim loi Fe cn thit cho s tng hp nhng protein c cha Fe quan trng nh
hemoglobin.

2.5. Protein vn ng v co rt
Mt s protein mang li cho t bo kh nng vn ng, t bo phn chia v co c.
Cc protein ny c c im: chng dng si hoc dng polymer ha to si, chng
hn actin v myosin. Tubulin l thnh phn c bn ca thoi v sc (si xut hin khi phn
chia cc nhim sc th v cc cc).

2.6. Protein cu trc


C chc nng to chc v bo v t bo v m. Chng hn: -keratin l protein
khng tan, cu to nn tc, sng v mng. Collagen l protein hnh si c trong xng.
ng vt collagen chim 1/3 protein tng s. Fibroin (-keratin) l thnh phn c bn ca
kn tm.
Mt chc nng ph bin khc ca protein l cu to nn mng sinh hc.

2.7. Protein bo v
Trong vic gii c cc kim loi nng, phytochelatin c mt ngha quan trng,
y l nhng polypeptide n gin c ngun gc t glutation v c cng thc chung nh
sau:
(-glutamyl-cysteinyl)n-glycine
Do c nhiu nhm SH nn chng c kh nng kt hp cht vi cc kim loi nng,
lm cho nhng kim loi nng ny khng th gy ri lon trao i cht. S tng hp
phytochelatin c kch thch bi nhng kim loi nng nh Cd, Cu, Ag, Bi v Au.
Protein bo v c vai tr quan trng trong cc phn ng min dch. ng vt c
xng sng c mt c ch phc tp v pht trin cao ngn nga nhng tc nhn vi
sinh vt gy bnh. Chc nng ny c lin quan n c tnh ca chui polypeptide. Khi
mt protein l (c ngun gc virus, vi khun hoc nm) xm nhp vo mu hoc vo m
th phn ng t v ca c th s xut hin rt nhanh. Protein l c gi l khng nguyn
(antigen) cha mt vng c trt t xc nh cc nguyn t c th kt hp vi t bo
lympho v kch thch t bo ny sn sinh khng th. Nhng t bo lympho tn ti trong
h thng min dch vi s lng 109 v trn b mt ca n c nhng vng nhn bit ni
m khng nguyn s c kt hp (Hnh 1.6). Nhng vng nhn bit ny rt khc nhau
v c hiu cho tng loi khng nguyn. Trong c th lun c sn mt lng ln cc t
bo lympho khc nhau v chng c th tng hp rt nhanh cc khng th c hiu khi

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


khng nguyn xut hin. Mi loi khng th c mt v tr kt hp duy nht c trng vi
khng nguyn. Kh nng bo v ca h min dch lm cho protein l ca tc nhn gy
bnh tr thnh v hi. Nhng khng th ny c gi l globulin min dch. Chng
chim khong 20% protein tng s trong mu.
Mt nhm protein bo v khc l protein lm ng mu thrombin v fibrinogen,
ngn cn s mt mu ca c th khi b thng.
C cc vng cc ca Tri t c protein chng ng (antifreeze protein) c tc
dng bo v mu khi nhit xung di 0oC.

2.8. Protein l/ngoi lai


V d monellin l mt loi protein c tm thy mt loi cy chu Phi, c
coi l cht ngt nhn to cho con ngi.
mt s sinh vt bin nh h Trai tit ra loi protein keo (glue protein), cho php
n gn cht ln b mt.

III. Lipid
Mc d khng mang hot tnh sinh hc cao nh protein nhng lipid cng ng mt
vai tr c bit trong h thng sng. Chng l nhn t chnh to nn cc mng sinh hc
m nu thiu th mi hot ng ca protein s khng th phi hp nhp nhng.
n v cu trc ca lipid l cc acid bo. Mi acid bo c cu to t mt mch
carbohydrate (gm cc nguyn t C v H) gn vi mt nhm carboxyl c tnh acid. Cc
acid bo khc nhau bi di ca chng, bi s lng v v tr cc lin kt i. Cc acid
bo khng c lin kt i c gi l cc acid bo bo ha, cc acid bo khng bo ha
c t nht mt lin kt i.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 1.6. S biu din ca khng th v khng nguyn. a: khng th gm 4 chui


polypeptide. b: khng th kt hp vi khng nguyn. c: kt hp gia khng nguyn v khng th.

Mng sinh hc c chc nng l gii hn nhng vng trao i cht v tham gia vo
vic vn chuyn cc cht. Mng sinh hc cng c kh nng chuyn i nhng tn hiu.
Protein mng cng c th l cc enzyme. Chc nng ny c th hin mng trong ca
ty th v lp th. Mng sinh hc bao gm lp kp lipid vi nhng protein phn b trong
(Hnh 1.7)
Cc lipid mng c hnh thnh t mt chui di acid bo ni vi nhng nhm c
c tnh a nc cao v c gi l nhng phn t lng cc v mt u tng tc vi
nc, cn u kia th k nc.

Bng 1.3. Cu trc mt s acid bo tiu biu trong h thng sng

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 1.7. S biu din mt on ct ca mng sinh hc

IV. Polysaccharide
Cc polysaccharide c nhiu chc nng quan trng trong t bo, chng tham gia
vo cu to t bo v l ngun d tr nng lng ch yu. Cc polysaccharide c hnh
thnh t nhiu monomer, l cc ng n gin (monosaccharide) ni vi nhau bng lin
kt glycoside. Lin kt ny c hnh thnh t s kt hp gia C1 ca mt phn t ng
vi nhm hydroxyl ca phn t k tip.
Ngun d tr tinh bt cc t bo ng vt l glycogen, trong khi thc vt l
tinh bt. Mt polymer khc ca glucose l cellulose th to nn thnh t bo thc vt v l
hp cht hu c hin dn nhiu nht trong sinh quyn.
Chng ta va im qua ring r tng thnh phn cu to t bo chnh. Trong thc
t, hot ng ca chng phi hp mt thit vi nhau. Cc nucleic acid trong t bo
thng kt hp cht ch vi cc protein to thnh nucleoprotein. DNA ca t bo

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


eukaryote th c bc bi nhng protein c hiu l cc histone. Mng t bo cng
khng phi ch c phospholipid, chnh cc protein gn trong mng to ra nhng c
trng ring ca mng sinh hc. Mt im cn lu l nu nh cu trc v cc tnh cht
ha l ca nucleic acid, lipid v polysaccharide tng i ng nht th cc protein li ht
sc a dng c v cu trc v chc nng. Mt phn t protein thng bao gm nhiu
vng mang nhng c tnh khc nhau: vng a nc hay k nc, vng gn mt ng,
vng c hot tnh xc tc, vng lin kt vi nucleic acid hay vi mt protein khc. T
mi chc nng ca t bo, t s hnh thnh vt cht mang thng tin di truyn, truyn t
thng tin di truyn, s chuyn ha nng lng, s lin lc gia cc t bo... u c s
tham gia ca cc protein. iu k diu ca s sng l ton b cc hot ng v cng a
dng y c thc hin bi mt phn t duy nht.

Ti liu tham kho/c thm


1. H Hunh Thy Dng. 1998. Sinh hc phn t. NXB Gio dc, H Ni.
2. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002. Molecular
Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
3. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
4. Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP, Zipursky SL
and Darnell J. 2004. Molecular Cell Biology. 5th ed. WH Freeman and Company, New York,
USA.
5. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Loscik R. 2004. Molecular
Biology of the Gene. The Benjamin Cummings/Cold Spring Habor Laboratory Press, San
Francisco, CA, USA.
6. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company Inc. New York,
USA.

S (Svedberg): n v o vn tc lng. H s lng ca mt tiu n v ph thuc khng nhng


vo khi lng ca tiu n v m cn ph thuc vo hnh dng v rn ca n, iu ny
gii thch ti sao s kt hp ca hai tiu n v 50S v 30S li to ra mt ribosome 70S.

Chng 2

Cu trc genome
Genome (h gen, b gen) l thut ng c dng vi cc ngha khc nhau nh sau:

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Nguyn liu di truyn ca mt c th: 1) nhim sc th trong t bo vi khun
(hoc mt trong mi loi nhim sc th nu hn mt loi c mt, v d: cc nhim sc th
ln hoc b ca Vibrio cholerae), 2) DNA hoc RNA trong mt virion, 3) nhim sc th
cng vi mi plasmid c kt hp (v d: nhim sc th v hai plasmid nh trong vi
khun Buchnera).
- Tt c cc gen (khc nhau) trong t bo hoc virion.
- B nhim sc th n bi hoc genome n bi trong t bo.
Chui genome hon chnh (ngha l trnh t hon chnh ca cc nucleotide trong
genome) c cng b cho mt s loi vi khun. Cc trnh t khc cng c cng
b, v d genome ca cy cc di (Arabidopsis thaliana) v genome ngi.
Genome cha ton b thng tin di truyn v cc chng trnh cn thit cho c th
hot ng. cc sinh vt nhn tht (eukaryote), 99% genome nm trong nhn t bo v
phn cn li nm trong mt s c quan t nh ty th v lp th. a s genome vi khun
v phn genome cha trong cc c quan t thng c kch thc nh v dng vng
khp kn. Ngc li, phn genome trong nhn thng rt ln v phn b trn cc nhim
sc th dng thng.
D n genome l d n xc nh cu trc di truyn chnh xc ca mt genome c
th sng, ngha l trnh t DNA ca tt c cc gen ca n. D n genome ca mt s sinh
vt m hnh (model organisms) c hon thnh nh sau:
- Cc genome vi khun. Cc trnh t hon chnh ca genome Escherichia coli
c xc nh theo phng thc t hp/tp hp (consortium) ca cc phng th nghim.
Nm 1995, hai trnh t genome hon chnh ca vi khun Haemophilus influenzae v
Mycoplasma genitalium cng c hon thnh. Loi M. genitalium c mt genome n
gin (khong 580.067 base), do n da vo vt ch vn hnh nhiu b my trao i
cht ca mnh. Loi H. influenzae l mt vi khun c trng hn, v c genome khong
1.830.121 base vi 1.749 gen.
- Chui genome hon chnh ca nm men Saccharomyces cerevisiae c hon
chnh trong nm 1996, nh mt consortium ca cc phng th nghim. Genome ca
chng di 12.146.000 base.
- Cc d n genome ng vt nh: chut, cu, ln, giun trn (Caenorhabditis
elegans), rui gim (Drosophila melanogaster), hoc thc vt nh: la nc, la m,
ng, to, cc di, m ni bt nht trong s l d n genome ngi cng c
thc hin.
Ngy 12. 2. 2001 genome ngi c cng b vi khong 30.000 gen, t hn
nhiu so vi d kin trc y (hng trm ngn gen), v ch gp hai ln giun trn hoc
rui gim. Ngi ta xc nh h gen ngi ging 98% so vi tinh tinh v c n 99%
l ging nhau gia cc dn tc, cc c th. Do , vn hnh thnh v pht trin nhn

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


cch, ch s thng minh... phi ch yu trn c s x hi v s rn luyn ca tng ngi
pht trin tim nng sinh hc ca bn thn.
Trnh t genome ca nhng sinh vt m hnh rt c ngha trong nhng nghin
cu ca mt chuyn ngnh khoa hc mi l genome hc (genomics). Da vo y, cc
nh sinh hc phn t c th phn tch cu trc, hot ng v chc nng ca cc gen, lm
sng t c vai tr ca DNA lp li, DNA khng cha m di truyn, DNA nm gia cc
gen... iu c bit c ngha l khi so snh cc genome vi nhau, c th hiu c hot
ng ca genome trong cc c th sng, mi quan h gia chng, s a dng sinh hc v
mc tin ha.
Kt qu bc u so snh genome gia cc loi sinh vt vi nhau cho thy c ba
c im ni bt: 1) cc gen phn b trong genome khng theo qui lut, 2) kch thc ca
genome thay i khng t l thun (tng quan) vi tnh phc tp ca loi, 3) s lng
nhim sc th cng rt khc nhau ngay gia nhng loi rt gn nhau.
I. Thnh phn v c im ca genome
Genome cha mi thng tin di truyn c trng cho tng loi, thm ch cho tng c
th trong loi. Genome c th bao gm cc phn t DNA hoc RNA. i vi sinh vt bc
cao, kch thc genome thay i t 109 bp (ng vt c v) n 1011 bp (thc vt). Khc
vi t bo tin nhn (prokaryote), cc gen trong genome ca eukaryote thng tn ti
nhiu bn sao v thng b gin on bi cc on m m khng mang thng tin di
truyn (cc intron). V vy, mt trong nhng vn ang c quan tm l cn phi bit
s lng cc gen khc nhau c mt trong genome cng nh s lng cc gen hot ng
trong tng loi m, tng giai on pht trin v t l cc gen so vi kch thc genome...
1. Genome ca c quan t
Hu ht genome ca c quan t, nhng khng phi lun lun, c dng phn t
DNA mch vng n ca mt chui duy nht.
Genome ca c quan t m ha cho mt s, khng phi tt c, cc protein c tm
thy trong c quan t. Do c nhiu c quan t trong mt t bo, cho nn c nhiu genome
ca c quan t trn mt t bo. Mc d bn thn genome ca c quan t l duy nht.
Nhng n cu to gm mt chui lp li1 lin quan vi mi chui khng lp li2 ca
nhn. V nguyn tc, cc gen c quan t c phin m v dch m bi cc c quan t.
1.1. Genome ca ty th
DNA ty th (mitochondrial DNA-mtDNA) l mt genome c lp, thng l mch
vng, c nh v trong ty th.
- DNA ty th ca t bo ng vt m ha c trng cho 13 protein, 2 rRNA v 22
tRNA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- DNA ty th ca nm men S. cerevisiae di hn mtDNA ca t bo ng vt nm
ln do s c mt ca cc on intron di.
Cc genome ty th c kch thc tng s rt khc nhau, cc t bo ng vt c kch
thc genome nh (khong 16,5 kb ng vt c v) (Hnh 2.1). C khong mt vi
trm ty th trn mt t bo. Mi ty th c nhiu bn sao DNA. S lng tng s ca
DNA ty th so vi DNA nhn l rt nh (<1%).
Trong nm men S. cerevisiae, genome ty th c kch thc kh ln (khong 80 kb)
v khc nhau ty thuc vo tng chng. C khong 22 ty th trn mt t bo, tng ng
khong 4 genome trn mt c quan t. nhng t bo sinh trng, t l mtDNA c th
cao hn (khong 18%).
Kch thc ca genome ty th cc loi thc vt l rt khc nhau, ti thiu khong
100 kb. Kch thc ln ca genome gy kh khn cho vic phn lp nguyn vn
DNA, nhng bn ct hn ch (restriction map) trong mt vi loi thc vt cho thy
genome ty th thng l mt chui n, c cu to nh mt mch vng. Trong mch
vng ny c nhng chui tng ng ngn v s ti t hp gia chng sinh ra cc
phn t tiu genome (subgenome) mch vng nh hn, cng tn ti vi genome ch
(master genome) hon chnh, gii thch cho s phc tp ca cc DNA ty th thc
vt.

Hnh 2.1. DNA ty th ca ngi. Bao gm 22 gen tRNA, 2 gen rRNA, v 13 vng m ha
protein.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Bng 2.1 tm tt s phn cng ca cc gen trong mt s genome ty th. Tng s
gen m ha protein l kh t, v khng tng quan vi kch thc ca genome. Ty th
ng vt c v s dng cc genome 16 kb ca chng m ha cho 13 protein, trong khi
ty th nm men S. cerevisiae dng cc genome t 60-80 kb m ha cho khong 8
protein. Thc vt vi genome ty th ln hn nhiu m ha cho nhiu protein hn. Cc
intron c tm thy trong hu ht cc genome ca ty th, nhng li khng c trong cc
genome rt nh ca ng vt c v.
Hai rRNA chnh lun c m ha bi genome ty th. S lng cc tRNA c
m ha bi genome ty th dao ng t khng cho n y (25-26 trong ty th). Nhiu
protein ribosome c m ha trong genome ty th ca thc vt v sinh vt nguyn sinh,
nhng ch c mt t hoc khng c trong genome ca nm v ng vt.

Bng 2.1. Cc genome ty th c cc gen m ha cho cc protein, rRNA v tRNA

1.2. Genome ca lp th
DNA lp th (chloroplast DNA-ctDNA) cng l mt DNA genome c lp, thng
l mch vng, c tm thy trong lp th ca thc vt.
- Genome ca lp th rt khc nhau v kch thc, nhng ln m ha cho
khong 50-100 protein cng nh rRNA v tRNA.
- DNA lp th di t 120-190 kb. Cc genome ca lp th c phn tch trnh
t cho thy c khong 87-183 gen. Bng 2.2 m t cc chc nng c m ha bi
genome lp th cy trng.

Bng 2.2. Genome ca lp th cc cy trng m ha cho 4 rRNA, 30 tRNA v khong 60


protein

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Ni chung, cc c im ca genome lp th tng t ty th, ngoi tr lp th


mang nhiu gen hn. Genome lp th m ha cho tt c cc loi rRNA v tRNA cn thit
trong tng hp protein, v cho khong 50 protein, bao gm c RNA polymerase v cc
protein ribosome.
Cc intron trong lp th c chia thnh hai nhm: 1) nhng intron trn cc gen
tRNA thng (mc d khng chc chn) c nh v trong vng anticodon, ging nh
cc intron c tm thy trong cc gen tRNA ca nhn nm men S. cerevisiae; 2) nhng
intron trong cc gen m ha protein tng t vi cc intron ca cc gen ty th.
Vai tr ca lp th l thc hin qu trnh quang hp. Do , nhiu gen ca n m
ha cho cc protein ca cc phc hp nh v trong cc mng thylakoid. Mt vi phc
hp protein ca lp th ging cc phc hp protein ca ty th: c mt s tiu n v c
m ha bi genome ca c quan t v mt s khc c m ha bi genome ca nhn.
Nhng cc phc hp cn li c m ha hon ton bi genome lp th.
2. ng hc ca phn ng lai DNA
Bn cht chung ca eukaryotic genome c phn nh qua ng hc ca s ti lin
kt cc DNA (DNA reassociation kinetics) b bin tnh. S ti lin kt gia cc chui
DNA b sung xy ra nh bt cp base, ngc li vi qu trnh bin tnh (denaturation)
m nh chng c tch ri (Hnh 2.2) thc hin s ti bn hoc phin m. ng

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


hc ca phn ng ti lin kt phn nh s khc nhau ca cc chui hin din, v th phn
ng ny c th c dng nh lng cc gen v cc sn phm RNA ca chng.

Bng 2.3 m t phn ng ti lin kt. S hi tnh ca DNA (renaturation) ph


thuc vo s va chm ngu nhin ca cc chui b sung. Phn ng ca cc DNA ring
bit c th c m t bng cc iu kin cn thit cho s hon thnh mt na (halfcompletion). y l tch s ca C0t1/2 v c gi l C0t1/2. Gi tr ny t l nghch vi
hng s tc . Do C0t1/2 l tch s ca nng v thi gian yu cu cho mt na ng,
nn mt gi tr C0t1/2 ln hn dn n mt phn ng chm hn.
Bng 2.3. Mt phn ng ti lin kt ca DNA c m t bi C0t1/2

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

S hi tnh ca DNA thng c dng ng cong C0t, ng cong biu din th


phn s ca DNA c ti lin kt (1-C/C0) theo log ca C0t. Hnh 2.3 trnh by ng
cong C0t ca mt s genome n gin. Cc ng cong c dng tng t nhau, nhng
gi tr C0t1/2 ca mi ng l khc nhau.
Cc genome trong hnh 2.3 i din cho cc ngun DNA khc nhau (PolyU:PolyA,
thc khun th MS2, thc khun th T4 v vi khun E. coli). C0t1/2 lin quan trc tip vi
lng DNA trong genome. iu ny phn nh tnh trng khi genome tr nn phc tp
hn, th s c thm mt s bn sao ca mt vi chui c bit trong mt lng DNA c
trc. V d: nu C0 ca DNA l 12 pg, th n s cha khong 3.000 bn sao ca mi
trnh t trong genome vi khun.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 2.3. C0t1/2 ph thuc vo phc tp ca genome. PolyU:PolyA, thc khun th MS2,
thc khun th T4 v vi khun E. coli.

3. Kch thc ca genome


Khng phi tt c cc on DNA trong genome u tng ng vi cc gen (m ha
cho protein hoc mt sn phm cn thit cho hot ng sng ca t bo). T nhng nm
1970, bng cc th nghim gy bo ha t bin ngi ta c th xc nh c s gen
nm trn mt on nhim sc th. Ngy nay, nh cc k thut phn tch DNA v RNA
hin i (Southern blot, Northern blot, microarray...) cc nh khoa hc c th xc nh s
gen hot ng trong mt t bo. V d: t bo nm men S. cerevisiae (sinh vt
eukaryote bc thp) c khong 4.000 gen hot ng, cn t bo ng vt c v khong
10.000-15.000 gen. Nh vy, nu di trung bnh ca mt gen khong 10 kb th tng s
chiu di cc gen hot ng trong mt t bo cng ch chim 1-2% genome. Hay ni cch
khc, ch mt phn rt nh genome mang thng tin di truyn cn thit cho hot ng sng
ca t bo. Vy phn genome cn li c vai tr g, v tnh phc tp ca loi c lin quan
g vi kch thc genome hay khng?
lm sng t vn trn, chng ta cn xem xt kch thc genome ca mt s
loi gn nhau trong bc thang tin ha (c phc tp loi tng t nhau) cng nh
genome ca nhng loi xa nhau (c tnh phc tp khc nhau). Chng hn:
- Genome ca ngi c kch thc khong 3,3109 bp, trong khi genome ca
nhng loi lng c di khong 3,1109 bp hoc thc vt c th ln n 1011 bp. Nh
vy, c phi l cc loi lng c c tnh phc tp tng t c th chng ta?
- Hay l ngay trong cng mt loi, chng ta cng nhn thy c s mu thun v
kch thc genome? V d: rui nh (Musca domestica) c genome khong 8,6108 bp,
ln gp su ln kch thc genome ca rui gim khong 1,4108bp. Ngoi ra, trong cc
loi lng c kch thc genome ca chng cng thay i kh ln t 10 9-1011 bp. V sao
ngay trong cng mt loi m kch thc genome li bin thin nhiu nh vy, c phi
rui nh c cu to phc tp hn nhiu so vi rui gim?

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


T nhng d liu trn, chng ta c th nhn nh rng tnh phc tp ca loi khng
lin quan n kch thc ca genome. Tuy nhin, vai tr ca phn genome cn li (phn
khng m ha) n nay vn cha c bit nhiu.
4. Tng s gen c bit mt s loi eukaryote
C 6.000 gen nm men S. cerevisiae, 18.500 gen giun trn, 13.600 gen rui
gim, 25.000 gen Arabidopsis, v c kh nng 30.000 gen chut v < 30.000 gen
ngi.
Nh chng ta bit, mi quan h gia kch thc genome v s lng gen
khng cn na. Genome ca cc sinh vt eukaryote n bo c cng phm vi kch thc
vi genome ca vi khun ln nht. Cc eukaryote bc cao c nhiu gen hn, nhng s
lng khng tng quan vi kch thc genome.
Hnh 2.4 cho thy genome ca loi nm men S. cerevisiae di 13.500 kb v loi
nm men S. pombe l 12.500 kb, c khong 6.000 gen v 5.000 gen tng ng. Khung
c m trung bnh khong 1,4 kb, v th khong 70% genome c chim gi bi cc
vng m ha. S khc nhau ch yu gia chng l ch 5% gen ca S. cerevisiae c intron,
so vi 43% ca S. pombe.
Genome ca giun trn c khong 18.500 gen. Mc d genome ca rui gim ln
hn genome ca giun trn, nhng chng li c s gen t hn. n nay, chng ta cha hiu
ti sao rui gim-mt c th phc tp hn nhiu-ch c 70% s gen so vi giun trn. iu
ny cho thy khng c mt mi quan h chnh xc gia s gen v tnh phc tp ca c
quan.

Hnh 2.4. S lng gen ca sinh vt eukaryote rt khc nhau. Thay i t 6.000-40.000
nhng khng tng quan vi kch thc genome hoc phc tp ca c th.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Cy Arabidopsis c kch thc genome trung gian gia giun trn v rui gim,
nhng li c s gen ln hn c hai (25.000). iu ny mt ln na cho thy khng c mt
quan h r rng, v cng nhn mnh nt c bit ca thc vt, l c th c nhiu gen hn
(do s nhn i ca ng b t tin truyn li) cc t bo ng vt. a s genome
Arabidopsis c tm thy trong cc on c nhn i, gi rng c mt s nhn i
xa xa trong genome (to ra mt dng t bi). Ch 35% cc gen ca Arabidopsis hin
din nh cc bn sao n.
Genome ca la ln hn Arabidopsis khong 4 ln, nhng s gen ch ln hn
khong 50%, c kh nng khong 40.000 gen. DNA lp li chim khong 42-45%
genome. Hn 80% gen tm thy trong Arabidopsis c hin din trong la. Trong s
nhng gen chung ny, khong 8.000 c trong Arabidopsis v la nhng khng thy bt
k genome ng vt hoc vi khun no (nhng gen c phn tch trnh t). C kh
nng y l tp hp cc gen m ha cho cc chc nng c trng ca thc vt, chng hn
nh quang hp.
II. Tnh phc tp ca genome
Kt qu nghin cu ng hc ca cc phn ng lai c tin hnh gia genomic
DNA vi cDNA (complementary DNA-DNA b sung), gia DNA vi mRNA cho
thy hu ht cc gen hot ng u nm trong thnh phn DNA khng lp li. Nh vy,
thnh phn ny c ngha rt quan trng trong vic nh gi tnh phc tp ca genome.
Hay ni cch khc, da vo thnh phn DNA khng lp li c th bit c kch thc
genome cng nh mc tin ha ca loi. Nu nh kch thc genome ( trng thi
n bi) c coi l mt thng s ng hc (k hiu C), th gi tr ny c trng cho tng
loi v khng phi lun lun t l thun vi tnh phc tp ca loi. Ngc li, gi tr C
phn nh cc c im sau:
- S lng DNA m ha cho cc sn phm cn thit i vi hot ng sng ca c
th rt nh so vi s lng DNA c trong genome.
- C s bin i rt ln ca gi tr C gia mt s loi m tnh phc tp ca chng
khng khc nhau nhiu.
Genome vi khun c xem l ch cha cc on DNA khng lp li v cc gen
thng tn ti bn sao n. Ngc li, genome ca eukaryote thng cha cc gen c hai
hoc nhiu bn sao. Hn na, trnh t nucleotide ca cc bn sao ny c th khng ging
nhau hon ton mc d sn phm protein m chng m ha c cng mt chc nng. Cc
bn sao tng ng ca mt gen c xp chung vo mt nhm gi l mt h gen (gene
family). Nh vy, ngoi cc gen c mt bn sao ging nh vi khun, genome ca
eukaryote cn cha cc h gen. Hu ht cc gen m ha cho protein c phn lp
u nm trong cc h gen khc nhau. Cc gen trong mt h thng hot ng theo thi
gian v khng gian. iu c ngha, mi thnh vin trong h thng hot ng mt
thi im nht nh trong qu trnh hnh thnh v pht trin c th hoc hot ng trong

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


cc m chuyn bit. Khi mt thnh vin trong h b t bin (bt hot) th thnh vin
khc c th hot ng thay th.
Khi nim v gen c hnh thnh khi cc nh di truyn hc c in nghin cu
biu hin cc tnh trng mi do gy t bin DNA ca genome vi khun hay thc khun
th (bacteriophage). Mt gen c xem l mt on DNA m bt c t bin no xy ra
trn u dn n xut hin tnh trng mi. iu ny d hiu i vi nhng genome ch
cha cc gen c mt bn sao (nh genome ca prokaryote). Tuy nhin, genome ca
eukaryote, khi c nhiu gen cng qui nh mt tnh trng hoc cc gen tng ng trong
mt h c th hot ng h tr thay th nhau th t bin trn mt gen khng phi lc no
cng quan st c mc phenotype. Mt khc, cc on DNA tng ng vi trnh
t m ha (coding sequence, exon) cho mt protein thng b ngt qung bi cc on
DNA khng cha thng tin di truyn (non-coding sequence, intervening sequence,
intron). Cc intron c phin m cng vi cc exon sang phn t RNA gi l phn t
tin thn mRNA (pre-mature mRNA hay pre-mRNA) nhng sau chng b loi b v
cc exon c ni li vi nhau to thnh phn t mRNA hon chnh (mature mRNA hay
mRNA) c dng cho qu trnh sinh tng hp protein. Qu trnh ct cc intron, ni exon
khng tun theo mt trt t bt buc m bin ha a dng to ra cc phn t mRNA khc
nhau t mt phn t pre-mRNA (Hnh 2.5). Bn cnh mRNA, cc phn t rRNA v
tRNA cng c hnh thnh t cc phn t tin thn cha intron. Ngoi ra, cn c hin
tng m di truyn ca gen ny nm xen k vi cc m di truyn ca gen khc (cc gen
nm gi ln nhau-overlapping) hoc trng hp dch chuyn khung c ngay trn mt
on DNA.
Chng ta bit n chc nng ca cc phn t RNA trong hot ng sng ca t
bo. Bn cnh ba loi RNA c nghin cu kh k (mRNA, rRNA v tRNA), vai tr
ca mt s loi RNA khc mi c pht hin vo nhng nm cui th k 20. Chng
kim sot s hot ng ca gen (hin tng bt hot gen-gene silencing), tham gia phn
ng c sa thng tin di truyn trn phn t mRNA (hin tng RNA editing) hay quyt
nh tnh bn vng ca mRNA (cc ribonuclease) Thm ch c nhng phn t premRNA c tng hp khng phi m ha cho protein m vi mc ch phn ct to ra
nhng phn t RNA c kch thc nh hn tham gia qu trnh kim sot hot ng ca
cc gen khc. t bin nhng on DNA m ha cho tt c cc loi RNA ny thng
gn lin vi vic xut hin tnh trng mi. Do , cn xem xt cc on nucleotide
nh cc gen mc d chng khng m ha cho protein.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 2.5. Cc gen b gin on c biu hin thng qua RNA tin thn. Cc intron c
loi b, trong khi cc exon c ni li vi nhau. mRNA ch c cc trnh t ca exon c
dch m thnh chui polypeptide.

Ngy nay, theo quan im ca sinh hc phn t, mt gen c xem l mt on


DNA m ha cho mt sn phm cn thit i vi hot ng sng ca t bo. R rng
rng khng phi ch c DNA m ha cho protein m c cc DNA m ha cho rRNA,
tRNA v cc loi RNA khc tham gia vo nhng phng thc kim sot hot ng ca
genome cng c xc nh l gen.
III. Thay i trt t ca cc on DNA trong genome-Transposon
1. S thay i trt t ca cc on DNA trong genome
Nh bit kch thc v cu trc genome ca cc loi rt khc nhau. Nguyn
nhn ca s a dng ny l do: 1) trao i cho gia cc cp nhim sc th tng ng
xy ra trong phn bo gim nhim dn n s a dng trong loi; 2) trong genome trt
t cc on DNA cng nh cu trc cc gen c sp xp li, c trng cho tng c th.
Chnh cc yu t di truyn c kh nng di chuyn gia cc v tr trong mt genome hoc
gia cc genome khc nhau gp phn lm a dng di truyn gia cc c th trong loi.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Cc yu t di truyn c kh nng di chuyn c xp vo ba nhm chnh ty thuc
vo tnh c lp ca chng:
- Nhm th nht gm cc yu t c kh nng di chuyn gia cc v tr khc nhau
trong genome.
- Nhm th hai gm cc yu t c kh nng ghp vo v tch ra khi genome
tn ti c lp trong t bo (cc episome nh plasmid F, bacteriophage).
- Nhm th ba ch di chuyn di s kim sot ca t bo nhng giai on sinh
trng pht trin nht nh sp xp khi ng mt s gen c bit (hnh thnh cassette
hot ng nm men S. cerevisiae, k sinh trng n bo Trypanosome).
S di chuyn ca cc yu t nhm th hai v th ba lin quan ti ti t hp tng
ng hoc ti t hp cc v tr c hiu. Mc d khng c kh nng tn ti c lp bn
ngoi genome, nhm th nht t kim sot s di chuyn ca chng trong genome v
khng i hi s tng ng gia chng vi v tr ghp vo. Do , c th ni chng di
chuyn mt cch t do trong genome v c gi tn chung l cc yu t di chuyn
(transposable elements, transposons). Trong khi thc khun th c xem l episome,
th thc khun th Mu v mt s retrovirus eukaryote c xem l transposable
elements.

2. Cc transposon
Cc yu t di chuyn c th c chia lm hai loi da vo cch thc di chuyn ca
chng:
- Loi th nht c gi l retroelement, chng phi tri qua hnh thc trung gian
RNA trong qu trnh di chuyn (RNA genome c sao chp nh reverse transcriptase
to ra cDNA ghp vo v tr mi) (Hnh 2.6).
- Loi th hai l cc on DNA hoc b tch ra hoc c ti bn to thm bn sao
ghp vo v tr mi. Thng thng, loi th hai ny c gi l transposon.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 2.6. Retroelement

S tn ti ca cc transposon (cn gi l gen nhy) l nt c trng ca t bo thc


vt. sinh vt eukaryote, cc transposon cn c gi l yu t kim sot (controlling
elements). Transposon c th di chuyn t nhim sc th ny sang nhim sc th khc
hoc cc v tr khc nhau trn cng mt nhim sc th. Chng c th nhy vo gia
dy m ca mt gen ang hot ng lm cho gen ny bt hot hoc ngc li. cy ng,
ngi ta pht hin 10 nhm transposon v mt s trong chng c gii m. Tt c
chng u c kch thc khong 4.200 nucleotide v khc nhau ch yu on m tn
cng ca gen.
Khi di chuyn, cc transposon gy ra vic sp xp v t chc li genome ca tng
c th nh to cc on DNA mi v tr chng ghp vo v tch ra. Chng c th di
chuyn ti v tr bt k v hon ton khng cn mt mi quan h no gia hai v tr mi
v c. Khi tch ra transposon c th mang theo cc on DNA bn cnh, gy ra s mt
on ti v tr c. Ngc li, khi ghp vo v tr mi, chng gy ra hin tng thm on
hoc chuyn on v tr mi. Do , transposon ging nh cc vector chuyn ch DNA
t ni ny sang ni khc trong mt genome hoc t genome ny sang genome khc.
Ngoi ra, trao i cho gia cc transposon tng ng hai v tr khc nhau trn
mt hoc trn hai nhim sc th cng to ra nhng bin i tng t. Nhng bin i
dn n vic sp xp li genome, to ra tnh a dng gia chng v tnh c th ring ca
tng c th. c bit, s thay i v tr ca cc transposon cn c th nh hng n hot
ng ca cc gen phn b xung quanh ngay khi chng khng lm thay i trt t
nucleotide nhng gen ny. Tn s ghp ca cc transposon vo genome khong 10-5-107
sau mi th h. Ngc li, tn s tch ra khong 10-6 n 10-10.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Cc transposon c th chia lm hai nhm da vo kh nng di chuyn c lp hay
phi ph thuc vo s c mt ca transposon khc:
- Nhm th nht gm cc on DNA c kh nng di chuyn c lp. Chng cha
gen m ha cho cc protein iu khin qu trnh , v d nh enzyme nhn bit hai u
transposon tch chng ra khi v tr c v ghp vo v tr mi. Do , qu trnh ny
c thc hin hon ton c lp. Nh kh nng ny, chng to ra cc t bin khng
bn vng.
- Nhm th hai gm cc transposon khng c kh nng t hot ng, tc l chng
khng c kh nng di chuyn do khng mang thng tin di truyn m ha cho cc
enzyme cn thit. V vy, cc transposon loi ny to ra nhng t bin gen mt cch t
pht nhng l t bin bn vng. Vic di chuyn ca transposon nhm ny ph thuc
vo s c mt ca transposon c kh nng hot ng c lp cng nhm. Hai transposon
c th xp vo cng nhm khi chng c cu trc tng ng nhau, c bit l cc on
oligonucleotide phn b hai u transposon. y l v tr enzyme nhn bit v ct
ni transposon v tr i v n.
Cc transposon n gin nht vi khun c gi l IS (insertion sequences).
Chng c th nm trn chromosome hoc trn cc plasmid. Transposon vi khun khng
gi mt chc nng no trong t bo. Trnh t nucleotide mt u IS thng lp li
nhng ngc chiu so vi u kia (inverted repeat). V d nh GGTAT-Xn-ATACC. Do
, khi si i IS tch thnh hai si n th mi si ny c kh nng hnh thnh lin kt
b sung ti hai u ca IS to cu trc thn-quai/cn-thng lng (stem-loop).
Transposon thng m ha cho cc enzyme transposase lm nhim v nhn bit
chui nucleotide lp li ngc chiu (inverted repeat) ct transposon v di chuyn. Khi
mt IS c ghp vo v tr bt k ca genome th mt on ngn DNA ti v tr ny
c nhn i, tc l hai u ca IS c chn bi cc nucleotide ging nhau, sp xp
theo cng mt chiu. V vy, on ngn DNA ny c gi l lp li xui chiu (direct
repeat). Chiu di ca chng thng khong 9 bp (Hnh 2.7). Da vo s c mt ca cc
on cng chiu v ngc chiu c th xc nh c v tr transposon ghp vo hoc
chuyn i.
Ngoi cc IS, vi khun cn c cc on DNA c kh nng di chuyn vi kch
thc di hn, gi l Tn. Cc Tn thng phn b trn plasmid (phn t DNA dng vng,
kch thc thng khng ln) v c kh nng chn vo bt k v tr no trong genome.
Chng thng mang thng tin di truyn m ha cho cc protein khng khng sinh. Gia
IS v Tn c mi quan h v trnh t cc nucleotide. Cc Tn thng c gii hn hai
u bi mt loi IS no .
Qu trnh di chuyn ca mt transposon t v tr c (v tr cho, donor) sang v tr
mi (v tr nhn, recipient) xy ra theo hai c ch khc nhau:
- C ch sao y bn chnh (transposon c mt c hai v tr). Theo c ch ny,
phin bn sau khi c sao chp t v tr cho s c ghp vo v tr nhn. Nh vy, mi

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


ln di chuyn th s lng bn sao c tng ln. Qu trnh ny lin quan n hai loi
enzyme: transposase (tc ng vo hai u bn gc transposon) v resolvase (tc ng
ln bn sao).
- C ch tch ra khi v tr c di chuyn n v tr mi. Theo c ch ny, mt
transposon c th tch ra khi v tr c v ghp vo v tr mi. Nh vy, s lng
transposon khng thay i. Kiu di chuyn ny ch cn enzyme transposase. Khi
transposon chuyn i, v tr c b gy v n c ni li nh c ch sa cha DNA trong
t bo.

Hnh 2.7. Mt transposon c on lp li ngc chiu gm 9 nucleotide (123456789)


gn vo v tr c 5 nucleotide (ATGCA). on ngn ATGCA c mt c hai u ca
IS v c trnh t nucleotide sp xp theo cng mt chiu.
Khi transposon ghp vo v tr mi, mt on nucleotide ngn c sao thnh
hai bn, mi bn nm mt u ca transposon (direct repeat). Ti v tr nhn, mi si
n DNA b ct lch nhau vi nucleotide. Transposon ni vo cc u ct, to ra hai
khong trng (gaps). Chng c sa cha theo nguyn tc to cp b sung. Do , on
nucleotide nm gia hai vt ct c sao chp thnh hai bn, mi bn mt u v trnh
t sp xp cc nucleotide ging nhau. V vy, chng c gi l lp li xui chiu.

IV. Tng tc ca T-DNA vi genome thc vt

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


S di chuyn DNA t genome vi khun sang genome thc vt c nghin cu kh
k i vi tng tc gia Argobacterium tumefaciens hoc A. rhizogenes vi hu ht cc
cy hai l mm. Hin tng di chuyn DNA ny gy nhng bin i v mt di truyn,
biu hin vic xut hin cc khi u trn thn cy (A. tumefaciens) hoc mc rt nhiu r
t (A. rhizogenes) ti ni b nhim vi khun.
A. tumefaciens v A. rhizogenes l hai loi vi khun gy bnh thc vt. Tuy
nhin, sau bnh c duy tr li khng ph thuc s tn ti ca vi khun. l do mt
s gen ca vi khun c chuyn vo genome cy ch v hot ng gy bnh.
Cc gen vi khun c kh nng di chuyn v hot ng trong t bo thc vt nm
trn Ti-plasmid (tumor inducing plasmid) ca A. tumefaciens hoc trn Ri-plasmid
(hairy-root inducing plasmid) ca A. rhizogenes. Cng nh cc khi u ng vt, cc t
bo thc vt c DNA vi khun ghp vo genome b chuyn sang trng thi mi, s
pht trin v bit ha ca chng hon ton khc vi cc t bo bnh thng. l do hot
ng ca cc gen vi khun trong genome ca thc vt. Bnh thng, nhng gen ny c
mt trong genome vi khun nhng chng ch c hot ng (m) sau khi hp nht vo
genome thc vt v chu s kim sot ca t bo cy ch. Qu trnh ny c tnh cht c
hiu vt ch, tc l mt loi vi khun ch c kh nng gy khi u trn mt s loi cy ch
ny m khng tng tc c vi cc loi cy khc.
Vic to khi u hay thc hin qu trnh chuyn gen t vi khun sang genome thc
vt dn n bin i trng thi sinh l ca t bo thc vt i hi cc iu kin sau:
- Phi c hot ng ca cc gen trn ba vng chvA, chvB, pscA nm trn nhim sc
th ca vi khun khi ng vic bm dnh vi khun vo thn cy.
- Ti-plasmid hoc Ri-plasmid phi mang vng vir (nm ngoi vng T-DNA).
Vng ny mang cc gen cn thit cho vic tch v vn chuyn T-DNA sang t bo
thc vt.
- Cc gen trn vng T-DNA ca Ti-plasmid hoc Ri-plasmid c ghp vo
genome thc vt gy bin i trng thi cc t bo ny.
1. Ti-plasmid v Ri-plasmid
Plasmid l cc vng DNA t sinh sn c lp bn ngoi nhn. vi khun v
ng-thc vt, plasmid lin quan ti yu t gii tnh ca t bo, n kh nng chng chu
cc loi khng sinh... c im quan trng ca plasmid l chng c th lin kt vo
nhim sc th nhng cng c th tn ti bn ngoi nhim sc th mt cch c lp.
Cc plasmid ca Agrobacterium mang cc vng T-DNA, vir (virulence region), gen
chuyn ha opine, v vng ori khi u sao chp trong t bo vt ch.
S khc nhau gia Ti-plasmid v Ri-plasmid ch, vng T-DNA ca Ti-plasmid
cha cc gen tng hp auxin, cytokinin v opine. Trong khi , vng T-DNA ca Riplasmid ch mang gen tng hp auxin v opine. y l im khc nhau gy ra hiu qu

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


tc ng khc nhau ln thc vt. C ch gy bnh ca cc Agrobacterium l sau khi xm
nhim vo t bo, chng gn on T-DNA vo b my di truyn ca t bo thc vt, lm
ri lon cc cht sinh trng ni sinh, to ra khi u (trng hp A. tumefaciens) hoc r
t (trng hp A. rhizogenes). Kh nng chuyn cc gen ny c khai thc
chuyn gen ngoi lai vo b my di truyn ca t bo thc vt theo mun.
2. T-DNA
Vng T-DNA c nghin cu rt k. l mt on DNA c kch thc 25 kb
trong cha gen m ha cho sinh tng hp auxin, cytokinin v opine (trng hp Tiplasmid) hoc auxin v opine (trng hp Ri-plasmid). Trong plasmid, v tr ca T-DNA
c gii hn bng bin phi (right border-RB) v bin tri (left border-LB), mi bin c
chiu di 25 bp.
3. Vng vir
Trong cc vng DNA ca Ti-plasmid v Ri-plasmid, ngoi T-DNA, c nghin
cu nhiu hn c l vng DNA ph trch kh nng ly nhim cn gi l vng vir
(virulence). Sn phm hot ng ca cc gen nm trong vng vir di tc ng kch thch
ca cc hp cht phenol tit ra t vt thng l mt lot cc protein c hiu nh virA,
virE2, virB, virD, virD2, virC1... Cc protein ny nhn bit cc vt thng cc cy ch
thch hp (hu ht l cy hai l mm), kch thch sn sinh ra cc on T-DNA, bao bc
che ch cc on DNA ny v gip chng tip cn vi genome ca cy ch mt cch an
ton.
4. Qu trnh chuyn T-DNA vo t bo thc vt
Qu trnh ct on T-DNA ra khi plasmid v vn chuyn n vo t bo thc vt
trc ht ph thuc vo sn phm ca cc gen vir. Vi khun xm nhim ti bt k v tr
tn thng no trn thn cy. Cy c vt thng do s hng ngu nhin ca mng t bo
thc vt hoc do vi khun tit ra hn hp nhng cht c m ha bi cc gen vir. Hot
ng ca cc gen ny c hot ha bi hp cht phenolic ca cy (v d nh
acetosyringone, catechol, cc dn xut ca chalcone...). Ngoi ra, cc monosaccharide
nh glucose, arabinose c mt trong mi trng cng lm tng kh nng gy cm ng
nhm gen vir.
Protein VirA ng vai tr quan trng trong vic quyt nh loi cy ch b nhim
bi Agrobacterium. Trong thc t, Agrobacterium khng c kh nng xm nhp vo cy
mt l mm, c th protein VirA khng nhn bit cc tn hiu do cy mt l mm tit ra.
Ni chung, Agrobacterium ch gy hi cy hai l mm, v vy ngi ta cho rng chng
ch c th a T-DNA vo h gen cc cy hai l mm. Tuy nhin, gn y nhiu tc gi
chng minh khi nhim vi khun, cc cy mt l mm cng c th sn xut opine v v
th c th khai thc kh nng bin np gen ca Agrobacterium vo cy mt l mm. Hin
nay, ngi ta cng thnh cng trong vic chuyn gen vo mt s cy mt l mm nh
la, ma... qua trung gian A. tumefaciens.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Khi cy nhim A. tumefaciens, do T-DNA hp nht vo trong genome ca cy ch
bt u hot ng v sn xut ra auxin, cytokinin v opine, ton b sinh trng ca cy b
ri lon, cc t bo phn chia v t chc v to ra cc khi u. Opine c vi khun s
dng nh mt loi thc n nh gen chuyn ha opine trn Ti-plasmid. C ch ly
nhim ca A. rhizogenes i vi cy hai l mm cng tng t, nhng trong vng TDNA ca A. rhizogenes ch c gen sn sinh ra auxin, v th s thay i hnh thi chnh
ca thc vt l chng to ra rt nhiu r t khi b nhim bnh.
gn T-DNA vo t bo thc vt, u tin vi khun A. tumefaciens phi tip xc
vi thnh t bo thc vt b tn thng. Qu trnh ny c thc hin nh cc gen chvA
v chvB. Gen chvB m ha mt protein lin quan n hnh thnh -1,2 glucan mch vng,
trong khi gen chvA xc nh mt protein vn chuyn, nh v mng trong ca t bo
vi khun. Protein vn chuyn gip vn chuyn -1,2 glucan vo khong gia thnh t bo
v mng sinh cht. -1,2 glucan gi vai tr quan trng vi khun Agrobacterium tip
xc vi thnh t bo thc vt. Nu khng c s tip xc ny, s khng c s dn truyn
T-DNA.
Cc sn phm protein ca vng vir c tc dng cho vic dn truyn T-DNA t vi
khun vo t bo thc vt. Cc loi protein rt cn thit cho qu trnh ct T-DNA khi
plasmid, cm ng thay i mng t bo thc vt m chng tip xc, tham gia di chuyn
phn T-DNA qua mng vi khun ti t bo cht ca t bo thc vt, vn chuyn ti nhn
ri cui cng xm nhp vo genome ca cy ch.
Thc cht, ch ring T-DNA ca plasmid c chuyn vo genome t bo thc vt,
m khng cn phn no khc. Qu trnh dn truyn ch do sn phm ca cc gen vir v
gen chv quyt nh m khng lin quan n cc gen khc trn T-DNA. Tuy nhin, chui
DNA 25 bp (RB v LB ca T-DNA) c vai tr l v tr cm ng cho cc sn phm ca t
hp cc gen vng vir, c bit l protein t gen virE mang chng dn truyn vo t bo
thc vt. Chng hot ng nh cc tn hiu nhn bit v khi ng qu trnh dn truyn.
Trc ht gen virA trong t hp gen vng vir c phosphoryl ha nh tc ng ca cc
hp cht phenol nh acetosyringone gii phng ra t cc t bo thc vt tn thng. Sn
phm ca qu trnh ny li tip tc phosphoryl ha gen virG. Sn phm ca gen virG lin
tip lm hot ha ton b cc gen vir cn li, m hai gen cui cng c hot ha l gen
virB v virE. Trc , khi gen virD c hot ha, sn phm ca n cm ng nhn bit
RB v LB ca T-DNA v lm t phn T-DNA ra khi DNA ca plasmid thnh cc si
n. ng thi, qu trnh phosphoryl ha ny cng lm thay i thm sut mng t bo
thc vt, mng t bo b mm ra v b thng. Cc si n T-DNA c gn vo protein
do gen virE tng hp v dch chuyn v pha mng t bo vi khun. Ngay sau , si TDNA c trt t vi khun vo t bo thc vt. Cu ni chnh l s tip hp
(conjugation) gia hai t bo do cm ng sn phm gen virB m thnh. Khi T-DNA
c chuyn giao vo t bo thc vt, chng nhanh chng hp nht vo genome t bo
thc vt c n nh v di truyn nh cc gen bnh thng khc.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

V. Sp xp v khuch i cc gen trong genome


1. Sp xp li cc gen
Ni chung, genome c cu trc v t chc bn vng. DNA ca genome thng
khng b bin i bi s pht trin v tnh, nhng thnh thong cc trnh t ca chng
cng c th b chuyn ch trong gen, b ci bin, khuch i hoc thm ch bin mt, nh
l mt trng hp t nhin.
Trao i cho trong phn bo gim nhim l mt trong nhng nguyn nhn gy ra
bin i ca genome. Tuy nhin, iu ny xy ra ch yu trong t bo sinh dc m khng
c trong cc t bo soma. Vic sp xp li genome s dn n nhng thay i sau:
- To ra cc gen mi cn thit cho s biu hin trong cc trng hp c bit.
- S ti sp xp c th p ng cho vic m hoc ng gen. y cng chnh l c
ch ca s iu ha biu hin gen.
Mt v d in hnh l hin tng sp xp li cc gen trong genome ca nm men
S. cerevisiae v ca k sinh trng Trypanosome chu Phi khi gy chng ng li b vt
ch.
1.1. Chuyn i dng giao phi ca nm men
Nm men c th tn ti c hai dng n bi hoc lng bi. Cc dng lng bi
l d hp t trng hp locus kiu giao phi, v cc t bo n bi c th hoc l
MATa hoc MAT. Vic chuyn i trng thi c thng qua giao phi, kt hp cc
bo t n bi thnh lng bi v qua vic ti to giao t mi. Tuy nhin, giao phi ch
xy ra gia hai loi t bo n bi a v . Cc t bo n bi cng loi khng th kt hp
vi nhau to thnh t bo lng bi.
MAT (mating type locus) l v tr hot ng hay cassette hot ng: mt vng c
bit ca nhim sc th s 3 cha cc gen qui nh dng giao phi (a v ). Cc gen ny
cn tn ti hai v tr khc trong genome. Tuy nhin, chng u b bt hot. Hai v
tr ny c gi l hai v tr tnh (hay cassette tnh HML v HMR). Mi v tr tnh ch
mang cc gen qui nh cho mt dng giao phi. Khi cc gen c sao chp t mt v tr
tnh vo v tr hot ng th mRNA mi c tng hp t cc gen . Nh vy, qu trnh
sao chp quyt nh dng giao phi ca nm. Bn gc lun c bo tn v tr tnh v
bn th hai xut hin v tr hot ng.
Nu v tr tnh c mang t bin th chng s c sao chp vo v tr hot ng.
Tuy nhin, nu xy ra t bin cassette MAT th tnh trng mi xut hin khng bn.
Mt khi dng giao phi chuyn i th cc gen c v tr MAT b thay th bi bn sao
ca v tr tnh khc. Lc , t bin b loi i v tnh trng mi s bin mt.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


So snh gia cc dng cng si nm (homothallic) v khc si nm (heterothallic)
ngi ta nhn thy dng heterothallic c gen HO hot ng v c th chuyn i t ng
gia cc kiu giao phi, v v th mt bo t n c th lm tng qun th t phi, trong
khi dng homothallic khng c gen HO v duy tr cng mt kiu giao phi trong sut chu
trnh sinh trng n bi.
Phn tch di truyn cho thy cc gen sau y cn cho vic chuyn i kiu giao
phi:
- MAT
- HO, m ha cho enzyme endonuclease
- HML (cho MATa chuyn thnh MAT)
- HMRa (cho MAT chuyn thnh MATa)
Trnh t cc nucleotide v tr tnh v v tr hot ng ch khc nhau mt on ngn
k hiu l Ya v Y (Hnh 2.8). Enzyme HO-endonuclease nhn bit v tr c hiu ti
ranh gii phn cch gia Z v Y v ca cassette hot ng MAT v ct c hai si DNA
ti . iu c bit l enzyme ny khng ct DNA khi chng hin din cassette tnh.
Sau khi on Y ca vng MAT b phn hy ht, on Y ca mt trong hai cassette
tnh c dng lm khun mu sao chp vo v tr b phn hy (Hnh 2.8). Nu t
bin xut hin vng MAT (on Y), tnh trng mi ch biu hin tm thi. Mt khi
dng giao phi chuyn i, cc gen bnh thng c sao chp vo vng MAT v t
bin b loi i.
1.2. Chuyn i gen Trypanosome
Trypanosome c kh nng ln trnh c h thng min dch ca vt ch thng
bng cch thay i khng nguyn b mt (surface antigen) ca chng. Mi loi khng
nguyn c tng hp nh hot ng ca mt gen tng ng ti v tr hot ng. Gen
ny c th b thay th bi mt gen m ha cho loi khng nguyn khc nm mt v tr
tnh no trong genome. Mi v tr tnh cha mt gen trng thi khng hot ng.
Gen ny ch c m khi chuyn n v tr hot ng. Trong genome ca Trypanosome,
c rt nhiu v tr tnh nhng ch c mt v tr hot ng.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 2.8. Qu trnh chuyn i dng giao phi t a sang nh trao i gen gia vng
MATa v HML trn nhim sc th s 3

Bnh thng, Trypanosome s tri qua mt s ln bin i hnh thi khi c


truyn t rui chu Phi sang vt ch. B mt ca t bo Trypanosome c bao bc mt
lp n gm 5106 phn t ca mt loi glycoprotein (VSG-variable surface
glycoprotein). y chnh l khng nguyn b mt ca Trypanosome khi chng xm nhp
vo vt ch. iu ng ch l chng c kh nng thay i khng nguyn b mt, do
trnh c phn ng min dch ca t bo vt ch. Qu trnh thay th khng nguyn b
mt ph thuc vo s chuyn i cc gen m ha cho chng xy ra mt v tr c bit
trong genome (v tr hot ng). Chuyn i gen m ha khng nguyn b mt nhm mc
ch hot ha gen m ha khng nguyn b mt mi thay th cho khng nguyn tn ti
trc . Khi mt gen ang hot ng b thay th bi mt gen khc s tng ng vi vic
xut hin khng nguyn mi v loi b khng nguyn c.
- Cu trc ca mt VSG Trypanosome
Cu trc chung ca mt VSG c m t trn hnh 2.9 v 2.10. Mt VSG va c
tng hp di khong 500 amino acid gm tn hiu N-terminus, tip theo l on peptide
quyt nh tnh khng nguyn; on peptide bo th gia cc VSG v ui k nc. Phn
t ny c tng hp di dng protein tin thn (pre-protein). Do , chng phi tri
qua bin i hai u NH2 v COOH tr thnh dng protein hon chnh (mature
form). Dng ny c nh vo mng t bo u COOH.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Mt loi Trypanosome c th to ra t nht khong 100 VSG t khi nhim cho n
khi gy cht vt ch. S gen m ha cho VSG c th nhiu hn 1.000 gen, tt c cc gen
ny u nm trong genome. Tuy nhin, ti mt thi im bt k ch c mt gen hot ng
tng hp nn mt loi VSG. Do , s thay i khng nguyn tng ng vi s thay i
hot ng ca gen. Khi mt gen mi c m, gen hot ng trc n phi b c ch
hon ton. Lc , mt khng nguyn mi s thay th khng nguyn tn ti trc n.
Hnh 2.9 cho thy chui polypeptide cha khong 500 amino acid. N-terminus cha
mt peptide tn hiu cho s vn chuyn qua ER (li ni sinh cht, endoplasmic
reticulum) v ti mng plasma, c tch ra khi protein hon chnh. Vng bin thin l
khc nhau mi VSG, iu cho thy cc VSG c t hoc khng c tnh ng nht.
Hng ti phn C-terminus, chui polypeptide c bo ton tt hn v phn ny c
gi l vng tng ng. ui k nc cha mt tn hiu nhn bit gn vi m neo
glycolipid (glycolipid anchor) (Hnh 2.10). Khi m neo c gn th 20 amino acid cui
cng s c tch ra.
Glycoprotein bin i b mt (VSG) c gn vi mng thng qua mt m neo
glycolipid cha ethanolamine, mt cu trc glycan mang mt s gc mannose (mannose
moiety), mt glucosamine v mt phosphoinositol lin kt vi 1,2-dimyristoyglycerol c
gai trong mng plasma. Gc glycolipid l yu t quyt nh phn ng lai (cross-reacting)
(CRD) c nhn bit bng cc khng th phn ng vi tt c dng bin i ca VSG,
nhng ch khi VSG c phng thch khi mng. Mng lin kt vi VSG khng c
nhn bit bi cc khng th anti-CRD. S phng thch VSG c xc tc bi hot tnh
ca trypanosome-specific phospholipase C c gi nh l hin din mt bn trong
(inner face) ca mng plasma. Ngi ta khng bit rng enzyme c th ct lin kt
phosphoester trn mt khc ca mng nh th no.

Hnh 2.9. S minh ha chui protein ca mt VSG c trng

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 2.10. Cu trc ca m neo glycolipid ca VSG

- Hot ng ca gen VSG


Gen m ha cho mt VSG c gi l bn gen gc (basic copy gene). Cc gen ny
c phn thnh hai nhm ty thuc vo v tr ca chng trn nhim sc th.
+ Cc gen nm telomere (khong 5-15 kb)>200 gen.
+ Cc gen nm cch telomere hn 50 kb.
Tng t nh nm men, cc gen m ha cho VSG nm ri rc trong genome v
trng thi khng hot ng. Mt gen bt k c hot ha ch khi n c sao chp vo
v tr hot ng (expression site) trong khi nguyn bn ca n vn c bo tn v tr
tnh. Bn sao ca bn gen gc vo v tr hot ng c gi l ELC (bn sao hot ngexpression linked copy). V tr hot ng nm gn telomere. Nh vy, vic chn mt
bn gen gc sao chp to bn sao hot ng s ph thuc vo v tr ca bn gen gc
telomere hoc nm pha trong telomere. C hai gi thit mt gen tr nn hot ha nh
sau:
- V tr hot ng khng thay i m ch c cc ELC thay th cho nhau. Bn sao
ca mt bn gen gc s thay th cho bn sao ca mt gen khc ti v tr , iu ny
xy ra tng t nh cc gen cassette tnh c sao chp vo cassette hot ng trong
trng hp vi nm men.
- V tr hot ng thay i, khi cn tng hp mt VSG mi, gen v tr hot ng
c b ngng v gen mt v tr khc (gn telomere) c khi ng.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Mt s phn t mRNA tng ng vi cc VSG khc nhau c phn lp v c
xc nh trnh t nucleotide (thng qua cDNA). iu ngc nhin l phn oligonucleotide
u 3 ca mi gen VSG u khc vi phn 3 ca cc mRNA c phin m t cc
gen . Mt khc, cc gen ny khng c phn 5 ging nh cc mRNA. Nh vy, cc
mRNA khng c tng hp hon ton trn khun mu cc gen ny. Phn 3 ca cc
mRNA tng ng vi phn 3 ca v tr hot ng ELC, trong khi phn 5 (gm 35
nucleotides) c tng hp t nhng on DNA khc v c gn vo mRNA (hin
tng trans-splicing).
2. Khuch i cc gen
S lng bn sao ca mt s gen cng c th c tng ln tm thi trong qu trnh
pht trin cc t bo soma. Vic tng s lng ca mt gen c bit no ph thuc vo
tng iu kin c th ca t bo v xy ra khng ph bin. Cc bn sao c th nm tp
trung thnh mt nhm gm bn sao ny ni tip bn sao khc hoc c th tn ti nh
nhng on DNA c kh nng ti bn c lp. Chng hn:
- S nhn bn ca gen m ha cho rRNA trng ch. Trng ch c ng knh
khong 2-3 mm, d tr rt nhiu rRNA. Chng c phin m t rt nhiu gen rDNA.
Cc gen ny c nhn ln (khong 2.000 ln) theo c ch vng trn quay (xem
chng 4) trong qu trnh pht trin v tn ti di dng cc vng trn khp kn.
- Khi nui cy cc t bo ng vt c v trong mi trng c bit, DNA ti mt s
v tr trong genome c nhn ln. V d: nui cy cc t bo ung th trong mi trng
cha c t methotrexate. Cht ny c ch hot tnh ca enzyme dihydrofolate reductase
(DHFR) gi vai tr trong tng hp cc nucleotide ca DNA. Cc t bo ung th nui cy
trong mi trng c cht c ny pht trin thnh cc qun lc t bo khng li c t.
Khi nng cht c tng dn, nng DHFR cng tng theo, c th t ti 1.000 ln
ln hn mc bnh thng. Nng enzyme tng do s lng cc gen m ha cho chng
tng. C ch chnh xc ca hin tng ny cha r rng, nhng c th xy ra theo hai
cch:
- Trao i cho khng cn bng gia hai nhim sc t (chromatid) ca nhim sc
th dn n mt s t bo khng c gen dhfr v mt s khc c hai bn sao ca gen ny.
Trong mi trng c c t, trao i cho khng cn bng c lp i lp li v cc t
bo cha nhiu gen dhfr vn pht trin tt trong mi trng ny.
- Cc on DNA (100-1.000 kb) cha 2-4 gen dhfr (~31 kb/gen) c sao chp t
nhim sc th bnh thng to ra cc nhim sc th rt nh, khng c tm ng. Cc
nhim sc th nh ny ghp vo cc nhim sc th bnh thng khc. Qu trnh ny lp i
lp li v qua mt s ln phn bo nguyn nhim, t bo no mang s lng ln cc gen
dhfr cng c iu kin pht trin thun li trong mi trng c cha c t.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

3. Bin np gen
Mt phng thc tng kh nng di truyn l ng dng cc tng tc vt ch cng
sinh-k sinh, trong DNA l c chuyn vo t bo vt ch t mt vi khun. C ch
ny tng t vi s tip hp ca vi khun. S biu hin ca DNA vi khun trong vt ch
mi ca n s lm thay i kiu hnh ca t bo. V d in hnh l vi khun A.
tumefaciens cm ng to khi u t bo thc vt b chng xm nhim.
Khi DNA l c a vo t bo eukaryote, n c th tn ti ngoi nhim sc th
hoc c hp nht trong genome. Nu xy ra theo trng hp th hai, genome s mang
nhng t bin di truyn v nhiu khi DNA l vn tip tc hot ng lm xut hin cc
tnh trng mi. Vic a cc gen l vo t bo soma hoc t bo sinh dc m vn duy tr
hot ng ca nhng gen c gi l chuyn nhim (transfection). C th biu hin
tnh trng mi nh hot ng ca gen l a vo t bo sinh dc c gi l c th
chuyn gen. Qu trnh ny c th lm thay i s n nh ca genome. DNA sau khi
c tim vo trong cc t bo trng ng vt c th c hp nht trong genome v
truyn cho th h sau nh mt thnh phn di truyn bnh thng. Kh nng a mt gen
chc nng c trng c th tr thnh mt k thut y hc s dng cho vic cha bnh di
truyn.
Ti liu tham kho/c thm
1. V Th Thng Lan. 2002. Sinh hc phn t. NXB i hc Quc gia H Ni, H Ni.

2. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002.


Molecular Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
3. Cantor CR and Smith CL. 1999. Genomics. John Wiley & Sons, Inc. New York, USA.
4. Dale JW and Von Schanzt M. 2002. From Gene to Genome. John Wiley & Sons, Ltd.
West Sussex, UK.
5. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
6. Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP, Zipursky SL
and Darnell J. 2004. Molecular Cell Biology. 5th ed. WH Freeman and Company, New York,
USA.
7. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Loscik R. 2004. Molecular
Biology of the Gene. The Benjamin Cummings/Cold Spring Habor Laboratory Press, San
Francisco, CA, USA.

8. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company Inc. New
York, USA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


1
2

DNA lp li m t cc chui hin din hn mt bn sao trong mi genome.


DNA khng lp li cha cc chui duy nht: ch c mt bn sao trong genome n bi.

Chng 3

Cu trc v chc nng ca gen


I. nh ngha gen
Chng ta c th im qua nhng mc chnh trong lch s nghin cu v gen nh
sau:
Mendel (1865) l ngi u tin a ra khi nim nhn t di truyn. Johansen
(1909) xut thut ng gen (t genos, ngha l sn sinh, ngun gc) ch nhn t di
truyn xc nh mt tnh trng no . Sau , Morgan trong nhng nm 1920 c th
ha khi nim v gen, khng nh n nm trn nhim sc th v chim mt locus nht
nh, gen l n v chc nng xc nh mt tnh trng.
Vo nhng nm 1940, Beadle v Tatum chng minh gen kim tra cc phn ng
ha sinh v nu gi thuyt mt gen-mt enzyme. Tuy nhin, trng hp hemoglobin l
mt protein nhng li gm hai chui polypeptide do hai gen xc nh, do gi thuyt
trn buc phi iu chnh li l mt gen-mt polypeptide.
Vo nhng nm 1950, DNA (deoxyribonucleic acid) c chng minh l vt cht
di truyn. M hnh cu trc DNA ca Watson v Crick c a ra v l thuyt trung
tm (central dogma) ra i. Gen c xem l mt on DNA trn nhim sc th m ha
cho mt polypeptide hay RNA.
Cui nhng nm 1970, vic pht hin ra gen gin on sinh vt eukaryote cho
thy c nhng on DNA khng m ha cho cc amino acid trn phn t protein. V th,
khi nim v gen li c chnh l mt ln na: Gen l mt on DNA m bo cho vic
to ra mt polypeptide, n bao gm c phn pha trc l vng 5 khng dch m (5
untranslation) hay cn gi l vng ngc hng (upstream) v pha sau l vng 3 khng
dch m (3 untranslation) hay cn gi l vng cng hng (downstream) ca vng m
ha cho protein, v bao gm c nhng on khng m ha (intron) xen gia cc on m
ha (exon).
Hin nay, c th nh ngha gen mt cch tng qut nh sau: Gen l n v chc
nng c s ca b my di truyn chim mt locus nht nh trn nhim sc th v xc
nh mt tnh trng nht nh. Cc gen l nhng on vt cht di truyn m ha cho
nhng sn phm ring l nh cc mRNA c s dng trc tip cho tng hp cc
enzyme, cc protein cu trc hay cc chui polypeptide gn li to ra protein c hot
tnh sinh hc. Ngoi ra, gen cn m ha cho cc tRNA, rRNA v snRNA...

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Bng 3.1. Tm tt lch s nghin cu v di truyn hc

II. L thuyt trung tm


1. S xc nh di truyn cu trc bc mt ca protein
Cu trc khng gian ca chui polypeptide c xc nh bi trnh t sp xp ca
cc amino acid tc cu trc bc mt. Nh vy, mc d c nhiu mc cu trc khng
gian khc nhau, nhng cu trc bc mt tc trnh t sp xp cc amino acid chi phi ton
b cc mc cu trc khc. Vic xc nh di truyn phn t protein trng thi t
nhin c y hot tnh sinh hc ch quy t li ch yu xc nh cu trc bc mt l
.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

2. Cc enzyme mt hot tnh do t bin


Nhiu nghin cu cho thy, vic mt hot tnh enzyme nhiu khi khng phi do
vng mt ca enzyme, m ch do cc bin i trn phn t (modification). C trng hp
t bin dn n nhng thay i tinh vi, enzyme vn c hot tnh nhng s biu hin khc
nu thay i iu kin. Chng hn:
nm mc Neurospora crassa, enzyme tyrosinase do gen T xc nh, xc tc cho
phn ng chuyn ha tyrosine thnh dihydroxyphenylalanine. Alelle T+ ca dng hoang
di sn xut tyrosinase c hot tnh nhit bnh thng v c 60oC. Mt t bin TS
sn xut tyrosine c hot tnh nhit bnh thng, nhng li mt hot tnh 60oC.
Nh vy, trong a s trng hp, t bin ca mt gen khng lm bin mt enzyme
m ch bin i cu trc dn n thay i hot tnh. Cc t bin ca cng mt gen c th
gy ra nhng bin i khc nhau trn enzyme. Cc hin tng chng t rng cu trc
ca enzyme chu s kim sot trc tip ca gen.

3. Bn cht cc bin i di truyn ca protein


Bn cht chnh l quan h mt gen-mt polypeptide.
Nh nu trn, ngi ta khm ph ngi c nhng gen to ra hemoglobin (Hb)
khi bin d s to ra nhng hemoglobin bt thng do sai hng cc chui polypeptide
hoc (Bng 3.2 v 3.3) v gy ra cc bnh di truyn.

Bng 3.2. Cc loi hemoglobin chui polypeptide

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


trng hp ny, th t cc amino acid c th b sai lch. T nhng d liu trn ta
thy cc dng t bin to mt Hb bt thng l thay mt amino acid ny bng mt
amino acid khc.

Bng 3.3. Cc loi hemoglobin chui polypeptide

Qua hai chui polypeptide v chng ta thy c mt s dng hemoglobin bt


thng ngi. Trn mi chui, ch trnh by nhng amino acid b thay i dng
t bin. S th t ch v tr ca amino acid trong chui polypeptide. Mi hemoglobin bt
thng c th c t cho mt ch cng tn (nu c) ca a phng c tm thy.
t bin c biu hin bi s thay th v tr ca mt amino acid ny bng mt
amino acid khc.
4. S tng quan ng tuyn tnh gen-polypeptide
4.1. t bin tryptophan synthetase-s ng tuyn tnh gia gen v chui polypeptide
Nghin cu trn enzyme tryptophan synthetase xc tc cho phn ng tng hp
tryptophan ca E. coli ngi ta nhn thy c nhiu t bin xy ra trn cng mt gen m
ha cho tryptophan synthetase.
Thc hin ti t hp trong gen (nguyn tc l gen cc v tr cng xa nhau trn
nhim sc th cng d ti t hp), ngi ta nhn c cc dng bin d c tnh cht
khc nhau, v tnh c khong cch tng i gia nhng im khc nhau ca t bin
c xc nh. V tr bin d trn th nhim sc tng ng vi v tr ca amino acid
trn chui polypeptide. Nh vy, c th cho rng c s ng tuyn tnh gia gen v chui
polypeptide (Hnh 3.1).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 3.1. Tng quan ng tuyn tnh gia gen v enzyme tryptophan synthetase ca E.
coli thng qua cc v tr t bin v cc gc amino acid b thay i

Nhiu dng t bin ca tryptophan synthethase c to ra. Bng c ch ti t


hp, nhng khong cch tng i gia nhng im khc nhau ca t bin c xc
nh. Sn phm protein ca mi dng t bin c phn tch, v nhng thay i cc
amino acid khc cng c xc nh. Ngi ta tm thy mi tng quan hon ton
gia nhng khong cch ca cc t bin c tm thy trn gen vi khong cch ca
amino acid b thay i trong phn t protein.

4.2. t bin
4.2.1. Khi nim
Mt gen (DNA) c 4 loi base v mt phn t protein c 20 loi amino acid 1,
nhng gia chng c mi tng quan nh th no. u tin, ngi ta cho rng mt base
qui nh mt amino acid, nhng nhng tnh ton cho thy khng hp l. V ch c 4 base
trong DNA v 20 amino acid trong protein, cho nn mi codon phi cha t nht 3 base.
Hai base cng khng th lm thnh mt codon bi v ch c 42 = 16 cp hp l ca 4
base. Nhng 3 base th c th bi v s c 43 = 64 b ba hp l. V s lng b ba hp l
ln hn 20, cho nn s c trng hp mt vi codon ch nh cng mt amino acid. V
d: UCU, UCC, UCA, UCG, AGU v AGC u cng m ha cho serine.
T , ngi ta a ra khi nim m di truyn (tn hiu di truyn). M di truyn
cho php c th t trn DNA bit th t trn chui polypeptide. M di truyn khng
m h, c ngha vi mt trnh t chng hn ATA ta bit n ghi m cho mt amino acid
g, v cng thy rng c nhiu m di truyn xc nh cho mt amino acid (Bng 3.4).

4.2.2. t bin im

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


L t bin ch tc ng mt v tr, ni r hn l mt base. Khi thay i mt
base trn DNA s to ra s thay i mt amino acid (Hnh 3.2).
t bin d nhin xy ra trn DNA v c sao li trn mRNA trong phin m, ri
trn protein trong dch m.

Bng 3.4. M di truyn chung

Ch thch
Nhng n v m (codon) c c theo chiu 53.
STOP: codon kt thc (cn gi l v ngha).

t bin im c cc dng sau:

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- t bin sai ngha. Thay i mt amino acid trong protein, c th dn n mt
trong ba kt qu sau:
+ Khng hu qu no c, v amino acid khng nm trong v tr hot ng hoc
khng c vai tr trong cu trc enzyme.
+ C bin i nh chui polypeptide s to ra tnh mn cm yu vi nhit, lm
gim s n nh chui polypeptide.
+ Mt hn hot tnh enzyme nu ng ngay v tr hot ng ca enzyme .
- t bin v ngha. Thay i mt base. Nu l mt codon v ngha s lm
ngng ko di (tng hp) chui polypeptide v tr amino acid ny. Tc l nu codon
ny nm u s khng c chui polypeptide hot ng.
- t bin acridine hoc t bin dch khung. t bin ny do cht acridine mu
da cam to ra (hoc cn gi l t bin dch khung, frameshift, do thm vo hoc bt i
mt base) (Hnh 3.2 E v D). Nh vy, mt t bin trn khung c khi thm vo (C)
hoc mt i (A) thng s dn n xut hin mt codon stop lm ngng chui
polypeptide v enzyme s khng c hot tnh.

4.2.3. t bin km hm
n nay, ngi ta nhn thy mi sai lch trong vic tng hp protein nu c u
xy ra t DNA, cn qu trnh din ra t RNA n polypeptide lun lun ng. Nghin
cu mt vi kiu protein t bin ta thy:
- t bin sai ngha. Lm xut hin mt bt thng trong trnh t amino acid. Kt
qu protein mt hot tnh. Hot tnh ny c th c phc hi, hoc do mt t bin
ngc cho li protein cu trc ban u.
- t bin v ngha. Lm mt i mt phn chui polypeptide, phn cn li khng
c hot tnh, v hot tnh ny c th c li c nh t bin trong mt codon b t
bin.
Thng thng, nhng gen km hm t bin v ngha khng nm gn v tr ca
t bin y. l nhng gen lm bin i h thng dch m khi tng hp protein.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 3.2. Cc dng t bin im

A: trnh t cc codon v cc amino acid tng ng dng t nhin.


B: thay i mt base (C thnh A) lm thay i mt amino acid (Arg thnh Pro) gy nn t
bin sai ngha.
C: thay i mt base (C thnh G) sinh ra mt codon v ngha (UGA).
D: thm mt base (C) gy nn t bin acridine hoc t bin dch khung, c s di khung
c.
E: mt mt base (A), gy nn t bin acridine, chm dt c.

5. L thuyt trung tm ca sinh hc phn t


Tng hp protein trong t bo c cc c im sau:
- Cc phn t thng tin nh nucleic acid v protein c tng hp theo khun.
Tng hp theo khun va chnh xc va t tn enzyme. Tuy nhin, cn c vo hng lot
tnh cht ha hc cc protein khng th lm khun mu cho s tng hp ca chnh chng.
V vy, khun mu tng hp nn protein khng phi l protein.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Sinh tng hp protein tch ri v khng gian vi ch cha DNA. Nhiu nghin
cu cho thy tng hp protein c th xy ra khi khng c mt DNA. S kin ny th hin
r rng nht nhng t bo eukaryote. Trong nhng t bo ny, hu nh ton b DNA
tp trung nhim sc th trong nhn, cn tng hp protein ch yu din ra t bo cht.
To xanh n bo Acetabularia khi b ct mt phn cha nhn vn tng hp c protein
v sng vi thng nhng mt kh nng sinh sn. R rng, ni cha DNA mang thng tin
di truyn v ch sinh tng hp protein tch ri nhau v khng gian.
- DNA khng phi l khun mu trc tip tng hp protein, do phi c cht
trung gian chuyn thng tin t DNA ra t bo cht v lm khun tng hp protein.
Cht phi c c trong nhn v t bo cht vi s lng ph thuc vo mc tng
hp protein.
- Cht trung gian c xem chnh l RNA nh cc c im sau:
+ RNA c tng hp ngay trong nhn c cha DNA, sau n i vo t bo
cht cho tng hp protein.
+ Nhng t bo giu RNA tng hp protein nhiu hn.
+ V phng din ha hc RNA gn ging DNA: chui polyribo-nucleotide thng
cng cha 4 loi ribonucleotide A, G, C v uracil (U). N c th nhn c thng tin t
DNA qua bt cp b sung.
Ni chung, trong t bo khng th tm thy cht no khc ngoi RNA c th ng
vai tr trung gian cho tng hp protein. Mi quan h ny chnh l thng tin di truyn i t
DNA qua RNA ri n protein v c biu din hnh 3.3. Mi quan h ny cn c
gi l l thuyt trung tm (central dogma), c Crick a ra t 1956 n nay v cn
bn vn ng.
Vo nhng nm 1970, ngi ta pht hin qu trnh phin m ngc t RNA tng
hp nn DNA nh enzyme reverse transcriptase. n nay, vic sao chp (tng hp) RNA
trn khun mu RNA cng c chng minh nhiu loi virus. Ngoi ra, thng tin t
protein cng c th c truyn sang protein (prion ca bnh b in). Ring dng thng
tin t protein ngc v mRNA/DNA th cha c tm thy (Hnh 3.4).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 3.4. Nhng b sung mi vo l thuyt trung tm ca Crick


6. DNA v m di truyn
Chng ta bit c s lin quan ng tuyn tnh gia DNA v phn t protein, t
d dng d on rng trnh t c hiu ca cc amino acid trn phn t protein s
c m ha bng nhm cc nucleotide trn phn t DNA. C tt c 4 loi base, nu cc
base c nhm i tc 2 nucleotide m ha cho mt loi amino acid th tt c ch c 16 t
hp, khng cho 20 loi amino acid. Nh vy, n v m ha (codon) phi gm 3
nucleotide (xem phn 4.2).
Vn tip theo l xc nh chnh xc cc codon no m ha cho tng amino acid.
Nirenberg v Matthaei s dng enzyme tng hp nhn to RNA. Khi dng ch mt
loi nucleotide l U s nhn c RNA l poly(U), nu ch dng A s nhn c poly(A).
Nm 1961, Nirenberg v Matthaei dng poly(U) thay cho khun mu mRNA
tng hp protein trong h thng v bo (c amino acid, enzyme tng hp protein, nhng
khng c DNA...), sn phm thu c l chui polypeptide polyphenylalanine ch cha
mt loi amino acid l phenylalanine. iu chng t codon UUU m ha cho
phenylalanine. y l codon u tin c xc nh. Sau , h cng chng minh c
rng AAA m ha cho lysine, GGG cho glycine v CCC cho proline.
Nm 1964, Khorana tm ra phng php tng hp mRNA nhn to vi trnh t lp
li (nh AAG AAG AAG...) v nh n gii quyt xong cc vn cn cha r rng.
Bng m di truyn (Bng 3.4) cho thy trong 64 codon, c 3 codon UAA, UAG,
UGA khng m ha cho amino acid c gi l v ngha (non-sense), ng thi l codon
kt thc (termination) tc du chm cu, chm dt chui polypeptide.
M di truyn c tnh suy bin (degeneration) tc mt amino acid c nhiu codon
m ha, ch tr methionine v tryptophane ch c mt codon (tng ng l ATG v
TGG). Cc codon ng ngha tc m ha cho cng mt amino acid thng c hai base

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


u tin ging nhau, nhng khc nhau ci th ba. V d: CCU, CCC, CCA v CCG tt
c u m ha cho proline. Trn thc t, U v C lun lun tng ng nhau v tr th
ba, cn A v G tng ng nhau trong 14 trn 16 trng hp.
Tr mt s ngoi l, m di truyn c tnh ph bin (universal) tc ton b th gii
sinh vt c chung b m di truyn.

III. Cu trc v chc nng ca gen


Khi nghin cu cc quy lut di truyn Mendel v hc thuyt di truyn nhim sc
th, gen c quan nim nh mt im trn nhim sc th, va l n v chc nng xc
nh mt tnh trng, va l n v t bin, va l n v ti t hp. Cng vi s pht
trin ca di truyn hc, khi nim v gen c c th ha thm, cu trc v chc nng
ca gen c hiu chi tit hn.

1. Cu trc gen
Mt gen thng c xem gm c hai phn, phn mang m di truyn c phin
m sang phn t mRNA v phn DNA lm nhim v iu khin hot ng ca gen (Hnh
3.5). C hai phn u c cu trc c bn kh ging nhau mi sinh vt prokaryote v
eukaryote. Tuy nhin, gen eukaryote cn c cu trc c th lin quan n cc c ch
kim sot khc nhau i vi hot ng ca gen.
Cu trc mt gen in hnh ni chung u c promoter, v tr RNA polymerase
hot ng khi u phin m. i khi nm rt xa gen, c th thy cc enhancer (vng
tng cng) hoc silencer (vng c ch) c vai tr lin quan n qu trnh phin m.
di ca mt gen thay i ty theo s lng v di ca cc intron cha trong n.

Hnh 3.5. Cu trc chung ca mt gen

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Vng DNA mang m di truyn s c phin m sang phn t mRNA. Qu trnh
ny thc hin theo chiu 53 trn si mRNA ang c tng hp. Khng phi mi
phin m di truyn trn phn t mRNA u c dch m sang phn t protein. Hai u
5 v 3 ca phn t mRNA gm mt s nucleotide khng c dch m m li lin quan
n tnh bn vng ca phn t mRNA hoc tham gia kim sot qu trnh dch m. Hai
on ny gi l vng khng dch m 5 v 3 (untranslated region). Vng khng dch m
5 nm trc im khi u dch m (3 nucleotide AUG m ha cho methionine u tin
ca chui polypeptide) v vng khng dch m 3 nm sau im kt thc dch m (stop
codon c th l UAA, UGA v UAG). Do t bo prokaryote khng c cu trc nhn nn
qu trnh phin m (tng hp mRNA) v dch m (tng hp protein) xy ra ng thi.
Cn phn t mRNA ca eukaryote c phin m trong nhn, sau phi ct b intron
v gn cc exon li, chu bin i ti cc u 5 v 3 trc khi vn chuyn ra ngoi t
bo cht dng lm khun mu tng hp protein.
Hot ng ca mt gen c nh gi thng qua qu trnh phin m (tng hp
mRNA) v qu trnh dch m (tng hp protein). Hot ng ny c kim sot rt cht
ch bng cc c ch khc nhau mi giai on, nh bt u v kt thc phin m, qu
trnh bin i mRNA, quyt nh tnh bn vng v kim tra li thng tin di truyn trn
cc phn t ny... Do cu trc sp xp cc gen prokaryote khc vi gen eukaryote nn s
phi hp gia cc c ch iu khin mang tnh cht ring bit cho tng loi genome.
Cc gen prokaryote thng sp xp nm gn nhau v chu s iu khin chung ca
mt promoter, tc l chng c phin m sang cng mt phn t mRNA. Cu trc ny
c gi l operon. Nh vy, mt operon gm hai hay nhiu gen nm cnh nhau trn mt
nhim sc th. Thng thng, l cc gen cng tham gia vo mt con ng chuyn
ha, v d nh cc gen m ha cho cc enzyme cn thit cho qu trnh chuyn ha
glucose.
Do c chung promoter iu khin cho mi gen nm trong mt operon cho nn ch
c mt loi phn t mRNA c tng hp t mt operon (mang thng tin di truyn ca
tt c cc gen nm trong ). Ni cch khc, qu trnh phin m ca cc gen trong mt
operon xy ra ng thi v phn t mRNA c trng cho operon c gi l mRNApolycistron.
Tuy nhin, iu cn ghi nh l qu trnh dch m trn cc phn t mRNApolycistron xy ra hon ton c lp vi nhau. Mi on tng ng vi mt gen trn
phn t ny u c v tr bm ca ribosome, c m bt u v kt thc tng hp chui
polypeptide ring bit. Do , tc tng hp cc protein trn cc phn t mRNApolycistron hon ton khc nhau (Hnh 3.6).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 3.6. Cu trc operon trong genome vi khun. Mt operon l mt n v phin m n


bao gm mt chui cc gen cu trc (structural genes), mt promoter v mt operator.

2. S phn chia nh ca gen


Khi nim locus c a ra ch v tr ca gen trn nhim sc th, l v tr ca tt
c cc allele ca dy a allele. Bn thn hin tng a allele cho thy gen c cu to phc
tp, s bin i ca gen c th dn n nhiu trng thi allele khc nhau.

2.1. Hin tng allele gi


Theo quan nim c in gen l n v ti t hp. Nu c th mang hai allele ln a 1/a2 ca
mt dy a allele s to thnh hai loi giao t l a1 v a2, lai phn tch vi b m ng
hp t ln s ch cho kiu hnh t bin a1 v a2 m khng c dng ti t hp hoang di.
V d:

Tuy nhin, nhiu th nghim cho thy nu tng s c th th nghim ln 10.000 hoc
100.000, th c th pht hin c dng kiu hnh hoang di do ti t hp.
V d: Trng hp locus mt qu trm rui gim, c 18 allele. Khi tng s c th
nghin cu ln nhiu ln, ngi ta pht hin cc allele xp thnh 3 nhm A, B v C. Cc
allele ca cng mt nhm, khi lai ln nhau, khng cho kiu hnh ti t hp hoang di mt
bnh thng, m ch c kiu hnh mt qu trm. Nhng lai allele ca nhm ny vi allele
ca nhm khc s c xut hin kiu hnh hoang di do ti t hp. Hin tng ny c
gi l allele gi.
Hin tng allele gi cho thy gen phn chia nh v mt ti t hp, c th xy ra ti
t hp gia cc phn trong gen. Lc u, hin tng allele gi c coi l trng hp
ngoi l, nhng khi tng s c th nghin cu ln nhiu ln th r rng l hin tng

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


ph bin. N c tm thy nhiu i tng khc nhau nh nm men S. cerevisiae,
ng, b cu, chut, bacteriophage...

2.2. Locus rII ca bacteriophage T4


Nghin cu chi tit v cc t bin rII ca bacteriophage T4 lm sng t hn v
cu trc gen. Bacteriophage T4 dng hoang di r+ c kh nng xm nhim ng thi hai
chng E. coli B v K, trong khi cc t bin rII ch xm nhim chng B m khng xm
nhim chng K (Hnh 3.7).

Hnh 3.7. Kiu hnh ca cc t bin rII ca phage T4

Benzer (1955) thu c vi nghn t bin rII c ngun gc c lp vi nhau.


ng cho lai cc t bin ny vi nhau v cn c vo s xut hin cc dng ti t hp
hoang di r+ m lp bn cc im t bin (mutation sites).
Trc th nghim ca ng, rII c coi l mt locus. Tuy nhin, th nghim ca ng
cho thy cc t bin xp thnh hai nhm rIIA v rIIB. Lai cc t bin rIIA rIIB s
c r+, nhng lai rIIA rIIA v rIIB rIIB th kiu hnh t bin l r.
Cho n nay, chng ta nh ngha mt gen l nh da trn kiu hnh t bin v v
tr trn bn ca n. Bacteriophage l mt m hnh di truyn n gin (genome ca E.
coli di khong 4.600.000 bp, trong khi bacteriophage T 4 l 165.000 bp v bacteriophage
khong 46.500 bp), chng c th sinh sn mt s lng ln rt nhanh (1010 hoc hn
th) v d dng phn tch. Cc th nghim thc hin vi t bin rII ca T4 c thit lp
da trn c s sau:
- Cc gen c mt phm vi v ranh gii hn ch.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Cc gen c th chia c, c th c s ti t hp gia hai allele trong mt gen
n.
- Hot ng ca gen c th c phn tch bi s phn tch b sung.
Kt qu th nghim cho thy, gen c th phn chia nh v mt t bin. Cc on
rIIA v rIIB c gi l cistron, n v chc nng nh nht m bo kh nng xm
nhim chng K. Thut ng cistron thc cht l gen, ngy nay n ch c tnh cht lch s,
t c s dng. Theo quan nim hin nay, rIIA v rIIB l hai locus. Hai khi nim mi
c a ra l muton-n v t bin v recon-n v ti t hp.
Benzer tm thy 2.000 im t bin trn on gen c nghin cu, chng phn
b khng u nhau, c nhng im tp trung nhiu t bin hn. Chiu di gen khong
900 nucleotide. n v t bin muton y tng ng vi 900/2.000. S t bin ghi
nhn c th thp hn so vi thc t nn muton c th tng ng vi mt cp nucleotide.
Ging nh vy recon c th tng ng vi mt cp nucleotide.
Tm li, gen l n v chc nng, c th chia nh bi cc n v t bin ti t hp.

3. Th nghim chc nng allele


Mun nghin cu cu trc bn trong mt gen, phi tm hiu nhiu allele ca gen .
Nhiu t bin c kiu hnh ging nhau nhng khng allele vi nhau. Th nghim chc
nng allele c s dng xc nh xem hai t bin c allele vi nhau khng. y
chnh l th nghim m Benzer dng lp bn locus rII.
Th nghim ny cn c gi l th nghim b sung (complementary test) v n
cho bit sai hng chc nng hai t bin c b sung tc b tr cho nhau c khng.
Phng php th ny cng c gi l th nghim u-lch (cis-trans test). S d
nh vy l v php th nghim ny so snh hiu qu kiu hnh ca cc gen t bin hai
v tr khc nhau trn nhim sc th tng ng. v tr lch (trans) cc t bin nm trn
hai nhim sc th, cn v tr u (cis) cc t bin nm trn cng mt nhim sc th.
Trng hp sai hng hai gen khc nhau nn c th b sung c, cn trng hp sai
hng cng mt gen khng b p c s dn n kiu hnh t bin.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 3.8. Th nghim chc nng allele. I: c kiu hnh t bin do sai hng cng mt gen nn
khng b p c. II: c kiu hnh hoang di do sai hng khc gen nn b tr c cho nhau.

4. Gen l n v chc nng nh nht


Th nghim chc nng allele c th c thc hin d dng trn cc i tng vi
sinh vt vi cc t bin ha sinh, thng l cc t bin khuyt dng (auxotroph
mutant: mt kh nng tng hp mt cht no ). V d: nm mc Neurospora crassa
c nhiu t bin mt kh nng tng hp adenine (Ade-). Cc t bin ny d pht hin v
c khun lc mu . C hai dng t bin Adex v Adey, nu d hp t Adex/Adey c kiu
hnh t bin tc l cho khun lc mu , th Adex v Adey l hai allele ca mt gen. Th
nghim chc nng allele cho thy cc t bin Ade N. crassa to thnh 9 nhm. iu
chng t c 9 gen tng hp adenine loi nm ny: ade1, ade2, ade3... trong ade3
c hai locus nm k st nhau l ade3A v ade3B (Hnh 3.9).
Qua nghin cu cc gen sn xut adenine ngi ta nhn thy qu trnh tng hp
adenine c lin quan n 9 nhm t bin ca gen ny hoc gen kia, v u cng c mt
kt qu l mt kh nng tng hp adenine. Nh vy, khi nim gen khng ch kim tra di
truyn c chu trnh tng hp adenine, m gen l n v chc nng nh nht, kim tra mt
giai on c bn no ca chu trnh. Nu bin i di truyn lm sai hng chc nng
s dn n xut hin t bin mt kh nng tng hp adenine.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 3.9. V tr cc gen ade trn cc nhim sc th ca nm mc Neurospora crassa

Ti liu tham kho/c thm


1. H Hunh Thy Dng. 1998. Sinh hc phn t. NXB Gio dc, H Ni.
2. Phm Thnh H. 2003. Di truyn hc. NXB Gio dc, H Ni.
3. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002. Molecular
Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
4. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
5. Pierce BA. 2003. Genetics: A Conceptual Approach. W.H. Freeman & Co. New York,
USA.
6. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW and Weiner AM. 2004. Molecular Biology of
the Gene. The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc. California, USA.

Hai mi amino acid c tm thy trong cc phn t protein l: Alanine (Ala), Arginine (Arg),
Asparagine (Asn), Aspartic acid (Asp), Cysteine (Cys), Glutamic acid (Glu), Glutamine (Gln),
Glycine (Gly), Histidine (His), Isoleucine (Ile), Leucine (Leu), Lysine (Lys), Methionine (Met),
Phenylalanine (Phe), Proline (Pro), Serine (Ser), Threonine (Thr), Tryptophan (Trp), Tyrosine
(Tyr) v Valine (Val).

Chng 4

Ti bn DNA
I. Chng minh ti bn DNA theo c ch bn bo th
1. C ch ti bn bn bo th
1.1. C ch ti bn prokaryote

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


c im c bn ca s ti bn l ti bn theo phng thc bn bo th
(semiconservative replication). Ti bn bn bo th ngha l trong hai chui ca tt c cc
phn t DNA bao gi cng c:
- Mt chui ca DNA c (t mt trong hai chui ca DNA m).
- Mt chui ca DNA mi (mi c tng hp).
Mi mt ln ti bn u c s tch ri ca hai chui ca DNA m, ng thi mi
chui m tin hnh sao chp cho mt chui con, chui ny sau li kt hp vi chui
m.
V tr m xon kp v tng hp DNA mi cng mt lc trn DNA gi l chc ba ti
bn (replication fork) do cu trc ca vng ti bn c hnh ch Y. S tng hp DNA mi
gn lin vi vic m xon DNA c.

1.2. C ch ti bn eukaryote
S ti bn t bo eukaryote phc tp hn so vi t bo prokaryote nhng c ch
ca s ti bn eukaryote cng tng t nh prokaryote v tin hnh theo cc nguyn
tc:
- Hai hng.
- B sung, i song song, theo chiu 5 3.
- Khng lin tc mt trong hai chui.
- Cn nhng RNA primer.
Tuy nhin, c mt s im khc nh sau:
- Trong khi prokaryote ch c mt im khi u, th s ti bn eukaryote bt
u cng mt lc nhiu im khi u. iu ny l cn thit do DNA ca eukaryote c
chiu di rt ln.
- Vn tc pht trin ca chc ba ti bn eukaryote (khong 50 nucleotide/s) ch
bng 1/10 so vi E. coli.

2. Th nghim ca Meselson v Stahl


Nhng th nghim ca Meselson v Stahl (1957) chng minh l thuyt ti bn
DNA theo kiu bn bo th (Hnh 4.1). Cc tc gi trn nui cy E. coli trong nhiu
th h trong mt mi trng cha 15NH4Cl lm ngun cung cp nitrogen duy nht. Bng
cch ny, DNA c tng hp c 15N (15N l mt cht phng x nng hn cht phng x
thng thng 14N). mt thi im nht nh (thi im 0), cc tc gi ny chuyn
nui cy vo mt mi trng cha 14NH4Cl. Tip n, sau tng thi gian u n, h
phn tch DNA chit xut t vi khun bng phng php ly tm theo gradient CsCl.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 4.1. Minh ha s ti bn bn bo th. S trnh by s hp thnh cc si i DNA sau


0, 1, v 2 vng sao chp. H: chui nng (15N), L: chui nh (14N).

Kt qu thc nghim cho thy:


- thi im 0: ch c mt phn t tng ng vi DNA nng 15N.
- Sau mt th h trong mi trng cha 14N: nhng phn t DNA gm mt chui
nng 15N (chui m) v mt chui nh 14N (mi c tng hp).
- Sau hai th h trong mi trng cha 14N: c hai phn t lai (gm mt chui nng
v mt chui nh) v hai phn t u gm nhng chui nh khng c chui nng.

II. M hnh ti bn DNA-chc ba ti bn


1. M hnh ti bn
M hnh ti bn c nghin cu trn th nhim sc ca vi khun E. coli, DNA c
dng mch vng si i (Hnh 4.2). t ti bn DNA phi tho ra n gin mt v tr
nht nh v ni xut hin chc ba ti bn (Hnh 4.3).
Th nghim ca Cairns. S dng nucleotide c nh du bng ng v phng
x trong mi trng ang phn chia, ta s bit c tin trnh ti bn do ht bc xut hin
di knh hin vi in t.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 4.2. DNA dng mch vng si i. Chiu di thc t 1,6 mm (4,7106 bp).

2. Chc ba ti bn
Hnh 4.4 m t cu trc ca chc ba ti bn. Nh vo phng php phng x nh t
ghi, ngi ta nhn thy s ti bn thc hin theo hai hng (bidirectional synthesis).
ng thi cng chng minh c vi khun E. coli (prokaryote) c duy nht mt im
gc ti bn, l im m hai chui xon kp ca DNA m c tch ra, tng ng vi
hai chc ba ti bn pht trin ngc chiu nhau. Chui DNA sau khi tch ra c dng
lm khun mu cho s tng hp DNA mi (Hnh 4.5).

Hnh 4.3. S ti bn ca phn t DNA si i mch vng ca E. coli. A: s chuyn ng


khng cun li ca cc nhnh trong qu o ti bn, khng c cc v tr quay t do, gy ra s
cun li qu cht ca phn khng c ti bn. B: c ch si n b t (nick) pha trc ca
chc ba ti bn cho php s quay xy ra.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 4.4. S cu trc ca cc chc ba ti bn. (a): Chc ba n trnh by si ch (leading


strand) c tng hp lin tc v si th (lagging strand) c tng hp gin on. (b): Chc ba
i, ph bin trong hu ht mi s ti bn DNA ca genome. (c): Cc hng hnh hc ca s ti
bn DNA, mi tn ngn ch s chuyn ng dch m ca chc ba, mi tn di v cong ch s quay
vng DNA cn thit quanh cc chc ba.

Hnh 4.5. Hnh nh di knh hin vi in t. Phn t DNA mch vng nh ca E. coli c
chiu di thc t 0,01 mm (3.000 bp) ti bn bng kiu . Cc on DNA b m v con c
trnh by trong hnh v.

Hnh 4.6 so snh s khc nhau gia ti bn DNA khng nh hng v ti bn theo
hai hng. Trong ti bn khng nh hng, ch c mt chc ba ti bn. Trong khi ti bn
theo hai hng yu cu hai chc ba ti bn. Mi tn cong ch hng chuyn ng ca cc
chc ba. Hu ht DNA ti bn theo hai hng.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 4.6. Ti bn DNA khng nh hng v theo hai hng

Hnh 4.7 v 4.8 m t phng thc hp nht cc vng ti bn DNA rui gim (D.
melanogaster). Qu trnh ti bn din ra ng thi trn hng chc ngn v tr khc nhau
ca phn t DNA v to thnh cc vng ti bn, cc vng ti bn sau s m rng theo
hai hng cui cng hp nht vi nhau to thnh hai phn t DNA.

Hnh 4.7. Hnh nh di knh hin vi in t ca mt on nucleotide rui gim. Phn t


DNA si i di 30 kb cho thy c 7 vng ti bn.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Hnh 4.8. Phng thc hp nht cc vng ti bn DNA ca rui gim. Hai gc ti bn c
trnh by trn hnh v, cc mi tn nh ch hng chuyn ng ca cc chc ba ti bn.

3. Ti bn DNA theo vng trn quay


Trng hp bacteriophage (thc khun th ) c vt cht di truyn l mt phn t
DNA mch thng si i, khi ta chuyn chng vo vi khun th cc u dnh kt DNA
(cos) ca n gn li theo dng vng trn. S dnh kt li ny l do hot ng ca enzyme
DNA ligase gip to li dng xon. Khi , s ti bn DNA tin hnh theo c ch vng
trn quay (Hnh 4.9).

Hnh 4.9. Ti bn vng trn quay bacteriophae . DNA c tng hp mi c mu nht. Si


thay th c ti bn trong cc on ngn.

III. Bn cht xon ca DNA-Cc giai on ca s ti bn


Hnh 4.10 m t ton b qu trnh ti bn DNA. Qu trnh ny tri qua ba giai on
chnh sau:
1. M xon
Trc tin ta thy qu trnh m xon ca hai si DNA cn thit phi c mt
enzyme rt quan trng l helicase (cn gi l enzyme m xon).
Chng hn, trn phn t E. coli ch c mt gc ti bn (k hiu l ori C) di 245 bp.
C t nht 8 enzyme hoc protein tham gia vo giai on khi u ca s ti bn. Nhng
enzyme-protein ny m xon DNA gc ori C v thit lp mt phc hp tin mi
(prepriming complex) chun b cho nhng phn ng ca giai on sau.
Mt phc hp khong 20 protein Dna A c kt hp vi mt vng ca ori C bt
u cho qu trnh m xon v khi u s ti bn. Phn ng ny cn ATP v mt protein
ging nh histone ca vi khun (HU). Tip , protein Dna C gip protein Dna B gn
vo vng ori C, Dna B chnh l helicase s m xon DNA theo hai hng to ra hai

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


chc ba ti bn. Cc phn t protein lin kt si n (single stranded binding protein,
protein SSB) gn vo chui n DNA n nh chui ny. Enzyme gyrase (DNA
topoisomerase II) m xon to siu xon tri (). Enzyme primase (protein Dna G) s
xc tc tng hp RNA primer gn vo khun mu DNA.

2. Ko di-Tng hp chui Okazaki


Giai on ko di bao gm s tng hp cng mt lc hai chui DNA. Mt chui
c ti bn cng hng pht trin ca chc ba s lin tc (si ch), cn chui kia s
khng lin tc bao gm cc on Okazaki (si th). Cc nucleotide gn vo u 3 t do,
v ko di chui ra nh enzyme DNA polymerase III theo chiu 53. Trong giai on
ny, nhiu enzyme tham gia vo s tng hp hai chui DNA ti chc ti bn. DNA
helicase tip tc tch hai chui DNA m, DNA gyrase m xon, protein SSB n nh
nhng chui DNA n c tch ra, DNA ligase gn cc on Okazaki trn si th.
Sinh tng hp DNA trong t bo cng mt lc din ra trn rt nhiu v tr (20.00060.000) sut chiu di khng l ca DNA khun mu. cc v tr , enzyme helicase
gip DNA chuyn t dng siu xon sang dng dn (hai si DNA tch ra) vi tc 10
m/gi. Vi tc ny, helicase c th chy sut chiu di chui DNA trong mt t
bo cy u nga (DNA di tng cng khong 9 m) phi mt hn mt th k. Trong thc
t, cng vic ny ch mt khong 15-40 gi.
Chui DNA xon kp nh vy c tch i cc v tr s xy ra sinh tng hp,
hnh thnh cc chc ba. chc ba, c hai chui DNA mch n u c s dng lm

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


khun mu cng mt lc. Trn mt chui, sinh tng hp s din ra theo chiu t 53
cng chiu vi chiu pht trin ca chc ti bn. Trn si cn li, sinh tng hp vn din
ra theo chiu 53 nhng ngc chiu vi chiu pht trin ca chc ti bn, v ch thc
hin c tng on ngn 1.000 nucleotide (on Okazaki). Trong khi di chuyn tng
qung, enzyme primase s tng hp nhng on RNA primer ngn (111 nucleotide)
t DNA c tip ni nh DNA polymerase III. Khi on Okazaki mi c hon
chnh, RNA primer c tch ra nh DNA polymerase I (hot tnh exonulease 53) v
c thay th bi DNA cng nh tc dng ca cng enzyme. Cc khe h cn li gia cc
on Okazaki c DNA ligase gn v DNA tr li dng chui xon kp: mt phn t
DNA mi c hnh thnh (Hnh 4.11).

3. Kt thc
Cui cng, hai chc ba ti bn gp nhau pha i din ca nhim sc th vng ca
E. coli. Ngi ta bit rt t v nhng phn ng ca giai on ny. C th hot ng ca
mt loi DNA topoisomerase l cn thit tch hai phn t DNA vng c tng
hp. Qu trnh phn i hai phn t DNA trong t bo con khi phn chia t bo cng
cha c bit r.

IV. Khi nim mi


Ti bn DNA ch xy ra khi c s khi ng mi. Thng mi (primer) l on
RNA ngn gn trc u DNA.
Quan st chc ba ti bn ta thy DNA polymerase gn nhm phosphate vo u 3OH t do. Tuy nhin, lc u cha c u 3-OH t do, do ngay im gc ti bn
enzyme RNA polymerase (enzyme primase) s hot ng to nn mt on mi ngn
c u 3-OH t do, nh DNA polymerase mi bt u hot ng ti bn.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 4.11. Hai si DNA mi c tng hp theo hai kiu khc nhau

Nghin cu ti bn bacteriophage M13 (DNA mt si vng). Gi DNA + (M13)


l si (+). T si (+) to ra dng ti bn (), si () ny s dng lm khun to ra si (+)
khc.
DNA polymerase s khng hot ng, nu khng c mi ghp i vo si (+) u
tin. Enzyme RNA polymerase s tng hp on mi bng cch b sung mt s
nucleotide vo v tr khi u ti bn, to nn u 3-OH t do. RNA polymerase bao
gm cc n v 2, , v . Cht khng sinh rifampicin c tc dng c ch n v ,
khi RNA polymerase s b c ch v M13 khng c hin tng ti bn. Nh vy,
chnh RNA polymerase gi vai tr khi ng sau DNA polymerase mi bt u
hot ng ti bn c. V vy, u tin phi c mt on mi gn vi DNA bng lin
kt cng ha tr, v on mi ny do RNA polymerase tng hp nn.
Tip tc, on mi RNA s b loi ra bi DNA polymerase (khc vi DNA
polymerase ti bn trn). DNA polymerase ny bt u gn cc nucleotide vo u 3OH t do, v sau cng enzyme DNA ligase ni cc on ti bn ny li (Hnh 4.12).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 4.12. Tng hp cc on Okazaki. Qu trnh ny i hi s gn mi, ko di, loi b


RNA, lm y cc khong trng v hn cc im t. Primase tng hp on mi RNA, DNA
polymerase III ko di on mi RNA thnh on Okazaki si th, DNA polymerase I s dng
dch m im t thay th on mi RNA bng DNA, v cui cng DNA ligase hn im t.

Nh vy, vic ti bn DNA cn cc enzyme sau:


- Helicase: m xon tch si DNA ang xon.
- SSB: gn trn DNA mt si si lun lun tnh trng m.
- RNA polymerase (primase): tc ng hnh thnh on mi RNA.
- DNA polymerase I: loi b on mi RNA.
- DNA polymerase III (khc vi loi trn) tc ng tng hp DNA bng cch ko
di on mi RNA.
- DNA ligase: gn cc on Okazaki tng hp vi nhau.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


T cc nghin cu v ti bn DNA ca bacteriophage M13, ngi ta a ra s
gi thuyt v s bin i DNA mt si ca M13 thnh dng sao chp ti bn (RF).
V quan st trn chc ba ti bn ang pht trin, ta c th theo di c s ti bn
lin tc v khng lin tc ca cc on DNA mi b sung cho si DNA khun mu.

V. Enzyme ti bn
1. DNA polymerase
y l enzyme ch yu ca s ti bn, chu trch nhim tng hp hai chui DNA
chc ti bn. C ba loi DNA polymerase khc nhau, c k hiu l I, II v II. C ch
v vai tr ca cc enzyme DNA polymerase cng rt khc nhau.

1.1. DNA polymerase I


Do Kornberg pht hin nm 1955. DNA polymerase I ca E. coli mang chui
polypeptide c khi lng phn t l 109.000 Da vi ba hot tnh ring bit. Nhim v
chnh ca DNA polymerase I l xc tc cho qu trnh lp rp cc dNTP tng ci mt vo
u 3 t do ca on mi ang gn trn DNA khun mu. Kt qu l si DNA mi s
di dn v pha u 3 (Hnh 4.13).

Hnh 4.13. Cc thnh phn cn thit cho sinh tng hp DNA

DNA polymerase I ca E. coli cn c hot tnh exonuclease (hot tnh ct cc chui


nucleotide cc u t do ca DNA) 35 xc tc cho s thoi ha bc thang t u 3

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


ca c DNA si i v si n khi khng c dNTPs. Trong trng hp c dNTPs, hot
tnh exonuclease trn si i s b c ch bi hot tnh polymerase. Trong qu trnh tng
hp DNA, hot tnh exonuclease thc hin chc nng c sa bng cch ct b nhng
nucleotide lp rp sai.
Ngoi ra, enzyme ny cn c hot tnh exonulease 53 xc tc cho s chuyn
ch ca cc nucleotide t u 5 ca im t v b sung tc thi cc nucleotide t u
3 to ra chuyn ng ca im t dc theo DNA.

1.2. DNA polymerase II v DNA polymerase III


Khi u, enzyme DNA polymerase I c xem nh gi vai tr ch yu trc tip
trong ti bn DNA. Nhng sau , ngi ta quan st thy E. coli t bin khng c
DNA polymerase I m vn c s ti bn, v pht hin rng chnh DNA polymerase III
gi vai tr ti bn DNA. Nghin cu tnh cht v so snh ba loi enzyme trn ngi ta
nhn thy DNA polymerase III mi l enzyme thc s iu khin tng hp DNA. Trong
khi DNA polymerase I ch c vai tr loi b RNA mi nh ct u 53 v thay vo
ch RNA mi bng DNA khc, cn DNA polymerase II cha r tc dng, c l n tham
gia vo qu trnh sa cha (thay mt on DNA hng bng mt on DNA bnh thng)
hoc thay th DNA polymerase I khi c kh khn trong tng hp DNA.
V tc lm vic, cc DNA polymerase rt khc nhau. Trong mt giy, DNA
polymerase I gn c 10 dNTP trong khi DNA polymerase II ch gn c 0,5 dNTP v
DNA polymerase III gn ti 150 dNTP.

2. Cc topoisomer v DNA topoisomerase


2.1. Topoisomer
Gi s c hai phn t DNA mch vng c cng trnh t nucleotide. Nhng hai phn
t ny c th c s vng (linking number-Lk) khc nhau trong phn t. S vng y
c nh ngha l s ln ca mt chui DNA qun xung quanh mt chui khc. Nhng
trng hp ny c gi l topoisomer. Topoisomer c cc dng sau:

2.1.1. Dng lng lo (relaxed DNA)


dng ny sc cng ca xon kp l ti thiu. l dng cu trc n nh nht
ca phn t.

2.1.2. Dng siu xon (supercoiled DNA)

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Trc ca xon kp c th cun xung quanh mnh to thnh mt siu xon. C hai
dng siu xon sau:
- Siu xon dng (+). S vng tng, xon kp xon cng chiu (xon phi) to
thnh dng siu xon dng (positive supercoil).
- Siu xon m (). S vng gim, xon kp xon theo chiu ngc li (chiu tri)
to thnh dng siu xon m (negative supercoil),
Phn ln nhng phn t DNA trong t nhin dng siu xon m.

2.2. DNA topoisomerase


Enzyme DNA topoisomerase (l mt enzyme nuclease thun nghch) c tc dng
thay i s Lk ca DNA. Cc DNA topoisomerase c tc dng thm vo hoc loi bt
nhng siu xon trong phn t DNA xon kp. C hai loi DNA topoisomerase sau:

2.2.1. DNA topoisomerase I


DNA topoisomerase I tn ti c prokaryote ln eukaryote v c tc dng sau:
- Ct mt chui DNA v tho mt vng xon sau v tr ct.
- Ni li chui DNA b ct bi lin kt phosphodiester mi. DNA sau khi c
ti to li c cu trc lng lo hn (Hnh 4.14).

Hnh 4.14. C ch hot ng ca topoisomerase I. Enzyme ct mt si n ca DNA si i,


chuyn si nguyn vn qua ch t gy, sau hn ch t gy li. Qu trnh ny tng s Lk ln
1.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


2.2.2. DNA topoisomerase II
prokaryote, DNA topoisomerase II c tn l DNA gyrase. DNA topoisomerase II
c tc dng ct tm thi hai chui ca DNA, c tc dng sp xp li siu xon, to ra siu
xon tri () ca chui DNA xon kp (Hnh 4.15). Phn ng ny cn 1 ATP.
eukaryote, DNA topoisomerase II cng c tm thy nhng t c nghin cu.

3. Helicase v protein SSB


3.1. Helicase
Enzyme helicase (cn c tn l enzyme deroulase) c nhim v gip chui DNA t
dng siu xon sang dng dn thnh hai si n bng cch ct cc lin kt hydrogen gia
nhng base b sung. Dng cu trc ny cn thit cho cc on trn chui DNA m
c nhu cu sinh tng hp. Phn ng ny cn s c mt ca ATP (Hnh 4.16).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Hnh 4.15. Hot ng ca topoisomerase II chc ba sao chp

3.2. Protein SSB


Cc protein SSB lin kt phi hp vi DNA si n nhng khng lin kt vi DNA
si i. Chng c xem nh l cc cht phn ng trong to dng phn t xut pht t
ch chng c kh nng ph v s n nh ca cc cu trc th cp bn trong si
nucleotide; tng nhanh s ti ca cc polynucleotide b tr v tng hot tnh ca cc
DNA polymerase bng cch loi b cc cu trc th cp bn trong si l nhng yu t
ngn cn s tin trin ca cc enzyme ny (Hnh 4.17). Nh tnh cht ny, cc protein
SSB tr thnh cc cht phn ng hu ch trong xc nh trnh t DNA.

Hnh 4.16. Hot ng ca enzyme helicase. DNA helicase tch ri hai si ca chui xon kp.
Khi ATP c b sung vo DNA helicase c lin kt vi si n, th helicase di chuyn vi
mt phn cc xc nh trn DNA si n. phn cc ngha l DNA helicase c lin kt
vi khun mu si th trn chc ba ti bn.

4. DNA ligase
C nhim v ni hai u 3-OH v 5-PO4 ca hai on DNA ri thnh mt on
lin tc. Mt mi hn nh vy cn mt nng lng l 2ATP (i vi eukaryote) hoc
NAD+ (i vi vi khun).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 4.17. Lin kt ca protein SSB ln DNA si n. Mt lng gii hn ca SSB lin kt
vi 4 trong 9 phn t DNA si n. Khi b sung thm protein SSB, n s lin kt vi cc protein
SSB lin kt t trc. Ch sau khi protein SSB bao bc hon ton cc phn t DNA si n
ban u, th n mi tip tc lin kt vi cc phn t DNA si n khc.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Hnh 4.18. DNA ligase hn cc im t gia cc nucleotide gn nhau

c im ca DNA ligase l khng lm vic vi cc si DNA n (single strand)


m ch hn ni cc on DNA dng chui xon kp. Khi ni DNA, c th gp 2 trng
hp: u so le-u dnh (protruding ends-cohesive ends) hoc u bng (blunt ends).
Trng hp u so le, cc nucleotide nm trn phn so le ca hai on DNA phi tng
ng th DNA polymerase mi hot ng c.

Ti liu tham kho/c thm


1. Phm Thnh H. 2003. Di truyn hc. NXB Gio dc, H Ni.
2. L c Trnh. 2001. Sinh hc phn t ca t bo. NXB Khoa hc v K thut, H Ni.
3. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002. Molecular
Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
4. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology: Concepts and Experiments. 3 rd ed. John
Wiley & Sons, Inc. New York, USA.
5. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.

6. Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP,


Zipursky SL and Darnell J. 2004. Molecular Cell Biology. 5th ed. Freeman and
Company, New York, USA.
7. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW and Weiner AM. 2004. Molecular
Biology of the Gene. The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc. California,
USA.
8. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company, New
York, USA.

Chng 5

Phin m
Phin m l qu trnh tng hp RNA t khun mu DNA. Qu trnh ny v phng
din ha hc v enzyme rt ging vi qu trnh ti bn DNA. C hai u lin quan n
cc enzyme tng hp mt chui nucleic acid mi b sung vi khun mu DNA. Tt
nhin, hai qu trnh ny c nhng khc bit quan trng, m ng ch nht l chui mi
trong qu trnh phin m c to thnh t cc ribonucleotide thay v cc
deoxyribonucleotide. Cc nguyn tc c bn ca qu trnh phin m c thit lp da
vo nghin cu trn prokaryote (E. coli) nhng dng nh cc nguyn tc ny cng c
tnh ph bin cho c eukaryote. Tuy nhin, do s khc bit v cu trc genome v h

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


thng enzyme nn s phin m prokaryote v eukaryote cng c nhng c trng nht
nh.
I. Cc c im c bn ca qu trnh phin m
1. S phin m to ra RNA b sung vi mt si DNA
Cc ribonucleotide ni tip ca RNA c xc nh da trn nguyn tc b sung
vi cc nucleotide trn DNA khun mu. Khi s bt cp chnh xc xy ra, ribonucleotide
tip theo c lin kt ng ha tr vi chui RNA ang hnh thnh nh phn ng c
enzyme xc tc. Nh vy, sn phm phin m c ko di tng ribonucleotide mt v
b sung chnh xc vi si DNA c dng lm khun mu.
Qu trnh phin m d c tnh chnh xc cao nhng vn km hn nhiu so vi qu
trnh ti bn DNA (t l mc li l 1/10.000 nucleotide so vi 1/10.000.000 trong ti
bn). l do s thiu mt c ch sa sai hu hiu, mc d trong qu trnh tng hp
RNA cng c hai dng sa sai tn ti. Tuy nhin, v cc RNA c phin m khng bao
gi c sao chp li nn cc sai st xy ra khng nh hng n vic truyn t thng
tin cho th h sau.
2. S phin m l mt phn ng enzyme
Nhng enzyme chu trch nhim cho qu trnh phin m c t bo prokaryote v
eukaryote u c gi l RNA polymerase ph thuc DNA (DNA-dependent RNA
polymerase), gi tt l RNA polymerase.
RNA polymerase xc tc hnh thnh cc cu ni phospho-diester ni cc
ribonucleotide thnh mt chui thng. Enzyme dch chuyn tng bc dc theo DNA
khun mu v ko di chui RNA theo hng t 53, ngha l cc ribonucleotide
c thm vo u 3 ca chui RNA ang hnh thnh. Cc c cht c s dng
tng hp RNA l ATP, GTP, CTP v UTP. Cng ging nh trong s ti bn DNA, nng
lng cho phn ng c cung cp t s thy phn cc cu ni giu nng lng ca cc
c cht ni trn.
3. S phin m ch sao chp chn lc mt s phn ca genome v to ra nhiu bn sao
S la chn vng no phin m khng phi xy ra ngu nhin. Mi vng phin
m in hnh bao gm mt hoc nhiu gen, c nhng trnh t DNA c hiu hng dn
khi u v kt thc phin m.
i vi mt vng c chn phin m, c th c mt n hng trm thm ch c
nghn bn sao RNA c to ra. S tng hp phn t RNA sau c bt u trc khi
phn t RNA trc hon thnh. T mt gen n c, trong vng mt gi c th tng hp
c hn mt nghn phn t RNA (i vi eukaryote).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


S la chn vng no phin m v mc phin m u c iu ha. V vy,
trong nhng t bo khc nhau hoc trong cng mt t bo nhng nhng thi im khc
nhau s c nhng nhm gen khc nhau c phin m.
4. Ch mt trong hai si n ca phn t DNA c dng lm khun mu
Vic gn ca RNA polymerase vo promoter ca gen s quyt nh vic la chn
si no trong hai si n ca DNA lm khun mu. Promoter, ngoi vic mang v tr gn
RNA polymerase cn cha ng thng tin xc nh si no trong hai si n ca DNA
c phin m v xc nh v tr bt u phin m.
5. S phin m c khi pht khng cn mi
RNA polymerase c th khi u s tng hp RNA trn khun mu DNA m
khng cn mi nh DNA polymerase. iu ny i hi ribonucleotide u tin c
mang n v tr bt u phin m phi c gi n nh trn DNA khun mu trong khi
ribonucleotide th hai ang c a n xy ra phn ng trng hp.
II. Cc giai on ca qu trnh phin m
RNA polymerase tin hnh qu trnh phin m mt gen thng qua nhiu bc v
c chia thnh ba giai on: khi u, ko di, v kt thc.
1. Giai on khi u
u tin, RNA polymerase gn vi promoter ca gen (cng vi cc yu t khi
u) to thnh phc hp promoter-polymerase. Mt khi c hnh thnh, phc hp
ny s c s thay i cu trc cn thit cho vic tin hnh giai on khi u.
Giai on khi u ny bao gm ba bc nh sau:
1.1. Phc hp ng (closed complex)
Khi RNA polymerase va mi gn vi promoter th phc hp to thnh trng thi
ng. trng thi ny, DNA vn l chui kp v enzyme gn vo mt pha ca vng
xon.
1.2. Phc hp m (open complex)
Lc ny DNA xung quanh im bt u phin m c m xon v lin kt gia
cc cp base b sung b ph v. Hai si DNA vi di khong 14 bp xung quanh v tr
bt u phin m tch ri nhau ra v to nn vng phin m. Vic m DNA gii phng
si khun mu. Hai nucleotide u tin c mang n v tr bt u c hot ha,
chng xp hng trn khun mu v c ni vi nhau. RNA polymerase bt u chuyn

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


dch dc theo si khun mu, m xon pha trc v tr trng hp v ti gn hai si DNA
pha sau. Bng cch ny, cc ribonucleotide tip theo c gn vo chui RNA ang pht
trin. on RNA ban u vi s lng ribonucleotide t hn 10 s b loi b v enzyme
bt u tng hp li.
1.3. Phc hp tam nguyn bn (stable ternary complex)
Mt khi enzyme i c khong hn 10 bp, n c xem l thot khi promoter.
Lc ny mt phc hp gm ba thnh phn l enzyme, DNA v RNA c hnh thnh v
qu trnh phin m chuyn sang giai on ko di.
2. Giai on ko di
Mt khi RNA polymerase tng hp c mt on RNA khong 10 base, n
chuyn sang giai on ko di. S chuyn giai on ny i hi nhng bin i hn na
v cu hnh ca RNA polymerase lm cho n cng gi cht khun mu hn na. Trong
qu trnh ko di, enzyme ny thc hin mt lot nhiu nhim v rt quan trng ngoi
vic tng hp RNA. N m xon DNA trc mt v ti gn DNA pha sau, n tch dn
chui RNA ang hnh thnh ra khi khun mu khi ang di chuyn dc theo gen, v n
cn thc hin chc nng c sa sai ( qu trnh ti bn DNA, cc chc nng ny do
nhiu enzyme khc nhau thc hin).
3. Giai on kt thc
Khi RNA polymerase phin m ht chiu di ca gen (hoc cc gen), n dng li
v gii phng sn phm RNA. Trong mt s t bo, c nhng trnh t c hiu thc y
giai on kt thc. Trong mt s t bo khc, ngi ta vn cha r yu t no iu khin
enzyme ngng phin m v gii phng RNA khi khun mu.
III. Phin m prokaryote
1. Enzyme RNA polymerase prokaryote
T bo prokaryote ch cha mt loi RNA polymerase. Enzyme ny c cu to
bi nm tiu n v, gm hai tiu n v v cc tiu n v , , . Cc tiu n v ny
lin kt vi nhau to thnh enzyme li.
Ngi ta lm th nghim tinh sch enzyme li t t bo vi khun ri cho vo dung
dch cha DNA vi khun v ribonucleotide th enzyme s gn vi DNA v tng hp
RNA. Tuy nhin, RNA thu c trong th nghim ny khng ging vi RNA trong t bo
v enzyme gn vo cc v tr khng thch hp trn DNA. Nu cho thm mt loi
polypeptide tinh sch c gi l yu t trc khi enzyme gn vi DNA th s phin
m s bt u ti nhng v tr chnh xc nh trong t bo.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Vic gn yu t vo enzyme li lm tng i lc ca enzyme vi v tr khi ng
trn DNA, ng thi lm gim i lc i vi cc vng khc. Khi enzyme li c gn
thm yu t s tr thnh dng holoenzyme.
2. Promoter ca gen prokaryote
Promoter ca gen vi khun nm ngay trc v tr khi u phin m. Bng cch
phn tch cc trnh t DNA ny ca mt s lng ln cc gen vi khun ngi ta nhn
thy c hai on ngn tng i ging nhau gia gen ny v gen khc, mi on gm su
nucleotide. on th nht nm cch v tr khi u khong 35 bp, l s bin i ca trnh
t TTGACA. on th hai nm cch v tr khi u khong 10 bp, l s bin i ca
trnh t TATAAT. Chng ln lt c gi l vng 35 v vng 10 (hp Pribnow).
i vi cc promoter mnh (v d gen m ha rRNA), ngi ta cn tm thy yu
t UP lm tng s gn ca RNA polymerase vo DNA. C mt s promoter thiu vng
35 v c thay bng yu t 10 m rng, bao gm vng 10 chun v thm mt on
ngn u 5 ca n (v d gen gal ca E. coli).
Yu t nhn dng cc vng 35 v 10 hoc yu t 10 m rng nh cc cu trc
c bit ca chng. Ring yu t UP khng c nhn dng bi m c nhn dng
bi mt vng u C tn cng ca tiu n v , gi l CTD (carboxyl terminal
domain).
3. Vai tr ca enzyme RNA polymerase v promoter trong qu trnh phin m
Khi khi u s phin m, RNA polymerase gn vi DNA vng 35 mt cch
lng lo to thnh phc hp ng. Sau , enzyme gn vo promoter cht hn v phc
hp chuyn sang trng thi m. Mt vng DNA c m xon nm gia hai v tr 11 v
+3, ngha l bao gm c v tr bt u phin m +1. Si n DNA lm khun mu c
bc l sinh tng hp RNA.
Mt khi RNA polymerase tng hp c 10 nucleotide (sau ln khi u) th yu
t ri khi enzyme v c th n gn vo promoter khc khi u mt qu trnh
phin m mi. S tch ri yu t cho php hnh thnh mt knh thot m thng qua
phn RNA c tng hp chui ra khi enzyme v c ko di (Hnh 5.1).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 5.1. Cc giai on phin m prokaryote

4. Tn hiu kt thc
Tn hiu kt thc l nhng trnh t trn DNA c vai tr thc y s tch RNA
polymerase ra khi DNA v gii phng chui RNA mi c tng hp. vi khun, c
hai loi tn hiu kt thc l tn hiu kt thc khng ph thuc Rho v tn hiu kt thc ph
thuc Rho.
4.1. Tn hiu kt thc khng ph thuc Rho
l mt cu trc c bit bao gm hai trnh t i xng b sung nhau giu GC,
tip theo sau l mt lot 8 adenine (chng s c phin m thnh 8 uracil). Nhng trnh
t ny khng nh hng n RNA polymerase cho n sau khi chng c phin m.
Khi cc trnh t i xng b sung trn RNA s bt cp vi nhau v to nn cu trc
hnh chic kp tc (Hnh 5.2). Cu trc kp tc ny ph v phc hp ko di hoc
bng cch thc y m knh thot cho RNA trn RNA polymerase hoc bng cch ph
v mi tng tc RNA-khun mu DNA

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Cu trc kp tc ny ch hot ng hiu qu khi n c theo sau bi mt lot U.


Ti thi im cu trc kp tc c hnh thnh, chui RNA ang pht trin vn c gi
trn khun mu ch bng cc lin kt gia A-U. V lin kt A-U yu hn G-C nn chng
d dng b ph v bi hiu qu ca cu trc kp tc, v v th RNA d dng c gii
phng.
4.2. Tn hiu kt thc ph thuc Rho
Tn hiu ny l nhng thnh phn RNA m mun hot ng, i hi phi c yu t
Rho. Yu t Rho l mt protein hnh nhn ( E. coli c khi lng phn t khong 50
kDa) gm su tiu n v ging ht nhau. Yu t ny c hot tnh ATPase: khi gn vo
sn phm phin m, n s s dng nng lng t s thy phn ATP ko RNA ra khi
khun mu v polymerase.
Yu t Rho iu khin phn t RNA c bit nh tnh c hiu. Th nht l tnh
c hiu ti nhng v tr n gn, l nhng on khong 40 nucleotide m khng gp li
thnh cu trc bc hai, chng thng giu C. Tnh c hiu th hai l yu t Rho gim
gn vi bt k sn phm phin m no ang c dch m (ngha l nhng sn phm
ang gn ribosome). vi khun, phin m v dch m c song hnh cht ch: dch m
khi pht ngay trn RNA ang c tng hp k t khi RNA bt u chui ra khi RNA
polymerase. V vy Rho ch kt thc nhng sn phm vn ang c phin m qu u
tn cng ca gen hoc operon.
IV. Qu trnh phin m eukaryote
1. Cu trc gen eukaryote
Cu trc mt gen m ha cho protein ca eukaryote bao gm cc vng sau:
1.1. Vng 5 kim sot biu hin gen
Vng ny bao gm cc trnh t nucleotide iu ha biu hin gen v hot ha s
phin m, bao gm:

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Promoter. L nhng trnh t nh v u 5 khng dch m ca gen c chc
nng xc nh v tr bt u phin m, kim sot s lng mRNA v i khi c tnh c
hiu m (tissue-specific). Promoter c th di n vi nghn bp. Vng ny thng cha
mt trnh t bo th gi l hp TATA nm cch v tr phin m khong 25-30 bp. Hp
ny gip xc nh chnh xc v tr bt u phin m. Ngoi ra, cn c hp CCAAT nm
cch v tr bt u phin m khong 75-80 bp. Hp ny t ph bin hn hp TATA, n c
chc nng tng hiu qu phin m. Mt s gen qun gia m ha cho cc enzyme hin
din tt c cc t bo thng thiu c hai hp ny v promoter rt giu GC. Ngoi ra,
cn c cc thnh phn c hiu khc.
- V tr gn vng c hiu m. L trnh t DNA tng tc vi protein c hiu m
ch huy gen cu trc sn xut ra tng protein c hiu ca tng m.
- V tr gn vi vng tng cng phin m (enhancer). Cn gi l gen tng
cng, l nhng trnh t DNA c gn vi cc tc nhn hot ha kch thch phin m
ca cc gen k bn, chng c th tc ng qua mt khong cch xa v c th tc ng
theo hai pha (t 5 hoc 3 ti).
1.2. Vng c phin m
Bao gm cc exon v intron nm xen k. y l mt c im phn bit vi gen
ca prokaryote. Cc exon v intron u c phin m nhng ch c cc exon l c
dch m. Cc intron c bt u bng GT v kt thc bng AG. Cc intron chim phn
ln trong mi gen v chng s c loi b khi RNA mi c tng hp, cn cc exon
c ni vi nhau to nn mRNA hon chnh (mature mRNA).
hai u ca vng c phin m (coding region) cn c vng 5 khng dch m
(5 untranslation region) v vng 3 khng dch m (3 untranslation region). Vng 5
khng dch m c tnh t v tr bt u phin m cho n codon khi u ATG. Vng
3 khng dch m bt u t codon kt thc n v tr gn ui poly(A).
1.3. Vng 3 khng dch m
Chc nng cha r, mt s gen vng ny mang cc trnh t iu ha chuyn bit.
2. Enzyme RNA polymerase ca eukaryote
T bo eukaryote c n ba loi RNA polymerase l RNA polymerase I (pol I),
RNA polymerase II (pol II), v RNA polymerase III (pol III). Trong , RNA
polymerase II m nhn vic phin m cho hu ht cc gen, ch yu l gen m ha cho
protein. RNA polymerase I phin m cc gen tin thn ca rRNA ln v RNA
polymerase III phin m cc gen tRNA, mt s gen RNA kch thc nh ca nhn (small
nuclear, snRNA) v RNA 5S. Cc RNA polymerase ca eukaryote cng bao gm nhiu

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


tiu n v, trong c nhng tiu n v tng ng vi cc tiu n v trong enzyme
ca vi khun.

Bng 5.1. Cc tiu n v ca RNA polymerase

3. Cc yu t gip RNA polymerase khi u phin m


Trong khi RNA polymerase ca prokaryote ch cn thm mt yu t khi u l
khi ng phin m th RNA polymerase ca eukaryote phi cn nhiu yu t khi
u, cc yu t ny c gi l cc yu t phin m tng qut. Mt khc, s khi u
phin m eukaryote cn phi i mt vi hin tng cc DNA c ng gi trong
nucleosome v cc dng cao hn ca cu trc chromatin. iu ny i hi phi c nhiu
yu t khc thm vo gip khi ng qu trnh phin m.
3.1. Vai tr ca cc yu t phin m tng qut
Cc yu t phin m tng qut gip RNA polymerase vo ng v tr trn promoter,
gip tch hai si n ca DNA ra phin m c bt u, v gii phng RNA
polymerase khi promoter mt khi phin m c khi ng xong i vo giai on
ko di.
Cc yu t ny c gi l tng qut v chng gn trn tt c cc promoter c
s dng bi RNA polymerase II. Do , chng c vit tt l TFII (transcription factor
for polymerase II), bao gm TFIIA, TFIIB...
Nh m t trn, nhiu promoter ca eukaryote cha hp TATA. Hp ny c
nhn dng bi mt tiu n v ca TFIID l TBP (TATA binding protein: protein gn
TATA). Phc hp TBP-DNA to nn mt ci nn thu ht cc TFII khc v RNA
polymerase n promoter. In vitro, cc yu t phin m tng qut khc n gn vo
promoter theo th t sau: TFIIA, TFIIB, TFIIF cng RNA polymerase II, TFIIE v
TFIIH. Sau , vng promoter c m xon. Khc vi vi khun, s m xon y cn
c nng lng cung cp t s thy phn ATP nh TFIIH (yu t ny c hot tnh ging
helicase).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Sau cng xy ra hin tng khi u sy ging nh prokaryote cho n khi c
s bin i v cu hnh nhm gii phng RNA polymerase II khi promoter v i vo
giai on ko di. Tuy nhin, y c mt bc m khng tm thy prokaryote l s
gn thm cc gc phosphate vo ui ca RNA polymerase (ui ny cn c gi l
CTD: carboxyl terminal domain). S phosphoryl ha ny cng c xc tc bi TFIIH
nh hot tnh protein kinase ca n (Hnh 5.3).
3.2. Vai tr ca cc tc nhn hot ha, phc hp trung gian v enzyme bin i
chromatin.
Ngoi cc yu t phin m tng qut, RNA polymerase II cn cn s h tr ca cc
yu t khc (Hnh 5.4).
u tin, cn c cc tc nhn hot ha phin m (transcriptional activator) n gn
vo cc trnh t c hiu trn DNA (cc enhancer) hp dn RNA polymerase II n v
tr bt u phin m. S hp dn ny cn thit RNA polymerase II v cc yu t phin
m tng qut vt qua tr ngi khi gn vi DNA c ng gi trong chromatin.
Tip n, s khi u phin m in vivo cn cn s hin din ca cc protein to
thnh phc hp trung gian (mediator complex). Phc hp ny cho php tc nhn hot ha
tc ng tt ln RNA polymerase II v cc yu t phin m tng qut.
Cui cng, s phin m cn cn cc enzyme bin i chromatin, bao gm phc hp
ti to m hnh chromatin (chromatin remodeling complex) v enzyme histone acetylase.
C hai c tc dng gip cho b my khi u phin m c th gn vo DNA trong
chromatin mt cch d dng.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 5.3. Cc yu t phin m tng qut gip khi u phin m


Nh vy, c rt nhiu protein gn vo promoter khi ng s phin m
eukaryote. Th t gn ca cc protein ny thay i i vi cc gen khc nhau. Thc t,
mt s c th gn vi nhau xa DNA ri c mang n DNA di dng phc hp. V
d: phc hp trung gian, RNA polymerase II, v mt s yu t phin m tng qut c th
gn vi nhau trong nhn tng ri c mang n DNA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 5.4. Cc tc nhn hot ha, phc hp trung gian v cc thnh phn bin i
nucleosome trong phin m

4. Cc yu t kch thch RNA polymerase II hot ng trong giai on ko di


Mt khi RNA polymerase II bt u chuyn sang giai on ko di th cc yu t
khi u c loi b nh yu t phin m tng qut v phc hp trung gian. Thay vo
, cc yu t kch thch giai on ko di c thu ht n, bao gm TFIIS v hSPT5.
Ngoi ra, cn c cc yu t khc c huy ng phc v cho qu trnh bin i RNA
mi c tng hp.
Giai on ko di trong phin m c song hnh cht ch vi cc bc bin i
RNA mi c tng hp. Nh phn tch trn, c mt bc quan trng din ra khi
chuyn t giai on khi u sang ko di l s phosphoryl ha ui CTD ca RNA
polymerase II. S phosphoryl ha ny khng nhng gip RNA polymerase II thot khi
cc protein v tr bt u phin m m cn cho php cc protein khc n kt hp vi
ui gip qu trnh ko di phn t RNA v bin i RNA tin thn.
5. Qu trnh bin i cc RNA mi c tng hp
eukaryote, s phin m ch l bc u tin trong mt lot cc phn ng bao
gm c s bin i hai u ca mRNA tin thn v loi b cc intron to thnh mRNA
hon chnh.
5.1. S gn m vo u 5
Ngay khi RNA polymerase II va mi to ra khong 25 ribonucleotide ca RNA,
u 5 ca phn t RNA ny c bin i bng cch gn thm mt ci m l guanine c
bin i ha hc. Phn ng gn m c thc hin bi ba loi enzyme l:
- Phosphatase c tc dng loi mt gc phosphate khi u 5 ca RNA mi sinh.
- Guanylyl transferase gn GMP bng lin kt o ngc (5 vi 5 thay v 5 vi
3) vo u 5 ca RNA ang c tng hp.
- Methyl transferase gn nhm methyl vo guanosine (Hnh 5.5).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Trong nhn, m gn vi mt phc hp protein c gi l CBC (CAP-binding
complex: phc hp gn m) gip RNA c x l tt v c chuyn ra ngoi. M 5
cn c vai tr quan trng trong qu trnh dch m mRNA trong bo tng.
5.2. S gn ui poly(A) vo u 3 v kt thc phin m
S gn ui poly(A) vo u 3 c lin kt vi s kt thc phin m. Cc
enzyme cn thit cho cc qu trnh ny c tp trung trn ui CTD ca RNA
polymerase II, bao gm CPSF (cleavage and polyadenylation specificity factor: yu t
c hiu tch RNA v gn ui polyA) v CstF (cleavage stimulation factor: yu t kch
thch tch RNA).
Khi RNA polymerase di chuyn n cui gen, n gp nhng trnh t c hiu
(c gi l tn hiu polyA). Trnh t ny c phin m thnh RNA, thc y chuyn
CPSF v CstF n gn vo on RNA ny. Sau cc protein khc s c tp trung n
khi u s tch ri RNA v gn ui poly(A).
S gn ui c thc hin bi enzyme poly(A) polymerase (PAP). Enzyme ny
thm khong t vi chc n 200-250 adenine vo u 3 ca RNA c tch ra.
Enzyme PAP s dng ATP lm c cht v hot ng ging RNA polymerase, tuy nhin
khng c khun mu. Ngi ta vn cha r yu t no quyt nh chiu di ca ui
nhng qu trnh ny c lin quan n cc protein gn c hiu vi ui poly(A).
Sau khi RNA c tch ra v gn ui poly(A), RNA polymerase vn cha kt
thc phin m ngay. N cn tip tc di chuyn dc theo khun mu v to ra mt phn t
RNA th hai c th di hng trm nucleotide trc khi kt thc. Sau , RNA
polymerase c tch ra khi khun mu, gii phng RNA mi v RNA ny s b ging
ha.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 5.5. Phn ng gn m vo u 5 ca RNA


5.3. Qu trnh ct ni gen (splicing)
y l qu trnh loi b cc intron v ni cc exon li vi nhau. Qu trnh ny c
thc hin phn ln bi cc RNA thay v protein.
Cc phn t RNA ny tng i ngn (di 200 nucleotide) c gi l snRNA.
C nm loi lin quan n dng ct ni chnh l U1, U2, U4, U5 v U6. Mi snRNA
c kt hp vi nhiu protein hnh thnh snRNP.
C ba trnh t nm trn intron ng vai tr quan trng trong qu trnh ct ni l: v
tr ct ni u 5, v tr phn nhnh l mt trnh t giu cc pyrimidine bao quanh mt
nucleotide adenine gn u 3, v v tr ct ni u 3.
u tin, v tr ct ni u 5 c nhn dng bi U1 snRNP bng s bt cp cc
base b sung. V tr phn nhnh cng c nhn dng bi BBP (branch-point binding
protein: protein gn v tr phn nhnh) v U2AF. U2 snRNP n thay th BBP (nh

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


U2AF gip ). S bt cp base gia U2 snRNA v v tr phn nhnh lm tha ra mt
gc A khng bt cp v sn sng phn ng vi v tr 5. Sau U4 v U6 snRNP cng
U5 snRNP n gn vi phc hp trn.
Dng U1 ri khi phc hp v U6 th ch U1 ti v tr ct ni u 5. U4 c gii
phng U6 tng tc vi U2. iu ny lm cho v tr ct ni u 5 v v tr phn nhnh
c t k nhau v to iu kin cho phn ng ct ni xy ra. Nucleotide adenine c
hiu v tr phn nhnh tn cng v ct intron v tr u 5. ng thi c mt lin kt
ng ha tr xy ra gia A v tr phn nhnh v u 5 ca intron to nn mt cu trc
hnh thng lng. u 3 ca exon trc ni vi u 5 ca exon k tip v thng lng
intron c gii phng (Hnh 5.6).
V. Phin m ngc
Phin m ngc l qu trnh tng hp DNA da trn khun mu RNA. Qu trnh
ny c xc tc bi mt loi enzyme c bit gi l enzyme phin m ngc (RT:
reverse transcriptase). Enzyme ny c c hot tnh DNA polymerase v hot tnh RNase
H. Cng ging nh DNA polymerase trong qu trnh ti bn DNA, enzyme phin m
ngc i hi phi c primer (mi) c bit tng hp nn DNA mi.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 5.6. Qu trnh ct ni gen

Enzyme phin m ngc c pht hin ln u tin retrovirus. Sau khi cc


retrovirus i vo t bo vt ch, genome ca RNA ca n s c phin m ngc thnh

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


DNA si i, ri tch hp vo DNA ca vt ch. Qu trnh phin m ngc ny kh phc
tp, ngi ta c th tm tt thnh 10 bc nh sau:
- Bc 1: Mt tRNA ca t bo c tnh c hiu vi retrovirus ng vai tr primer
khi pht qu trnh phin m ngc. Primer lai vi vng b sung trn genome ca
RNA ca retrovirus gi l v tr gn primer (PBS: primer-binding site).
- Bc 2: Mt on DNA c ko di t tRNA c trnh t b sung vi trnh t
ca genome RNA ca retrovirus.
- Bc 3: Trnh t R u 5 v U5 ca virus b loi b bi RNase H.
- Bc 4: i khun mu ln th nht (first template exchange) cn c gi l
nhy ln mt: DNA n lai vi trnh t R cn li u 3'.
- Bc 5: Mt si DNA c ko di t u 3.
- Bc 6: Hu ht RNA virus b loi b bi RNase H.
- Bc 7: Si DNA th hai c ko di t RNA cn li ca virus.
- Bc 8: C tRNA v phn RNA cn li ca virus b loi b bi RNase H.
- Bc 9: i khun mu ln th hai (nhy ln hai): vng PBS ca si DNA th
hai n lai vi vng PBS ca si th nht.
- Bc 10: Ko di c hai si DNA.
R l nhng trnh t lp li trn genome ca retrovirus ( u 5 v 3), U5 v U3 l
nhng vng m ha cho nhng tn hiu tch hp u 5 v 3 (Hnh 5.7).
Ngy nay, ngi ta cng pht hin enzyme phin m ngc cc virus ng vt
khc nh hepadnavirus, v cc virus thc vt nh caulimovirus. Tt c chng c gi
l retrovirus. Ngoi ra, ngi ta cn pht hin hot tnh enzyme phin m ngc mt s
dng ca myxobacteria v E. coli. Enzyme phin m ngc tr thnh mt cng c
khng th thiu trong sinh hc phn t. N gip cc nghin cu vin phin m ngc
mRNA ca t bo thnh cDNA (complementary DNA), ri sau c th khuch i, to
dng v biu hin bng cc phng php c bit. S pht hin enzyme phin m ngc
nhiu loi virus v c bit l mt s vi khun cng c ngha quan trng trong vic
nghin cu s tin ha ca h thng sinh gii.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 5.7. Qu trnh phin m ngc ca retrovirus


Ti liu tham kho/c thm
1. H Hunh Thy Dng. 1998. Sinh hc phn t. NXB Gio dc, H Ni.
2. Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K and Walter P. 2002. Molecular
Biology of the Cell. 4th ed. Garland Science Publishing, Inc. New York, USA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


3. Flint SJ. 2000. Principles of Virology: Molecular Biology, Pathogenesis, and Control.
ASM Press, Washington, USA.
4. Gelehrter TD, Collins FS and Ginsburg D. 1998. Principles of Medical Genetics. 2nd
ed. Williams & Wilkins Company, Baltimore, USA.
5. Griffiths AJF, Wessler SR, Lewontin RC, Gelbart WM, Suzuki DT and Miller JH.
2005. An Introduction to Genetic Analysis. WH Freeman & Co. New York, USA.
6. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology. John Wiley & Sons, Inc. New York, USA.
7. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Losick R. 2004. Molecular
Biology of the Gene. Pearson Education, Inc./Benjamin Cummings Publishing, San Francisco,
USA.

Chng 6

Dch m
Dch m l qu trnh cc thng tin di truyn cha trong cc trnh t nucleotide ca
mRNA c s dng to ra cc chui amino acid trong protein. S tng hp mt
protein ring l i hi s tham gia ca hn 100 protein v RNA. B my dch m bao
gm bn thnh phn quan trng l mRNA, tRNA, aminoacyl tRNA synthetase v
ribosome. Cc mRNA l khun mu cho qu trnh dch m. Dch m l mt trong nhng
qu trnh c tnh bo th cao v chim nhiu nng lng ca t bo. Tuy nhin, do cu
trc khc nhau gia mRNA ca prokaryote v eukaryote nn qu trnh dch m ca chng
cng c nhng im khc bit quan trng.
I. M di truyn
1. Cc codon
Do ch c bn loi nucleotide khc nhau trong mRNA v c n 20 loi amino acid
trong protein nn s dch m khng th c thc hin theo kiu tng ng mt
nucleotide-mt amino acid c. Chui nucleotide ca mt gen thng qua trung gian
mRNA c dch m thnh chui amino acid ca protein theo nhng quy lut c gi l
m di truyn.
Ngi ta gii m ton b cc amino acid vo nhng nm u ca thp k 1960.
Mi amino acid c m ha bi ba nucleotide lin tip trn DNA (hoc RNA tng
ng), b ba nucleotide ny c gi l mt codon. Vi 4 loi nucleotide khc nhau s c
43 = 64 codon khc nhau c phn bit bi thnh phn v trt t ca cc nucleotide.
Trong s ny c 3 codon kt thc (stop codon) l UAA, UAG v UGA c nhim v bo
hiu chm dt vic tng hp chui polypeptide. Trong 61 m cn li c nhiu codon
cng m ha cho mt amino acid (Bng 3.4-Chng 3).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


M di truyn c tnh ng nht cho ton b sinh gii tr mt s ngoi l i vi cc
codon ty th. DNA ca bo quan ny c mt s codon m ha cho cc amino acid
khc vi ngha ca cc codon ny trn DNA trong nhn. V d:
- UGA m ha cho tryptophan thay v bo hiu chm dt vic tng hp protein.
- AGA v AGG khng m ha cho arginine m bo hiu chm dt tng hp
protein.
- AUA m ha cho methionine thay v m ha cho isoleucine.
2. Cc quy tc chi phi m di truyn
C ba quy tc iu khin s sp xp v s dng cc codon trn mRNA l:
- Cc codon c c theo hng 5'3'. V vy chui m ha cho dipeptide NH2Thr-Arg-COOH c vit l 5'-ACGCGA-3'.
- Cc codon khng chng ln nhau v vng dch m ca mRNA khng cha cc
khong trng.
- Thng tin c dch m theo mt khung c (reading frame) c nh. V mt
nguyn tc, cng mt trnh t RNA c th c ba khung c khc nhau. Tuy nhin, trn
thc t ch c mt trong ba khung c ny cha thng tin thc s, chnh codon khi u
xc nh khung c ng cho mi trnh t mRNA.
II. Cc ribosome
Ribosome l b my i phn t iu khin s tng hp protein. N c cu to
bi t nht l 3 phn t RNA v trn 50 protein khc nhau1 vi khi lng phn t l 2,5
MDa (megadalton) i vi ribosome ca prokaryote v 4,2 MDa i vi ribosome ca
eukaryote.
1. Thnh phn cu to ca ribosome
Mi ribosome bao gm mt tiu n v ln v mt tiu n v nh. Tiu n v ln
cha trung tm peptidyl transferase chu trch nhim cho vic hnh thnh cc cu ni
peptide. Tiu n v nh cha trung tm gii m, l ni cc tRNA c gn amino
acid c v gii m cc codon. Ngoi ra cn c trung tm gn cc yu t tiu n v
ln.
Theo quy c, cc tiu n v c t tn theo tc lng ca chng di lc ly
tm. n v o tc lng l Svedberg (tn ca nh pht minh my siu ly tm) v c
vit tt l S. Ribosome ca prokaryote l ribosome 70S, trong tiu n v ln l 50S v
tiu n v nh l 30S. Ribosome ca eukaryote l 80S, vi tiu n v ln l 60S v tiu
n v nh l 40S.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Mi tiu n v u c cu to bi cc RNA ribosome (rRNA) v cc protein
ribosome. n v Svedberg li c s dng phn bit cc rRNA (Bng 6.1).
Trong qu trnh dch m, tiu n v ln v tiu n v nh ca mi ribosome lin
kt vi nhau v vi mRNA. Sau mi vng tng hp protein, chng li ri nhau ra.
Bng 6.1. Cc thnh phn cu to ca ribosome

2. Khi nim polyribosome


Mc d mt ribosome ch c th tng hp mt polypeptide ti mt thi im,
nhng mi mRNA c th c dch m ng thi bi nhiu ribosome. Mt mRNA mang
nhiu ribosome c xem l polyribosome hay polysome. Mi ribosome n c tip
xc vi khong 30 nucleotide, nhng do kch thc ln ca ribosome nn mt cho
php trn mRNA l 80 nucleotide cho mi ribosome.
3. Cc v tr gn tRNA trn ribosome
Trn ribosome cha ba v tr gn tRNA l v tr A, P v E. Trong :
- A l v tr gn aminoacyl-tRNA (tRNA c mang amino acid).
- P l v tr gn peptidyl-tRNA (tRNA c mang chui polypeptide).
- E (exit) l v tr gn tRNA m c phng thch sau khi chui polypeptide c
chuyn sang aminoacyl-tRNA.
Mi v tr gn tRNA c hnh thnh ti giao din gia tiu n v ln v tiu n
v nh. Bng cch ny, cc tRNA c gn vo c th bt ngang qua khong cch gia
trung tm peptidyl transferase ca tiu n v ln v trung tm gii m ca tiu n v
nh. u 3' ca tRNA c nm gn tiu n v ln v vng i m gn tiu n v nh.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 6.1. Cc thnh phn chc nng ca ribosome

4. Cc knh ca ribosome
l cc knh cho php mRNA i vo v i ra khi ribosome, v knh cho php
chui polypeptide mi sinh i ra khi ribosome.
mRNA i vo v i ra khi trung tm gii m ca ribosome thng qua hai knh hp
ti tiu n v nh. Trong , knh vo c chiu rng ch cho RNA khng bt cp i
qua. c im ny m bo cho mRNA c dui thng khi n i vo trung tm gii m,
bng cch loi b mi tng tc bt cp base b sung ni phn t.
Mt knh xuyn qua tiu n v ln to li thot cho chui polypeptide mi c
tng hp. Kch thc ca knh hn ch c s gp ca cc chui polypeptide ang
tng hp. V vy, protein ch c th hnh thnh cu trc bc ba sau khi n c gii
phng khi ribosome.
III. S hnh thnh aminoacyl-tRNA
1. Bn cht ca s gn amino acid vo tRNA
Qu trnh gn amino acid vo tRNA l qu trnh hnh thnh mt lin kt acyl gia
nhm carboxyl ca amino acid v nhm 2'- hoc 3'-OH ca adenine u 3' ca tRNA.
Lin kt ny c xem l mt lin kt giu nng lng. Nng lng gii phng ra khi
lin kt b ph v gip hnh thnh cu ni peptide lin kt amino acid vi chui
polypeptide ang c tng hp.
2. S nhn din v gn amino acid vo tRNA
S nhn din v gn amino acid vo tRNA tng ng c thc hin bi mt
enzyme gi l aminoacyl-tRNA synthetase.
Qu trnh ny din ra nh sau: u tin, amino acid c adenylyl ha bng cch
phn ng vi ATP, kt qu to thnh amino acid c gn adenylic acid qua cu ni ester
giu nng lng gia nhm COOH ca amino acid v nhm phosphoryl ca AMP, ng
thi gii phng ra pyrophosphate. Sau , amino acid c adenylyl ha ny (vn ang
gn vi synthetase) phn ng tip vi tRNA. Phn ng ny chuyn amino acid n u 3'
ca tRNA gn vi nhm OH, ng thi gii phng AMP.
Phn ng tng hp ca qu trnh ny nh sau:

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Amino acid + tRNA + ATP aminoacyl-tRNA + AMP + PPi

3. Tnh c hiu ca aminoacyl-tRNA synthetase


Hu ht cc t bo u c mt enzyme synthetase ring bit chu trch nhim cho
vic gn mt amino acid vo mt tRNA tng ng (nh vy c tt c 20 synthetase). Tuy
nhin, nhiu vi khun c di 20 synthetase. Trong trng hp ny, cng mt synthetase
chu trch nhim cho hn mt loi amino acid.
S nhn din amino acid chnh xc l da vo kch thc, s tch in v gc R
khc nhau ca cc amino acid. S nhn din tRNA da vo cc trnh t nucleotide khc
nhau ca tRNA. T l sai st trong qu trnh gn amino acid vi tRNA tng ng l kh
thp.
4. Phn loi aminoacyl-tRNA synthetase
C hai loi tRNA synthetase.
- Loi I bao gm cc synthetase gn cc amino acid nh Glu, Gln, Arg, Cys, Met,
Val, Ile, Leu, Tyr, Trp vo nhm 2'-OH.
- Loi II gm cc synthetase gn cc amino acid nh Gly, Ala, Pro, Ser, Thr, His,
Asp, Asn, Lys, Phe vo nhm 3'-OH.
IV. Cc giai on ca qu trnh dch m
Qu trnh dch m c bt u bng s gn ca mRNA v mt tRNA khi u vi
tiu n v nh t do ca ribosome. Phc hp tiu n v nh-mRNA thu ht tiu n v
ln n to nn ribosome nguyn vn vi mRNA c kp gia hai tiu n v. S
tng hp protein c bt u ti codon khi u u 5' ca mRNA v tin dn v pha
3'. Khi ribosome dch m t codon ny sang codon khc, mt tRNA gn amino acid k
tip c a vo trung tm gii m v trung tm peptidyl transferase ca ribosome. Khi
ribosome gp codon kt thc th qu trnh tng hp chui polypeptide kt thc. Chui
ny c gii phng, hai tiu n v ca ribosome ri nhau ra v sn sng n gp
mRNA mi thc hin mt chu trnh tng hp protein mi. Qu trnh dch m c
chia thnh ba giai on l khi u, ko di v kt thc.
1. Giai on khi u
1.1. prokaryote
1.1.1. Cc yu t khi u (IF: initiation factor)
C cc yu t khi u xc tc cho tiu n v nh trong vic hnh thnh phc hp
khi u. l IF1, IF2, IF3. Mi yu t khi u c tc dng nh sau:
- IF1 gip tiu n v nh gn vo mRNA v ngn cn cc tRNA gn vo vng
thuc v tr A trn tiu n v nh.
- IF2 l mt protein gn v thy phn GTP. IF2 thc y s lin kt gia fMettRNAifMet v tiu n v nh, ngn cn nhng aminoacyl-tRNA khc n gn vo tiu
n v nh.
- IF3 ngn cn tiu n v nh ti lin kt vi tiu n v ln v gn vi cc tRNA
mang amino acid. IF3 gn vo tiu n v nh vo cui vng dch m trc, n gip tch
ribosome 70S thnh tiu n v ln v tiu n v nh.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Khi tiu n v nh c gn ba yu t khi u, n s gn tRNA khi u v
mRNA. S gn hai RNA ny l hon ton c lp vi nhau.
1.1.2. Bc 1: Tiu n v nh gn vo codon khi u
S lin kt gia tiu n v nh vi mRNA c thc hin thng qua s bt cp
base b sung gia v tr gn ribosome v rRNA 16S. Cc mRNA ca vi khun c mt
trnh t nucleotide c hiu gi l trnh t Shine-Dalgarno (SD) gm 5-10 nucleotide
trc codon khi u. Trnh t ny b sung vi mt trnh t nucleotide gn u 3' ca
rRNA 16S. Tiu n v nh c t trn mRNA sao cho codon khi u c t ng
vo v tr P mt khi tiu n v ln gn vo phc hp.
1.1.3. Bc 2: tRNA u tin c mang methionine bin i n gn trc tip vi tiu n
v nh
Mt tRNA c bit c gi l tRNA khi u n gn trc tip vi v tr P (khng
qua v tr A). tRNA ny c anticodon (b ba i m) c th bt cp vi AUG hoc GUG.
Tuy nhin tRNA ny khng mang methionine cng nh valine m mang mt dng bin
i ca methionine gi l N-formyl methionine. tRNA khi u ny c gi l fMettRNAifMet.
Trong hoc sau qu trnh tng hp polypeptide, gc formyl c loi b bi
enzyme deformylase. Ngoi ra, aminopeptidase s loi b methionine cng nh mt hoc
hai amino acid k tip u chui polypeptide.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 6.2. Khi u dch m prokaryote

1.1.4. Bc 3: Hnh thnh phc hp khi u 70S


Bc gn thm tiu n v ln to thnh phc hp khi u 70S din ra nh sau:
khi codon khi u v fMet-tRNAifMet bt cp vi nhau, tiu n v nh thay i hnh
dng lm gii phng IF3. S vng mt IF3 cho php tiu n v ln gn vo tiu n v
nh ang mang cc thnh phn trn. Nh c tiu n v ln gn vo, hot tnh GTPase
ca IF2-GTP c kch thch thy phn GTP. IF2-GDP to thnh c i lc thp i
vi ribosome v tRNA khi u dn n s gii phng IF2-GDP cng nh IF1. Nh vy
phc hp khi u cui cng c to thnh bao gm ribosome 70S c gn ti codon

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


khi u ca mRNA, vi fMet-tRNAifMet ti v tr P, cn v tr A ang trng. Phc hp
ny sn sng tip nhn mt tRNA mang amino acid vo v tr A bt u tng hp
polypeptide (Hnh 6.2).
1.2. Eukaryote
1.2.1. Bc 1: S hnh thnh phc hp tin khi u 43S
Giai on khi u i hi s h tr ca hn 30 protein khc nhau, mc d
eukaryote cng c nhng yu t khi u tng ng vi prokaryote. Cc yu t khi u
ny c k hiu l eIF.
Khi ribosome ca eukaryote hon thnh mt chu trnh dch m, n tch ri ra thnh
tiu n v ln v tiu n v nh t do thng qua tc ng ca cc yu t eIF3 v eIF1A
(tng t vi IF3 prokaryote). Hai protein gn GTP l eIF2 v eIF5B lm trung gian
thu ht tRNA khi u gn methionine (ch khng phi N-formyl methionine nh
prokaryote) n tiu n v nh. Chnh yu t eIF5B-GTP l tng ng vi IF2-GTP
ca prokaryote. Yu t ny lin kt vi tiu n v nh theo phng thc ph thuc
eIF1A. Ri eIF5B-GTP gip thu ht phc hp eIF2-GTP v Met-tRNAiMet n tiu n
v nh. Hai protein gn GTP ny cng nhau a Met-tRNAiMet vo vng thuc v tr P
ca tiu n v nh. Kt qu, hnh thnh phc hp tin khi u 43S.
1.2.2. Bc 2: S nhn dng m 5 ca mRNA
Qu trnh ny c thc hin thng qua eIF4F. Yu t ny c ba tiu n v, mt
tiu n v gn vo m 5', hai tiu n v khc gn vi RNA. Phc hp ny li c gn
vi eIF4B lm hot ha mt enzyme RNA helicase ca mt trong nhng tiu n v ca
eIF4F. Helicase ny tho xon tt c cc cu trc bc hai c hnh thnh u tn cng
ca mRNA. Phc hp eIF4F/B v mRNA li thu ht phc hp tin khi u 43S n
thng qua tng tc gia eIF4F v eIF3.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 6.3. Khi u dch m eukaryote

1.2.3. Bc 3: Tiu n v nh tm thy codon khi u bng cch qut xui dng t u
5' ca mRNA v s hnh thnh phc hp khi u 80S
Mt khi c gn vo u 5' ca mRNA, tiu n v nh v cc yu t lin kt vi
n di chuyn dc theo mRNA theo hng 5' 3' cho n khi gp trnh t 5'-AUG-3' u
tin m n nhn dng l codon khi u. Codon c nhn dng bng s bt cp base b
sung gia anticodon (b ba i m) ca tRNA khi u v codon khi u. S bt cp
ny thc y phng thch eIF2 v eIF3 cho php tiu n v ln gn c vo tiu n v
nh. S gn ny dn n phng thch cc yu t khi u cn li thng qua s thy phn
GTP di tc dng ca eIF5B. Cui cng, Met-tRNAiMet c a vo v tr P ca phc
hp khi u 80S. Lc ny, ribosome trong t th sn sng tip nhn aminoacyl-tRNA
vo v tr A (Hnh 6.3).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

1.2.4. Nhng yu t khi u dch m gi mRNA eukaryote dng vng


Ngoi vic gn vo u 5' ca mRNA, cc yu t khi u cn lin kt cht ch vi
u 3' thng qua ui poly(A). iu ny c thc hin bi s tng tc gia eIF4F v
protein gn poly(A) bc bn ngoi ui poly(A). Vic tm thy cc yu t khi u dch
m c vai tr "vng ha" mRNA theo phng thc ph thuc ui poly(A) gii thch
c quan st trc y l mt khi ribosome kt thc s dch m mt mRNA m c
vng ha thng qua ui poly(A) th ribosome mi c phng thch ny l ribosome l
tng ti khi u dch m trn cng mRNA.
2. Giai on ko di
2.1. Bc 1: Aminoacyl-tRNA c a n v tr A nh yu t ko di EF-Tu
Mt khi tRNA gn amino acid th EF-Tu n gn vo u 3' ca aminoacyltRNA. EF-Tu ch c th gn vi aminoacyl-tRNA khi n lin kt vi GTP. EF-Tu-GTP
a aminoacyl-tRNA vo v tr A ca ribosome. Ch phc hp aminoacyl-tRNA-EF-TuGTP no c anticodon b sung vi codon ca mRNA ti v tr A th mi c gi li trn
ribosome. Sau , EF-Tu tng tc vi trung tm gn yu t ca ribosome nm trn tiu
n v ln v thy phn GTP, ri EF-Tu c phng thch khi tRNA v ribosome,
aminoacyl-tRNA nm li ti v tr A.
2.2. Bc 2: Hnh thnh cu ni peptide
Aminoacyl-tRNA ti v tr A c quay vo trung tm peptidyl transferase v cu
ni peptide c hnh thnh. Phn ng ny c xc tc bi peptidyl transferase, ngy
nay n c xc nh l rRNA, c bit l rRNA 23S ca tiu n v ln. V vy,
peptidyl transferase cn c gi l ribozyme.
Trong qu trnh hnh thnh cu ni peptide, cu ni gia amino acid v tRNA v
tr A khng b ph v. u 3' ca c hai tRNA c a n gn nhau v nhm amine
ca amino acid v tr A tn cng nhm carboxyl ca amino acid v tr P. Kt qu l
tRNA v tr A mang mt dipeptide, trong khi tRNA v tr P b kh acyl.
Sau xy ra s chuyn dch (xem bc 3): peptidyl-tRNA (ang mang dipeptide)
chuyn sang v tr P, v v tr A sn sng tip nhn mt aminoacyl-tRNA mi. Cu ni
peptide tip theo c hnh thnh theo cch ging ht trn, trong nhm amine ca
amino acid mi lin kt vi nhm carboxyl u C tn cng ca chui polypeptide ang
tng hp. Thc cht, y l qu trnh chuyn chui polypeptide ang tng hp t
peptidyl-tRNA v tr P sang aminoacyl-tRNA v tr A. V vy, phn ng to cu ni
peptide c gi l phn ng peptidyl transferase.
Nh vy, chui polypeptide c tng hp theo chiu t u N n u C.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Trong qu trnh ny, khng c s thy phn nucleoside triphosphate. Nng lng
c cung cp t s ph v cu ni acyl giu nng lng gia chui polypeptide ang
tng hp v tRNA.
2.3. Bc 3: S chuyn dch (translocation)
Mt khi phn ng peptidyl transferase xy ra th tRNA trong v tr P khng gn vi
amino acid na, v chui polypeptide ang hnh thnh c lin kt vi tRNA trong v tr
A. mt vng ko di polypeptide mi xy ra, tRNA v tr P phi chuyn n v tr E
v tRNA v tr A chuyn n v tr P. ng thi, mRNA phi di chuyn qua 3
nucleotide ribosome tip xc vi codon tip theo. Nhng s di chuyn ny c gi l
s chuyn dch.
Bc u tin trong chuyn dch c song hnh vi phn ng peptidyl transferase.
Khi chui peptide c chuyn sang tRNA v tr A, u 3' ca tRNA ny hng n
vng v tr P ca tiu n v ln, trong khi u anticodon vn cn nm v tr A. Tng
t, tRNA v tr P (m khng cn gn chui polypeptide na) nm v tr E ca tiu n
v ln v v tr P ca tiu n v nh.
hon thnh s chuyn dch phi c s tc ng ca mt yu t ko di gi l
EF-G. EF-G ch gn vo ribosome khi c lin kt vi GTP. Sau khi phn ng peptidyl
transferase xy ra, s thay i v tr ca tRNA v tr A l v tr gn cho EF-G. Khi
EF-G-GTP gn vo v tr ny, n tip xc vi trung tm gn yu t v kch thch thy
phn GTP. S thy phn ny lm thay i hnh dng ca EF-G-GDP v cho php n vi
ti tiu n v nh thc y s chuyn dch ca tRNA v tr A. Khi s chuyn dch
c hon thnh, cu trc ca ribosome gim ng k i lc vi EF-G-GDP, iu ny
cho php yu t ko di c phng thch khi ribosome. Cng vi vic tRNA v tr A
chuyn n v tr P, tRNA v tr P chuyn n v tr E v mRNA dch chuyn ba
nucleotide. T v tr E, tRNA c phng thch khi ribosome (Hnh 6.4).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 6.4. Ko di dch m

2.4. Cc yu t ko di c gn GDP (EF-Tu-GDP v EF-G-GDP) c i GDP thnh


GTP trc khi tham gia vo vng ko di mi
EF-Tu v EF-G l nhng protein xc tc m ch c s dng mt ln i vi mt
vng ko di bao gm a tRNA vo ribosome, hnh thnh cu ni peptide, v chuyn
dch. Sau khi GTP c thy phn, hai protein trn phi gii phng GDP v gn vi mt
GTP mi.
i vi EF-G, do GDP c i lc thp vi EF-G hn GTP nn GDP nhanh chng
c gii phng v GTP mi c gn vo.
i vi EF-Tu, cn c s tham gia ca yu t hon i GTP gi l EF-Ts. Sau khi
EF-Tu-GDP c phng thch khi ribosome, EF-Ts c gn vo EF-Tu v th ch ca
GDP. Sau GTP n gn vo phc hp EF-Tu-EF-Ts. Phc hp sau cng c tch
thnh EF-Ts t do v EF-Tu-GTP.
3. Giai on kt thc
3.1. Cc yu t gii phng kt thc dch m
Chu k gn aminoacyl-tRNA ca ribosome, s hnh thnh cu ni peptide, v s
chuyn dch xy ra lin tc cho n khi mt trong ba codon kt thc vo v tr A. Cc
codon ny c nhn din bi cc yu t gii phng (RF: release factor) (Hnh 6.5).
C hai loi yu t gii phng:

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Cc yu t gii phng loi I nhn din codon kt thc v thc y s thy phn
tch chui polypeptide ra khi peptidyl-tRNA ti v tr P. Prokaryote c hai yu t gii
phng loi I l RF1 v RF2, trong RF1 nhn din codon kt thc UAG v RF2 nhn
din UGA, cn UAA c nhn din bi c RF1 v RF2. Eukaryote ch c mt yu t
gii phng gi l eRF1 nhn din c c ba loi codon kt thc.
- Cc yu t gii phng loi II kch thch s tch yu t gii phng loi I ra khi
ribosome sau khi chui polypeptide c gii phng. Ch c mt yu t gii phng loi
II, c gi l RF3 prokaryote v eRF3 eukaryote. Yu t gii phng loi II c
iu ha bi GTP.

Hnh 6.5. Kt thc dch m

3.2. S hon i GDP/GTP v thy phn GTP iu khin hot ng ca yu t gii


phng loi II
Yu t gii phng loi II l mt protein gn GTP nhng c i lc vi GDP cao hn
GTP. V vy, phn ln RF3 c gn vi GDP. RF3-GDP gn vi ribosome theo mt

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


phng thc ph thuc s hin din ca yu t gii phng loi I. Sau khi yu t gii
phng loi I kch thch s phng thch chui polypeptide, xy ra mt s thay i hnh
dng ribosome, v yu t gii phng loi I kch thch RF3 hon i GDP thnh GTP. S
gn GTP vo RF3 dn n s hnh thnh tng tc i lc cao vi ribosome v y yu t
gii phng loi I ra khi ribosome. S thay i ny cho php RF3 lin kt vi trung tm
gn yu t ca tiu n v ln. S tng tc ny kch thch thy phn GTP. V khng cn
yu t loi I na nn RF3-GDP c i lc thp vi ribosome v b phng thch ra ngoi.
3.3. S quay vng ca ribosome
Sau khi phng thch chui polypeptide v cc yu t gii phng, ribosome vn cn
gn vi mRNA cng vi hai tRNA ti v tr P v v tr E. ribosome tham gia vo qu
trnh tng hp polypeptide mi, tRNA v mRNA phi i khi ribosome v hai tiu n v
ca ribosome phi ri nhau ra. Tp hp nhng s kin nh vy gi l s quay vng
ribosome (ribosome recycling).
prokaryote, c mt yu t gi l yu t quay vng ribosome (RRF: ribosome
recycling factor). RRF gn vo v tr A, n bt chc tRNA. RRF li ko EF-G n
ribosome v EF-G kch thch gii phng nhng tRNA ti v tr P v E. Sau , EF-G v
RRF c phng thch khi ribosome cng vi mRNA. IF3 c th tham gia vo s gii
phng mRNA ng thi n cng cn cho s tch ri hai tiu n v ca ribosome. Kt
qu to ra tiu n v nh gn IF3 v tiu n v ln t do. Ribosome by gi c th tham
gia vo vng dch m mi.
V. Cc nhn t c ch dch m
Qu trnh dch m bao gm rt nhiu bc v tun theo mt quy tc l khng c
mt bc no c th xy ra khi bc trc n cha hon thnh. Tuy nhin, iu ny to
ra mt im yu trong dch m l nu chng may c mt bc khng hon thnh th ton
b qu trnh phi b ngng li. V vy, dch m thng l im ch tc ng ca nhiu
loi khng sinh v cc c t (Bng 6.2).
Khong 40% cc loi khng sinh l nhng yu t c ch dch m. Cc khng sinh
ny tiu dit vi khun gy bnh ngi hoc ng vt do n tc ng lm ngng dch m
vi khun nhng khng nh hng n dch m eukaryote, do qu trnh dch m vi
khun v eukaryote c nhng im khc nhau c ngha, v d ribosome khc nhau v
kch thc v cc thnh phn. Nhiu khng sinh gn chn lc vi ribosome ca vi khun
v c ch nhiu bc trong dch m nhng khng nh hng n ribosome ca
eukaryote. V d tetracycline gn vo v tr A ca ribosome vi khun v c ch s i vo
ca cc aminoacyl-tRNA nhng khng hiu qu trn ribosome ca eukaryote. Nhng
khng sinh khc nhau th c ch cc bc khc nhau trong qu trnh dch m nn chng
thng c s dng nghin cu s hot ng ca b my dch m, c bit l

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


puromycin. Do cu trc ba chiu ca puromycin ging vi u 3' ca aminoacyl-tRNA
nn n c th gn vo v tr A v c ch s i vo y ca cc aminoacyl-tRNA.
Bng 6.2. S c ch dch m ca mt s khng sinh v c t

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Cu ni peptide c th c hnh thnh gia puromycin ti v tr A v chui


polypeptide ti v tr P. Tuy nhin, puromycin khng gn vo v tr P nn s chuyn dch
khng xy ra v chui polypeptide gn puromycin ri khi ribosome d qu trnh tng
hp cha kt thc. Do cu trc ca tRNA l tng t nhau mi sinh vt nn puromycin
c ch dch m c vi khun v t bo eukaryote, hu qu l n tiu dit c t bo vt
ch cng vi vi khun. Thnh thong, puromycin cng c dng iu tr ung th
nhm tiu dit t bo khi u.
Ti liu tham kho/c thm
1. Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K and Walter P. 2002. Molecular
Biology of the Cell. 4th ed. Garland Science Publishing, Inc. New York, USA.
2. Griffiths AJF, Wessler SR, Lewontin RC, Gelbart WM, Suzuki DT and Miller JH.
2005. An Introduction to Genetic Analysis. WH Freeman & Co. New York, USA.
3. John LB, Carey JC, Bamshad MJ and White RL. 2003. Medical Genetics. Mosby
Publishing, Missouri, USA.
4. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology. John Wiley & Sons, Inc. New York, USA.
5. Pierce BA. 2003. Genetics: A Conceptual Approach. WH Freeman & Co. New York,
USA.
6. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Losick R. 2004. Molecular
Biology of the Gene. Pearson Education, Inc./Benjamin Cummings Publishing, San Francisco,
USA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


1

Chnh xc l t 3-4 phn t RNA v t 55-82 protein.

Chng 7

Sa cha v bo v DNA
Trn phn t DNA c th xut hin nhiu bin i do sai hng trong qu trnh trao
i cht, do cc tc nhn gy t bin vt l v ha hc ca mi trng. Tuy nhin,
genome lun c n nh cao nh cc c ch sa cha v bo v DNA. DNA l phn t
duy nht, m khi bin i hay b ph hng vn c kh nng c sa cha nh t bo.
Cc c ch sa sai rt a dng v c hiu qu cao. Ba qu trnh bao gm sa sai, ti bn
v ti t hp DNA lin quan cht ch vi nhau. y cng l mt minh chng v s phi
hp cht ch gia nhiu c ch di truyn.

I. Khi qut v cc c ch sa sai


Hu ht cc t bin trn phn t DNA thng c khc phc bng hai phng
thc chnh:
- Sa cha phc hi trc tip (direct reversal repair), hoc:
- Ct b sai hng v sa cha li bng cch dng trnh t b sung (damage excision
and repair using complementary sequence).
Sa cha trc tip thng lin quan n hai loi sai hng trn phn t DNA do tia
t ngoi gy ra l: cyclobutane-pyrimidine dimer (CPDs) v pyrimidine (6-4) pyrimidone
(6-4 PPs). Hai loi sai hng ny u lm bin dng cu trc xon ca DNA. CPDs v 6-4
PPs c nhn bit v sa cha nh enzyme photolyase. Enzyme ny s dng nng
lng nh sng thc hin phn ng lm thay i cc lin kt ha hc nucleotide tr
li dng bnh thng. Phn ng sa cha DNA bng photolyase xy ra trong rt nhiu
sinh vt prokaryote v eukaryote. Tuy nhin, qu trnh ny khng thy ng vt c v.
ngi cng cha pht hin c bt k loi photolyase no.
a s sai hng ca DNA c sa cha bng phng thc th hai. C ch ny phi
s dng thng tin di truyn cha mt trong hai si n DNA. Khi trnh t nucleotide
trn mt si b thay i th si th hai (lin kt b sung vi si th nht) c dng lm
khun mu sa cha nhng sai hng . Mt s c ch sa cha nh sau:
- H thng sa cha nhn bit cc trnh t DNA khng thch hp vi cc cp base
chun v thay th chng.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- H thng sa cha-ct b (excision-repair system) loi i mt on DNA v tr
sai hng v sau thay th n.
- H thng sa cha-ti t hp (recombinant-repair system) s dng phng thc
ti t hp thay th vng si i b sai hng.
Cc h thng sa cha cng phc tp nh b my ti bn ca n, iu cho thy
tm quan trng ca chng i vi s sng ca t bo. Khi h thng sa cha phc hi
mt sai hng ca DNA, th khng c mt hu qu xu no xy ra. Nhng mt t bin c
th to ra hu qu xu khi DNA b hng.
Hnh 7.1 tm tt mt s c ch sa cha DNA nh sau:
- Mt vi enzyme phc hi trc tip cc loi sai hng c bit ca DNA.
- Mt s phng thc sa cha bng cch ct b base, sa cha bng cch ct b
nucleotide, v sa cha ghp i lch, tt c chc nng ca chng thc hin bng cch
loi b v thay th nguyn liu.
- Cc h thng chc nng c th ti t hp to ra mt bn sao khng b sai hng
thay th cho mt si i b sai hng.
- Phng thc ni u khng tng ng ni li cc u si i b hng.
- Mt s DNA polymerase khc nhau cn thit trong vic tng hp li cc on
DNA thay th.

1. Cc bin i xy ra trn phn t DNA


Trn DNA c th xy ra cc bin i ngu nhin nh sau:
- Gy hay t mch. Phn t DNA c chiu ngang rt mnh, bn thn n li thng
xuyn cun xon v gin xon nn d xy ra t gy mt si. Tuy nhin, kh nng t
cng lc hai si him khi gp hn.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 7.1. Vic sa cha cc gen c th c phn loi theo cc phng thc s dng
cc c ch khc nhau phc hi hoc b qua s sai hng ca DNA

- Base b ct mt. Hin tng ny lm base tng ng khng bt cp c. Di


tc dng ca nhit c th xy ra qu trnh kh purine (depurination) do thy phn lin kt
N-glycosyl.
- Gn cc nhm mi vo base bng lin kt cng ha tr lm thay i tnh cht nh
trng hp methyl ha (gn nhm CH3 vo mt base).
- Bin mt base ny thnh mt base khc lm bt cp sai. V d: qu trnh kh
amine (desamination) ca cytosine bin n thnh uracil.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Cc base c th tn ti hai dng keto v enol nn c th dn n bt cp sai. V
d: dng enol ca cytosine c th bt cp vi adenine.
- To cc thymine dimer.
- Lin kt cho gia cc mch (interstand crosslink).
Trn y l cc bin i ngu nhin, nu c tc ng ca cc tc nhn gy t bin
cc bin i s xy ra nhiu hn.

2. Khi qut cc c ch sa cha mc phn t


S nguyn vn ca phn t DNA mang thng tin di truyn c ngha sng cn i
vi t bo, nht l t bo prokaryote. t bo vi khun, c n 50% DNA khng b bin
i thm ch sau khi ti bn n 100 triu ln. S n nh cao ca DNA t bo c c
nh hng lot cc c ch bo v s nguyn vn v sa cha ngay lp tc bt k sai hng
no va xut hin.
Cc h thng sa sai rt a dng v c hiu qu rt cao E. coli. C khong 100
locus tham gia trc tip hoc gin tip vo vic bo v DNA v sa sai.
Ch vi DNA, t bo phi u t rt ln cho s n nh ca thng tin di truyn. Nu
nh s ti bn ch xy ra khi phn bo, th cc c ch sa sai phi hot ng lin tc. Ti
bn c thc hin vi c ch v c bn ging nhau cc loi t bo v trong mi ln
nhn i DNA. Trong khi , sai hng xy ra rt a dng, nn cc c ch sa sai nhiu
hn v vi s lng gen tham gia ln hn. Hn na, cc c ch di truyn c bn nh ti
bn, ti t hp DNA u c s tham gia ca cc c ch sa sai v ngc li sa sai cn
n ti bn v ti t hp.

3. Bin i lm tng tn s t bin


Nh cc c ch sa sai nn bnh thng DNA t bo c n nh rt ln, thng
s thay th base c tn s 10-9-10-10. Tuy nhin, ngi ta pht hin c cc dng t
bin ngu nhin tng cao hn hn, chng c gi l mutator (nhn t gy t bin).
Trong nhiu trng hp, cc kiu hnh mutator lin quan n sai hng trong h thng sa
sai. E. coli, cc locus mutator mutH, mutL, mutU v mutS tc ng n cc cu phn
ca h thng sa sai do ghp i lch (mismatch-repair) sau ti bn nn lm cho tn s
t bin ngu nhin tng cao.
Ngoi mutator, s sai hng lm tng tnh nhy cm vi tia t ngoi (ultraviolet) v
tng sai hng khi ti t hp.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


II. Cc kiu sa cha
1. Quang ti hot ha
Sa cha trc tip bng quang ti hot ha (photoreactivation) t khi gp, n bao
gm s phc hi hoc loi b n gin cc sai hng v qu trnh ny xy ra ngoi sng.
Quang ti hot ha ca cc pyrimidine dimers, trong to c hi cho cc lin kt cng
ha tr c phc hi nh enzyme ph thuc nh sng (light-dependent enzyme), l mt
v d in hnh (Hnh 7.2). H thng sa cha ny ph bin trong t nhin, v c bit
quan trng thc vt. Trong E. coli, n ph thuc vo sn phm ca mt gen n (phr)
m ha cho mt enzyme c gi l photolyase.
Sau khi x l tia t ngoi gy t bin, nu a ra nh sng th phn ln sai hng
c phc hi. Hin tng ny c gi l quang ti hot ha. Nng lng ca nh sng
kh kin (t 300 n 600 nm) hot ha photolyase (gen phr E. coli) ct cc vng
cyclobutyl pyrimidine dimer (thng l thymine dimer).
Enzyme ny hot ng trong cc t bo nhiu loi khc nhau. Vo ban ngy, cc
sinh vt thng chu tc ng ca nh sng, nn c ch quang ti hot ha (quang phc
hi) c vai tr quan trng trong sa sai DNA. V d: Mycoplasma, sinh vt n gin nht
hin nay, ch c vi trm gen nhng mt trong s c dng cho quang ti hot
ha.
2. Sa cha ghp i lch
Sa cha ghp i lch (mismatch-repair) gia cc si DNA l mt trong nhng
mc tiu chnh ca h thng sa sai. Sa cha ghp i lch c tin hnh khi pht hin
trn DNA cc base nm cnh nhau m khng bt cp thch hp. Cc ghp i lch tng
ln trong sut qu trnh ti bn c sa cha bng cch phn bit gia cc si c v mi
v c u tin sa cha trnh t ca cc si c tng hp mi (Hnh 7.3). Ghp i
lch c to ra bi cc bin i base, l mt kt qu ca s kh amine (deamination).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 7.2. Quang ti hot ha

Ghp i lch thng c sa sai bng phng thc sa cha ct b, c khi


u bng mt enzyme nhn bit mt base sai hng thc s hoc c s thay i chiu
hng khng gian (spatial path) ca DNA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 7.3. Sa cha ghp i lch trong ti bn

S nhn bit v sa cha cc sai lch do bt cp base sai trn DNA c pht hin
E. coli, nm men v t bo ng vt c v. vi khun E. coli, c ba h thng enzyme
khc nhau c s dng sa cha cc sai lch bng cch:
- Loi b ch sai trong ti bn (errors in replication).
- Loi b ghp i lch bn trong cc on trung gian ca ti t hp (mismatch
within recombinant intermediates).
- Loi b thymine ca cp GT trong trng hp 5-methylcytosine b mt nhm
amine (NH2) thnh thymine.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


3. Sa cha ct b
C hai loi h thng sa cha ct b, l:
- H thng sa cha ct b base (base excision repair) loi b trc tip base sai
hng v thay th n trong DNA. V d in hnh l enzyme DNA uracil glycolase, loi
cc uracil khng c bt cp (mispaired) vi cc guanine.
- H thng sa cha ct b nucleotide (nucleotide excision repair) ct b mt trnh
t bao gm cc base sai hng; sau mt on DNA mi c tng hp thay th cc
nguyn liu b ct b. Cc h thng ny ph bin hu ht sinh vt.

3.1. Ct b base
Vic loi b ch sai c thc hin nh mt hoc vi enzyme N-glycosylase. Nglycosylase nhn bit base bin i hay mt gc amine hoc bin dng cu trc xon do
sai lch to ra v thy phn lin kt N-glycosylic gia base vi ng vi pentose. L
hng va c to ra do ct b c DNA polymerase lm y li da vo khun mu
b sung i din v ligase ni lin chng (Hnh 7.4).

3.2. Ct b nucleotide
Vic ct b mt vng c nhiu thymine dimer (do UV) hoc vng lin kt cho
gia cc si, c thc hin nh incision nuclease (nuclease to khc trn DNA) nh
phc hp Uvr ABC ca E. coli, phc hp ny ct cc on 12-13 nucleotide t mt si
DNA. S thy phn c thc hin lin kt phosphodiester th tm u 5 n ch
hng v pha 3 l lin kt th t hay nm.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 7.4. Phng thc ct b base

Cu trc si kp b sung cho nhau ca DNA cho php, nu thng tin b mt do ct


b sai hng trn mt si c th chp li c nh da vo si n b sung kia. Tuy
nhin, mt s sai hng lin quan cng lc c hai si cng c th c sa cha nh vo

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


mt on nucleotide tng ng tn ti u trong genome. S mt on hay xen on
nucleotide, hay lin kt cho gia cc si DNA c th c phc hi nh s thay th
on tng ng bng ti t hp. Thm ch s t i c hai si cng ch, c coi l
nng nht trong cc sai hng, c th c gn lin li nh ligase hay ti t hp (Hnh
7.5).

4. c sa i vi cc base bt cp sai
C ch c sa i vi cc base bt cp sai (proofreading for base-pair matching)
c thc hin trong ti bn DNA. S bt cp cn thn ca DNA polymerase m bo
cho s chnh xc ca ti bn. Trc khi thc hin phn ng polymer ha ni vi
nucleotide, nucleotide triphosphate mi phi bt cp vi base b sung trn si khun
mu. Nu s bt cp sai xy ra, DNA polymerase s loi b nucleotide bt cp sai.
Thm ch, trc khi nucleotide mi gn vo, enzyme d li cp base cui nu
chng khng bt cp th s polymer ha tip theo b dng. Cp nucleotide u cui 3
bt cp sai s b loi b bi hot tnh exonuclease 35 ca DNA polymerase. Khi s
bt cp ca cu trc si kp ng, qu trnh polymer ha mi c tip tc.
Hot tnh c sa i vi cc base bt cp sai l c tnh ca nhiu DNA
polymerase m bo cho s ko di chnh xc ca si ang c tng hp. Tuy nhin,
trong trng hp cn thit, DNA polymerase c th b qua ch sai v chp tip nh c
ch ti bn error prone (xem mc 6).

5. Cc h thng sa cha ti t hp
Cc v tr c s sai hng, xy ra trong mt phn t con (daughter molecule), s
c phc hi nh s ti t hp thu c mt bn sao khc ca trnh t t mt ngun
khng b sai hng. Bn sao ny sau c dng sa cha l hng (gap) trn si b
hng.
Khi DNA polymerase gp thymine dimer hay mt s sai lch khc trn si DNA
khun mu, c hai kh nng xy ra:
- Polymerase lp dn l hng bng ti bn khng theo khun mu do ti t hp v
vt qua ch sai.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 7.5. Ct b nucleotide. Sa cha v ct b mt on DNA c (cc) base sai hng.

- Polymerase dng li v huy ng khong 1.000 nucleotide pha di


(downstream); ch trng gin on c lp y vi si b sung t si i ch em (sister
duplex) do ti t hp.
Trong c hai trng hp, ch sai lch vn cn v c ct b sau bi sa sai
trc tip hay ct b.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 7.6. Sa sai nh ti t hp v ti bn

6. H thng SOS
H thng SOS (cha khong 30 gen khng lin kt v thng b c ch bi protein
LexA) s hot ng khi t bo b cc tc nhn gy t bin to nhiu sai hng trn DNA.
Trong trng hp DNA b hng ngng ti bn, phn ng SOS s phc hi ti bn bng
phng thc ti bn error-prone.
vi khun E. coli ngi ta quan st thy s ph hy DNA lm m ra khong 20
gen ca h thng SOS, c kim sot m bi cht c ch LexA (LexA repressor).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Trong trng hp c nhiu sai hng cn cp cu, LexA b kch thch, thay i cu
hnh, t ct v mt hot tnh c ch. Lc cc gen ca h thng SOS c m ra. Nu
qu trnh sa sai thc hin khng kp th t bo phi chp nhn hoc b t bin hoc
cht.
Protein RecA khi ng h thng SOS nh sau:
- Hp SOS l trnh t DNA (operator) di khong 20 bp c nhn bit bi protein
ca cht c ch LexA.
- Sai hng ca DNA lm cho RecA khi ng phn ng SOS, cha cc gen m ha
cho nhiu enzyme sa cha.
- RecA hot ha hot tnh t phn gii t ca LexA.
- LexA ngn chn h thng SOS, nhng phn ng t phn gii ca n hot ha
cc gen ca h thng ny.

6.1. Sa cha theo c ch error-prone


Phn t DNA c th b sai hng nng n khi b chiu tia t ngoi hoc khi chu tc
ng ca cc tc nhn gy ung th (carcinogens). Lc , khng phi ch mt si n
DNA b hng m c hai si u b t gy v mt i mt s nucleotide. Thng tin di
truyn ca on hng b mt hon ton nn khng c si khun mu sa cha theo cc
c ch thng thng. Trong trng hp ny, t bo cn li mt gii php duy nht
tng kh nng sng st l sa cha DNA mt cch ngu nhin vi t l sai st (t
bin) cao nhng d sao vn duy tr c s sng. y chnh l c ch sa cha DNA
error-prone (cn c xem nh l s pht sinh t bin SOS). Nh vy, sa cha DNA
theo c ch ny cng l mt trong nhng nguyn nhn to nn tnh a dng ca DNA.
Khi phn t DNA b t bin, mt s protein c bit s lm nhim v dng qu
trnh tng hp DNA sa cha theo cc c ch khc nhau. Bi v nu t bo tip tc
phn chia (tc l DNA tip tc c nhn ln) th t l t bin cao s xut hin khin s
t bo sng st gim xung.
Mt s trng hp sai hng c sa cha bng c ch error-prone:
- DNA kt hp vi cc base khng b sung trn si con (bt cp sai).
- DNA b sai hng khng c sa cha do DNA polymerase III b gi li trong
sut qu trnh ti bn.
DNA polymerase V (c m ha bi gen umuD v umuC ca E. coli), hoc DNA
polymerase IV (c m ha bi gen dinB ca E. coli) c cm ng trong h thng
SOS, tng hp mt on b sung cho si DNA b hng. DNA polymerase V l mt
phc hp cha hai protein tiu n v UmuD v mt protein tiu n v UmuC (Trong
qu trnh sa cha error-prone, protein RecA, hot ng nh mt co-protease, gin tip
t xc tc ct protein UmuD thnh mt on c hot tnh, UmuD). DNA polymerase IV

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


v V l mt phn ca mt h ln, bao gm cc DNA polymerase l nhng enzyme cn
thit trong sa cha DNA b sai hng do chng c hot tnh polymerase.
Cc protein tiu n v UmuD (thc t l UmuD) v UmuC c kh nng gn cc
nucleotide vo si DNA bt chp khng tn ti si khun mu. Nh vy, chng c th c
ch hot tnh t sa exonuclease 35 ca DNA polymerase hoc chnh chng l mt
loi DNA polymerase c bit (DNA polymerase V). Khi t bin xy ra trn gen m ha
cho UmuD v UmuC, cc t bo vi khun s sng st t hn t bo bnh thng di tc
dng ca tia t ngoi. Mt vi plasmid mang gen mucA v mucB, tng ng vi gen
umuD v gen umuC, khi c a vo trong vi khun s lm tng tnh khng vi tia t
ngoi. Ngoi ra, khi c hai si n DNA u chu t bin nhng nu trong genome cn
c t nht mt bn sao ging ht on b hng, lc on b hng c th c phc hi
nh c ch trao i cho dng bn sao lm khun mu.

6.2. Protein LexA


Hot tnh ca RecA gy ra s phn gii sn phm protein ca gen lexA. LexA l
mt protein nh (22 kDa) kh n nh trong cc t bo khng b x l, ni n c chc
nng nh mt cht c ch nhiu operon. Phn ng phn gii l khng thng xuyn;
LexA c hot tnh protease mun c hot ha bi RecA. Khi RecA c hot ha, n
s gy ra phn ng t phn gii ca LexA lm bt hot chc nng c ch ca LexA, v
cm ng phi hp tt c operon m n c lin kt. Phng thc ny c minh ha
hnh 7.7.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 7.7. LexA v RecA c quan h i khng thun nghch. Protein LexA c ch nhiu gen
c cc chc nng sa cha, recA v lexA. Hot tnh ca RecA dn n phn gii protein LexA v
cm ng tt c cc gen ny.

Cc gen ch ca protein c ch LexA c nhiu chc nng sa cha. Mt s gen


SOS ny ch hot ng cc t bo b x l. Nhng gen khc hot ng cc t bo
khng b x l, nhng mc biu hin c tng ln nh s phn gii ca LexA. Sau
khi phn gii LexA, gen c th c biu hin t promoter th hai ging nh promoter
u tin.
Protein LexA c ch cc gen ch ca n bng cch lin kt vi mt on DNA di
20 bp c gi l hp SOS, bao gm mt trnh t lin ng (consensus sequence: 5CTGTN8ACAG-3) vi 8 v tr bo ton tuyt i (N8). Ging nh cc operator khc, cc
hp SOS xp chng ln cc promoter tng ng. locus lexA, i tng ca s c ch
t sinh, c hai hp SOS cnh nhau.

6.3. Protein RecA

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


S cun li trc tip ca protein RecA trong sa cha-ti t hp ch l mt trong
nhng hot tnh ca n. N c th c hot ha bi cc x l lm sai hng DNA hoc
c ch s ti bn trong E. coli. iu ny gip n khi ng mt chui phc tp nhng
thay i kiu hnh c gi l phn ng SOS, yu t cn thit cho s biu hin ca nhiu
gen m cc sn phm ca chng c cc chc nng sa cha. Cc hot tnh kp ny ca
protein RecA lm cho ngi ta khng bit r s thiu ht trong sa cha cc t bo t
bin recA l do mt chc nng trao i si DNA ca RecA hay l do mt vi chc nng
khc m s cm ng ca n ph thuc vo hot tnh protease.
S sai hng xut hin c th do chiu tia UV (hu ht trong cc trng hp nghin
cu) hoc do cc nhn t lin kt cho hoc s alkyl ha (alkylation). S c ch ti bn
do mt s phng thc nh thiu ht (deprivation) thymine, b sung thm thuc, hoc
cc t bin trong mt s gen dna, c cng hiu qu.
u tin l hot ha RecA bng x l sai hng. Chng ta khng bit nhiu v mi
quan h gia s sai hng v s thay i t ngt trong hot tnh RecA. Mt bin ng
ca cc trng hp sai hng c th cm ng phn ng SOS. Hin nay, ngi ta thin v
kin cho rng RecA c hot ha bi mt s cht trung gian trong chuyn ha DNA.
Tn hiu cm ng c th cha mt phn t nh c phng thch t DNA; hoc n
c th l mt vi cu trc c to thnh trong chnh DNA. iu kin in vitro, hot tnh
ca RecA i hi s c mt ca DNA si n v ATP. V th, mt vi tn hiu c th
hin din vng si n mt v tr sai hng. S tng tc ca n vi RecA l nhanh:
phn ng SOS xy ra trong mt vi pht x l sai hng.
Tm li. RecA v LexA l cc mc tiu chung trong hp SOS: RecA khi ng s
phn gii ca LexA, nhn t c ch recA v chnh n. V th, phn ng SOS to ra s
khuch i ca c hai protein RecA v cht c ch LexA. Kt qu l khng cn mu
thun nh lc u na.
Vic tng mc biu hin ca protein RecA cn thit cho vai tr trc tip ca n
trong cc phng thc sa cha-ti t hp. V s cm ng, nng ca RecA c tng
ln 50 ln so vi nng ban u ca n khong 1.200 phn t/t bo. Nng cao cc
t bo c cm ng c ngha l c RecA m bo rng tt c protein LexA b
phn gii.

III. Bo v DNA: H thng ct hn ch (R)-Bin i (M)


Ngoi cc h thng sa sai, t bo cn c h thng bo v DNA. Cc vi khun c
h thng min nhim hiu qu DNA l, l: h thng ct hn ch-bin i (restrictionmodification system) hin din trong nhiu loi vi khun, trong DNA c bin i
bi cc enzyme c hiu.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


S bin i xy ra nhm mc ch bo v DNA chng li s phn hy enzyme (ct
hn ch) bi cc endonuclease ca chnh chng. S bin i bao gm mt kiu c trng
ca phn ng methyl ha cc gc nucleotide trong DNA. Bng cch dng Sadenosylmethionine nh l mt cht cho, cc enzyme methyl ha (methylase) s hot
ng trn DNA si i (dsDNA). Cc v tr m c s bin i cng c nhn bit
bi cc enzyme hn ch (restriction enzyme, RE) tng ng, tuy nhin cc enzyme hn
ch khng th ct DNA trong cc v tr c bin i ny mt hoc c hai si DNA.
Cc vi sinh vt prokaryote ln eukaryote u c cc enzyme methyl ha gn nhm
CH3 nhng im nht nh trn phn t DNA. Cc enzyme ny c tnh c hiu cao
chuyn ha cho tng dng vi khun, v th DNA ca mi dng vi khun ch c methyl
ha nhng v tr c bit nht nh. Nh , mi vi khun d dng phn bit DNA ca
bn thn chng vi DNA ngoi lai (foreign DNA) (v d: DNA ca bacteriophage) xm
nhp vo trong t bo. Cc enzyme ct hn ch l mt loi endonuclease ca mi dng vi
khun (xem chng 9), khng ct DNA ca chng v c methyl ha nhng im
cn thit m ch ct DNA ngoi lai (ca bacteriophage) do chng khng c methyl ha
nhng v tr nht nh.
Cc c ch ch yu bin i ca DNA ca n mt cch c hiu v ct hn ch
(restriction) cc phn t DNA khng c nh du. H thng R-M ngn chn DNA
ngoi lai khng c hot ng chc nng nhng c th thc hin ti t hp.
H thng R-M c hai tnh cht cn bn:
- Hot tnh restriction (ct hn ch) c hiu chng s xm nhp ca DNA ngoi
lai.
- Hot tnh bo v DNA ca bn thn n.
H thng R-M ln u tin c pht hin khi nghin cu hin tng nhim
bacteriophage vo E. coli. S bin i thng l methyl ha nhm 6-NH2 ca adenine
nhng trnh t nucleotide c hiu trong h thng kiu II, C5 ca cytosine c methyl
ha. Ct hn ch c thc hin do cc h thng endonuclease. Chng nhn bit cc im
c hiu t nht mt si DNA khng b bin i. Endonuclease ct t si nhiu im
nhn bit v sau cc on ngn c ct bng nucleotide khc.
Phn ln cc DNA b bin i c cc c tnh di truyn khng n nh. S methyl
ha thng mt qua ti bn trong t bo ch.
Cc nghin cu cho thy chng E. coli B c 3 gen lin kt cht vi nhau m ha
cho 3 sn phm khuch tn: cc polypeptide phc v cho s ct hn ch, cho s bin i
v to s c hiu ca im nhn bit.
DNA si kp nhy cm hn vi s bin i v ct hn ch. Cc bacteriophage si
n nh M13 v X 174 t b tc ng hn. S bin i ca mt si DNA min
nhim DNA l. Do vy, DNA ti bn bn bo tn c bo v bi methyl ha si khun.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

1. Cc methylase ca R-M
Methylase l enzyme c hot tnh xc tc gn mt nhm methyl vo mt phn t, v
d: DNA methyltransferase c chc nng methyl ha cc gc C trong DNA.
Enzyme methylase to ra mt cp adenine methyl ha (hoc cytosine) c v tr i
xng cho nhau. Cc methylase c lin quan cht ch vi cc kiu ct hn ch.
- Kiu I. Cc RE c th tin hnh c hai s bin i v ct hn ch. Mt RE kiu I
bao gm ba tiu n v khc nhau (R, M v S) chu trch nhim tng ng cho vic ct
hn ch, bin i v nhn bit trnh t. V d: EcoB v EcoK (t E. coli chng B v K),
cc trnh t nhn bit ca hai enzyme ny l TGA(N)8TGCT i vi EcoB v AAC(N)6GTGC i vi EcoK (trong N l mt trong bn loi nucleotide). Nu v tr nhn bit
khng c methyl ha trong mt si, th enzyme RE s methyl ha si , nhng nu c
hai si u khng c methyl ha th enzyme RE s ct DNA (cn c ATP). Phn ng
ct xut hin mt v tr khng c hiu >1000 bp tnh t trnh t nhn bit; r rng l
enzyme duy tr lin kt v tr nhn bit ca n, v DNA c di chuyn qua mt v tr
th hai trn enzyme hng ti mt v tr ct hn ch.
- Kiu II. Cc RE l dng chung nht trong vi khun; chng ch thc hin phn ng
ct hn ch-cn s bin i c tin hnh bi mt enzyme ring bit. Trnh t nhn bit
cho hu ht cc enzyme ny l cc trnh t palindrome ngn (v d: EcoRI nhn bit
GAATTC) v thc hin phn ng ct (khng cn ATP) trong hoc gn k vi v tr
nhn bit. Mt vi RE kiu II ct c hai si cng v tr to ra u bng , trong khi cc
RE khc li to ra u dnh. Cc RE kiu II l cng c hu ch trong cng ngh DNA ti
t hp.
- Kiu III. Cc RE ny tng t cc enzyme kiu I. Mi RE kiu III c hai tiu n
v; n nhn bit mt trnh t i xng ngn, v to ra mt u so le (cn c ATP) v tr
khong 24-26 bp so vi v tr nhn bit. V d enzyme EcoPI, c m ha bi prophage
ca bacteriophage P1.

2. Adenine v cytosine methyltransferase E. coli


S methyl ha A v C thc hin rng ri tt c cc loi DNA. prokaryote (k
cc bacteriophage v plasmid), vai tr th hin r l phn hy DNA ngoi lai. Vai tr ph
l phn bit DNA b m vi si con mi c tng hp trong phc hi cc ch bt cp
sai. prokaryote, cc sinh vt khng c h thng ct hn ch, vai tr ch yu ca methyl
ha c l s iu ha biu hin ca gen.
Bn cnh cc methylase ca h thng R-M, cn c cc methyltransferase khc E.
coli. Cc nucleotide c methyl ha khng gn trc tip vo DNA. Cc methylase

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


chuyn nhm methyl t S-adenosine methionine sang adenine v cytosine nhng im
c hiu trn DNA.

3. S methyl ha DNA ca eukaryote


S methyl DNA ca eukaryote c nhiu im khc vi prokaryote:
- Base b bin i ch yu eukaryote l 5-methylcytosine. ng vt c v, ch
c 5-methylcytosine l base b bin i, trong 90% l trnh t i xng CpG.
- Do cha hiu bit r h thng R-M eukaryote nn ngi ta cho rng c l
methyl ha khng gp phn bo v chng s xm nhp ca DNA ngoi lai.
S methyl ha ca DNA ng vt c v gp phn vo s iu ha biu hin ca
gen v bit ha t bo. Cc nghin cu cho thy c s tng quan thun gia methyl ha
thp (hyphomethylation) vi hot tnh ca gen v ngc li gia s methyl ha mnh vi
bt hot ca gen. S vng mt ca cc nhm methyl trn DNA ca rui gim chng t
rng sinh vt bit ha cao c th hot ng khng cn c ch methyl ha.
S methyl ha ng vt c v c th ng vai tr:
- Thay i trng thi ca DNA v c ch i lc ca repressor vi operator.
- S methyl ha c truyn t theo dng t bo soma.
- Methyl ha c th to s khc nhau gia cc m.
- 5-azacytidine, cht ng ng vi cytidine, tc ng lm t bo nguyn bo si
(fibroblast) bit ha thnh t bo c, c l do c ch c ch methyl ha DNA v nh vy
hot ha gen tng ng.

Ti liu tham kho/c thm


1. Phm Thnh H. 2003. Di truyn hc. NXB Gio dc, H Ni.
2. V Th Thng Lan. 2002. Sinh hc phn t. NXB i hc Quc gia H Ni, H Ni.
3. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002. Molecular
Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.
4. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.

5. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW and Weiner AM. 2004. Molecular
Biology of the Gene. The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc. California,
USA.
6. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company, New
York, USA.

Chng 8

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

iu ha biu hin gen


Nh chng ta bit ba qu trnh thit yu cho s tn ti ca t bo, l: ti bn,
phin m v dch m. Tuy nhin, t bo khng th tn ti c lp vi mi trng chung
quanh. Nh vy, s ny sinh mt vn quan trng: t bo s iu chnh hot ng ca
mnh nh th no cho ph hp vi cc bin i ca mi trng bn ngoi c th tn
ti thch ng? Chng ny s cp n cc phng thc iu chnh , tc l cc c
ch iu ha s biu hin ca gen cc sinh vt prokaryote v eukaryote.
S biu hin ca cc gen chu s kim sot ca cc c ch iu ha. Cc c ch ny
gi vai tr rt quan trng cho cc hot ng sng, p li nhng bin i ca mi trng
bn trong v bn ngoi c th. Biu hin gen ca cc t bo prokaryote v eukaryote cng
c s khc nhau ng k. Vic iu ha c thc hin nhiu mc khc nhau v lin
quan n tng giai on pht trin. Theo quan nim v operon, cc gen iu ha
(regulatory gene) gi vai tr quan trng trong vic ng v m cc gen cu trc
(structural gene) c th biu hin tng hp protein ng lc, ng ni theo nhu cu c
th ca t bo.
Trong mi t bo, tt c cc gen u khng hot ng ng thi. V d: t bo E.
coli c khong 107 phn t protein gm 3.000 loi khc nhau. Nhiu loi protein c n
500.000 phn t, tuy nhin mt s loi khc ch khong 10 phn t. Nh vy, khng phi
loi protein no cng c tng hp vi s lng ln nh nhau v t bo phi c nhng
c cht tng hp protein mt cch tit kim v hp l nht.
Mt s gen hot ng thng xuyn cung cp sn phm lin tc, mt s khc ch
biu hin nhng giai on nht nh trong chu trnh sng v c th ch hot ng trong
iu kin mi trng khng bnh thng. Mt s protein cn c tng hp vi s lng
ln, mt s khc ch cn c mt phn t. Do vy, hot tnh ca gen c iu ha bi
nhiu c ch khc nhau c hiu qu tt nht trong vic s dng ngun nng lng ca
t bo.
I. Cc hin tng iu ha
duy tr ni cn bng (homeostasis) v s pht trin ca c th, cc sinh vt c
cc c ch iu ha khc nhau. Cc kiu iu ha u bt ngun t s biu hin ca cc
gen.
1. iu ha thch nghi
Mt s amip (ameba) biu hin s thay i hnh thi v sinh l c bit p li
cc iu kin mi trng khc nhau. Khi cc amip c cho vo nc, chng chuyn t

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


dng amip sang dng c lng bi. Khi mi trng thiu dinh dng chng c th
chuyn thnh cc dng tng t nh biu b.
Vi khun trong mi trng dinh dng ti thiu c kh nng tng hp amino acid.
Nhng khi b sung amino acid vo mi trng nui, vi khun s ngng tng hp amino
acid. Lc ngun amino acid t ngoi b sung vo ht, t bo vi khun li t tng hp
li amino acid cho bn thn.
Cc bin i nu trn l thun nghch, chng t s thay i chc nng y khng
phi do bin d di truyn. Cc hin tng trn cn cho thy vic xut hin hay bin mt
cc cu trc mi khng lm nh hng n tim nng di truyn sn c. C th cho rng,
c trng hp mt s gen hot ng, nhng cng c trng hp mt s gen ngng biu
hin. Cc hin tng c cp trn u do c ch iu ha thch nghi (adaptive
regulation) chi phi.
2. Hot ng ni tip ca cc gen
Khi bacteriophage xm nhim vi khun, DNA ca n lc u s ti bn, sau cc
protein khc nhau mi c tng hp nn to thnh v. Nh vy, c cc gen sm
to ra enzyme ti bn DNA v cc gen mun xc nh cc thnh phn v protein. iu
chng t c c ch iu ha chc nng ca gen din ra theo mt trnh t nghim ngt.
y l kiu iu ha ni tip (sequential regulation). Hot ng ni tip ca cc gen cn
th hin r trong qu trnh pht trin c th ca cc sinh vt eukaryote a bo.
3. Bit ha t bo
Nhiu sinh vt bc cao nh con ngi cha nhiu t t bo bt ngun t mt hp t
do phn chia nguyn nhim. T mt hp t ban u n khi trng thnh, c th ngi
c khong 200 loi t bo khc nhau. Mi loi t bo ch biu hin mt phn thng tin
ca mnh. Qu trnh chuyn mn ha chc nng ca t bo c gi l s bit ha hay
phn ha (differentiation).
Tuy c s bit ha, nhng t bo vn gi nguyn vn kh nng di truyn ca mnh.
Mt v d rt r l nui cy m t bo thc vt (plant tisue and cell culture): ngi ta c
th nui cy mt phn m phn sinh trong mi trng dinh dng tng hp cho n khi
chng pht trin thnh cy in vitro hon chnh (plantlet), cc cy ny sau c a ra
trng trong iu kin t nhin v ra hoa kt qu.
4. Khi qut v iu ha prokaryote v eukaryote
C s khc nhau ng k gia prokaryote v eukaryote trong iu ha biu hin
ca gen. Cc t bo eukaryote c cu to phc tp hn nhiu nn c ch iu ha cng
phc tp hn prokaryote.
prokaryote, mc ch ca s iu ha biu hin gen l nhm iu chnh h
enzyme cho ph hp vi cc tc nhn dinh dng v l ha ca mi trng, m bo

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


c hai yu cu chnh ca t bo l sinh trng v sinh sn. S iu ha y rt linh
ng v c tnh thun nghch. eukaryote, do t bo khng tip xc trc tip vi mi
trng, nn s iu ha y khng cn nhm mc ch i ph vi cc bin ng
ngoi bo. S iu ha eukaryote hng n vic chuyn bit ha tng loi t bo vo
tng cu trc v chc nng ring v v th khng mang tnh thun nghch.
Ba thnh phn chnh ca s iu ha biu hin gen l: 1) Tn hiu gy ra p ng
lm thay i biu hin gen; 2) Giai on c thc hin s iu ha trong qu trnh t ti
bn n dch m; v 3) C ch phn t ca s iu ha biu hin gen.
4.1. S biu hin ca gen prokaryote
B my di truyn ca sinh vt prokaryote l mt DNA mch vng cha mt s
lng gen gii hn c phin m trng thi tip xc trc tip vi t bo cht (Hnh
8.1).
Chu trnh t bo ngn v khng c s bit ha t bo. V th, hot ng ca cc gen
c iu ha do cc nhu cu ca t bo khi cn thit. Tc ng ca cc nhn t mi
trng lm nhng gen tng ng c m phin m, dch m tng hp protein hay c
hiu qu ngc lm dng li.

Hnh 8.1. S biu hin gen prokaryote

4.2. S biu hin ca gen eukaryote


Khc vi prokaryote, nhim sc th ca eukaryote c cu trc phc tp. Ngay trn
cu trc nhim sc th c s tham gia ca cc protein histone c vai tr iu ha biu

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


hin ca gen. S iu ha biu hin gen eukaryote phi qua nhiu mc iu ha phc
tp hn so vi prokaryote v qua nhiu giai on nh: nhim sc th tho xon, phin
m, bin i hu phin m, mRNA ri nhn ra t bo cht, dch m v bin i hu dch
m (Hnh 8.2).
Ngoi ra, a s eukaryote c c th a bo v mi t bo c biu hin sng khng
phi t do, m chu s bit ha theo cc chc nng chuyn bit trong mi quan h hi ha
vi c th.
Cc vi khun thng phn ng trc tip vi mi trng v biu hin gen thun
nghch, nh c ng lactose th m operon phn hy, khi ht ng th operon ng
li. Trong khi , cc t bo eukaryote c nhng con ng bit ha khc nhau v s
chuyn ha l n nh thng xuyn trong i sng c th. Ngoi s bit ha t bo, cc
c th eukaryote a bo cn tri qua qu trnh pht trin c th vi nhiu giai on phc
tp ni tip nhau, trong c nhng gen ch biu hin phi v sau th dng hn.
Tt c nhng im nu trn cho thy s iu ha biu hin ca gen eukaryote phc
tp hn nhiu, m hin nay li c bit t hn prokaryote.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 8.2. S biu hin gen eukaryote

II. Cc mc iu ha
Cc c ch iu ha s biu hin ca gen c th tc ng mt hay nhiu mc
khc nhau. S iu ha c th xy ra mc gen bng s kim sot thi gian v tc
phin m. Cc c ch khc c th hot ng lc dch m hoc sau dch m.
1. Mc cht nhim sc
Ngay trn cht nhim sc c th thc hin cc kiu sau:
- DNase ct mt s vng trn genome lm tho xon cc gen biu hin. Hai
vng c lu l cc vng nhy cm (sensible) v siu nhy cm (hypersensible).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Cc vng nhy cm c lin quan n cc gen c hot tnh cao v nhng gen
qua biu hin ri (nh cc gen hot ng phi). Cc vng siu nhy cm lin quan n
cc gen c hot tnh rt cao (nh cc gen histone).
- DNA Z (DNA tri) l dng cu trc siu xon c th lin quan n ng m gen.
- Methyl ha cc base. cc prokaryote s methyl ha c th thc hin i vi A
v C, cn eukaryote s methyl ha ch thc hin vi C v tr th 5. Methyl ha lm gen
ngng hot ng. V d: nhim sc th X bt hot ngi thuc loi siu methyl ha.
Ni chung, s thay i cu hnh (reconfiguration) c th nh hng n s biu hin ca
gen.
2. Mc phin m
y l s iu ha nh hng trc tip n vic m hoc ng ca gen. Kiu iu
ha ny thng gp trong iu ha trao i cht, cng nh cc qu trnh bit ha t bo.
- S tc ng ca cc trnh t cis (gn k, lin k) nm trn cng mch DNA nh
enhancer (vng tng cng) lm tng s phin m.
- iu ha bi cc nhn t trans (cch qung, t xa) do cc nhn t khng nm
cng trn mt mch DNA.
- Chn la promoter thch hp.
- S suy yu/suy thoi.
3. Mc hu phin m
S iu ha c th biu hin mc tc ng ln mRNA, chng ta gp trng
hp trn khi mRNA b ct b cc intron v gn cc exon li vi nhau to thnh mRNA
hon chnh (RNA processing). Nh vy, cc h thng nh hng n s hon chnh ca
mRNA c th kim tra gin tip biu hin ca gen tng ng. Cc mRNA ca eukaryote
cn c nhng on khng m ha lin quan ti thi gian tn ti v ra khi nhn vo t
bo cht.
- Splicing khc nhau.
- im polyadenine ha khc nhau (polyadenylation).
- t bin trn phn t mRNA.
- Bn chu k phn hy ca mRNA.
- S bo tn cc RNA trong t bo.
4. Mc dch m
S bin i ca cc nhn t khi u IF (inititation factor). L cc protein kt hp
vi tiu n v ca ribosome vo giai on khi ng ca qu trnh dch m.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

5. Mc hu dch m
y c s iu ha hot tnh ca protein. Sau khi mch polypeptide c tng
hp, cc protein nhiu khi phi tri qua cc bin i th cp trc khi biu hin hot tnh
(chc nng). V d: trypsin l enzyme phn gii protein trong d dy ch c c hot
tnh sau khi cht tin thn ca n (pro-enzyme khng c hot tnh) b ct mt mt on
polypeptide.
Cc protein c th chu nhng bin i lp th nh s kt hp cc enzyme vi mt
s sn phm c bit c th lm thay i cu trc khng gian ca chng dn n mt hot
tnh.
- Cc qu trnh glycosylation, phosphorylation tc l gn thm cc nhm cht
nh ng, phosphor protein c hot tnh/chc nng sinh hc.
- Peptide tn hiu l on gm khong 20 amino acid nm gn pha u N ca
polypeptide, c vai tr gn polypeptide v ribosome ang tng hp mch ny vi mng
li ni sinh cht. Trong b my Golgi, polypeptide c phng thch ra ngoi.
- S phng thch ra protein c chc nng sinh hc t mt phc hp, nh t proinsulin thnh insulin.
III. iu ha biu hin gen prokaryote
Cc gen c phin m to RNA, c gi l cc gen cu trc. Cc protein c
dch m t mRNA c th l enzyme hoc khng phi enzyme. Trong s cc protein
khng phi enzyme c cc protein iu ha (regulatory protein), chng tng tc vi cc
trnh t DNA c hiu kim sot hot tnh phin m ca cc gen cu trc. Cc gen
tng hp cc protein iu ha c gi l cc gen iu ha (regulatory gen). Pha trc
mi gen cu trc (hoc mt nhm gen) c mt trnh t promoter, ni RNA polymerase
nhn bit (Hnh 8.3). C ch iu ha prokaryote ch yu c thc hin thng qua
operon. y l khi nim ch tn ti prokaryote.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 8.3. Phng thc chung iu ha biu hin gen prokaryote

1. Cu trc ca promoter
Thc cht ca khi s phin m l quan h trc tip gia RNA polymerase v
promoter. Khi RNA polymerase gn vo promoter, n s phin m to phn t RNA.
Phn ln promoter E. coli v cn bn c cng cu trc:
Nu base u tin c phin m thnh mRNA (lun l purine, thng l adenine)
c nh s +1, th tt c cc base pha 5 hay pha trc so vi n khng c phin
m l s tr (). Ngay pha trc +1 c 6 base thng vi trnh t TATAAT xung
quanh 10, v trnh t TTGACA (trnh t lin ng-consensus sequence) xung quanh
35. C hai trnh t phi hp nhau cho php RNA polymerase gn vo v khi s dch
m, trnh t 35 to iu kin u tin cho vic gn vo.

2. Cu trc ca operon
Operon l n v phin m gm t nht mt promoter v mRNA bc tip theo
m ha cho cc trnh t ca mt hay nhiu chui polypeptide. Tuy nhin, operon c th
c mt hay nhiu im iu ha khc vi promoter. Cc gen khng chu s iu ha do
tc ng mi trng, to sn phm thng xuyn, c gi l cc gen cu trc. S lng
sn phm ca cc gen ny c th dao ng ph thuc vo i lc tng i ca cc

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


promoter ca chng i vi RNA polymerase. Cc promoter c i lc mnh (strong
promoter) to ra nhiu sn phm ca gen hn cc promoter c i lc yu. Cc gen m sn
phm protein ca chng c tng hp p li vi cc nhn t mi trng, thng c
iu khin bi mt hay nhiu protein iu ha. Trnh t DNA bn trong operon, ni m
protein c ch gn vo, c gi l operator (im iu hnh). Vic gn protein c ch
ln operator ngn cn s phin m ca tt c cc gen cu trc trn cng mt operon. S
kim sot nh vy i vi vi gen gi l kim sot m. Cc operon ca vi khun thng
to ra cc mRNA a gen, nhng mRNA ca eukaryote ch mt gen.
Cc protein cn thit cho biu hin gen c gi l cht hot ha. Chng c th gn
vi cc im khi s nm bn trong ca promoter ca operon hay im tng cng hoc
c th gn nhng trnh t xa operon. Vic gn ca protein iu ha vo im khi u
(initiator) hay enhancer, kch thch s phin m ca cc gen cu trc, c gi l c ch
kim sot dng. S kch thch cc gen iu ha phn ng c th l t cc phn t
tng i nh nh ng, amino acid n cc phn t ln hn nh cc phc hp
hormone steroid v cc protein th th (receptor). Cht lm cho gen phin m c gi l
cht cm ng, c tc ng ngc vi cht km hm. Cc gen cm ng thng tham gia
vo cc phn ng thoi dng (catabolic reaction), nh phn hy cc polysaccharide
thnh ng n. Cc gen c ch thng tham gia vo cc phn ng bin dng thc
hin vic tng hp cc cht nh amino acid t cc tin cht n gin hn.
3. iu ha thoi dng: Kim sot m-cm ng
Trong thoi dng, cc cht thc n c phn hy d dng to nng lng hoc
cc cht cn thit cho qu trnh tng hp. C ch iu ha y l s c mt ca c cht
(v d lactose) dn ti tng hp cc enzyme phn hy.
V d in hnh cho trng hp ny l operon lactose ca E. coli. -galactosidase l
enzyme c chc nng i. Chc nng u tin ca n l thoi dng lactose thnh
glucose v galactose. Chc nng th hai ca n l chuyn lin kt 1-4 ca glucose v
galactose thnh lin kt 1-5 ca allolactose. Bnh thng enzyme ny khng hin din
nng cao trong t bo, khi vng mt lactose trong mi trng. Ngay sau khi cho
lactose vo mi trng nui khi khng c glucose, enzyme ny bt u c to ra. S
vn chuyn lactose xuyn qua mng t bo c hiu qu nh protein vn chuyn
galactoside permease. Protein cng xut hin vi nng cao khi c lactose trong mi
trng.
S iu ha ca operon lactose cn ph thuc vo nng glucose trong mi
trng. Nng glucose ny li kim sot nng bn trong t bo ca phn t nh
cAMP (cyclic adenosine monophosphate), l cht bt ngun t ATP v lm tn hiu bo
ng cho t bo. T bo c xu hng s dng glucose hn l lactose lm ngun
carbon v glucose c bin dng trc tip cung cp carbon v to nng lng. Cc
enzyme bin dng glucose thuc loi cu trc v t bo tng trng ti a vi ngun

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


glucose. Khi ngun glucose cn, t bo phn ng li bng cch to ra c-AMP. Vic tng
nng c-AMP trong t bo gy nn hng lot s kin, trong s hin din ca lactose,
dn n s phin m cc gen cu trc ca operon lactose.
3.1. Cu trc ca operon lactose
H thng lactose (lactose system) bnh thng (Hnh 8.4) gm c gen iu ha (i
hoc R) v operon mang trnh t promoter (P) locus operator (O) v ba gen cu trc cho
-galactosidase (Z), permease (Y) v transacetylase (A). Nhiu t bin cc locus ny
c pht hin.
3.2. Hot ng ca h thng
- iu kin cm ng (c lactose). Lactose c chuyn vo t bo rt yu v ch
c vi phn t permease lm vic. Khi vo trong t bo, mt s lactose (lin kt -1,4)
c chuyn thnh allolactose (lin kt -1,6) nh -galactosidase. Allolactose l cht
cm ng, n gn vo protein km hm v gy bin i cu hnh to phc hp allolactoserepressor. Phc hp ny mt kh nng gn operator. Lc ny operon c m, RNA
polymerase bt u phin m cc gen cu trc. Ton b s kin din ra nh trn hnh
8.4b.
- iu kin khng cm ng (khng c lactose). Gen iu ha ca operon thng
xuyn tng hp protein km hm (repressor protein) mc thp, v n c promoter t
hiu qu. S tng hp cc protein ny b tc ng do nng lactose trong t bo. Ngc
li, promoter bnh thng ca operon lac gn vi RNA polymerase rt c hiu qu. Khi
khng c ng lactose, protein iu ha hot ng (active regulator protein) cn gi l
protein km hm gn vo promoter hay c trnh t operator v protein km hm chim
on ny. Nh vy, s phin m ca tt c cc gen cu trc ca operon lac b dng (Hnh
8.4a).
Do s lng permease tng, nn lactose vo t bo vi s lng ln v c phn
hy bi -galactosidase. Khi lactose c s dng ht, cc protein km hm gn tr li
vo operator lm operon b ng; s phin m cc gen cu trc b dng.
Bn thn gen iu ha lacI ch c mt promoter (Pi) v gen cu trc ca protein
km hm. Promoter ny yu, khi cc protein km hm c s lng ln, n b cc protein
ny gn vo lm dng phin m.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 8.4. Operon lactose v hot ng ca n

4. iu ha bin dng: Kim sot m-c ch


Bin dng (anabolism) l qu trnh tng hp nn cc cht cn thit cho t bo. V
d tng hp cc amino acid.
Qu trnh tng hp tryptophan bt u t tin cht tryptophan l chorismic acid, tri
qua 5 giai on k tip do enzyme xc tc. H thng tng hp amino acid tryptophan E.
coli l v d in hnh v operon b km hm do s kim sot m.
4.1. Cu trc v hot ng
H thng tryptophan cng c cu trc tng t h thng lactose gm gen iu ha
trpR v operon tryptophan (promoter, operator v 5 gen cu trc). Cc gen cu trc xc
nh 5 enzyme c xp theo th t tng ng vi chc nng xc tc theo trnh t cc
phn ng ca chui bin dng tryptophan (Hnh 8.5).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 8.5. Operon tryptophan

S khc nhau cn bn vi h thng lactose l gen iu ha. Gen iu ha ca h


thng tryptophan tng hp thng xuyn aporepressor protein, l cht km hm m ring
n khng c hot tnh. Khi tryptophan d tha n tr thnh cht corepressor (ng km
hm) v kt hp vi aporepressor thnh phc hp km hm (holorepressor) c hot tnh.
Phc hp ny gn vo operator ca operon tryptophan (trp) lm dng phin m cc gen
cu trc. Khi nng tryptophan thp, n tch khi phc hp km hm v aporepressor
mt hot tnh. Lc ny cc operator li c m v RNA polymerase dch m 5 gen cu
trc tng hp 5 enzyme to tryptophan (Hnh 8.5). S iu ha kiu ny cn gi l
iu ha c ch ngc (retro-inhibition) do sn phm cui cng c mi lin h ngc
(feed-back).
Nh vy, hot ng ca h thng ny ngc li vi h thng lactose: khi c
tryptophan th operon b ng, thiu tryptophan th gen c m.
4.2. S suy yu (attenuation)

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Kiu iu ha th hai c pht hin operon tryptophan c gi l s suy yu.
u 5 ca mRNA a gen (polycistronic) ca operon ny c 5 enzyme. on ny c
gi l trnh t leader (trnh t ch huy). Mt phn ca trnh t ny c phin m to
leader peptide gm 14 amino acid, m chc nng n nay cha r.
C ch kim tra m s tng hp mRNA c bt u nhng kt thc sm vi
chiu di mRNA ngn hn c gi l s suy yu. V d: cc t bo E. coli ang tng
trng trong mi trng thiu mt amino acid no , nhng cha cc enzyme cn c
cho s tng hp ca tt c 20 amino acid cn thit to ra protein. Khi thm mt amino
acid (tryptophan) vo mi trng s lm gim ng k s tng hp ca cc enzyme cn
cho s to amino acid . Phn ng ny c tnh thch ng v duy tr cc ngun enzyme
khng cn cn na khi sn phm cui cng ca chui sinh tng hp (tryptophan) ang c
trong t bo (c ch ngc).
Operon tryptophan c phng thc iu ha hot ng gen th hai, hon ton c
lp vi h thng repressor-operator (cht km hm on iu hnh). operon tryptophan,
s tng hp mRNA bt u t 161 base trc codon khi s ca trpE, enzyme cu trc
u tin c phin m. t bin do mt on DNA ngay pha trc trpE, gii phng
trpE khi s km hm ca phc hp represser-operator. Cc t bin ny lm tng mc
biu hin ca c operon ln gp su ln. Tinh sch cc DNA c phin m in vitro
cho thy phn ln mRNA kt thc ngay base 139 v khng bao gi t ti trpE. y,
c s km hm phin m ngay trc gen cu trc v khi mt n s biu hin ca gen c
hiu qu hn. on di ca mRNA nm trc trpE c gi l leader (trpL) v on km
hm phin m c gi l attenuator (trpa, ch khng phi trpA). Cui cng, quan st
cho thy s suy yu dao ng theo nng ca tryptophan thp, nhiu phn t mRNA
c to ra hn qua attenuator v ton b operon c phin m. S suy yu l mt
phng thc khc kim sot s biu hin ca gen.

Hnh 8.6. S suy yu xy ra khi cu trc th cp c bit to thnh trong mRNA. mRNA
c trnh by y l t trnh t leader ca operon trp. Nu tryptophan trong t bo phong ph

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


v trnh t leader c phin dch nhanh, th mRNA s to thnh cu trc thn v quai (stem-andloop) hot ng nh l mt tn hiu kt thc phin m.

C ch suy yu thc hin s kt hp gia phin m v dch m. RNA polymerase


bt u phin m cc gen m ha cho cc enzyme sinh tng hp cn thit to ra
tryptophan. V d: khi hin din tryptophan n nhanh chng t ti im (trn RNA mi
c tng hp) gi l attenuator v dng phin m ti y.
Attenuator c chc nng nh im kt thc ch khi tryptophan hin din. S phin
m dng khi trnh t leader t attenuator. Nu c trytophan trong t bo, s dch m
ca cc codon c thc hin, v c phin m v dch m c thc hin hon chnh cho
n lc RNA polymerase t ti im attenuator, ni kt thc s phin m. Khi khng c
trytophan, dch m dng v phn leader ca mRNA cun li sao cho attenuator khng
thc hin chc nng, trong trng hp ny s tng hp ca mRNA ton vn cho operon
tryptophan c to ra. Vi s hin din ca cc enzyme , trytophan c tch ly vi
s lng ln trong t bo. Attenuator l dng tinh t ca s c ch, iu ha hot ng
gen, to c hiu cho s tng hp amino acid trong t bo.
C ch repressor iu ha th h thng tryptophan, trong khi h thng c ch
attenuation kim sot nng tryptophan mt cch tinh t. S suy yu ca operon Trp
cng nhy cm vi nng ca mt s amino acid nh histidine v leucine.
5. Kim sot dng v cm ng
C ch iu ha dng, cm ng c tm thy operon arabinose ca E. coli.
Arabinose l cht ng, cn ba enzyme (c m ha bi cc gen araB, araA v araD)
cho s bin dng. Hai gen khc nm xa operon gp phn a arabinose vo t bo. Gen
iu ha araC nm gn cc gen B, A v D. Sn phm ca gen araC l protein km hm
ca operon khi khng c ng arabinose.
Tuy nhin, khi c ng arabinose trong t bo, n gn vi repressor (protein araC)
hnh thnh nn phc hp activator (hot t) to thun tin cho s phin m ca RNA
polymerase.
Trn thc t, cc nghin cu cho thy c ch iu ha ny rt phc tp. V d:
cAMP v protein hot ha thoi dng (catabolite gene activator protein) cn c gi l
CRP (cyclic AMP receptor protein-protein th nhn cAMP) u tham gia vo s iu ha
ca h thng arabinose.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 8.7. Operon arabinose ca E. coli

IV. iu ha hot tnh ca eukaryote


Cc c ch iu ha eukaryote c th xy ra 5-6 mc khc nhau (xem mc
II). Trong phn ny ch nhn mnh thm mt s c im ca iu ha hot ng gen
eukaryote:
- cc operon ca prokaryote, cc gen iu ha v cc promoter thng nm gn
nhau, nhng eukaryote cc gen iu ha t khi nm gn cc promoter do chng kim
sot.
- Cc enhancer l nhng trnh t cng nm trn mt phn t vi cc promoter c
th c hng trm cp base pha trc hoc pha sau promoter m chng kch thch.
- Trnh t iu ha 5 pha trc c promoter eukaryote thng rt di, c khi
hng chc kilobase (kb).
- C nhiu kiu iu ha dng cc nhn t c tc ng t xa (trans) l cc protein.
S phin m c th c kch thch bi cc tn hiu khc nhau. S iu ha hot
ng gen prokaryote phn ln p ng li cc tn hiu bn trong.
1. Cc promoter
Tng t nh vi khun, cc promoter ca eukaryote cng nm pha trc im
xut pht ca mRNA v c nhng trnh t c bo tn trong tin ha. Hp TATA, nh
hng cho RNA polymerase bt u phin m, nm khong di 30 basepair (bp) ng
vt c v, v 60-120 nm men. Hp TATA hot ng c hiu qu cng vi hai trnh t
tng ng pha trc khong 40 bp l CCAAT v 110 bp l trnh t giu GC.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


S thay i hp TATA lm gim tc phin m. Hiu qu ca tc phin m
c o bng s thay i ca tng base trong promoter, cc thay i base ngoi hp
TATA v cc trnh t pha trc khng gy hiu qu i vi tc phin m, trong khi
cc thay i nhng yu t c nu trn lm gim ng k tc phin m. Khc
vi promoter ca prokaryote, cc promoter ca eukaryote kh m bo nhn bit cc tn
hiu mt cch y RNA polymerase khi s phin m in vitro. Hp TATA v cc
trnh t pha trc phi c nhn bit bi cc protein iu ha, v chnh cc protein ny
gn vi cc im nht nh trn chng v hot ha s phin m.
2. Cc enhancer
Enhancer l cc trnh t c tc ng cis (lin k), chng tng tc phin m ng
k t cc promoter nm ngay trn cng mt phn t DNA. Tnh c o ca cc
enhancer l ch chng c kh nng thc hin mt cch hiu qu khi mt khong cch
rt xa, c khi n vi nghn cp base. Ngoi ra, chng c hot ng chc nng bt k
hng no, d pha trc hay pha sau promoter.
Xt trn mt gc no , cc enhancer tng t promoter. C th, chng c t
chc gm mt dy cc trnh t c tc ng cis nhn bit cc nhn t tc ng t xa
(trans) (Hnh 8.8).
3. Cc protein l nhn t c tc ng trans
Mt vi protein, nhn bit hp CCAAT, c xc nh t bo ng vt c v.
Cc nhn t ny c th c phn bit gia cc n v ca cc phn t CCAAT. Cc hp
GC c nhn bit bi cc nhn t ph. Cc v d v cc tc ng trans (trans-acting
factor) tm thy nm men v ng vt c v. Cc nhn t trans c c im chung l
gm hai vng cu trc v chc nng chnh:
- Vng gn nhn t trans vo DNA.
- Vng tc ng ln s phin m.
ng thi cc nhn t trans c bn kiu tc ng nh:
- ngn tay km (zinc-finger)
- xon-vng-xon (helix-turn-helix)
- xon-nt-xon (helix-loop-helix)
- dy ko leucine (leucine-zipper) (Hnh 8.9).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 8.8. Enhancer ca DNA eukaryote

c tnh chung ca cc cu trc va k l chng lun lun gn ln cc trnh t cis


di dng dimer (gm hai dimer).
Trnh t cis v nhn t trans thng c cc tng tc c hiu do nhng lin kt
yu hnh thnh gia cc phn t ca nhn t trans vi cc base ca trnh t cis. V d,
trng hp tng tc gia cc hormone steroid vi cc enhancer.
Nhiu protein c tc ng trans tham gia vo tin trnh pht trin ca c th rui
gim, chng c vai tr c bit trong xc nh s sp xp cc on thn ca rui.
Nh vy, cc gen eukaryote c hot ha bi hai trnh t DNA c tc ng cis l
promoter v enhancer, chng nhn bit c cc nhn t protein c tc ng trans, cc
nhn t trans cho php RNA polymerase khi s phin m v t tc phin m ti a.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 8.9. Cc kiu tc ng ca nhn t trans

4. Hormone
V d r nht v cc cht iu ha ni ti ca hot tnh gen l hormone. l
nhng cht to ra do mt lot t bo c hiu qu n cc t bo khc. Cc hormone
thng c vn chuyn n cc phn ca c th nhng ch tc ng n cc t bo c
cc receptor tng ng.
S tng tc gia hormone vi receptor gy ra tn hiu tc ng n cc vng c
trng ca DNA, gy hot ha gen hoc mt nhm gen tng ng.
Cc hormone c th kch thch phin m bi mt trong cc c ch sau:
- Hormone c th lm cho DNA tch khi histone v to iu kin cho RNA
polymerase bt u phin m.
- C th lm cht cm ng (inducer) gy bt hot phn t receptor.
- C th gn trc tip vi on DNA c hiu to thun li cho vic gn RNA
polymerase hoc protein l nhn t phin m (protein transcription factor).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- C th hot ha effector protein lm thnh phc hp gn DNA v kch thch gn
RNA polymerase.
- C th gn vi protein to phc hp hot ha kch thch gn RNA polymerase.
5. Kim sot cc cht thng gp trong nhn
Mt s nhm phn t hin din rt nhiu trong mi t bo eukaryote, nh cc
histone, cc cht ca b my dch m, cc cu phn ca mng Vi chng trnh khc
nhau c thc hin duy tr s lng ln ca chng trong t bo. Cc chng trnh
gm:
- S phin m lin tc v lp li trong t bo.
- S lp li cc gen.
- S khuch i ngoi nhim sc th cc trnh t gen c hiu.

5.1. S phong ph
Cc gen m ha cho rRNA v tRNA c nghin cu k. Phn ng lai n gin
DNA-RNA cho thy nhim sc th ca Xenopus c vng t chc hch nhn (nucleolus
organizer) cha 450 bn sao ca DNA m ha cho 18S v 28S rRNA. Ngc li, trong
mi nhn c 20.000 bn sao ca cc gen m ha cho 5S rRNA v cc gen ny khng nm
vng t chc hch nhn.
Cc gen m ha cho histone cng c vi nhiu bn sao c lp li hng trm ln.
S phong ph ca cc gen nu trn m bo s lng cn thit cho dch m khi
phi tng hp hng triu phn t protein vo lc cn thit.

5.2. S khuch i gen


Mt v d v s khuch i gen trong nhn l cc ch phnh (puff) ca nhim sc
th khng l hay a si (polytene chromosome) tuyn nc bt ca rui gim. cc
ch phnh ny, DNA nguyn nhim sc (euchromatic) c khuch i khong vi nghn
ln.
Trong nhn t bo trng ca Xenopus, c hng trm nhn con ngoi nhim sc th
(extrachromosome nucleoli) vi kch thc khc nhau, mi nhn con cha cc vng trn
rDNA kch thc khc nhau, m vai tr n nay cha r. Cc DNA vng trn ny sn
sinh nhiu rRNA mc hp l.

V. S bit ha t bo

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


1. Cc t bo bit ha mang thng tin ging nhau
cc sinh vt bc cao cng nh ngi, c th trng thnh gm nhiu loi t bo
khc nhau. Cc t bo ny u bt ngun t mt hp t ban u, nhng qua qu trnh
bit ha tr thnh cc t bo c cc chc nng khc nhau. Tuy nhin, thc nghim xc
nh rng s lng nhim sc th, s lng DNA v c t l (A+T)/(G+C) ca cc t bo
thuc cc m khc nhau ca cng mt c th u ging nhau. S dng k thut lai DNA
cho thy DNA t nhng t bo ca cc m khc nhau ca cng mt c th khng b bin
i trong qu trnh bit ha, chng c th t hi tnh (renaturation) vi nhau.
Th nghim ghp nhn t bo rut ch vo t bo trng b hng nhn (do chiu tia
t ngoi) cho thy 1% t bo ghp nhn pht trin thnh ch trng thnh. iu ny
chng t t bo rut tuy bit ha vn gi nguyn vn thng tin di truyn to ra ch
trng thnh.
Tm li, s lng DNA ca cc t bo bit ha v cn bn ging vi cc hp t ban
u v cha nguyn vn thng tin di truyn pht trin thnh c th nguyn vn.

2. Cc t bo bit ha tng hp cc nhm protein khc nhau


hiu c s khc nhau gia cc t bo bit ha, cn xt nhiu vn sau:
- Th nht, nhiu qu trnh l chung cho tt c cc t bo nn c nhiu protein
ging nhau. Nhng protein ny gm s lng nhiu, d phn tch nh phn ln cc
protein cu trc ca thnh t bo v nhim sc th; mt s protein cn bn ca cc bo
quan (li ni sinh cht, b my Golgi, cc ribosome). Nhiu protein c s lng
khng nhiu nh cc enzyme khc nhau, tham gia vo cc phn ng trung tm ca qu
trnh trao i cht, u hin din nh nhau tt c cc kiu t bo.
- Th hai, mt s protein c s lng phong ph mt s t bo chuyn ha m
vic pht hin chng cn c th nghim ring. V d, hemoglobin ch c th pht hin
t bo mu.
- Th ba, nu nh hn 2.000 loi protein c s lng di do c so snh gia cc
kiu t bo bit ha ca cng mt vi sinh vt vi nhau bng in di hai chiu
polyacrylamide, th mt s khc bit ng k s c tm thy. D s so snh gia hai
dng t bo nui cy (nh cc dng t bo c v thn kinh) hay gia cc t bo ca cng
mt m ca chut (nh gan v phi), i a s cc protein c pht hin u c tng
hp c hai loi t bo v vi tc tng hp c th khc nhau n 105; ch c vi trm
protein hin din vi s lng khc nhau ng k hai kiu t bo.
Cc nghin cu cho thy cc t bo eukaryote bc cao tng hp t 10.000-20.000
protein khc nhau. Phn ln chng c s lng rt t v kh pht hin. Nu cc protein
him (minor protein) ny khc nhau gia cc t bo vi mc tng t cc protein di

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


do, th ch mt s lng nh ca chng cng to nn nhiu khc bit chuyn ha ln
v hnh thi v sinh l ca t bo.
T bo c th thay i s biu hin gen ca chng p li tn hiu bn ngoi.
Phn ln cc t bo chuyn ha ca sinh vt a bo c kh nng thay i phng
thc biu hin ca gen p li tc ng bn ngoi. V d: nu t bo b tc ng bi
glucocorticoid hormone, th s tng hp mt s protein chuyn bit c tng vt (Hnh
8.10). Glucocorticoid c phng thch ra khi b i bng hay hot ng mnh v bo
hiu cho gan tng cng to glucose t amino acid hay cc phn t nh khc nhau. Cc
protein, c to ra do cc enzyme cm ng nh tyrosine aminotransferase h tr bin
tyrosine thnh glucose. Khi hormone khng cn na, s tng hp cc protein ny gim
xung mc bnh thng.
Cc loi t bo khc nhau phn ng vi glucocorticoid bng nhiu cch khc nhau.
V d t bo m, s tng hp tyrosine transferase gim, trong khi mt s loi t bo
khc hon ton khng c phn ng vi glucocorticoid. Cc v d ny minh ha cho tnh
cht chung ca bit ha l cc kiu t bo bit ha khc nhau thng phn ng li cng
mt tn hiu bn ngoi bng nhiu cch khc nhau. Trn c s , mi kiu t bo bit
ha c mt c tnh n nh thng xuyn. Cc tnh cht phn nh s biu hin lu
bn ca cc nhm gen khc nhau.

Hnh 8.10. Tc dng ca glucocortcoid lm tng mc biu hin ca gen

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Nh vy, cc t bo bit ha ch s dng mt phn thng tin. Nhiu loi t bo
chuyn ha tng hp ch yu mt s protein, ngoi cc protein cu trc v protein c bn
s dng cho cc qu trnh sinh l bnh thng. V d: t bo c tng hp nhiu myosin,
mt protein quan trng trong co c, hay t bo biu b (epithelial) tng hp nhiu
keratine. Nh vy, cng nh cha thng tin di truyn ging nhau, nhng mi loi t bo
bit ha ch s dng mt phn thng tin: tng hp ch yu mt s loi protein .

3. S iu ha mc phin m l ngun gc cn bn ca cc sai khc gia nhng t bo


bit ha
Nu nhng s bit ha gia cc kiu t bo khc nhau ph thuc vo cc gen
chuyn bit m t bo biu hin, th s kim sot biu hin gen c thc hin mc
no?
Gi thuyt c chp nhn hin nay l trong cc t bo bit ha mt s gen phin
m, cn c cc gen khc th khng. Khng c s kin no mu thun vi gi thuyt ny
v n gii thch hp l hn c tnh trng bit ha ca cc t bo. i vi phn ln gen, s
kim sot phin m c tm quan trng hng u, v ch n mi m bo cho s tng hp
khng d tha cc cht trung gian.
Vic pht hin cc gen iu ha v cc gen ng hay m gip hiu c s iu
ha qu trnh pht trin c th v bit ha t bo. Genome n bi ca t bo ngi c s
lng DNA nhiu hn gp 1.000 ln so vi genome ca vi khun. Tuy nhin, s lng
gen cu trc ngi ch ln hn 10 ln s gen cu trc vi khun. iu cho thy nhiu
gen ngi tham gia vo cc c ch iu ha.
Tm li, genome ca t bo cha cc trnh t nucleotide ca DNA thng tin to
ra hng nghn cc protein v phn t RNA khc nhau. T bo ch biu hin in hnh mt
nhm gen ca n v cc kiu t bo bit ha khc nhau sinh vt a bo c sn sinh ra
do cc nhm gen khc nhau c s biu hin khng ging nhau. Hn th na, cc t bo
c th thay i phng thc biu hin cc gen ca chng p li nhng thay i ca
mi trng, cc tn hiu t cc t bo khc. Mc d tt c cc bc trong s biu hin
ca gen v cn bn u c iu ha, nhng i vi phn ln cc gen vic khi s
phin m l im kim sot quan trng nht.

Ti liu tham kho/c thm


1. Phm Thnh H. 2003. Di truyn hc. NXB Gio dc, H Ni.
2. L c Trnh. 2001. Sinh hc phn t ca t bo. NXB Khoa hc v K thut, H Ni.
3. Alberts B, Bray D, Lewis J, Raff M, Roberts K and Watson JD. 2002. Molecular
Biology of the Cell. 3rd ed. Garland Publishing, Inc. New York, USA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


4. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology: Concepts and Experiments. 3 rd ed. John
Wiley & Sons, Inc. New York, USA.
5. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.

6. Lodish H, Berk A, Matsudaira P, Kaiser CA, Krieger M, Scott MP,


Zipursky SL and Darnell J. 2004. Molecular Cell Biology. 5th ed. Freeman and
Company, New York, USA.
7. Walker JM and Rapley R. 2000. Molecular Biology and Biotechnology. Chapman &
Hall Limited, London, UK.

8. Watson JD, Hopkins NH, Roberts JW and Weiner AM. 2004. Molecular
Biology of the Gene. The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc. California,
USA.
9. Weaver RF. 2003. Molecular Biology. 2nd ed. McGraw-Hill Company, New
York, USA
Chng 9

Cng ngh DNA ti t hp


I. M u
Vo nm 1973, mt nhm cc nh khoa hc to ra c th sinh vt u tin vi
cc phn t DNA ti t hp. Theo , Cohen (H Stanford, M) v Boyer (H
California, M) cng cc cng s a c mt on DNA t mt plasmid ny vo
mt plasmid khc, to ra mt plasmid hon ton mi, plasmid ti t hp. Sau , h a
plasmid ti t hp vo trong cc t bo E. coli. Trong mt thi gian ngn, cc tc gi ny
dng cc phng php ging nhau gn cc gen t hai loi vi khun khc nhau, cng
nh chuyn cc gen t ch vo vi khun. Cc th nghim ny nh du mt cuc cch
mng v cng quan trng trong lch s nghin cu khoa hc ca nhn loi.
Cng ngh DNA ti t hp l mt tp hp cc k thut phn t nh v, phn lp,
bin i v nghin cu cc on DNA. Thut ng ti t hp c dng thng xuyn do
mc tiu ca n l phi hp DNA t hai ngun xa nhau. V d: cc gen t hai ngun vi
khun khc nhau c th c lin kt li, hoc mt gen ngi c th c a vo nhim
sc th vi khun. Cng ngh DNA ti t hp (cn gi l cng ngh di truyn, cng ngh
gen hay k thut gen) hin nay bao gm mt mng li cc k thut phn t c
dng phn tch, bin i v ti t hp hu nh mi trnh t DNA.

1. Tc ng ca cng ngh DNA ti t hp

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Cng ngh DNA ti t hp bin i su sc phng thc nghin cu gen. Trc
y, thng tin v cu trc v t chc ca gen thu c bng cch kim tra biu hin kiu
hnh ca chng, nhng nhng k thut mi to ra kh nng t c cc trnh t
nucleotide. Trc y, cc nh di truyn phi ch i s xut hin cc t bin ngu
nhin hoc cm ng phn tch hiu qu ca s sai khc di truyn, ngy nay h c th
to ra t bin cc im nht nh mt cch chnh xc v xem chng thay i kiu hnh
nh th no.
Cng ngh DNA ti t hp cung cp cc thng tin mi v cu trc v chc nng
ca gen v thay i nhiu khi nim c bn ca di truyn hc. V d: trong khi m di
truyn c xem l rt ph bin, th by gi chng ta cn bit rng cc m khng ph
bin cng tn ti trong DNA ty th. Trc y, chng ta ngh rng t chc ca cc gen
eukaryote ging vi prokaryote, nhng by gi chng ta bit rng nhiu gen eukaryote b
gin on bi cc intron. Ngy nay, chng ta bit y hn v cc qu trnh ti bn,
phin m, dch m, bin i RNA (RNA processing) v iu ha gen thng qua vic s
dng cc k thut ti t hp DNA. Cc k thut ny cng c dng trong nhiu trong
nhiu lnh vc khc, bao gm ha sinh hc, vi sinh vt hc, sinh hc pht trin, sinh hc
thn kinh, tin ha v sinh thi hc.
Cng ngh DNA ti t hp cng c ng dng to ra nhiu sn phm thng
mi, chng hn: thuc, hormone, enzyme v cc ging cy trng-vt nui. Mt nn cng
nghip hon ton mi, cng nghip cng ngh sinh hc, pht trin chung quanh vic
s dng cc k thut ny to ra cc sn phm mi. Trong y hc, cc k thut ti t hp
DNA c dng thm d bn cht ca ung th, chn on cc bnh di truyn v
nhim trng, sn xut thuc v iu tr cc ri lon di truyn.

2. Lm vic mc phn t
K thut gen cho thy mt lot c hi, m ra cc phng thc cn thit (m trc
y c th khng c) gn nh l hin nhin. Vn c bn l cc gen c kch thc
qu nh v c hng ngn gen trong mi t bo. Thm ch, khi quan st trn knh hin vi
mnh nht, th DNA xut hin nh l mt si dy b xu, cc nucleotide ring r khng
th thy, v khng c mt du hiu no v cc ng nt vt l ch bt u v kt thc
ca mt gen.
minh ha vn ny, chng ta hy xem xt mt v d c trng v di truyn
phn t nh sau: Gi thit rng chng ta mun phn lp mt gen c bit ca ngi v
t n vo trong vi khun sn xut mt lng ln cc protein ngi c m ha.
Vn u tin l tm c gen mong mun. Genome n bi ca ngi cha khong
3,3 t cp base ca DNA. Gi s gen m chng ta mun phn lp di 3.000 bp. Nh vy,
gen ch ca chng ta ch chim mt phn triu ca genome; v th tm kim gen ca
chng ta trong mt genome s nh th l kh khn hn rt nhiu so vi vic tm kim

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


mt cy kim trong mt ng c kh. Nhng thm ch, nu chng ta c th nh v gen, th
chng ta s tch n ra khi genome nh th no? Khng c forcept nh gp mt
mnh DNA n, v cng khng c mt ci ko c hc no nh ct ra khi genome
mt on gen ring bit.
Nu chng ta thnh cng trong vic nh v v phn lp gen mong mun, th bc
tip theo chng ta cn a n vo trong t bo vi khun. Cc on DNA mch thng s b
thoi bin nhanh bi vi khun; v th gen phi c chn vo trong mt dng n nh. N
cng phi n nh ti bn thnh cng hoc n s khng c phn chia tip khi t bo
phn chia.
Nu chng ta chuyn gen vo vi khun thnh cng trong mt dng n nh, chng
ta vn cn phi m bo rng gen c phin m v dch m. S biu hin ca gen l mt
qu trnh phc tp i hi mt s cc trnh t DNA khc nm bn ngoi gen. Tt c
nhng trnh t ny phi hin din trong cc hng cc v tr thch hp ca chng sn
xut protein.
Cui cng, cc phng php c s dng phn lp v chuyn gen c hiu qu
v cng thp, trong hng triu t bo c hng ti cho cc phng thc ny, ch c
mt t bo c th chn lc thnh cng v biu hin gen ca ngi. V th, chng ta phi
tm kim nhiu t bo vi khun pht hin c mt t bo mang DNA ti t hp.
Trc y, cc vn ny dng nh l khng vt qua c. Nhng ngy nay,
cc k thut phn t c pht trin khc phc chng, v cc gen ngi c chuyn
d dng vo cc t bo vi khun v chng s c biu hin tt.

II. Endonuclease hn ch
Trong t nhin, cc enzyme endonuclease hn ch (restriction endonuclease, RE),
gi tt l enzyme hn ch, hin din trong hu ht cc t bo vi khun ngn cn DNA
ngoi lai tip qun b my tng hp protein ca t bo. DNA ca chnh chng s c
bo v khi tc dng ca enzyme hn ch nh s c mt ca cc enzyme ni bo c th
methyl ha (methylation) cc nucleotide c bit, v th cc nucleotide ny khng c
nhn bit bi cc enzyme hn ch.
Vic pht hin ra cc enzyme hn ch ca vi khun ct DNA nhng trnh t c
bit, gip cho vic thao tc gen d dng hn, do n c th gim chiu di ca cc phn
t DNA thnh mt tp hp bao gm cc on ngn hn. Hin nay, cc enzyme hn ch
c phn lp t cc sinh vt prokaryote.
Mi enzyme hn ch ch nhn bit v ct mt trnh t DNA c bit thng cha
bn hoc su cp nucleotide. V d enzyme EcoRI tch chit t E. coli ct trnh t
GAATTC, enzyme BalI ca Brevibacterium albidum ct trnh t TGGCCA. C hn 900

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


enzyme hn ch khc nhau c tinh sch t khong 250 chng vi sinh vt. Cc enzyme
hn ch ct cc phn t DNA si i theo hai cch khc nhau (Hnh 9.1):

Hnh 9.1. Hai kiu ct ca enzyme hn ch. (a) to ra u so le, v (b) to ra u bng.

- Ct trn mt ng thng i xng to ra cc phn t u bng (u th).


- Ct trn nhng v tr nm i xng quanh mt ng thng i xng to ra
nhng phn t u so le (u dnh).
V mt enzyme hn ch ch nhn bit mt trnh t duy nht, cho nn s v tr ct
trn mt phn t DNA c bit thng l nh. Cc on DNA c ct bi enzyme hn
ch c th c phn tch theo kch thc bng in di agarose gel nghin cu. Do s
tng t ca t chc phn t trong tt c cc c th, cho nn DNA vi khun, DNA thc
vt v DNA ng vt c v tng hp nhau v cu trc. V th, mt on DNA t mt
dng sng ny c th d dng c pha trn vi DNA ca mt dng sng khc. S tng
t ny cng ph hp i vi plasmid, nhn t di truyn ngoi nhn c tm thy trong
nhiu loi vi khun khc nhau. Chng l nhng phn t DNA mch vng ng si i
c dng lm vector mang cc on DNA ngoi lai dng trong k thut ti t hp DNA.
Ging nh EcoRI, nhiu enzyme hn ch to ra cc on DNA vi u 5 li
(protruding). Mt s enzyme hn ch (v d: PstI) to ra cc on DNA c u 3 li.
Mt s enzyme hn ch khc (v d: BalI) ct trc i xng to ra cc on DNA
mang u bng (blunt) (Bng 9.1).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Bng 9.1. Trnh t nhn bit ca mt s enzyme hn ch

1. Gn cc u b ct bi enzyme hn ch
C hai kiu gn khc nhau: gn u bng v gn u dnh, bng cch dng enzyme
DNA ligase ca bacteriophage T4 c th gn cc u bng hoc u dnh li vi nhau,
tuy nhin trng hp u bng thng cho hiu qu thp hn u dnh.
V d: Hnh 9.2 minh ha vic gn cc u dnh c ct bng enzyme HindIII.
2. Isochizomer
Ni chung, cc RE khc nhau nhn bit cc trnh t khc nhau (Bng 9.1), tuy
nhin cng c mt s trng hp cho thy c nhng enzyme c phn lp t nhiu
ngun khc nhau nhng li ct trong mt trnh t, cc enzyme c gi l

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


isochizomer. Hn na, mt vi enzyme nhn bit cc chui tetranucleotide m trong mt
s trng hp cc tetranucleotide ny li xut hin trong cc chui hexanucleotide ca
cc enzyme khc.
V d:
- MboI v Sau3A nhn bit trnh t:

Hnh 9.2. Gn cc u dnh

- Trong khi BamHI nhn bit trnh t:

Trong mt vi trng hp cc on c to ra nh mt enzyme hn ch ny khi


gn vi cc on c to ra nh mt enzyme hn ch khc hnh thnh cc th lai m
cc enzyme b m khng th nhn bit c. V d: SalI ct trnh t (GTCGAC) v
XhoI ct trnh t (CTCGAG), cc trnh t c sinh ra ny gn vi nhau to thnh

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


th lai (hybrid) m cc v tr ct hn ch ca chng khng th nhn bit bi cc enzyme
SalI v XhoI:

III. Phng thc to dng


Cc phng thc c bn ca k thut DNA ti t hp l: (1) Gn mt on DNA
vo mt phn t DNA (nh l vector) c th ti bn, v (2) cung cp mt mi trng cho
php sao chp phn t DNA c gn.
C ba nhm vector c dng ph bin to dng cc on DNA ngoi lai v ti
bn (sao chp) trong E. coli; l plasmid, bacteriophage v cosmid. Tt c nhng
vector ny phi c mt s tnh cht cn thit sau:
- Chng c kh nng t ti bn trong E. coli.
- Mang cc gen ch th chn lc d dng phn bit v tinh sch vector ca th ti
t hp vi cc dng khc.
- Chng c cc vng DNA khng cn thit cho s sinh sn trong vi khun, v th
DNA ngoi lai c th c a vo trong cc vng ny.
- Chng c th bin np vo t bo vt ch mt cch d dng.

1. Plasmid vector
Plasmid l cc thng tin di truyn ngoi nhn c trong nhiu loi vi khun khc
nhau. Chng l nhng phn t DNA mch vng, si i, kch thc t 1- 200 kb, c
kh nng t sao chp tn ti c lp trong t bo. Cc plasmid c th mang mt s gen
ca vi khun v cc gen ny c th biu hin ra protein.
DNA ca plasmid c th c phn lp t nui cy vi khun cha plasmid bng
cch b sung cht ty (nh l sodium dodecyl sulfate-SDS) v ly tm s sinh tan
(lysate)1. Phc hp nhim sc th vi khun, ln hn plasmid nhiu, s lng xung y ca
tube ly tm, plasmid siu xon v cc on nhim sc th mch thng gi li trong th
ni. Plasmid siu xon mt ln na c phn tch bng ly tm sau khi x l vi CsCl v
EtBr.
Plasmid mang cc gen m ha cho cc enzyme thng c li cho vi khun vt ch.
Cc plasmid c th mang cc kiu hnh khc nhau nh: khng khng sinh, sn xut khng
sinh, phn hy cc hp cht hu c phc tp, sn xut cc enzyme hn ch v enzyme
bin i (modification enzymes).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Cc plasmid c th c chuyn vo trong vi khun sau khi vi khun c x l
t bo c th cho thm qua nht thi i vi cc phn t DNA nh. Qu trnh ny c
bit nh l s bin np (transformation). Vi khun c bin np thnh cng c th c
chn lc da trn kiu hnh mi m chng nhn c t plasmid, chng hn kh nng
khng cc khng sinh.
Mt s plasmid hin din trong t bo c s bn sao thp, mt hoc mt vi bn sao
trn t bo, do DNA ca plasmid ch sao chp mt hoc hai ln trc khi t bo phn
chia. Tuy nhin, cc plasmid khc tn ti mt s bn sao ln hn (10 ti 100 bn sao trn
mt t bo) do DNA ti bn lp li cho n khi t c s bn sao thch hp. Cc
plasmid c s bn sao ln c gi l plasmid dng xon lng lo (relaxed plasmid), v
y l mt trong nhng tnh cht hu ch ca vector to dng.
Hnh 9.3 trnh by mt trong cc plasmid vector th h th hai dng xon lng lo,
pBR322, di 4.363 bp, vector ny cha hai gen khng khng sinh l ampicillin (Amp) v
tetracycline (Tet). S th t ca cc nucleotide trn vector c bt u vi v tr EcoRI
n: T u tin trong chui GAATTC c quy c l nucleotide th nht. Cc s th t
sau c tip tc quanh phn t vector theo hng t gen khng tetracycline ti gen
khng ampicillin.

Hnh 9.3. Plasmid vector pBR322. Apr (hay Ampr) v Tetr: gen khng ampicillin v
tetracycline, ori: trnh t khi u sao chp, v mt s v tr nhn bit cho cc RE.

Hnh 9.4. trnh by mt loi plasmid vector th h th ba l pUC19, y l loi


vector to dng c trng, N mang vng to dng (multiple cloning sites) hay cn gi l
vng a ni (polylinker), vng khi u sao chp (ori), v hai gen ch th (gen khng
ampicillin v gen lacZ). Ampicillin l loi khng sinh git cht t bo vi khun, nhng
nhng vi khun no cha vector pUC19 s khng li loi khng sinh ny. Gen lacZ m

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


ha enzyme -galactosidase, bnh thng enzyme ny ct lactose sn xut ra glucose
v galactose. Enzyme ny cng ct X-gal to ra mt c cht mu xanh; khi X-gal c
b sung vo mi trng, cc khun lc vi khun cha pUC19 s c mu xanh v d dng
nhn bit. Vng polylinker ca vector pUC19 l tp hp mt s v tr nhn bit n ca
cc enzyme hn ch cho php gn on DNA ngoi lai vo plasmid.

Hnh 9.4. Plasmid vector to dng c trng pUC19. Mang cc v tr ct hn ch n


trong vng to dng, vng khi u sao chp (ori), v hai gen ch th (gen Apr v gen
lacZ).

Plasmid c th c ct mt v tr xc nh bng enzyme hn ch. V th, cc


on c to ra c th to vng bng cch kt hp cc u dnh b sung. Hn na, cc
on c to ra bi mt enzyme c bit hot ng trn mt phn t DNA s c u
tng ng (u dnh) vi on c to ra bi cng mt enzyme hot ng trn mt
phn t DNA khc. V th, cc on t hai phn t DNA khc nhau, t hai c th khc
nhau c th kt hp bng cc lin kt hydrogen thun nghch khi cc on ny c trn
li.
Nu s kt hp c gn li sau khi bt cp, th cc on c kt hp c nh bn
vng, s kt hp ca cc on ny c thc hin nh enzyme DNA ligase (cn gi l
polynucleotide ligase) lin kt cng ha tr cc phn t ti t hp bng cch to ra lin
kt phosphodiester gia nhm 5-PO4 ca polynucleotide ny vi nhm 3-OH ca
polynucleotide khc.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 9.5. Phng thc c bn to dng gen trong vi khun E. coli


Hnh 9.5 trnh by ton b phng thc sn xut DNA ti t hp (to dng gen).
Plasmid c ct cc v tr xc nh bng enzyme hn ch. DNA ca mt genome ngoi
lai c ct bi cng mt loi enzyme, mt s on trong c th c gen quan tm.
Plasmid v cc on ca genome c phi trn v kt hp nh enzyme DNA ligase.
Cc plasmid ti t hp c bin np vo vi khun bng ng nui cy plasmid v vi
khun.
2. Bacteriophage vector
Cc bacteriophage c nhiu u im khi c s dng lm vector to dng. Vector
dc s dng rng ri nht l bacteriophage gy nhim vo t bo E. coli. Mt trong
nhng u im chnh ca phage l c hiu qu chuyn DNA vo trong t bo vi khun
cao. u im th hai l mt phn ba ca genome phage l khng cn thit cho s xm
nhim v sinh sn ca n trong t bo vt ch, khng c nhng gen ny, mt tiu th

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


vn chuyn thnh cng DNA ca n vo vi khun v sinh sn c. Cc gen khng cn
thit ny, khong >15 kb, c th c thay th bng mt on DNA ngoi lai khong 1523 kb. u im th ba l DNA s khng b ng gi trong v tr khi n di t 40-50
kb; v th cc on DNA ngoi lai khng bao gi c chuyn vo t bo tr khi chng
c chn vo trong genome phage , iu kin cn thit m bo on DNA ngoi
lai s c ti bn sau khi n vo trong t bo vt ch.
Cc gen cn thit ca genome phage c nh v trong mt cm. Cc chng ca
phage , c gi l vector thay th, c bin i di truyn vi mt v tr RE duy
nht cho EcoRI (chng phage th h mi EMBL 3 c ba v tr cho cc RE: EcoRI,
BamHI v SalI) trn mt mt khc ca cc gen khng cn thit (Hnh 9.6). V th, c th
loi b cc gen khng cn thit bng EcoRI. DNA ngoi lai c ct bng EcoRI s c
u dnh b sung cho u ca cc on DNA ca phage cn thit (nhnh tri v phi),
c th c kt ni bng DNA ligase. Genome ca phage c cc on si n ngn
c gi l cc v tr cos cn cho s ng gi DNA trong u ca phage. Genome ti t
hp ca phage sau c th c ng gi trong v protein v c b sung vo trong
E. coli. Cc phage gy ra s xm nhim DNA ti t hp ca chng vo trong t bo vt
ch, ni n s c ti bn. Ch cc on DNA c kch thc thch hp v mang cc gen
cn thit c ng gi trong cc v ca phage, cung cp mt h thng chn lc t ng
cho cc vector ti t hp.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 9.6. Bacteriophage l mt vector to dng hiu qu


3. Cosmid vector
Cc vector phage ch c th mang cc on DNA c kch thc khong 15-23 kb.
Tuy nhin, cc cosmid vector li mang c cc on DNA c kch thc ln hn nhiu,
khong 45 kb.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 9.7. To dng trong cosmid. Hai v tr cos gn v tr ct hn ch ScaI v BamHI.


DNA ngun b ct bi BamHI phn on c kch thc khong 45 kb. Phn t
plasmid DNA c ct bi BamHI v ScaI. Hai mu DNA ny c trn vo nhau v
c gn bng T4 DNA ligase. Sau khi gn xong, nhng phn t ny c ng gi
trong phn u ca phage , v nhng phn t c th ly nhim s c hnh thnh sau
khi to ui.
Cosmid l cc plasmid nh mang cc v tr cos ca phage; chng c th c ng
gi trong v virus v c chuyn vo vi khun nh s xm nhim ca virus. Do tt c
cc gen virus, ngoi tr cc v tr cos, l khng c, nn cosmid c th mang cc on
DNA ngoi lai ln hn hai ln cc on m phage vector c th mang. Cc cosmid

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


vector c cc thnh phn sau: (1) mt im khi u sao chp ca plasmid (ori); (2) mt
s cc v tr ct hn ch n; (3) mt hoc hn cc gen ch th chn lc; v (4) cc v tr
cos cho php ng gi DNA trong u ca phage.
DNA ngoi lai c chn vo trong cosmid trong cng mt phng thc vi
plasmid: cosmid v DNA ngoi lai u c ct bi cng mt RE to ra cc u b
sung (u dnh), v chng c lin kt vi nhau bng DNA ligase. Cc cosmid ti t
hp c hp nht trong v, v cc tiu th phage c s dng xm nhim vo t
bo vi khun, cosmid s ti bn nh mt plasmid. Bng 9.2 so snh cc tnh cht ca
cc vector plasmid, phage v cosmid.
Bng 9.2. So snh cc vector plasmid, phage v cosmid

4. Th vin cDNA
Th vin cDNA (complementary DNA) l tp hp cc on DNA b sung (cDNA)
c tng hp t mRNA ca mt b phn trong c th sinh vt. S dng th vin cDNA
c hai u im sau:
- Cc dng cDNA cha trnh t m ha lin tc ca mt gen. Nhiu gen
eukaryote l gin on, c cha nhiu on intron. Sau khi ct mRNA tin thn (premRNA) v ni li, cc on intron b loi v mRNA hon chnh (mature mRNA) c
trnh t m ha lin tc c to thnh. Do cDNA c to thnh t khun mu mRNA
hon chnh nn cc dng cDNA c th tng hp protein cn thit vi s lng ln nh
mong mun.
- Nhiu protein c tng hp vi s lng ln do nhng t bo chuyn ha v nh
vy trong cc t bo ny mRNA ca protein s c t l cao v th vin cDNA c
to ra t cc t bo ny s c nhiu cDNA m ha cho cc protein tng ng. S di do
cDNA ca mt vi loi no lm gim nh ng k vic xc nh ng dng mong
mun t th vin gen.
Phng php tng hp gen t mRNA ngy cng c pht trin, n kt hp vi cc
phng php khc ca sinh hc phn t cho php ng dng trong nhiu lnh vc.
Xy dng mt th vin cDNA bao gm nm bc chnh sau:
- Tinh sch mRNA t RNA tng s ca mt phn c th sinh vt.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Tng hp si cDNA th nht t khun mu mRNA nh enzyme phin m ngc
(reverse transcriptase).
- Gy bin tnh (un si) th lai mRNA-cDNA ph hy si mRNA bng RNase
H ca E. coli. Tng hp si cDNA th hai t khun mu si cDNA th nht nh enzyme
DNA polymerase vi primer l vng cp tc ca n thu c phn t cDNA si i.
- Ct vng cp tc bng enzyme nuclease S1 v dng enzyme Klenow sa cha hai
u ca si i cDNA to ra u bng.
- Gn cc on ni (linker) vo hai u ca cDNA si i trc khi to dng trong
vector thch hp xy dng th vin cDNA.
5. Th vin genomic DNA
Th vin genomic DNA l mt tp hp cc on DNA cng i din cho mt
genome nguyn vn (hoc gn nguyn vn) ca c th m DNA c bt ngun t .
Cc th vin c dng ch yu hoc sng lc theo cc phng php khc nhau nhm
phn lp mt (hoc cc) trnh t nucleotide quan tm c bit, hoc xc nh v tr v
th t ca cc trnh t trong genome m t th vin c xy dng (physical
mapping).
Xy dng mt th vin genomic DNA bao gm bn bc chnh: Ct DNA, gn
DNA vo vector, ng gi cc dng ti t hp trong v protein ca virus lm bc
trung gian trc khi xm nhp vo t bo vt ch, v chuyn cu trc vo t bo vt
ch.
Th vin genomic DNA c nhiu ng dng, chng hn lp bn vt l
(physical mapping) ca DNA v xc nh cc gen gy bnh hoc cc chui DNA quan
tm cho nhng phn tch khc.
Sn xut ra cc dng mang cc on chn DNA khc nhau nhng gi ln nhau c
nhiu thun li v th vin c th c s dng trong qu trnh chromosome walking.
Chromosome walking thng c thc hin vi th vin ca cosmid, phage hoc
YAC2.
Cc th vin genomic DNA cng cn thit cho vic xc nh cc gen gy bnh
bng cch to dng chc nng (functional cloning). Theo hng ny, thng tin v chc
nng ca gen c khai thc phn lp gen mong mun t th vin. Mt
oligonucleotide c trnh t da trn chui amino acid tng phn c dng nh l mt
probe (mu d) phn lp dng cDNA bng cch sng lc th vin cDNA. Dng cDNA
ny sau c th c dng sng lc th vin genome nhm phn lp cc dng
genomic DNA v cho php kho st c im ca chui genomic hon chnh.
IV. Biu hin gen ngoi lai trong vi khun

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


V mt l thuyt, k thut DNA ti t hp cho php a bt k mt gen no t
mt sinh vt ny vo mt sinh vt khc. Vn quan trng l lm sao gen ngoi lai c
th biu hin trong c th vt ch.
biu hin tt c cc gen ngoi lai trong E. coli phi bt u bng vic gn on
gen ngoi lai vo trong vector biu hin (thng l plasmid). Cc vector biu hin l
vector c th mang cc gen ngoi lai mong mun cho php thc hin s phin m ca cc
bn sao c to dng v s dch m cc mRNA ca chng trong E. coli. Vector ny phi
c cc cu trc cn thit sau:
- Cc trnh t m ha gen ch th (marker) m bo duy tr vector trong t bo.
- Mt promoter kim sot phin m (v d: lac, trp hoc tac) cho php sn xut mt
lng ln mRNA t cc gen c to dng.
- Cc trnh t kim sot dch m nh vng lin kt ribosome c b tr thch hp
v codon khi u AUG.
- Mt polylinker a gen ngoi lai vo trong mt hng chnh xc vi promoter.
Ch khi c cu trc y nh th, cc vector biu hin mang gen ngoi lai mi
c bin np vo chng E. coli thch hp. Nu on gen ngoi lai khng nm gia
promoter v v tr kt thc phin m, th n s khng c phin m.

1. Cc protein nguyn th ti t hp
Cc protein nguyn th (native protein) c th c sn xut trong E. coli bng
cch s dng promoter mnh v mt vng lin kt ribosome (ribosome binding sitesRBS) hiu qu. biu hin gen prokaryote c RBS mnh ch cn cung cp mt
promoter l . Trong khi , biu hin mt gen eukaryote (hoc mt gen prokaryote
vi mt RBS yu) cn phi cung cp c promoter ln RBS.

1.1. Biu hin ca gen prokaryote-Promoter


Bc u tin khi biu hin cc protein ca eukaryote trong vi khun l chn mt
vector biu hin mang promoter mnh ca prokaryote. Cc promoter thch hp nht cho
biu hin ca gen ngoi lai E. coli l nhng promoter c kh nng iu chnh mnh.
in hnh l promoter (lai) trp-lac.
Promoter trp-lac cn gi l promoter tac (mt dng promoter lai gia promoter trp
v promoter lac) c s dng thnh cng sn xut mt lng ln protein trong E.
coli (Hnh 9.8). Promoter trp c iu chnh bi gen c ch trp v c th c cm ng
bi s b sung ca 3-indolylacetic acid (3-IAA) vo mi trng hoc bng cch thiu
tryptophan. Trong khi , promoter lac c iu chnh bi gen c ch lac v v th c
th c cm ng nh b sung nhn t cm ng isopropyl--D-thiogalactoside (IPTG)
vo mi trng nui cy vi khun. Cui cng, promoter (lai) trp-lac mang on trp-35

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


c gn vi on lac-10 v operator lac c iu chnh bi gen c ch lac (lac
repressor).

1.2. Biu hin ca gen eukaryote-Promoter v vng lin kt ribosome


c mc biu hin cao ca gen ngoi lai trong E. coli, khng nhng phi s
dng cc promoter mnh sn xut mt lng ln mRNA m cn s dng cc RBS
m bo chc chn mRNA c dch m mt cch c hiu qu. Trong E. coli, RBS bao
gm mt m khi u AUG v mt trnh t nucleotide ngc hng t codon khi u.
Trnh t ny c gi l chui Shine-Dalgarno (SD) giu A-G, b sung cho u 3 ca
16S rRNA ca E. coli. Lin kt ca ribosome vi mRNA c khi u bng cch bt
cp gia chui SD trong mRNA v trnh t u 3 ca 16S rRNA.

Hnh 9.8. Vector pKK177-3. pKK177-3 l mt tac vector cha vng to dng gen ngoi
lai cng hng vi promoter tac. Cng hng vi vng ny l rrnB mang gen 5S ca E.
coli v hai nhn t kt thc phin m T1 v T2.

Hiu sut dch m ca mRNA chu s chi phi ca mt s yu t nh sau :


- Mc b sung gia chui SD v u 3 ca 16S rRNA.
- Khng gian v kh nng chui DNA nm gia chui SD v codon AUG.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Nucleotide theo sau AUG nh hng s lin kt ribosome.
a codon ATG vo trong gen c to dng v duy tr RBS ca vi khun bng
cch dng vector pAS1 (Hnh 9.9). Vector pAS1 mang promoter P L v RBS ca gen cII
ca bacteriophage , codon khi u ATG c dung hp trc tip vi phn m ha u
amino ca gen eukaryote mun biu hin. Cch lm ny c th hn ch vic ti u
khong cch gia chui SD ca vi khun v codon khi u ATG ca gen eukaryote
c c s biu hin hiu qu ca gen. on DNA c gn promoter v chui SD sau
c bin np vo cc chng E. coli thch hp. Sng lc th bin np thu cc khun
lc c mc phin m cao.

Hnh 9.9. Vector pAS1. Vector pAS1 l mt plasmid di khong 5,8 kb mang promoter
PL ca bacteriophage v v tr ct hn ch duy nht BamHI nh v codon khi u
ATG ca gen cII ca bacteriophage .
2. Cc protein dung hp ti t hp
2.1. Protein dung hp
Protein dung hp cn gi l protein lai c m ha bi mt gen lai (fusion gene)
do s dung hp in vitro cc on gen khc nhau. V vy, protein dung hp s mang trnh
t amino acid ca hai protein khc bit. Cc protein dung hp c xy dng cho cc

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


mc ch khc nhau. S dung hp gen c thc hin bng cch gn phn m ha ca
gen c to dng gn u tn cng 3 ca gen lacZ. Protein dung hp c nhng u
im chnh sau:
- Protein dung hp thng c sn xut vi hm lng ln do s khi u phin
m v dch m c iu khin bi cc trnh t tiu chun ca E. coli.
- Dung hp cc trnh t ngoi lai vi cc gen ca E. coli thng cho kt qu cc sn
phm n nh hn cc protein ngoi lai nguyn th.
2.2. Vector biu hin cc gen dung hp vi gen lacZ
Mt s h thng vector c pht trin biu hin cc gen dung hp vi gen lacZ,
in hnh l cc vector h pUR (Hnh 9.10). Chn vector v v tr ct hn ch thch hp
ngi ta c th tin hnh dung hp cho hu ht gen c to dng.
2.3. Pht hin cc protein dung hp
Gn vector plasmid (v d: pUR) thch hp vi on DNA ngoi lai to ra mt
s dung hp trong khung c. Bin np cc vector ny vo E. coli. Kim tra cc khun
lc ring bit mang on DNA ngoi lai mong mun bng cch tch chit DNA ca
vector plasmid, sau ct bng enzyme hn ch thch hp v in di kim tra trn
agarose gel. Sng lc cc khun lc sn xut protein dung hp.
2.4. Tch chit cc protein dung hp sn xut khng th
Protein dung hp c th c tch chit theo mt s cch: dng dch chit urea, sc
k i lc aminophenylthiogalactoside, in di sodium dodecyl sulfate-polyacrylamide gel
(SDS-PAGE) hoc phi hp gia cc cch ny. K thut n gin nht l SDS-PAGE,
nhum gel v pht hin bng protein mi, sau ct bng ny ra khi gel, ng kh ri
nghin thnh bt mn. Bt ny s c dng tim vo th sn xut khng th.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 9.10. Cc vector h pUR. y l cc vector dung hp vi gen lacZ, c cc v


tr to dng BamHI, SalI, PstI, XbaI, HindIII v ClaI u 3 ca gen lacZ. S chn vo
ca on DNA ngoi lai (cDNA) trong cc v tr to dng thch hp cho php sn xut
protein dung hp ca -galactosidase hot ng vi chui peptide c m ha bi DNA
ngoi lai.
3. Xc nh mc biu hin ca gen c to dng
Ni chung, c ba cch thng c dng xc nh mc biu hin protein
ngoi lai ca gen c to dng:
- in di polyacrylamide gel c SDS xc nh protein c kch thc thch hp
c sn xut mc cao trong cc t bo mang vector biu hin. Thng thng,
protein quan tm c th quan st bng cch nhum gel vi Coomassie Brilliant Blue hoc
bng AgNO3. Nu khng thy c bng protein mi khi dng cc thuc nhum ny, th
nh du s trao i cht vi 100 Ci ca [35S]Met hoc [35S]Cys trn 1 mL dch nui

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


cy trong 5 pht. Sau , s dng k thut SDS-PAGE hoc phng x t ghi c th pht
hin c protein quan tm.
- Phn tch Western blot bng cch dng cc khng th lin kt c hiu vi protein
quan tm c thm tch ln mng nitrocellulose sau khi thc hin in di SDSpolyacrylamide gel.
- Nu mc biu hin thp th nn t gen lacZ cng hng vi gen c biu
hin. Nh vy, nu s phin m hoc dch m hn ch biu hin th nhng thay i trong
h thng biu hin c th c kim sot bng nhng thay i trong hot tnh ca galactosidase.
Phn tch Western blot
- K thut SDS-PAGE
L k thut in di trn polyacrylamide gel vi s c mt ca SDS cho php phn
tch cc phn t protein c khi lng khc nhau. SDS c in tch m rt ln v c kh
nng lin kt vi mch peptide. Nh vy, s lng SDS tng tc vi protein t l vi
kch thc phn t protein v in tch ca SDS bm vo c th lm bt c phn t
protein no cng chuyn ng trong in trng t cc m sang cc dng. Do , bng
phng php in di, c th phn tch ring bit cc phn t protein c khi lng phn
t khc nhau.
- Phn ng lai khng nguyn-khng th
Phn ng khng nguyn-khng th c tnh c hiu rt cao. V vy, c th p dng
phn ng ny pht hin s c mt v tinh sch protein. Khng th (antibody) c sn
xut khi a khng nguyn vo ng vt th nghim (th, chut) v c tinh sch t
mu ng vt sau khi gy nhim. Nhng khng th to ra bng cch ny l nhng khng
th a dng (polyclonal antibodies-do cc t bo lympho khc nhau tit ra), do chng
c kh nng nhn bit mt s khng nguyn. Ngc li, khng th n dng (monoclonal
antibodies) ch tng tc vi mt khng nguyn nht nh.
Khng th c nh du bng enzyme (hoc bng cht pht hunh quang) pht
hin protein c hiu (thng c thm tch/chuyn thm ln mng nitrocellulose sau
khi chy in di SDS, v c nh ) thng qua k thut Western blot (hoc
immunoblot) (Hnh 9.11). Sau khi protein trn mng lai gn vi khng th th nht c
hiu v tip n l khng th th hai c nh du enzyme (alkaline phosphatase, horseradish peroxidase) th phc hp ny s c lin kt vi c cht to mu. S hin
din ca protein ngoi lai (sn phm dch m ca gen ngoi lai c chuyn vo t bo
vt ch) s c pht hin nh s xut hin mu ca phn ng lai.
S phn b ca protein c hiu trong t bo v t chc m cng c th pht hin
bng k thut lai in situ (in situ hybridization) vi nguyn tc tng t Western blot.
Ngoi ra, khng th c s dng tinh sch protein c hiu bng kt ta min dch

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


hoc sc k i lc (affinity chromatography). Khng th nh du c dng nh
lng khng nguyn trong k thut xt nghim hp th min dch lin kt enzyme
(enzyme-linked immunosorbent assay) gi tt l ELISA (Hnh 9.11).
V. Phng php pht hin dng vi khun c DNA ti t hp
1. Lai khun lc v vt tan
DNA c to dng trong plasmid hoc YAC sn xut ra cc khun lc khi cc
nui cy bin np c dn mng trn a agar cha mi trng sinh trng v nui cy
di nhng iu kin thch hp. Cc bacteriophage sinh tan t bo b chng xm nhim
v sn xut ra cc plaque (vt tan) c dng hnh trn chu vi khong 2-3 mm c mu sng
trn thm vi khun (bacterial lawn) ca lp agar nh (trong trng hp ny ngi ta
chun b a agar c hai lp: lp agar nh c nng agar thp bacteriophage d sinh
tan t bo vi khun, v lp agar y c nng agar cao hn).
Cc vector, nh m t trn, thng cha gen ch th cho php chn lc nhng t
bo vt ch mang vector (th bin np). Cc ch th ny thng l gen khng khng sinh
v cc t bo bin np sinh trng trn mi trng cha khng sinh tng ng.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Hnh 9.11. K thut Western blot v ELISA da trn phn ng lin kt khng nguynkhng th

Ngoi ra, cc vector cn cha cc gen ch th b sung phn bit cc t bo bin


np cha on chn ca DNA ngoi lai vi cc t bo cha cc vector t ti to li vng.
V d: gen lacZ m ha enzyme -galactosidase.
Mt dng (clone) cha cc chui DNA quan tm c bit c th c xc nh bi lai
khun lc hoc vt tan. Mt lng nh khun lc bin np hoc vt tan c chuyn ln
mng nitrocellulose hoc nylon bng cch ph (overlay) mng ny ln trn a agar.
DNA c bin tnh v c nh trn mng bng un nng (baking) hoc chiu tia cc tm
(UV-crosslinking), v sau c lai trong m cha probe nh du ng v phng
x c trnh t b sung mt phn ca chui c xc nh. V d: C th mt
oligonucleotide tng hp nhn to, c ngun gc t genomic DNA tng phn, cDNA
hoc trnh t protein hoc sn phm PCR. Trong mt vi trng hp, probe c th c
thit k da trn trnh t bt ngun t gen tng ng ca cc loi khc v thng c
lai vi cng lc thp. Cc probe tha c ra khi mng vi phim X-quang. Theo
hng ca phim (sau khi ra) so snh vi a agar gc, sau s c kh nng gn kt cc
khun lc thc t vi cc khun lc lai dng tnh tng ng trn phim X-quang.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

2. Sng lc th vin gen bng PCR


PCR (polymerase chain reaction) cng c th c ng dng sng lc cc th
vin genomic DNA hoc cDNA c xy dng trong cc plasmid vector hoc
bacteriophage vector. u im chnh ca sng lc bng PCR so vi sng lc da trn lai
truyn thng l t tn thi gian hn. Sng lc bng PCR c th c m bo trong 3-4
gi trong khi n c th mt mt vi ngy trc khi pht hin bng k thut lai phn t
(molecular hybridization). K thut sng lc bng PCR th hin ch th v kch thc ca
cc on chn DNA c to dng hn l trnh t ca on chn, tuy nhin cc primer
PCR c trng cho on chn DNA ngoi lai cng c th c s dng. iu ny cho
php kho st chnh xc hn c im ca cc dng t th vin cDNA v genomic DNA.
Nguyn tc ca PCR
PCR l mt k thut c s dng ph bin trong cng ngh sinh hc hin i v
ng gp rt ln cho nhng tin b v sinh hc phn t, nh du mt bc tin v
cng quan trng tng ng vi vic khm ph ra cc enzyme hn ch v k thut
Southern blot.
K thut PCR da trn c s phn ng m rng primer nh enzyme Taq
polymerase khuch i in vitro cc nucleic acid c trng. PCR cho php khuch i
theo hm m ln n hng triu ln cc on DNA c chiu di khong t 200-3.000 bp.
on DNA c khuch i (DNA ch) c nhn din nh cp primer c trng
(oligonucleotide) thng c chiu di khong 20 nucleotide.
Taq polymerase l mt loi enzyme DNA polymerase chu nhit (c vi khun
chu nhit cao Thermus aquaticus) c dng tng hp cc on DNA mi trong
mi trng c 4 loi deoxyribonucleotide (dATP, dCTP, dGTP v dTTP) v hai primer,
trn c s khun mu ca mt on DNA nht nh bit hoc cha bit trnh t. Cc
on DNA mi hnh thnh li c s dng lm khun mu. Sau nhiu chu k, s lng
on DNA ni trn c nhn ln gp nhiu ln, nh vy c th s lng tch ra,
phn tch trnh t hoc to dng... Primer bn tri tc ng trn si DNA 3-5 c gi
l primer thun (forward primer-k hiu l F). Primer bn phi tc ng trn si DNA
5-3 c gi l primer ngc (reverse primer-k hiu l R).
Nguyn tc ca PCR c trnh by trong hnh 9.12. Theo , t chu k th hai
Taq polymerase bt u to ra cc on DNA c chiu di xc nh. Cc primer thng
l mt oligonucleotide tng hp (synthetic oligonucleotide) c khong 10-20 nucleotide
hoc di hn. Nu bit trnh t ca on gen cn khuch i th c th tng hp nhn to
cc primer tng ng thc hin PCR v tch chng ra bng k thut in di. PCR
thng tin hnh khong 25-35 chu k, qua t 10-6 g DNA ban u c th khuch i
(amplification) ln ti trn 1 g (khong 2 kb). Mi chu k PCR bao gm ba giai on c
nhit khc nhau:

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


- Gy bin tnh (denaturation) 90-95oC. Trong giai on bin tnh phn t DNA
khun mu dng xon kp c tch thnh hai si n (single strands).
- Gn primer (annealing) 40-65oC. Trong giai on ny cc primer gn vo cc v
tr c trnh t tng ng DNA khun mu. Cc lin kt ion to thnh mt on nh
(cc primer lp rp chnh xc) v trn cc on nh DNA si i (khun mu v
primer) enzyme Taq polymerase c th bt u qu trnh sao chp khun mu.
- Ko di phn t (extension) 70-72oC. y l khong nhit ti thch cho Taq
polymerase tin hnh tng hp DNA bt u t cc v tr c primer theo chiu 53.

Hnh 9.12. S phn ng chui DNA polymerase (PCR)

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


3. Sng lc cc th vin cDNA bng cc probe khc nhau
Sng lc th vin cDNA bng cch lai nucleic acid l phng php c s dng
ph bin v ng tin cy nht tm kim cc dng quan tm. Sng lc bng phng
php lai nucleic acid cho php phn tch ng thi nhiu dng v nhanh, khng i hi
cc dng cDNA phi hon chnh v sn phm c tng hp trong t bo vt ch phi c
hot tnh sinh hc hoc khng nguyn. Hn na, c s l thuyt ca k thut lai nucleic
acid c hiu bit y . iu ny cho php pht trin mt s lng ln cc k
thut khc nhau c th iu chnh cc probe ca nucleic acid c cc chiu di v c im
khc nhau.
- Cc probe tng ng. Cc probe tng ng cha t nht mt phn ca chui
nucleic acid chnh xc ca dng cDNA quan tm. Chng c dng trong nhiu trng
hp khc nhau, v d: khi mt dng b phn ca cDNA hin c c s dng phn lp
mt dng hon chnh t th vin cDNA. Thng thng, on bt ngun t mt u hoc
u kia ca dng hin c c phn lp, nh du phng x in vitro v dng thm d
th vin. Lai vi cc probe tng ng thng c tin hnh di cc iu kin nghim
ngt.
- Cc probe tng ng tng phn. Cc probe tng ng tng phn c dng
pht hin cc dng cDNA c quan h h hng, nhng khng ging ht nhau hon
ton, vi cc trnh t ca probe.
- Cc probe oligonucleotide nhn to. Cc probe oligonucleotide nhn to l cc
vng dNTP ca trnh t xc nh c tng hp in vitro. Trnh t ca cc probe ny c
suy lun, bng cch dng m di truyn, t cc vng ngn ca chui amino acid bit
ca protein quan tm. Do s thoi bin ca m di truyn3, chui amino acid xut c
th khng c c trng chnh xc bi cc oligonucleotide n c d on cho trnh
t. Mc d, trong rt nhiu trng hp, trnh t cc amino acid ging nhau c th c
c trng bi nhiu oligonucleotide khc nhau.
4. Phn tch genomic DNA bng phng php lai Southern
Vic pht hin v xc nh cc chui nucleic acid c trng l cng vic thng
xuyn trong nghin cu sinh hc phn t. Nguyn tc ca k thut ny l da vo s lai
phn t, di cc iu kin thch hp hai chui nucleic acid n to thnh mt phn t
lai. Phn ng lai ph thuc rt nhiu vo mc tng ng ca hai chui nucleotide.
Vic to thnh phn t si i nh th xy ra ch yu thng qua lin kt hydrogen gia
cc base guanosine vi cytosine, v adenosine vi thymidine. Thnh phn v s phn b
ca cc base khng ging r rt vi cc phn t nucleic acid cho kt qu cc tnh cht lai
khc nhau, v th lin kt hydrogen (hoc lai phn t gia cc base tng ng) khi c
ghp cp thch hp cung cp mt cng c c gi tr xc nh cc chui lin quan
hoc ng nht vi chui nucleic acid quan tm (probe).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Trong s cc k thut khc nhau s dng lai phn t phn tch nucleic acid, th
k thut c s dng ph bin nht l lai mu d nucleic acid c nh du vi nucleic
acid ch c c nh trn mt vt rn, c trng l mng nitrocellulose hoc nylon.
Trnh t ca k thut lai Southern blot bao gm cc bc sau: phn tch cc on
ct hn ch ca DNA h gen bng in di agarose gel, chuyn DNA t agarose gel ln
mng lai, lai cc mu d c nh du ng v phng x vi cc nucleic acid c c
nh trn mng lai (Hnh 9.13).

Hnh 9.13. S ca k thut lai Southern blot. Cc mu DNA ch v genomic DNA (A) v
(B) trong v d ny c ct bng EcoRI v c phn on bng in di trn agarose gel. DNA
ca plasmid mang on chn DNA dng lm mu d (C) cng c ct bng EcoRI v in di
nh l mt i chng dng tnh.

Cc th nghim lai trn mng thng c tin hnh bng cch nh du probe
bng P (mc d cc ng v phng x khc nh 35S cng c th c s dng). Phn
ng lai ca Southern i hi hot tnh c hiu ca probe ti thiu phi l 109 dpm/g,
mc d hot tnh 108 dpm/g c th c xem nh l chp nhn c trong cc ng dng
cn cng lc thp. Cc phng php khng dng ng v phng x (v d: digoxigenindUTP) ngy cng c s dng ph bin hn mc d nhy ca chng l khng ln.
Nhng cc k thut khng dng ng v phng x an ton hn cho nghin cu vin, to
ra cc probe c th c bo qun trong thi gian di trc khi dng v kt qu pht hin
cc tn hiu lai nhanh hn.
32

VI. Cc ng dng ca cng ngh DNA ti t hp

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Cng ngh DNA ti t hp hin nay c rt nhiu ng dng trong i sng. Cc ng
dng ny bao gm sn xut dc phm v cc loi ha cht khc, cc vi khun c bit,
cc cy trng nng nghip quan trng, v cc vt nui c bin i di truyn... K
thut ny cng c s dng rng ri trong cc xt nghim y khoa v (trong mt vi
trng hp) ang c dng kim tra cc khim khuyt di truyn ngi. Hng trm
cng ty hin nay ang c bit pht trin cc sn phm thng qua bin i di truyn cc
c th sng. Di y l cc ng dng chnh ca cng ngh DNA ti t hp.
1. ng dng trong dc phm
Sn phm thng mi u tin c pht trin bng cng ngh DNA ti t hp l
cc dc phm dng trong iu tr cc bnh v cc ri lon ngi. Nm 1979, T hp
Eli Lilly bt u sn xut thng mi insulin ngi bng cng ngh DNA ti t hp.
Trc thi im ny, tt c insulin dng trong iu tr bnh tiu ng c tch chit t
ty ca cc vt nui cho tht. Mc d ngun insulin ny c tc dng tt cho nhiu ngi
mc bnh tiu ng, nhng n vn khng phi l insulin ngi, v mt s ngi tri
qua cc phn ng ph vi protein ngoi lai. Gen insulin ngi sau c chn vo
plasmid v chuyn vo vi khun sn xut insulin ngi. Cc dc phm c sn xut
thng qua cng ngh DNA ti t hp bao gm: hormone sinh trng ngi (cho tr em
mc bnh ci), nhn t to t huyt (cha bnh kh ng mu), hot t plasminogen m
(dng ha tan cc huyt khi trong bnh nhn b nhi mu c tim), interferon,
interleukin, DNA vaccine

2. Cc vi khun c bit
Cc vi khun c vai tr quan trng trong cc qu trnh cng nghip, bao gm sn
xut ethanol t cc nguyn liu thc vt, lc khong t qung, x l nc thi v cc loi
cht thi khc. Cc vi khun ang s dng trong cc qu trnh ny c bin i di
truyn bng cng ngh DNA ti t hp sao cho chng c th hot ng hiu qu hn. Cc
chng vi khun mi hu ch thu c t k thut hin i ny ang c pht trin
phn hy cc ha cht c v cc cht gy nhim, tng cng thu hi du, tng
nitrogen cho cy trng, v c ch sinh trng ca cc vi khun v vi nm gy bnh.

3. Cc sn phm nng nghip


Cng ngh DNA ti t hp cng c mt nh hng quan trng n sn xut
nng nghip, ni m hin nay n c dng to ra cc cy trng v vt nui mang cc
c im c gi tr. Trong nhiu nm, cc nh bnh hc thc vt tha nhn rng thc
vt b nhim bnh virus th nh sau s khng li s nhim trng cc chng mang c
tnh mnh. V vy, cc nh di truyn hc to ra tnh khng virus trong cy trng bng

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


cch chuyn cc gen v protein ca virus vo t bo thc vt. Cy b (squash) bin i di
truyn c tn l Freedom II, mang cc gen ca virus 2 gy bnh khm da hu
(watermelon mosaic virus 2) v virus gy bnh khm mu vng cy zucchini (zucchini
yellow mosaic virus) chng s nhim trng virus.
Mt hng khc c bin i di truyn l tnh khng su (pest) thc vt
lm gim s ph thuc vo cc thuc tr su ha hc. c t protein t vi khun Bacillus
thuringiensis git mt cch chn lc cc u trng ca cc su b cn trng nht nh
nhng li khng gy c cho s sng ca cc ng vt hoang d, ngi v cc loi cn
trng khc. Gen c t c phn lp t vi khun, lin kt vi promoter hot ng sau
c chuyn vo trong ng, c chua, khoai ty v bng. Gen ny sn xut c t i
vi cn trng trong cy, v su bm khi n cy b cht.
Cng ngh DNA ti t hp cng cho php pht trin tnh khng cht dit c
thc vt. Mt vn quan trng trong nng nghip l iu khin cc c di cnh tranh
nc, nh sng v cht dinh dng vi cy trng. Mc d cht dit c c tc dng git c
di, nhng chng cng c th gy nguy him cho cy trng. Cc gen cung cp tnh khng
cho nhiu loi cht c di c chuyn vo c chua, u tng, bng, cy ci du v
cc cy trng thng mi quan trng khc. Khi ng rung c canh tc cc cy trng ny
c phun thuc dit c, th c di b git nhng cc cy trng bin i di truyn li
khng b nh hng. Nm 1999, c hn 21 triu ha cy u tng bin i di truyn
v 11 triu ha cy ng chuyn gen c trng trn th gii.
Cng ngh DNA ti t hp cng c ng dng cho cc vt nui. V d: gen sn
xut hormone sinh trng c phn lp t gia sc v c to dng trong E. coli, cc vi
khun ny sn xut mt lng ln hormone sinh trng ca b, yu t lin quan n tng
sn xut sa. Cc ng vt chuyn gen c pht trin mang gen m ha cho cc sn
phm dc liu. V d: mt gen ngi m ha cho nhn t VIII (hnh thnh t huyt)
c lin kt vi vng iu ha ca gen sn xut -lactoglobulin cu, mt protein to
sa. Gen dung hp c tim vo phi cu, to ra mt con cu chuyn gen c kh nng
sn xut trong sa ca n nhn t ng mu ca ngi. Mt phng thc tng t c
dng chuyn gen 1-antitrysin, mt protein dng iu tr bnh nhn kh thng di
truyn (hereditary emphysema), vo trong cu. Cu ci mang gen ny sn xut rt nhiu
1-antitrysin khong 15g trong 1 lt sa ca chng.

4. Thuc oligonucleotide
Mt ng dng cng ngh DNA ti t hp trong thi gian gn y l pht trin
cc thuc oligonucleotide c trnh t phn t DNA hoc RNA nhn to ngn c th c
dng iu tr bnh. Cc antisense oligonucleotide b sung cho cc RNA khng mong
mun, nh l RNA ca virus. Khi c b sung vo t bo, th cc antisense DNA ny
lin kt vi mRNA ca virus v c ch s dch m ca chng.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Cc DNA oligonucleotide si n lin kt cht ch vi cc trnh t DNA khc, to
thnh mt phn t triplex DNA. S to thnh triplex DNA cn tr lin kt ca RNA
polymerase v cc protein khc cn cho s phin m. Cc oligonucleotide khc l cc
ribozyme, cc phn t RNA m chc nng nh l cc enzyme. Nhng phc hp ny lin
kt vi cc phn t mRNA c hiu v ct chng thnh tng on, ph hy kh nng m
ha protein ca chng. Mt s thuc oligonucleotide sn sng th nghim trong
iu tr bnh AIDS v ung th.

5. Liu php gen


i vi loi bnh di truyn, bnh do t bin gen ngi ta phi cn n s can
thip ca liu php gen, mt hng cha bnh gn lin vi cc k thut tin tin trong
lnh vc cng ngh sinh hc hin i nh cc vi thao tc gen, sa i thay th gen...
Liu php gen (gene therapy) thc cht l phng php cha bnh bng gen. C
nhiu khi nim khc nhau v liu php gen, nhng cch hiu chung nht l tp hp cc
bin php s dng cc gen cn thit (cn gi l gen tr liu) nhm mc ch cha bnh
cho con ngi.
Trong , gen tr liu c th l:
- Cc gen hot ng bnh thng (gen lnh) c th a vo t bo thay th gen
hng, gen mt chc nng, khi phc hot ng bnh thng ca t bo v s sng ca c
th.
- L nhng gen c kh nng m ha mt protein c hiu, khi a vo t bo sng
c th to nn cc loi protein c hiu. Cc loi protein c hiu c th c ch hot ng
ca mt gen khc trong t bo, km hm kh nng phn chia ca t bo hoc gy cht cc
t bo b bnh.
- Nhng gen khi a vo t bo hot ng ng thi vi cc gen bnh (gen b t
bin trong t bo) lm hn ch tc ng ca gen bnh hoc h tr, b p cho cc gen b
hng.
- Gen tr liu cn l cc gen bt hot c a vo t bo thay th cho mt gen lnh
no , nhm hn ch sn phm khng cn thit ca gen lnh hoc to ra cho t bo mt
trng thi mi, c tc dng chng li bnh tt.
- Gen tr liu c th l nhng on oligonucleotide c tc dng km hm hot ng
ca gen b hng, b t bin trong t bo.
6. Chn on bnh can thip sm
Bng k thut chc i, kt hp ng thi phn tch mu b m bng enzyme hn
ch, ngi ta c th chn on sm trc khi sinh (v enzyme hn ch c kh nng phn
bit c gen t bin vi gen bnh thng). Cc on DNA ct ra, c phn tch qua
phng php in di, em lai vi cc mu d DNA hoc RNA nh du bng ng v
phng x 32P hoc hunh quang. nh phng x t ghi hoc tn hiu hunh quang cho ta

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


thy cc on DNA c lai vi cc mu d. Cc on ny c tch ra nghin cu
v xc nh t bin hay bnh thng bng enzyme hn ch, v mt s t bin di truyn
c nh hng n cc v tr dnh cho enzyme hn ch.
ng dng cc k thut sinh hc phn t trong lnh vc ny c nhiu thun li hn
cc phng php kinh in. Th nht, c th rt ngn c thi gian nh ng dng k
thut PCR, chng hn chn on bnh HIV-1, dng phng php PCR ch mt mt ngy
so vi 3-4 tun nui cy ca phng php truyn thng. Th hai, i vi cc tc nhn gy
bnh kh nui cy hay khng th nui cy th k thut sinh hc phn t l gii php duy
nht, chng hn Chlamydia, Brucella, vim gan B,... Th ba, vic to dng mt gen dng
lm probe n gin hn vic sn xut khng th c hiu, hn na vi mt probe ngi
ta c th pht hin tt c cc kiu huyt thanh (serotype) ca tc nhn gy bnh, iu m
ch mt khng th khng th lm c. Cui cng, nu trc kia phi cn n nhiu k
thut (quan st di knh hin vi, nui cy trn mt lot mi trng, min dch hc...) th
hng chn on bng sinh hc phn t ch cn mt k thut (lai phn t hoc PCR).
i vi tc nhn l virus, cc k thut lai phn t v PCR cho php chn on
nhiu nhm nh papillomavirus, HBV, HIV. c bit phng php lai ti ch cn cho
php xc nh trc tip virus trn lt ct sinh thit.
i vi cc tc nhn vi khun, c nhiu b kit chn on sinh hc phn t c
thng mi ha nh: Mycobacterium tuberculosis, Mycobacterium pneumoniae,
Salmonella, Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae...
i vi cc tc nhn k sinh trng, ngi ta cng thnh cng trong chn on
Plasmodium, Schistosoma, Trypanosoma, Toxoplasma, Leishmania bng lai phn t.
Phng php PCR cn cho php pht hin tc nhn ngay trong vt trung gian truyn
bnh.
7. DNA fingerprinting
S dng cc trnh t DNA nhn dng mt ngi, c gi l DNA
fingerprinting, l mt cng c rt mnh kho st ti phm v cc ng dng php l
khc.
Trong mt ng dng c trng, DNA fingerprinting c th c dng xc nhn
mt s nghi ng hin din hin trng gy n. Mt mu DNA ca mu, tc, tinh dch
hoc m ca c th c thu thp t hin trng. Nu mu l rt nh, phng php PCR
c th c dng khuch i cho DNA, sn sng cho vic kim tra. Cc mu DNA
b sung c thu thp t mt hoc nhiu nghi can khc.
Mi mt mu c ct vi mt hoc nhiu RE, v kt qu cc on DNA c
phn tch bng in di. Cc on trn gel c bin tnh v chuyn ln mng
nitrocellulose bng thm tch Southern (blot). Mt hoc nhiu probe (c nh du
phng x) sau c lai vi mng nitrocellulose v c pht hin bng phng x t
ghi. Kiu ca bng c to ra bi DNA t mu c thu thp hin trng sau c
so snh vi cc kiu c to ra bi DNA t nhng nghi can.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Cc probe c dng trong DNA fingerprinting pht hin cc vng thay i cao
ca genome, v th c hi DNA t hai ngi sn xut chnh xc cng mt kiu bng l rt
thp. Khi mt s probe c dng trong phn tch, th xc sut m hai ngi c cng mt
tp hp cc kiu l gn nh khng c (tr khi h l cp sinh i ging ht nhau).
Mu khp nhau t hin trng v nghi can c th cung cp bng chng rng nghi
can c mt ti hin trng v n.
Probe c dng ph bin nht trong DNA fingerprinting b sung cho cc trnh t
lp li ngn c tm thy rt nhiu trong genome ngi. Con ngi khc nhau rt nhiu
v s lng bn sao ca cc trnh t lp li ny; v vy, cc a hnh ny c gi l s
lng bin thin ca cc on lp li tun t (VNTRs).
DNA fingerprinting cng c s dng cung cp thng tin v mi quan h huyt
thng v cc ngun c th sng khc. V d: DNA fingerprinting c dng xc nh
mt s mu vi khun gy bnh than (anthrax) gi bng bu in n nhng ngi khc
trong nm 2001 tt c l t mt ngun mu.
8. Lp bn gen
Mt ng gp c ngha ca cng ngh DNA ti t hp l cung cp mt lng
ln cc marker (ch th) di truyn c dng trong lp bn gen. Mt nhm trong s
cc marker c dng trong lp bn gen l restriction fragment length
polymorphism (RFLP). RFLP l nhng bin i a hnh trong cc kiu ca cc on
DNA c to ra khi phn t DNA c ct cng mt enzyme hn ch. Nu DNA t hai
ngi c ct bi cng mt enzyme v kiu ca cc on DNA khc nhau c to ra,
th hai ngi ny phi c s khc nhau v cc trnh t DNA ca h. Nhng s khc nhau
ny c di truyn v c th c dng trong lp bn , tng t vi phng thc m
trong s khc nhau v allele c dng lp bn cc gen thng thng.
Theo truyn thng, bn gen c da vo vic s dng cc sai khc di truyn
to ra nhng sai khc kiu hnh c th quan st d dng. ng tic l do hu ht cc tnh
trng b nh hng bi a gen v mi trng, nn s lng cc tnh trng c c s di
truyn n gin thch hp cho vic s dng bn b gii hn. RFLP cung cp mt s
lng ln cc marker di truyn c th c dng lp bn gen ca sinh vt.

Ti liu tham kho/c thm


1. Dale JW and Von Schanzt M. 2002. From Gene to Genome. John Wiley & Sons, Ltd.
West Sussex, UK.
2. Erlich HA. 1989. PCR Technology: Principles and Applications for DNA
Amplification. Stockton Press, New York, USA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


3. Glick BR and Pasternak JJ. 2003. Molecular Biotechnology: Principles and
Applications of Recombinant DNA. 3rd ed. ASM Press, USA.
4. Lewin B. 2000. Gene VII. Oxford University Press, Oxford, UK.
5. Maniatis T, Fritsch EF and Sambrook J. 1989. Molecular Cloning-A Laboratory
Manual. Cold Spring Habor Laboratory, USA.
6. Primrose SB, Twyman R and Old RW. 2001. Principles of Gene Manipulation. 6th ed.
Blackwell Science, Oxford, UK.
7. Rapley R and Walker JM. 1998. Molecular Biomethods Handbook. Humana Press
Inc. New Jersey, USA.
8. Surzycki S. 2000. Basic Techniques in Molecular Biology. Springer-Verlag, Berlin,
Heidelberg, Germany.
9. Walker JM and Rapley R. 2000. Molecular Biology and Biotechnology. Chapman &
Hall Limited, London, UK.

Cht ty lm bin i b mt t bo gii phng cc thnh phn t bo ra mi trng


bn ngoi.
2

YAC (yeast artificial chromosome): Nhim sc th nhn to ca nm men.


S thoi bin (suy bin) ca m di truyn (degeneracy): Bnh thng c th c 64 t hp b ba
m ha khc nhau ca 4 nucleotide trong khi ch c 20 amino acid ph bin v mt amino acid
li c th c nhiu b ba m ha.
3

Ph lc

Mt s thut ng c bn
Adenine (A). Mt trong bn nitrogen base c trong thnh phn ca DNA v RNA,
bt cp vi thymine (T) trn DNA v vi uracil (U) trn RNA. Adenine cng c trong
thnh phn ca mt s coenzyme.
Adenosine diphosphate (ADP). Mt ribonucleoside 5-diphosphate c cu to
t adenine, ng ribose (5C) v hai gc phosphate. ADP c tc dng nhn phosphate
trong chu trnh nng lng ca t bo.
Adenosine triphosphate (ATP). Mt ribonucleoside 5-triphosphate c cu to
t adenine, ng ribose (5C) v ba gc phosphate. ATP l phn t cha nng lng ha
hc chnh ca t bo, ch yu c tp hp trong ty th (mitochondria) v lp th
(chloroplast). Cc gc phosphate ca ATP c mang cc lin kt khi b thy phn s
phng thch mt nng lng t do ln. Nng lng ca qu trnh h hp hoc quang hp
c s dng to thnh ATP t ADP. Sau , ATP c bin i ngc tr li thnh

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


ADP nhiu vng khc nhau ca t bo, nng lng phng thch ra c dng iu
khin cc phn ng ha sinh ni bo. i khi cng xy ra s thy phn tip ADP thnh
nhng AMP (adenosine monophosphate) phng thch nng lng nhiu hn.
Allele. Mt trong nhiu dng khc nhau ca mt gen chim mt locus xc nh trn
nhim sc th. Cc allele khc nhau ca mt gen c trnh t cc nucleotide khc nhau,
cng lin quan n mt tnh trng ca t bo hoc c th. V d: trong th nghim lai u
H Lan ca Mendel, mu vng v mu xanh ca ht u l hai allele ca gen quy nh
mu sc ht u. C th c gi l ng hp t v mt gen khi hai allele ging nhau,
v gi l d hp t khi hai allele khc nhau. trng thi d hp t allele ny (allele
tri) thng ln t hiu qu ca allele kia (allele ln). Allele quy nh trng thi bnh
thng l tri, trong khi cc allele t bin thng l ln.
Amber codon. L mt trong ba codon (m b ba UAG) kt thc mt trnh t ca
mRNA trong sinh tng hp protein.
Amino acid. L mt phn t nh mang mt gc amine (-NH3) v mt gc carboxyl
(-COOH) lin kt vi cng mt nguyn t carbon. Amino acid l n v cu trc c s
ca chui polypeptide. C 20 amino acid khc nhau trn cc chui polypeptide c trong
t nhin. Trnh t sp xp ca cc amino acid trn chui polypeptide quyt nh cu trc
v chc nng ca polypeptide v protein m n to thnh.
Aminoacyl-tRNA (aminoacyl-tRNA). Mt ester gia aminoacyl vi tRNA tng
ng ca amino acid .
AMP vng (cyclic AMP, cAMP). L mt phn t AMP m trong gc
phosphate c lin kt vi v tr 3 v c 5 ca ng ribose. cAMP l thng tin th hai
trong t bo. S to thnh cAMP (xc tc bi enzyme adenylate cyclase) c kch
thch bi mt s hormone.
Ampicillin (Amp). Cht khng sinh bn tng hp c dng trong mi trng
chn lc chn cc t bo mang t bin khuyt dng hoc chn dng t bo (ti t
hp) mang on DNA c to dng.
Antisense. Trnh t khng m ha ca mt phn t DNA si i. Chui cy (chui
ngc chiu) b sung vi mRNA v lm khun mu cho s tng hp mRNA.
Antisense molecule. L mt phn t gn c hiu ln DNA hoc mRNA lm dng
qu trnh phin m hoc dch m. Thng phn t ny c ngun gc t DNA v RNA.
t ch (epistasis). Tc dng tng h gia cc gen khi mt gen cn tr s biu
hin kiu hnh ca mt gen khng alelle vi n.
ATP-ase. Enzyme thy phn ATP thnh ADP v phosphate, thng phi hp vi
s bin i nng lng.
ATP-synthetase. Enzyme tng hp ATP t ADP v phosphate trong qu trnh
phosphoryl oxy ha (oxidative phosphorylation) mng trong ca ty th.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Baculovirus. Loi virus c bit gy nhim cc t bo cn trng v to ra cc th
vi ln trong cc t bo b nhim.
Bn ct hn ch (restriction map). Trnh t cc v tr nhn bit (recognition
sites) ca tt c cc enzyme hn ch (restriction enzyme hay restriction endonuclease,
RE) trn mt phn t DNA.
Bn di truyn (genetic map). S v trnh t sp xp ca cc cu t di truyn
v khong cch tng i gia chng trn nhim sc th ( eukaryote) hoc trn si
DNA ( prokaryote). Nu cc cu t l cc gen trn nhim sc th v khong cch
gia chng c xc nh bng tn s trao i cho th l bn nhim sc th hay
bn lin kt gen. Nu cc cu t l cc im b t bin bn trong gen v khong cch
gia chng cng c xc nh bng tn s trao i cho gia cc im ni trn th l
bn gen. Nu cc cu t di truyn l cc im c th b ct bi enzyme hn ch trn
phn t DNA th gi l bn ct hn ch (restriction map). Xem bn ct hn ch.
Baz ng ng (analog base). Cht ha hc c cu trc phn t rt ging cc
base bnh thng ca DNA. Chng c th thay th cc nitrogen base bnh thng trong
DNA v hot ng nh mt tc nhn t bin. Trong ln sao chp tip theo ca DNA,
base ng ng c th bt cp sai vi mt base bnh thng, to nn t bin im. V
d: base ng ng ca adenine (A) l 2-aminopurine (AP) c th gn vo DNA v tr
ca adenine; trong ln sao chp tip c th bt cp vi cytosine (C), trong ln sao chp
tip theo na C kt cp vi guanine (G). Nh vy din ra s thay th cp A-T bng
cp G-C.
Baz nit (nitrogen base). Loi phn t cu to nn nucleic acid (DNA v RNA).
Cc nitrogen base c trong nucleic acid l adenine, guanine, cytosine v thymine (trong
phn t DNA) hoc uracil (trong phn t RNA). Trnh t sp xp ca chng dc theo
phn t nucleic acid to nn thng tin di truyn ca c th sinh vt.
Bt cp b sung (complementary base pairing). S kt hp thnh tng i gia
cc nitrogen base nm trn hai mch n ca chui xon kp DNA-DNA, DNA-RNA
hoc RNA-RNA thng qua cc mi lin kt hydrogen. S bt cp mang tnh c hiu:
guanine bt cp vi cytosine, cn adenine bt cp vi thymine trn DNA hoc uracil trn
RNA.
Bin i hu dch m (post-translational modification). S thay i cc lin kt
ha tr xy ra trong chui polypeptide, sau khi chui polypeptide tch khi ribosome v
trc khi tr thnh protein hot ng thc s.
Bin i mRNA (mRNA processing). Qu trnh to thnh mRNA hon chnh
(mature mRNA) hot ng chc nng t sn phm phin m s cp l mRNA tin thn
cha hon chnh (pre-mRNA). Trong qu trnh ny cc on intron b loi b v cc on
exon c ni li vi nhau.
Bin np (transformation). L qu trnh truyn DNA ngoi lai vo mt t bo
nhn, chng hn sphaeroplast hoc protoplast, v c th hp nht trong nhim sc th nh

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


s ti t hp tng ng hoc c bin i trong mt n v sao chp t tr
(autonomous replicon). S bin np c th xut hin trong cc iu kin t nhin mt
s vi khun (v d: Bacillus, Haemophilus, Neisseria v Streptococcus), nhng nhiu vi
khun (v d: E. coli) v cc c th sinh vt eukaryote s bin np ch c th xut hin
nhng t bo thm c DNA bng cc phng php nhn to nh: ha bin np, in
bin np...
Bin tnh (denaturation). L hin tng chuyn t dng mch kp sang dng
mch n ca DNA v RNA thng do nhit gy nn. Bin tnh ca protein l hin tng
chuyn t cu hnh hot ng thnh dng khng hot ng.
Biu hin ca gen (gene expression). L cc qu trnh phin m (transcription) v
dch m (translation) ca mt gen to ra sn phm protein ca n.
B khung (backbone). Thut ng c dng ch chui xon ca khung ngphosphate trong phn t DNA mch kp.
Cm ng (induction). Lin quan n kh nng tng hp mt s enzyme (sn phm
ca gen) vi khun ch khi c mt c cht (substrate) ca cc enzyme ny trong mi
trng. Khi s dng cho khi nim iu ha biu hin ca gen, t ny c ngha l s khi
ng qu trnh phin m do tng tc gia mt cht cm ng (inducer) vi protein iu
ha. V d: trng hp operon lac E. coli, lactose ng vai tr cht cm ng c tc
dng m operon cc gen trong operon hot ng (phin m v dch m).
CAP (catabolite gene activator protein). Protein hot ha gen d ha. Mt protein
iu ha c bit, kim sot s khi u phin m cc gen sn xut cc enzyme cn thit
cho mt t bo, c th s dng nhng thc n khc khi khng c mt ca glucose.
Cp baz (base pair, bp). L lin kt A-T hoc C-G trn mt phn t DNA mch
kp, v l n v o chiu di ca mt phn t DNA.
Cu trc bc mt (primary structure). Bao gm trnh t cc amino acid v
nhng cu ni disulfide trong chui hoc gia cc chui polypeptide. trng hp
nucleic acid, l trnh t ca cc nucleotide trn mt chui DNA hoc RNA c ni
vi nhau nh lin kt phosphodiester.
Cu trc bc hai (secondary structure). L s ni lin nhng amino acid t u
n (u tn cng N) ti u kia (u tn cng C) ca mt phn t protein. Cng nh vy,
trn mt trnh t nucleic acid l s ni lin nhng nucleotide t u n (u 5) ti u
kia (u 3) ca mt chui DNA.
Cu trc bc ba (tertiary structure). Cu trc ba chiu dng cun xon ca phn
t protein hoc chui polynucleotide.
Cu trc bc bn (quaternary structure). Cu trc ba chiu ca mt protein c
nhiu tiu n v (subunit), theo kiu m nhng tiu n v kt hp khp vi nhau.
Cu disulfide (disulfide bridge). Lin kt ng ha tr to thnh gia hai chui
polypeptide qua trung gian ca mt gc cystine.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Chc ba sao chp (replication fork). Cu trc hnh ch Y hnh thnh khi phn t
DNA mch kp dn xon l ra hai si n lm khun mu cho tng hp DNA (s ti
bn).
Cht cm ng (inducer). Mt hp cht ha hc hoc mt tc nhn ca mi trng
c tc dng xc tin qu trnh phin m operon ca vi khun hoc cc phn t c tc
dng sn xut ra s lng ln cc enzyme trong trao i cht.
Cht d nhim sc (heterochromatin). Bao gm cc vng ca h gen thng
xuyn trng thi c c v khng biu hin di truyn. Trng thi ny c th vnh vin
hay tm thi.
Cht nhim sc (chromatin). Phc hp DNA v protein trong nhn giai on
ngh ca qu trnh phn bo. Trong giai on ny khng th phn bit tng nhim th
ring l. Tn gi ny bt ngun t phn ng vi cc mu nhum c trng cho DNA ca
phc hp.
Cht nhim sc tht (euchromatin). Cht nhim sc cha nhng gen c phin
m.
Cht c ch (repressor). Sn phm protein ca mt gen c ch nm trong thnh
phn operon, c tc dng bm vo vng ch huy ca operon lm ng operon li, do
qu trnh phin m khng bt u c v tt c cc gen cu trc (gen m ha) trong
operon u ngng hot ng.
Chromosome walking. K thut ny dng lp bn nhim sc th t tp hp
cc on DNA ct hn ch chng ln nhau (overlapping). Bt u t mt th vin trong
cha cc on DNA ni trn c to dng. Mt on DNA mang mt gen bit
c la chn v s dng nh mt probe nhn dng (v d: bng cch lai khun lc)
cc on khc, l cc on chng ln nhau cha cng mt gen. Sau , trnh t
nucleotide ca cc on ny s c phn tch v nh vy c th xc nh c ton b
cc on ca nhim sc th. T , bn ca mt vng c bit s c xy dng dn
dn.
Chu trnh sinh tan (lylic cycle). Mt kiu chu trnh sng ca thc khun th
(bacteriophage) khi n xm nhim vi khun, iu khin cc hot ng sinh sn v sinh
trng bng cc gen ca n v sinh ra cc bacteriophage th h con, chui ra khi t bo vi
khun sau khi ph v t bo .
Chu trnh tim tan (lysogenic cycle). L hin tng h gen ca bacteriophage
hin din trng thi n nh v khng sinh tan trong t bo vt ch sng ca n. Cc t
bo vt ch c th tip tc sinh trng v phn chia, v s sao chp ca h gen
bacteriophage (prophage) c phi hp vi nhim sc th ca vt ch sao cho khi t bo
phn chia th prophage cng c chuyn vo trong c hai t bo con. Prophage c
duy tr bng cch hoc hp nht trong nhim sc th vt ch (v d: bacteriophage ,
bacteriophage 105) hoc nh l mt plasmid bn ngoi nhim sc th (v d:

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


bacteriophage P1 v bacteriophage F116). T bo vt ch c th hoc khng th biu hin
ra mt kiu hnh bin i.
Chui contig (contiguous sequence). Mt on trnh t di c hnh thnh t
mt s cc on phn t ngn chng ln nhau (overlapping).
Chui khm (concatemer). Phn t DNA bao gm nhiu on c bit ni vi
nhau thng qua cc u dnh.
Chui m ha (coding sequence). on phn t DNA mang m di truyn xc nh
phin m thnh mRNA v sau dch m thnh chui polypeptide.
Chuyn gen (transgenic). Qu trnh chuyn mt on DNA ngoi lai (foreign
DNA) bng cc k thut khc nhau (Agrobacterium, vi tim, bn gen, xung in...) vo
mt c th vt ch (vi sinh vt, ng vt hoc thc vt).
Cistron. Thut ng c, l mt n v ca DNA tng ng vi mt gen m ha mt
chui polypeptide hoc mt phn t RNA.
Cordycepin. L 3 deoxyadenosine, mt cht ngn cn phn ng polyadenine ha
(polyadenylation) ca RNA.
Corepressor. L mt phn t nh kch hot s km hm gen trong khi gii m bng
cch gn cht vi mt protein iu ha.
Cosmid. Vector lai (hybrid vector) c cu thnh t cc on trnh t ca plasmid
v cc v tr cos (u dnh) ca bacteriophage .
Cytosine (C). Base pyrimidine c trong DNA. Trn DNA mch kp cytosine bt
cp vi mt base purine l guanine (G).
D-loop. Vng DNA ty th ni c mt on ngn RNA bt cp vo thay th phn
mch n DNA nguyn thy y.
Deoxyribonucleotide triphosphate (dNTP). Tin cht c triphosphoryl ha
(nng lng cao) cn thit cho qu trnh tng hp DNA. N c k hiu cho mt trong
bn nitrogen base (A, G, T hoc C).
Deoxyribonuclease (DNase). Loi enzyme nuclease thy phn (phn hy) DNA
si i hoc DNA si n.
Deoxyribonucleic acid (DNA). DNA l i phn t sinh hc c cu trc xon i,
tn ti ch yu trong nhn t bo, trn cc nhim sc th, mang thng tin di truyn ca
sinh vt. Phn t DNA gm hai chui polynucleotide, chui n xon quanh chui kia to
nn chui xon kp. Trong cc nucleotide, theo chiu dc cc gc phosphate ni xen k
vi cc phn t ng deoxyribose to nn b khung bn ngoi ca chui xon kp, theo
chiu ngang mi phn t ng u kt hp vi mt trong bn nitrogen base: adenine,
guanine, cytosine hoc thymine.
DNA khng trc tip th hin chc nng sinh hc m gin tip qua protein do n
m ha. DNA to RNA, RNA to protein. RNA cng l acid nhn (nucleic acid). N c

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


thnh phn cu to kh ging DNA, ngoi tr gc thymine (T) trong DNA c thay th
bi gc uracil (U), v RNA dng si n ch khng phi dng xon kp nh DNA.
Qu trnh c m di truyn cha trong DNA tng hp protein gi l s phin m
(transcription) to ra RNA mang thng tin di truyn l mRNA (messenger RNA). mRNA
kt hp vi mt c quan t trong t bo l ribosome to ra protein trong qu trnh dch
m (translation). Qu trnh trn c gi l qu trnh sinh hc cn bn.
Nm 1962, Watson (M) v Crick (Anh) chia s Gii Nobel vi Wilkins (Anh)
v pht minh ra cu trc khng gian ca DNA v ngha ca n trong vic truyn thng
tin di truyn. iu ng tic l Franklin, ngi c nhng ng gp ng k cho pht
minh ny mt trc . Theo qui nh th Gii Nobel khng dc php tng cho ngi
mt.
Deoxyribose. Phn t ng c trong thnh phn ca DNA.
D polymer (heteropolymer). Mt polymer bao gm cc loi monomer khc nhau.
Phn ln protein v nucleic acid l d polymer.
D tng ng (heterologous). Cc trnh t gen khng ging nhau hon ton m
ch ging nhau mt mc no .
Dch chuyn im t (nick translation). Phng php nh du DNA bng
phng x [-32P]dCTP nh enzyme DNA polymerase I ca E. coli.
Dch m (translation). S tng hp protein trn khun mRNA. Qu trnh chuyn
thng tin di truyn trong trnh t base ca mRNA sang trnh t amino acid ca chui
polypeptide trong t bo cn gi l qu trnh sinh tng hp protein.
Dch m gi on lai (hybrid-arrested translation). K thut m trong s
dch m ca mt phn t mRNA c bit (trong h thng dch m in vitro) b ngn chn
do s hnh thnh on lai ca mRNA vi mt phn t RNA (antisense RNA) hoc
DNA (v d: cDNA) b sung.
Dch m ngc (reverse translation). L k thut phn lp cc gen nh kh nng
ca chng trong vic lai vi mt on m oligonucleotide no , on ny c chun
b bng cch d on on m nucleic acid t nhng on m ha ca protein bit trc.
Dideoxyribonucleotide triphosphate (ddNTP). Mt ng phn ca dNTP dng
kt thc mt chui DNA trong cc th nghim xc nh trnh t gen (sequencing).
Dimer. L mt hn hp c to ra gia hai phn t ng nht nhng khi lng
phn t th gp i so vi phn t nguyn thy.
DNA b sung (complementary DNA, cDNA). DNA c tng hp trn khun
mu mRNA nh qu trnh phin m ngc (reverse transcription). Do vy, n c trnh t
sp xp cc nucleotide b sung vi trnh t cc nucleotide trn mRNA. V d: trn
mRNA trnh t l UUGAAG th trn cc DNA b sung s c trnh t tng ng l
AACTTC. DNA b sung c tng hp t nhin trong chu trnh sng ca virus mang vt
cht di truyn l RNA. V d: HIV, virus cm v cc retrovirus ni chung. DNA b sung

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


c tng hp nhn to trong cc phng th nghim xy dng th vin cDNA (cDNA
library).
DNA cun ngc (foldback DNA). DNA c cc on xui ngc ging nhau
(palindrome) hoc cc on lp li o ngc (inverted repeats) nn c th nhanh chng
gn kt tr li sau khi chui xon kp DNA bin tnh.
DNA khun mu (template DNA). Si DNA m trnh t cc nucleotide ca n
c dng lm khun mu tng hp nn si DNA mi trong qu trnh ti bn (sao
chp) hoc khuch i DNA (PCR) hoc tng hp nn si RNA mi trong qu trnh
phin m.
DNA polymerase. Enzyme tng hp bn sao DNA trn khun mu DNA bng
cch xc tc phn ng gn tng nucleotide ring bit vo u chui DNA ang c tng
hp. Nm 1959, hai nh khoa hc ngi M l Kornberg v Ochoa c nhn Gii
Nobel v nhng nghin cu lm sng t c ch c bn ca qu trnh sao chp DNA
lin quan n DNA polymerase I.
DNA replicase. Phc hp enzyme v protein c hiu, cn thit cho s ti bn
DNA.
DNA siu xon (supercoiled DNA). DNA xon li trn bn thn n, thng l kt
qu ca s gp khc, m xon hoc xon li ca chui xon kp DNA.
DNA v tinh (satellite DNA). L nhng on DNA mang cc trnh t lp li ni
tip c thnh phn khc vi tr s trung bnh ca DNA h gen. DNA v tinh to thnh
bng theo gradient t trng v d dng phn bit vi bng ca phn ln DNA h gen do
DNA v tinh c t trng nh hn. Bn sao ca DNA v tinh lp li hng triu ln trong
h gen, tp trung ch yu vng tm ng v hai u ca nhim sc th.
Dng (clone). Tp hp cc t bo hoc phn t ging ht nhau cng bt ngun t
mt t bo hay phn t ban u.
Dng phi (germ line). Cc t bo c chc nng sinh sn, t sinh ra trng v
tinh bo.
Dot blot. L k thut trong cc vt trn nh (hoc cc im) c cha nucleic
acid c t ln mng nitrocellulose hoc nylon lai vi on mi DNA c nh du
ng
v
phng
x.
a cistron (polycistronic). Phn t RNA m ha nhiu chc nng. Nhiu operon
vi khun c biu hin thng qua cc mRNA a cistron.
a hnh di cc on ct hn ch (restriction fragment length
polymorphism, RFLP). Tnh a hnh chiu di cc on ct hn ch ch cc sai bit
di truyn v tr nhn bit ca cc enzyme hn ch (chng hn nh do s thay i mt
nucleotide) dn n s sai bit trong chiu di ca cc on hnh thnh t phn ng ct

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


hn ch DNA vi cng mt enzyme. RFLP thng c dng thit lp bn di
truyn vi mt s marker di truyn bit trc.
i phn t (macromolecule). Mt phn t c khi lng khong t vi nghn ti
nhiu triu.
nh du ui (end labelling). B sung phn t phng x vo ui ca mt
polynucleotide nh enzyme T4 polynucleotide kinase.
u bng (blunt end). Cc u ca DNA si i khng c cc u li 3 hoc 5
(protruding ends).
u dnh (cohesive ends hoc sticky ends). Cc u ca phn t DNA c cc
trnh t b sung ngn c th dnh kt li ni hai phn t DNA vi nhau. Cc u dnh
thng do cc enzyme hn ch to ra.
u tn cng C (C terminus). Gc carboxyl (COOH) t do v tr tn cng ca
mt phn t protein hoc chui polypeptide.
u tn cng N (N terminus). Gc amine (NH2) v tr tn cng ca mt phn t
protein hoc chui polypeptide. Tt c cc polypeptide u c tng hp bt u t u
ny, n gc carboxyl tn cng.
im t (nick). im t gy mt si n trn DNA si i.
im nng (hot spot). V tr ca gen c xu hng b t bin nhiu hn hn so vi
cc v tr khc trn phn t DNA.
in di trn gel (gel electrophoresis). K thut dng phn tch cc phn t
nucleic acid hoc protein da vo s dch chuyn ca chng trn gi th dng gel
(agarose hoc polyacrylamide) di nh hng ca in trng. S dch chuyn ca cc
phn t ny ph thuc vo in tch, cu hnh, kch thc v khi lng phn t ca
nucleic acid hoc protein cng nh dung mi v nng ca cht dng lm gi th.
iu ha hot ng gen (gene operation regulation). iu khin s hot ng
ca cc gen trong qu trnh pht trin c th, m bo cho cc gen hot ng thi im
cn thit, v do vy qu trnh pht trin c th din ra bnh thng. M hnh operon ca
Monod v Jacob l c ch iu ha hot ng gen n gin nht.
nh m (capping). Gn nucleotide guanine (G) c methyl ha (ci m)
vo u 5 ca phn t mRNA tin thn (pre-mRNA) sinh vt eukaryote, ci m sau
c gi li phn t mRNA hon chnh (mature mRNA).
on duy nht (unique sequence). Cc on DNA ch c mt hoc mt vi bn
sao trong h gen.
on Klenow (Klenow fragment). Cn gi l on ln ca DNA polymerase I.
y l mt on ca DNA polymerase I (khi lng phn t 76.000) ca E. coli b
mt hot tnh exonuclease 53.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


on lp li o ngc (inverted repeats). Hai on DNA ng nht, trn hai
hng ngc nhau cng mt phn t. S lp li nh vy s to ra hin tng
palindrome.
on lp li cng chiu (direct repeats). L nhng chui m di truyn ng nht
i din cho mt hoc hai bn sao theo cng mt hng ca mt phn t DNA.
on Okazaki (Okazaki fragment). Cc on DNA si n tng i ngn ln
lt c tng hp trong qu trnh sao chp (ti bn) DNA theo kiu gin on dc theo
mt trong hai si khun, trong khi dc theo si khun kia th mch DNA mi c tng
hp lin tc. Sau , cc on Okazaki c ni lin vi nhau bng cc mi lin kt ng
ha tr nh enzyme ligase.
on xp (nested fragments). Mt lot cc on nucleic acid c chiu di ch
khc nhau mt hoc mt vi nucleotide.
on xui ngc ging nhau (palindrome). on DNA mch kp c trnh t sp
xp cc base trn hai mch n ging ht nhau nu cng c c theo mt chiu (chng
hn 53). V d: cc on nhn bit ca enzyme hn ch.
ng du (replica plating). Phng php chuyn nguyn mu cc khun lc hoc
vt tan t mt a thch gc sang a thch mi bng cch dng mng nylon (v d: mng
Hybond-N+) va kht p ln mt thch ca a gc dnh ly cc t bo trong cc khun
lc (colony) hoc vt tan (plaque) ca a gc, ri a mng ny p ln mt thch mi.
n cistron (monocistron). Mi mRNA monocistron ch m ha cho mt protein
eukaryote.
n v phin m (transcriptional unit). on DNA m ha cho phn t RNA, bt
u t im khi u phin m n im kt thc phin m, n c th di hn mt gen.
n v sao chp (replicon). on DNA bt u t im khi u sao chp ko di
v hai pha ti hai im kt thc sao chp.
n v ti t hp (recon). on DNA ca gen c chiu di ngn s trao i
cho khng th din ra bn trong n c na. Hin nay, c bit l mt cp
nucleotide.
c tnh (virulence). Kh nng ca cc bacteriophage gy tan t bo vi khun ch
khi chng xm nhim vo.
i m (anticodon). L mt on gm ba nucleotide trn tRNA bt cp vi cm
m (codon) trn mRNA theo nguyn tc b sung.
ng polymer (homopolymer). Mt polymer ch bao gm mt loi monomer,
chng hn nh polyphenylalanine (protein) hoc polyadenine (nucleic acid).
t bin (mutation). Bin i trong trnh t cc base ca DNA. C th c gy
nn bi chn on, mt on hoc c cc base b sa i.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


t bin dch khung (frameshift mutation). t bin lm mt hoc thm mt cp
base trong gen dn ti hu qu lm dch khung dc bnh thng ca mRNA i mt
nucleotide. Do vy, lm thay i ton b thng tin di truyn on gen bt u t im
xy ra t bin n cui gen.
t bin ng hon (transition mutation). Kiu t bin thay th mt cp base
purine-pyrimidine ny bng mt cp base purine-pyrimidine khc ti mt im trn
DNA. V d: thay cp GC bng cp AT hoc ngc li.
t bin gen (gene mutation). Cn gi l t bin im, xy ra do nhng bin i
ca tng nucleotide nh: mt, thm hay thay i v tr ca nucleotide trn phn t DNA.
L nguyn nhn ca s hnh thnh protein khng bnh thng. Phn ln t bin l c hi
nhng chng vn thng c gi li trong qun th v thng l ln v do c th
c duy tr trong kiu gen m khng nh hng n sc sng ca sinh vt. Tc t
bin t nhin thp, nhng tn s t bin c th tng nh cc tc nhn nh phng x ion
ha v cc ha cht gy t bin gy ra.
t bin khuyt dng (auxotrophic mutation). Cn gi l t bin ha sinh.
t bin lm mt kh nng tng hp mt cht cn thit cho s sinh trng ca t bo.
t bin l r (leaky mutation). t bin ch lm gim hot tnh enzyme m
khng lm mt hn hot tnh .
t bin ngc (reverse mutation hay reversion). Cn gi l hi bin. t bin
xy ra theo chiu t dng t bin tr v dng bnh thng, c tc dng phc hi trnh t
nucleotide ban u.
t bin nhm ngha (missense mutation). t bin gen khi mt cp base trong
b ba (codon) b thay th bi mt base khc, dn n s thay th amino acid v tr
tng ng trn chui polypeptide bng mt amino acid khc.
t bin c ch (suppressor mutation). t bin xy ra mt v tr trn DNA c
tc dng loi b hon ton hoc tng phn hu qu ca t bin ban u xy ra mt
v tr khc.
t bin v ngha (nonsense mutation). t bin gen khi mt base trn DNA b
thay th bng mt base khc lm cho b ba tng ng trn mRNA t ch xc nh mt
amino acid chuyn thnh b ba v ngha (khng xc nh amino acid no), mang tn hiu
chm dt qu trnh dch m. V d : amber codon (t bin amber, amber mutation) hay
ochre codon (t bin ochre, ochre mutation). Kt qu l chui polypeptide ch c tng
hp n b ba xy ra t bin v ngha th dng li.
ui polyA (polyA tail). on trnh t di 50-200 nucleotide adenine c b
sung vo u 3 ca hu ht cc mRNA eukaryote sau khi phin m.
E. coli (Escherichia coli). Vi khun thng c trong rut non ca ng vt c
xng sng. E. coli c coi nh sinh vt mu cho vic nghin cu hot ng ca t bo.
y l vi khun Gram m c kch thc genome khong 4106 base-pair. Cc qu trnh

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


biu hin gen (phin m v dch m) i i vi nhau, sinh ra si mRNA c tng hp
mi v c s dng ngay cho qu trnh dch m. Khng c hin tng bin i sau dch
m (post-translation). V th, E. coli c xem l mt trong nhng t bo vt ch n
gin nht. Rt nhiu th nghim to dng gen ang c thc hin hng ngy ti cc
phng th nghim u s dng E. coli lm vt ch vi nhiu chng khc nhau v mt di
truyn v cho nhng ng dng c bit.
Endopeptidase. Enzyme xc tc ct lin kt peptide trong chui polypeptide.
Endonuclease. L enzyme nuclease ct bn trong phn t nucleic acid, ngc vi
exonuclease l enzyme phn gii DNA t mt u hoc c hai u. Nuclease thy phn
nhng lin kt phosphodiester gia cc nucleotide ca mt phn t nucleic acid. Cc
nuclease c th c hiu i vi DNA (deoxyribonuclease) hoc c hiu i vi RNA
(ribonuclease).
Enzyme. Cht xc tc sinh hc, l cc phn t sinh hc c bn cht protein ng
vai tr cht xc tc cho cc phn ng bin i ha sinh.
Enzyme ng phn ha (isomerase). Enzyme xc tc cho s chuyn ha mt hp
cht thnh mt ng phn v tr.
Enzyme gn DNA (DNA ligase). Enzyme dng ni cc phn t DNA vi nhau
bng cch to ra mi lin kt phosphodiester gia nhm 5-phosphate v nhm 3hydroxyl trong qu trnh ti bn hoc sa cha DNA.
Enzyme hn ch (restriction enzyme, RE). Loi endonuclease c kh nng ct
DNA ti nhng on trnh t nht nh m chng nhn bit. Enzyme hn ch c pht
hin vo nm 1970, chng tn ti trong t bo vi khun, c tc dng ct DNA ngoi lai
(v d: DNA ca phage) ti nhng im xc nh, tiu dit DNA ny. Cho n nay
hn 900 enzyme hn ch c tm thy. Cc enzyme hn ch c s dng rng ri
trong cc phng th nghim thao tc gen nh nhng chic ko ct DNA ti nhng im
c hiu. V tr ct ph thuc vo loi enzyme hn ch c la chn.
Nm 1978, Arber (Thy S), Nathans (M) v Smith (M) c nhn Gii
Nobel nh pht minh ra enzyme hn ch v nhng ng dng ca chng gii quyt
nhiu vn quan trng ca di truyn hc phn t. Cc enzyme ny l nhng chic ko
phn t c th ct DNA thnh nhng on xc nh, m ra mt thi k pht trin mi
ca sinh hc hin i-Thi k thao tc gen.
Enzyme phin m ngc (reverse transcriptase). DNA polymerase ph thuc
RNA (RNA-dependent DNA polymerase) c trong cc RNA virus (retrovirus) c dng
tng hp cDNA trong iu kin in vitro.
Enzyme ton phn (holoenzyme). Enzyme hot ng gm tt c cc tiu n v
cn thit, cc nhm ngoi v nhng cofactor.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Episome. Nhn t di truyn c trong vi khun, c kh nng t sao chp trong t bo
cht, ng thi li c th xen vo nhim sc th chnh ca vi khun v sao chp ng thi
vi nhim sc th.
Exon. Cc on DNA trong gen c chc nng phin m. Exon tn ti c sinh vt
prokaryote v eukaryote. Ring sinh vt eukaryote cc exon nm xen k vi cc on
intron. Cc intron chim ti 90% tng s DNA ca t bo eukaryote v khng c chc
nng phin m.
Eukaryote. Sinh vt c t bo mang nhn in hnh (nhn tht) ngha l nhn c
bao bc bi mng nhn v tham gia vo hai c ch phn bo quan trng l nguyn phn
v gim phn.
Exonuclease. Loi enzyme nuclease ch tc ng vo u tn cng ca phn t
nucleic acid, ct ra tng nucleotide mt theo thi gian. Chng c th chuyn ha theo u
5 hoc 3 ca si DNA.
Ex vivo. Thut ng dng ch cc th nghim thc hin trn t bo nui cy, cc
t bo ny sau s c a vo mt c th sng.
-galactosidase. Enzyme c m ha bi gen lacZ. Enzyme ny thy phn
lactose thnh glucose v galactose.
Gy t bin nh hng bng oligonucleotide (oligonucleotide-directed
mutagenesis). Cn gi l gy t bin nh hng im (site-directed mutagenesis), l
qu trnh to ra mt bin i xc nh trn DNA bng cch s dng mt oligonucleotide
tng hp (primer) c mt vi bin i trong trnh t nucleotide.
Gel chm (gel retardation). Phng php xc nh im bm ca protein trn cc
on DNA, da vo di chuyn chm ca chng so vi DNA khng b protein bm
trong cc th nghim in di trn gel.
Gen (gene). L n v di truyn, yu t quyt nh mt tnh trng c th. Thng tin
di truyn ca cc gen c m ha trong DNA quyt nh tnh bin d ca loi v ca c
th. DNA l mt chui bao gm cc n v nucleotide, c bn loi nucleotide mang bn
nitrogen base khc nhau l adenine (A), guanine (G), cytosine (C), v thymine (T). Trnh
t cc nucleotide ca mt gen xc nh mt polypeptide hoc mt RNA. Gen c kh nng
b t bin. Cc gen ch yu nm dc theo nhim sc th trong nhn t bo. Mi gen
chim mt v tr xc nh trn nhim sc th gi l locus. Gen c th tn ti nhiu dng
gi l cc allele. Cc gen biu hin thng qua cc phn t do chng sinh ra l RNA (trong
qu trnh phin m) v protein (trong qu trnh dch m).
Gen cu trc (structural gene) hay gen m ha (coding gene). L trnh t m
ha sn phm protein.
Gen ch th (reporter gene). L mt gen m ha m sn phm ca n c trc
nghim mt cch d dng (v d chloramphenicol acetyltranferase), n c th c gn

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


vi bt c mt promoter no sao cho s biu hin ca gen ny c dng th nghim
chc nng ca promoter.
Gen iu ha (regulatory gene). Mt gen m sn phm protein ca n tham gia
vo s iu ha biu hin ca mt gen khc. V d: gen m ha mt protein km hm.
Gen gy cht (death gene). Gen lm cht c th mt giai on no trong qu
trnh pht trin ca chng.
Gen nhy (transposon). L mt on DNA nh c cu trc c bit nn c kh
nng di chuyn t mt v tr ny n mt v tr khc trn phn t DNA hay t mt nhim
sc th ny sang mt nhim sc th khc trong t bo lng bi. Gen nhy ch chuyn
n nhng v tr xc nh trong h gen. Trong nhiu trng hp gen nhy c th gy t
bin ti v tr n di chuyn n. Gen nhy c th dng lm phng tin gy t bin
nh hng. Thng cc gen ny mang tnh khng khng sinh gip vi khun thch nghi
nhanh vi thuc khng sinh.
Nm 1983, McClintock (M) nhn Gii Nobel nh khm ph ra cc nhn t di
truyn vn ng (gen nhy) trn i tng cy ng.
Gen c ch (repressor gene). C hai chc nng: (1) L mt gen iu ha
(regulator) m sn phm ca n l mt protein c tc dng c ch hot ng phin m
ca mt operon. (2) L mt gen phc hi (suppressor) kiu hnh ban u ca t bin
trong mt gen khc.
Ghp i lch (mismatch). S ghp i khng ng vi quy lut b sung gia cc
nucleotide thuc hai si n DNA trong mch kp.
Ghp exon hay splicing (RNA). Qu trnh ct b nhng intron v ni cc exon ca
sn phm phin m ban u (tin thn mRNA) to thnh mRNA hon chnh (mature
mRNA). Qu trnh bin i ny xy ra trong nhn t bo.
Gi thuyt mt gen-mt enzyme (one gene-one enzyme hypothesis). Gi thuyt
da trn cc cng trnh ca Beadle v Tatum v di truyn hc ha sinh, theo mi gen
kim sot s tng hp mt enzyme.
Gim phn (meiosis). S phn bo tri qua hai giai on ca mt t bo lng bi
(2n) dn n s hnh thnh cc giao t n bi (1n) hoc cc bo t hu tnh mang mt
na vt cht di truyn ca t bo lng bi ban u.
Gim phn I (meiosis I). Ln phn chia th nht ca gim phn lm gim s lng
nhim sc th i mt na v to ra cc t hp nhim sc th mi. Ln phn chia ny gm
bn giai on: pha u, pha gia, pha sau v pha cui.
Gim phn II (meiosis II). Ln phn chia th hai ca gim phn dn n s phn
tch cc nhim sc t v hon thnh qu trnh gim phn ni chung.
Gc ti bn (origin, ori). Trnh t nucleotide hoc v tr trn DNA m bt u
s ti bn (sao chp).

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Guanine (G). Mt trong nm nitrogen base c trong thnh phn ca DNA v RNA,
bt cp vi cytosine (C) trong chui xon kp nh ba lin kt hydrogen.
Helicase. Enzyme xc tc vic tho xon ca chui xon kp DNA trong qu trnh
sao chp E. coli.
H gen hay b gen (genome). L tp hp cc gen c trong mt t bo n bi
eukaryote, trong mt t bo prokaryote hoc trong mt virus. H gen cha ton b DNA
ca c th, v d: h gen ngi cha DNA di khong 1,6 m nhng ch rng khong 5
phn t mm. ngi, s DNA ni trn c chia lm 46 phn c di ngn khc nhau
gi l nhim sc th (chromosome), l tp hp DNA dng nn cht n kch thc
ng knh ch cn 3-4 phn triu mt. Tuy nh nh vy, nhng nhim sc th ngi c
n 3 t gc nucleotide. S sp xp c th ca chng quyt nh bn cht sinh hc ca
c th.
Hiu ng glucose (glucose effect). Hin tng kh hot tnh ca operon cm ng
vi khun khi c mt glucose k c khi hin din cht cm ng operon.
Histone. Nhm protein kim nm trong phc hp vi DNA cc nhim sc th
eukaryote v ng vai tr quan trng trong vic xc nh cu trc ca nhim sc th.
Hon chuyn gen (gene conversion). S hon chuyn gen l s thay i mt mch
n ca chui xon kp DNA gip n b sung bng mt mch n khc bt c v tr
no m n b mt cp ni base.
Hot tnh c hiu (specific activity). L hot phng x trn mt n v
nguyn liu, chng hn: mt mu d (probe) nh du phng x c th c hot tnh c
hiu 106 ln m/pht trn microgram. Hot tnh c hiu cng c dng xc nh
hot ca enzyme.
Hi tnh (renaturation). S ti bt cp ca hai mch n DNA b sung ca mt
phn t DNA mch kp.
Hp CAAT (CAAT box). on DNA nm ngc hng cch im bt u phin
m khong 75 nucleotide hin din sinh vt eukaryote. y l mt trong nhng on
tng cng s bm ca RNA polymerase.
Hp Goldberg-Hogness (Golderg-Hogness box) hay hp Hogness (Hogness
box) hay hp TATA (TATA box). on DNA c trong cc promoter eukaryote tng t
hp Pribnow c trong cc sinh vt prokaryote, nm cch v tr bt u phin m khong
30 nucleotide, c coi l operator sinh vt eukaryote, c trnh t ph bin ca si bn
l TATAAAT.
Hp Pribnow (Pribnow box). Mt phn ca promoter trong cc h gen
prokaryote, nm cch pha trn im khi u phin m 10 nucleotide. Trnh t ca si
tng ng vi hp Pribnow l TATAAT.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


In du DNA (DNA fingerprinting) hay in du di truyn (genetic
fingerprinting). L phng php dng cc mu d phng x hoc dng k thut PCR
nhn dng cc bng DNA c cc on lp li vi tn s cao. Bn mu hnh cc bng
DNA l duy nht i vi mi c th, v do vy c th dng xc nh c trng c th
hoc quan h huyt thng.
In du chn DNA (DNA footprinting). Phng php nhn dng cc vng DNA
m cc protein iu ha bm vo.
Intron. Nhng on DNA nh sinh vt eukaryote khng mang thng tin m ha
amino acid, phn b ri rc dc theo phn t DNA. Sau khi thng tin t DNA c phin
m sang mRNA th cc intron trn mRNA b ct b, cc on mRNA cn li gm ton
cc exon c ni li vi nhau v chuyn n ribosome dng lm khun mu cho qu
trnh dch m. Intron khng thy c sinh vt prokaryote.
In vitro v in vivo. L thut ng m t th nghim trong ng nghim (in vitro) v
trong c th (in vivo). Cng vi s pht trin ng dng ca my tnh, hin nay cc nh
khoa hc cn tin hnh th nghim m phng bng computer. Qu trnh ny gi l th
nghim in silico.
Isozymes hay isoenzymes. Nhm cc enzyme cng xc tc mt phn ng nhng
khc nhau v cu trc s cp hoc tc in di, thut ng allozymes cng c ngha
tng t.
Ko di on mi (primer extension). S tng hp mt bn sao nucleic acid bt
u t on mi. c s dng nh du phng x on DNA lm mu d hoc
khuch i mt on DNA bng k thut PCR.
Khong cch bn (map distance). S trao i cho trung bnh xy ra gia hai
locus gen trn nhim sc th hoc trn si DNA.
Khuch i (amplification). S sn xut nhiu bn sao ca mt trnh t DNA.
Khung c m (open reading frame, ORF). L mt trnh t m ha chui
polypeptide c bt u vi m khi u (initiator codon) v kt thc bng mt m
dng (stop codon). Mt khung c m b ngn chn nu mt stop codon c nh v gn
vi m khi u. Mc d v l thuyt m di truyn c xy dng da trn b ba
nucleotide do s c ba khung c c th c trn mi si DNA, tuy nhin trong thc t
khung c chnh xc c xc nh bi mt im bt u c nh.
Khuyt on (deletion, deficiency). t bin nhim sc th dn n lm mt mt
on vt cht di truyn v thng tin di truyn cha trong n ri khi nhim sc th.
Kiu gen (genotype). Cu trc di truyn ca c th. Hin trng ca c th (kiu
hnh) ph thuc vo quan h tri-ln gia cc allele trong kiu gen v vo mi tng tc
gia kiu gen v mi trng.
Kiu hnh (phenotype). Ngoi hnh ca mt sinh vt, l kt qu tng tc gia
kiu gen vi mi trng. Nhiu gen c trong kiu gen nhng khng biu hin ra kiu

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


hnh v chng b che khut bi cc allele tri. Nhng sinh vt c cng kiu gen c th c
cc kiu hnh rt khc nhau trong nhng mi trng khc nhau. Kiu hnh ca c th
ng hp t v allele ln gi l kiu hnh ln.
Kiu hoang di (wild type). Dng thng thy nht ca mt gen trong qun th
hoang di. Allele kiu hoang di c k hiu bng mt ch in hoa hoc thm du cng
sau ch vit thng, v d: A hay a+. Allele kiu hoang di thng l tri v cho kiu
hnh bnh thng.
Kiu nhn (karyotype). B nhim sc th c trng ca mt loi vi s lng,
kch thc v hnh thi xc nh ca cc nhim sc th. Mi loi c c trng bi kiu
nhn ring ca n. Cc loi khc nhau c kiu nhn khc nhau.
Kilobase (kb). 1000 base (hoc cp base), c dng nh n v o hoc xc
nh chiu di ca cc phn t DNA hoc RNA.
Kinase. Cc enzyme xc tc phn ng phosphoryl ha mt phn t nhn nh ATP.
Lai (hybridization). Ghp cc phn t nucleic acid tch bit li vi nhau thng qua
cc mi lin kt hydrogen gia cc base b sung.
Lai khun lc (colony hybridization). K thut lai in situ xc nh vi khun
mang vector khm (chimeric vector) m DNA ca vector ny tng ng vi mt on
m ha c bit no .
Lai phn t (molecular hybridization). Qu trnh trong hai mch nucleic acid
b sung (A-T, G-C) bt cp hnh thnh nn mt mch kp. y l mt k thut hu ch
pht hin mt trnh t nucleotide chuyn bit.
Lai ti ch (in situ hybridization). Qu trnh bt cp gia mu d (l mt trnh t
DNA si n hay RNA) vi DNA ca t bo c c nh trn lam knh.
Lp bn hn ch (restriction mapping). K thut dng xc nh v tr cc
im ct hn ch trn phn t DNA.
Lin kt peptide (peptide bond). Mi lin kt ng ha tr trong chui
polypeptide, ni nhm -carboxyl ca mt amino acid vi nhm -amine ca mt amino
acid k tip.
Lin kt phosphodiester (phosphodiester bond). Mt phn t cha hai alcol,
ester ha vi mt phn t phosphoric acid lm cu ni gia chng vi nhau. V d: chui
polynucleotide c ni bi lin kt 53 phosphodiester gia hai nucleotide cnh
nhau.
Linker. Mt oligonucleotide tng hp c hai u bng, cha mt hoc nhiu v tr
ct hn ch cho php ni cDNA si i vi cc plasmid vector hoc bacteriophage
vector. cDNA si i trc c x l vi DNA polymerase ca bacteriophage T4
hoc DNA polymerase I ca E. coli to u bng. Cc linker sau khi gn vi hai u
bng ca on cDNA nh DNA ligase s c ct hn ch to ra u so le tng ng

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


vi hai u ca vector. Phn ng gn gia on cDNA c mang linker hai u vi
vector cng c xc tc nh DNA ligase.
Locus. V tr m gen nh v trn nhim sc th.
LTR (long-terminated repeat). L mt on m c lp li trc tip c hai u
ca mt retroviral DNA.
Lysosome. Mt bo quan c mng bao bc trong t bo cht ca nhng t bo
eukaryote. Lysosome cha nhiu enzyme thy phn.
L thuyt trung tm (central dogma). Thuyt cho rng thng tin c truyn
theo mt chiu t DNA n RNA v n protein.
Mapping and sequencing gene. Lp bn gen v xc nh trnh t cc
nucleotide.
M di truyn (codon). Nhm ba nucleotide nm k nhau (b ba) trn phn t
mRNA xc nh mt amino acid trn chui polypeptide, hoc l tn hiu kt thc vic
tng hp polypeptide.
M thoi bin (degenerate codon). M di truyn m mt amino acid c
quy nh bi mt s b ba nitrogen base, ch khng phi ch bi mt b ba. Thoi bin l
c im vn c ca m di truyn tn ti ph bin sinh gii.
M v ngha (nonsense codon) hay m dng (stop codon). L codon m qu
trnh dch m dng li (ni kt thc ca chui polypeptide). C tt c ba codon v ngha
vi cc tn gi l amber (UAG), ocher (UAA) v opal (UGA)
Maturation. Qu trnh trong cc mRNA va c phin m tri qua mt s
bin i ha hc tr thnh mRNA hon chnh sn sng lm khun mu cho vic tng
hp protein.
My m nhp nhy (scintillation counter). My dng xc nh hot tnh
phng x trong mt mu th nghim.
Mu d DNA (DNA probe). Mt on RNA hay DNA chuyn bit c nh du
bng ng v phng x hay bng ha cht (cht pht hunh quang hoc enzyme), dng
nh v mt trnh t nucleic acid nht nh thng qua k thut lai phn t (xem Northern
blot, Southern blot...)
Monomer. L cc phn t n v nh, c th lin kt vi cc phn t n v ging
n hnh thnh nhng phn t ln hn (polymer). V d: cc nucleotide l cc monomer
ca nucleic acid v cc amino acid l monomer ca protein.
M hnh bo ton. M hnh sao chp DNA m theo hai si DNA b m vn
c gi nguyn v lm khun tng hp chui xon kp mi (chui con).
Mi (primer). Mt trnh t DNA hay RNA ngn, bt cp vi mt mch ca DNA
khun mu v c mang mt u 3-OH t do gip DNA polymerase bt u tng hp
mt chui DNA mi.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


M chp (cap). Mt nucleotide bin i, 7-methyl guanine, gn vo u 5 ca
base u tin mi chui mRNA ngay khi bt u phin m. M cn thit cho s hon
chnh, s n nh v s dch m ca mRNA.
Ngoi t bo (exocytosis). Hin tng phng thch vt cht ni bo ra ngoi t bo.
Nguyn dng (prototroph). Cc t bo c th mc trn mi trng khng cn b
sung thm cht dinh dng.
Nguyn phn (mitosis). Ti bn cc nhim sc th trong t bo sinh dng
eukaryote. S phn chia nhng t bo eukaryote ko theo s phn chia nhn gi l
mitosis. Qu trnh phn chia t bo qua nm giai on (prophase, prometaphase,
metaphase, anaphase v telophase), sau mt t bo c phn chia v to ra hai t bo
c tnh cht di truyn ging vi t bo m.
Nhn t (housekeeping factor). L mt nhn t khi u c bn cht enzyme
ca sinh vt prokaryote, n l mt phn ca RNA polymerase gn vi cc v tr
promoter trn DNA trong qu trnh phin m. Cc nhn t khc nhau c hot ha
trong phn ng vi cc iu kin mi trng khc nhau. Mi phn t RNA polymerase
c chnh xc mt nhn t tiu n v. Vi khun E. coli c by nhn t , trong khi cc
loi vi khun khc c s lng cc nhn t rt khc nhau.
Nhn t gii tnh (fertility factor, F). L nhn t di truyn vi khun xc nh
gii tnh c hoc ci ca chng. E. coli, nhn t hu th k hiu l F xc nh
gii tnh c. Khi trong t bo khng c nhn t F th l t bo ci, k hiu l F.
Khi nhn t F nh vo nhim sc th th l t bo siu c k hiu l Hfr.
Nhn t ko di (elongation factor, EF). Protein c hiu tham gia vo vic a
cc phn t aminoacyl-tRNA n ribosome cho amino acid trong phc h phn t ni
trn c th gn vo chui polypeptide ang c tng hp.
Nhn t kt thc (termination factor). Yu t protein trong cytosol cn thit cho
vic gii phng chui polypeptide hon thnh trn ribosome (cng gi l release
factors-RF).
Nhn t khi u (initiation factor). prokaryote vit tt l IF, cn eukaryote
l eIF. L cc protein kt hp vi tiu n v ca ribosome vo giai on khi ng ca
qu trnh dch m.
Nhn t Rho (Rho factor). Mt protein c vai tr kt thc s tng hp mt s
mRNA.
Nhim sc th (chromosome). Mt thnh phn ca t bo, bao gm cc protein v
mt phn t DNA c nht. DNA cha nhiu gen, c chc nng d tr v truyn thng
tin di truyn. S lng nhim sc th trong mt t bo c th thay i t 1 ( vi khun)
cho ti trn 100, nhng khng thay i mt loi nht nh (v d: 46 i vi ngi).
Nhim sc th thng (autosome). Tt c nhim sc th tr nhng nhim sc th
gii tnh hoc nhim sc th ca ty th.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Nhim sc t (chromatide). Hai chui song song v ging nhau, ni vi nhau bi
phn tm ca mt nhim sc th dng n c nhn i, thc th ny tn ti cho n
khi bt u k sau (anaphase).
Northern blot. K thut chuyn v c nh RNA t formaldehyde agarose gel (sau
khi c phn on bng in di) ln mng lai bng nylon hoc nitrocellulose lai vi
mu d (probe) c nh du ng v phng x [-32P]dCTP hoc digoxigenin-dUTP.
Tn hiu lai sau c pht hin trn phim X-quang (trng hp [-32P]dCTP) hoc
trn mng lai (trng hp digoxigenin-dUTP).
Ni thc bo (endocytosis). S xm nhp ca cht ngoi t bo vo trong t bo.
Nuclease S1. Enzyme thy phn DNA si n.
Nucleic acids. Nhng polynucleotide sinh hc thin nhin, trong nhng n v
nucleotide c kt hp vi nhau bi nhng lin kt phosphodieste thnh trnh t DNA
hoc RNA ring bit.
Nucleolar organizer. L vng mang gen m ha cho rRNA ca mt nhim sc th.
Nucleolus. L mt vng c bit ca nhn, c to ra do s gii m ca nhng
gen rRNA.
Nucleoside. Mt hp cht gm mt base purine hoc pyrimidine kt hp ng ha
tr vi mt phn t ng pentose.
Nucleosome. n v cu trc ca nhim sc cht, gm mt on DNA c kch
thc khong 200 bp qun bao quanh mt li tp hp 8 protein histone.
Nucleotide. Mt nucleoside phosphoryl ha vi mt trong nhng hydroxyl ca
pentose. Phn t ng vai tr cu trc c s ca DNA v RNA, gm ba phn: ng
pentose (ribose trong RNA, deoxyribose trong DNA), nitrogen base v gc phosphate.
Nucleolytic. Phn ng thy phn mt cu ni phosphodiester trong mt nucleic
acid.
Nuclease Bal 31. Mt loi enzyme exonuclease thy phn c hai si ca phn t
DNA cng mt lc.
Oligo. Tip u ng c ngha l mt t, v d: oligonucleotide (polynucleotide) c
mt t nucleotide hoc oligopeptide (polypeptide) c mt t peptide.
Oligo(dT)-cellulose. Mt on ngn gm cc gc deoxythymidine lin kt vi c
cht cellulose, c s dng tinh sch mRNA eukaryote.
Oligomer. Thut ng chung ch mt on ngn cc monomer.
Oligonucleotide. Mt on ngn cc monomer l nucleotide, thng t 20-30
nucleotide.
Operon. Nhm cc gen vi khun chu s iu khin chung ca mt gen iu ha.
Cu trc operon bao gm: 1) Nhm gen cu trc m hot ng ca chng chu s iu
khin chung, 2) Gen iu ha sn sinh ra protein iu ha, 3) Vng ch huy (operator) v

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


trnh t khi ng (promoter) chu tc ng ca protein iu ha. Protein iu ha c tc
dng bm vo vng ch huy lm cho n b ng, do vy nhm gen cu trc ngng hot
ng. Khi trong mi trng xut hin c cht ca cc gen cu trc th c cht ny bt
hot ha protein iu ha khin n khng bm vo vng ch huy c na, vng ch huy
c m v nhm gen cu trc li hot ng.
Operon chu c ch (repressible operons). Cc operon sinh tng hp chui amino
acid b c ch khi mt cht (v d: chui amino acid ) c a vo mi trng.
Orche codon. Chui kt thc bng codon UAA.
Opal codon. Chui kt thc bng codon UGA.
n ha (temperate). Trng thi tim tan ca cc bacteriophage t bo vt ch.
-peptide. Mt phn ca protein -galactosidase, c m ha bi on gen lacZ.
Periplasm. Phn ngoi bo tng nm gia lp mng ngoi v mng trong ca vi
khun.
Peroxisome. Bo quan c trong t bo cht eukaryote cha enzyme xc tc cho s
to thnh v phn hy peroxide (H2O2).
Phage. Vit tt ca bacteriophage (thc khun th), l loi virus xm nhim v sinh
sn bn trong vi khun. Phage thng c v bc protein, phc hp bao gm phn u c
hnh a din cha nucleic acid (DNA hoc RNA) v ui m qua nucleic acid xm
nhp vo vi khun ch. Sau qu trnh nhn ln ca nucleic acid ca phage, t bo vi
khun ch thng b tan bin. Loi phage lun lun lm tan t bo vi khun khi chng
xm nhim vi khun gi l phage c. V d: phage T4. Ngc li, cn c phage n ha,
khi xm nhim vi khun n gy nn phn ng tim tan, ngha l h gen ca phage gn
vo nhim sc th vi khun v c sao chp cng vi nhim sc th . H gen ca
phage trng thi gn nh vy vi nhim sc th vi khun gi l prophage.
Phagemid. L mt loi plasmid vector c mang cc on trnh t ca phage.
Phn ng chui polymerase (polymerase chain reaction, PCR). Phng php
dng trong phng th nghim khuch i cc on DNA c bit ln hng triu ln
trong vng vi gi thng qua 20-30 chu k nhit, mi chu k bao gm ba mc nhit :
bin tnh 90-95oC, bt cp vi mi 40-65oC hoc hn v tng hp mch mi nh
DNA polymerase chu nhit (Taq polymerase) 70-72oC. PCR c ng dng rng ri
trong chn on y hc, phn tch s a dng sinh hc, chn ging v trong nhiu lnh vc
khc.
Nh khoa hc M (Tin s Mullis) ngi pht minh ra k thut PCR nhn gii
Nobel nm 1993. Cng chia s Gii Nobel vi Mullis l Smith (Canada) do c nhng
ng gp mang tnh nn tng cho vic gy t bin im nh hng, da trn cc
oligonucleotide v vic pht trin chng trong cc nghin cu protein.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Phn ng tp trung (condensation reaction). L phn ng trong cu ni c
hnh thnh vi s mt i mt phn t nc v thm vo mt amino acid trong qu trnh
hnh thnh chui polypeptide.
Phn ng thy phn (hydrolysis). Phn ng trong mt lin kt cng ha tr b
ph v khi c s kt hp mt phn t nc.
Pht sinh t bin (mutagenesis). Qu trnh to ra t bin trong DNA.
Phn tch trnh t gen (gene sequencing). L k thut xc nh trnh t theo cu
trc bc mt ca chui cc nucleotide trong mt phn t nucleic acid. Phn tch trnh t
ca DNA c cc phng php ha hc ca Maxam-Gilbert v phng php enzyme ca
Sanger. Trong nhng nm gn y, mt s phng php xc nh trnh t mi nh s h
tr ca my tnh xut hin. Bn cnh k thut thng thng s dng cc
polyacrylamide gel phn ly cc phn t DNA c di khc nhau, cc k thut mi
lin quan n pht hin hunh quang ca cc nucleotide c nh du, phn tch trnh t
DNA bng khi ph, in di mao dn hoc lai vi cc on oligonucleotide c tng
hp nhn to cng ra i. Nm 1980, Sanger (Anh) v Gilbert (M) c trao gii
Nobel do c nhng ng gp quan trn v phng php xc nh trnh t cc
nucleotide trong phn t DNA. ng gp ny l mc lch s to ln trong sinh hc phn
t, l nguyn l ca tt c cc my xc nh trnh t DNA t ng ang s dng hin nay
trn khp th gii.
Phn cui (telomere). on cui, phn cui ca mt nhim sc th thng ca
eukaryote, bao gm nhng trnh t DNA ngn c lp li nhiu ln.
Phn tm (centromere). Phn co tht c thy trn nhim sc th k gia,
l ni hai nhim sc t nh vi nhau.
Phin m (transcription). Qu trnh tng hp mRNA t khun mu DNA.
Phin m ngc (reverse transcription). Qu trnh tng hp DNA t khun mu
mRNA nh enzyme phin m ngc (reverse transcriptase).
Phng x t ghi (autoradiography). K thut pht hin cc phn t c nh du
phng x thng qua hiu ng to nh ca cc phn t ny trn phim X-quang.
Phosphoryl ha (phosphorylation). Phn ng to thnh mt dn xut phosphate
ca mt phn t sinh hc di tc dng xc tc ca mt enzyme.
Phosphatase kim (alkaline phosphatase). Enzyme loi b cc nhm 5phosphate t u ca cc phn t DNA v li cc nhm 5-hydroxyl.
Phi t (ligand). Mt phn t hoc mt ion kt hp vi mt protein, v d:
hormone c th kt hp vi th th (receptor) c hiu ca n.
Plasmid. L DNA vi khun c cu trc mch vng kp, nm trong t bo cht v
ngoi nhn, c kh nng sao chp c lp i vi nhim sc th ca t bo. Tn ti c
sinh vt prokaryote v eukaryote. Ngy nay, cc plasmid thit k nhn to c s dng
rng ri nh l cc vector dng trong cc k thut to dng v biu hin gen.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Polynucleotide. Trnh t nhng nucleotide ni ng ha tr vi nhau, trong v
tr 3 ca pentose ca mt trong nhng nucleotide c ni vi mt lin kt
phosphodieste v tr 5 ca pentose ca nucleotide tip theo.
Polypeptide. Mt chui di nhng amino acid ni vi nhau bi nhng lin kt
peptide.
Polysome (polyribosome). Cu trc gm nhiu ribosome kt hp vi mRNA trong
qu trnh dch m. Nhng polysome t do trong t bo cht, tng hp nhng protein ni
bo. Nhng polysome kt hp vi mng ngoi ca li ni sinh cht, tng hp nhng
protein dng cho s tng hp mng hoc c bi tit ra ngoi.
Primase (protein Dna G). L mt dng ca RNA polymerase v l sn phm ca
gen Dna G. Trong vi khun, primase lin kt vi DNA helicase to thnh mt phc hp
gi l primosome. Primase c hot ha bi DNA helicase nh n s tng hp mt
RNA primer ngn xp x 111 nucleotide, enzyme DNA polymerase s ko di RNA
primer bng cch b sung cc nucleotide mi. V th, primase l mt nhn t quan trng
trong ti bn DNA bi v nu khng c n DNA polymerase khng th khi u s tng
hp mt si DNA mi.
Prokaryote. Sinh vt n bo khng c nhn t bo in hnh, DNA nm trong t
bo cht khng c mng bao bc, khng c nguyn phn v gim phn; i din in
hnh l vi khun.
Prophage. Phage n ha xen vo nhim sc th ca vi khun tim tan. N sao
chp ng thi vi nhim sc th ca t bo vi khun ch.
Protein. Mt phn t ln gm mt hoc nhiu chui polypeptide, mi chui c mt
trnh t amino acid v mt khi lng phn t c trng. Protein l hp cht quan trng
bc nht i vi c th sng. V cu trc, protein l phn t mch di gm cc n v cu
trc nh l cc amino acid ni vi nhau qua mi lin kt peptide. Khi lng phn t ca
protein t vi nghn n vi triu. C khong 20 loi amino acid. Cc loi protein phc
tp hn c lin kt thm vi cc nhm b sung.
Protein dung hp (fusion protein). L mt protein ti t hp lai c m ha bi
mt gen lai (fusion gene) do s dung hp in vitro cc on gen khc nhau trn plasmid
vector v sau bin np vo vi sinh vt ch (chng hn E. coli). V vy, protein dung
hp s mang trnh t amino acid ca hai protein khc bit c tng hp t u N ca
vector biu hin.
Protein khng histone (non-histone). Protein acid lin kt vi DNA trong cc
nhim sc th eukaryote. Cn gi l protein khng kim.
Protein nguyn th (native protein). L mt protein ti t hp c m ha bi
mt gen ngoi lai (foreign gene) trong vi sinh vt ch. Khc vi protein dung hp, protein
nguyn th c tng hp t u N ca n ch khng phi t u N ca vector.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Protein si (fibrous protein). Nhng protein khng tan, c chc nng bo v hoc
cu trc, cha nhng chui polypeptide c cu trc bc hai.
Purine. Mt hp cht d vng, kim, c nitrogen, l thnh phn ca nhng
nucleotide v nucleic acid. Purine cha mt nhn pyrimidine kt hp vi mt nhn
imidazol.
Purmycin. Mt loi khng sinh c tc dng c ch s tng hp polypeptide bng
cch gn vo chui polypeptide, cnh tranh vi aminoacyl-tRNA gn ln v tr ca
ribosome, v nh vy to ra s kt thc sm tng hp chui polypeptide.
Pyrimidine. Mt nitrogen base d vng c trong cc nucleotide v nucleic acid.
Pyrophosphate. Phn t hnh thnh bi hai gc phosphate ni vi nhau bng lin
kt anhydride.
Pyrophosphatase. Enzyme thy phn mt pyrophosphate hu c thnh hai phn t
orthophosphate.
Qu trnh phn tch v tinh sch u ra (downstream processing). Giai on
tinh sch cc sn phm ca mt qu trnh sinh hc (bioprocessing). Cc k thut thng
c s dng trong bc ny l ly tm, siu lc hoc sc k.
Quang ti hot ha (photoreactivation, light repair). Mt cch sa cha cc
pyrimidine dimer. Cc dimer hi bin trc tip tr li dng ban u di tc dng ca
nh sng bnh thng bc sng 320-370 nm.
Quang hp (photosynthesis). Qu trnh s dng nng lng ca nh sng to
thnh carbohydrate bt u t CO2 v mt tc nhn kh.
Replisome. Mt phc hp a enzyme c tc dng khi ng s ti bn DNA
chc ba ti bn.
Retroposon. Loi transposon hot ng di dng RNA; trc ht DNA c
phin m thnh RNA, RNA ny sau c phin m ngc thnh DNA v gn xen vo
mt v tr mi trn h gen.
Retrovirus. L loi virus RNA cha enzyme reverse transcriptase v sinh sn di
dng DNA mch kp. Chng c kh nng xm nhim t bo vt ch cao. Khi xm nhim
n c kh nng gn h gen ca virus vi h gen ca t bo vt ch, l c s thit k
cc vector liu php gen hiu qu.
Ribonuclease. Enzyme xc tc c hiu vic phn hy RNA bng cch ct cc mi
lin kt phosphodiester trn RNA.
Ribonucleic acid (RNA). Thng l phn t a phn mch n gm cc n v
cu trc c s l ribonucleotide. V mt ha hc RNA rt ging vi DNA. RNA l vt
cht di truyn ca mt s virus v l cc phn t trung gian trong qu trnh tng hp
protein m thng tin v trnh t amino acid ca chng c m ha trong DNA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Ribonucleotide. n v cu trc c s ca RNA, gm ba thnh phn: ng
ribose, nitrogen base v nhm phosphate.
Ribosome. L c quan t khi kt hp vi mRNA to ra b my tng hp protein.
Trong t bo thng c hng nghn ribosome, ribosome ca mi t bo u gm mt tiu
n v nh v mt tiu n v ln. Mi tiu n v c mang nhiu protein v rRNA (trong
rRNA l thnh phn ch yu chim khong 65%) c kch thc khc nhau. Ngi ta
cng thy ribosome trong ty th, c s tng hp mt s protein ty th.
Ribozyme. L on RNA c hot tnh xc tc phn ng ha hc ging nh
enzyme.
RNA b sung (complementary RNA). RNA sinh ra bng cch phin m t khun
mu si n DNA tng ng.
RNA kch thc nh ca nhn (small nuclear RNA, snRNA). Ngoi mRNA,
tRNA V rRNA, t bo eukaryote cn cha nhng phn t RNA kch thc nh ca nhn
(chim khong <1%) tham gia vo ghp ni cc exon.
RNA ligase. Enzyme ni cc on RNA vi nhau sau khi cc intron c ct ri
khi tin cht ca mRNA (pre-mRNA) cc sinh vt eukaryote, to ra mRNA hon
chnh sn sng tham gia vo qu trnh dch m din ra trn ribosome.
RNA polymerase. Cn gi l RNA polymerase ph thuc DNA (DNA-dependent
RNA polymerase), xc tc vic tng hp RNA trn khun mu DNA trong qu trnh
phin m.
RNA ribosome (ribosomal RNA, rRNA). L thnh phn c bn ca ribosome,
ng vai tr xc tc v cu trc trong tng hp protein. Ty theo h s lng rRNA c
chia thnh nhiu loi: eukaryote c rRNA 28S; 18S; 5,8S v 5S; cn cc rRNA E.
coli c ba loi: 23S, 16S v 5S. rRNA chim nhiu nht trong bn loi RNA (khong
80% tng s RNA t bo), tip n l tRNA khong 16%, mRNA ch khong 2%. Ngoi
ra, t bo sinh vt eukaryote cn cha nhng phn t RNA kch thc nh ca nhn
(small nuclear, snRNA) chim khong <1% tham gia vo ghp ni cc exon.
RNase. Enzyme thy phn RNA.
RNA thng tin (messenger RNA, mRNA). Mt loi RNA c phin m t mt
trnh t DNA. mRNA truyn thng tin di truyn t nhim sc th ti ribosome tng
hp protein. Trong qu trnh mt si ca chui xon kp DNA c dng lm khun
mu, dc theo n cc nucleotide ca mRNA b sung c xp thnh hng, ni vi nhau
to nn mt polynucleotide ging ht si DNA khng lm khun mu ngoi tr thymine
c thay bng uracil. Qu trnh ny gi l phin m v phn t mRNA mang m di
truyn c dng iu khin s hnh thnh protein trn ribosome.
RNA vn chuyn (transfer RNA, tRNA). Loi RNA mang cc amino acid n
ribosome v sp xp chng dc theo phn t mRNA nm sn . Ti y, cc amino
acid ni vi nhau bng lin kt peptide to thnh phn t protein. Mi amino acid c

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


mt phn t RNA vn chuyn ring vi b ba c trng v nh vy cc amino acid c
sp xp theo trt t ca cc nitrogen base trn mRNA trong qu trnh dch m.
10 sequence. L on m ha c tc ng lin ng TATAATG tp trung khong
10 bp trc im khi u ca mt gen ca vi khun.
35 sequence. L on m ha tp trung khong 35 bp trc im khi u ca mt
gen ca vi khun.
Sn phm phin m s cp (primary transcript). Sn phm phin m ban u
ca cc gen eukaryote cn c gi l mRNA tin thn (pre-mRNA), thng c kch
thc rt ln. N phi c x l (splicing) to ra phn t mRNA hon chnh (mature
mRNA) dng cho dch m.
Sng lc (screening). K thut nhn dng mt dng DNA trong mt th vin h
gen (genomic library) hoc th vin cDNA (cDNA library) bng mt phng php lai
mu d c nh du [-32P]dCTP vi cc vt tan (trng hp dng bacteriophage lm
vector to dng v cho xm nhim vo vi khun E. coli) hoc khun lc (dng plasmid
lm vector to dng) ca cc th vin trn mng nylon hoc nitrocellulose. Tn hiu
lai c pht hin bng phng x t ghi trn phim X-quang.
Sinh hc phn t (molecular biology). Khoa hc nghin cu cc hin tng sng
mc phn t. Lnh vc khoa hc tr tui ny l im gp nhau ca cc khoa hc
kinh in nh di truyn hc, ha sinh hc, t bo hc, vt l hc, ha hc hu c v ha
l. Theo cch hiu ph bin hin nay, sinh hc phn t l khoa hc nghin cu cc gen v
hot ng ca chng mc phn t, bao gm phin m, dch m, sao chp, iu ha
biu hin gen, ti t hp v chuyn gen...
Sinh tng hp protein (protein synthesis). Phn ng ha hc din ra trn
ribosome to nn cc phn t protein t cc amino acid trn c s thng tin di truyn
nhn c t trong nhn t bo thng qua mRNA.
Somatotropin. y l loi hormone c bit, thng c tng hp trong no
ng vt v ngi vi mt hm lng v cng thp. Somatostatin c vai tr iu ha
hormone sinh trng v insulin i vo mu, kim tra s tng hp hai loi hormone ny.
Hin nay, hormone ny c sn xut bng cng ngh DNA ti t hp cha bnh
ln tr em do thiu somatotropin.
Southern blot. K thut chuyn v c nh DNA bin tnh t agarose gel (sau
khi c phn on bng in di) ln mng lai bng nylon hay nitrocellulose lai vi
mu d (probe) c nh du ng v phng x [-32P]dCTP hoc digoxigenin-dUTP.
Tn hiu lai sau c pht hin trn phim X-quang (trng hp [-32P]dCTP) hoc
trn mng lai (trng hp digoxigenin-dUTP).
S bn sao (copy number). (1) S cc phn t plasmid c trong mt t bo vi
khun. (2) S lng cc bn sao ca mt gen trong h gen ca mt sinh vt.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


S phng x t ghi (autoradiogram). Hnh nh sinh ra trn phim X-quang do
s pht x ca cc ht phng x.
Si ch (leading strand). Chui DNA trong qu trnh ti bn c tng hp cng
chiu vi hng di chuyn ca chc ba ti bn.
Si c ngha (sense strand). Si n trong chui xon kp DNA c dng lm
khun mu tng hp mRNA trong qu trnh phin m. Si n DNA th hai khng
c dng lm khun mu phin m gi l si i ngha (antisense strand).
Si th (lagging strand). Chui DNA trong qu trnh ti bn c tng hp ngc
chiu vi hng di chuyn ca chc ba ti bn.
Suppressor. C hai loi: (1) Extragenic-thng l mt gen m ha mt tRNA t
bin c trn codon t bin, theo ngha ca codon u tin. (2) Intragenic-l t bin c
tnh cht b p phc hi khung c m u tin sau khi c s chuyn dch khung.
Sa cha bng ct b (excision repair, dark repair). Qu trnh sa cha cc
pyrimidine dimer trn DNA (do tia t ngoi sinh ra) bng cch ct b cc dimer v tng
hp on DNA mi thay th no di tc dng ca cc enzyme c hiu m khng
cn n nh sng.
Tc nhn t bin (mutation factor). Bt k tc nhn vt l hoc ha hc no lm
tng ng k tn s t bin so vi tn s t bin t nhin th u c xem l tc nhn
t bin. Cc tc nhn t bin thng dng l cc tia phng x nh tia X, tia gamma, tia
t ngoi; cc ha cht nh cc ng ng ca cc nitrogen base, nitrogen acid,
hydroxylamine, acridin...
Ti bn (replication). S sao chp vt cht di truyn trong chu trnh phn bo hoc
s tng hp DNA ca phage khi phage sinh sn trong t bo vi khun.
Ti bn DNA kiu bn bo ton (semiconservative DNA replication). Qu trnh
sao chp DNA m hai si cha m dn xon v c dng lm khun tng hp hai si
mi. Khi sao chp xong th mi chui xon kp con gm mt si c v mt si mi.
Ti bn DNA kiu gin on (discontinuos DNA replication). S tng hp DNA
thnh nhng on ngn, sau ni li vi nhau to thnh chui polynucleotide di.
Ti bn DNA kiu na gin on (semidiscontinuos DNA replication). S tng
hp DNA lin tc trn mt si khun mu trong hai si ca DNA mch kp; cn trn si
khun mu kia, DNA c tng hp thnh nhng on ngn gi l on Okazaki, sau
tt c chng c ni li vi nhau nh ligase to thnh chui polynucleotide di.
Ti bn hai hng (bidirectional replication). S ti bn theo hai hng ngc
chiu nhau.
Ti t hp (recombination). Qu trnh m trong nhim sc th hay phn t
DNA t ra ri cc phn t c ni li theo mt t hp mi. Qu trnh ny c th xy
ra trong t bo sng (qua s trao i cho trong phn bo gim nhim) hay trong ng
nghim nh cc enzyme ct v ni DNA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


To dng (cloning). Cn gi l nhn dng, tch dng hay dng ha, l s sn sinh
nhiu bn sao ca mt phn t DNA, thng l phn t DNA ti t hp trong plasmid
vector, bng cch sao chp phn t trong mt vt ch thch hp chng hn vi khun E.
coli.
Tn s lp li (repetition frequency). L s ln sao chp ca mt on m ha
no c trong h gen n bi, tng ng vi 1 trong trng hp nonrepetitive DNA
v ln hn 2 trong trng hp repetitive DNA.
Terminal transferase. Enzyme b sung cc gc nucleotide vo u 3 ca
oligonucleotide hoc polynucleotide.
T bo bch huyt (B lymphocyte). L nhng t bo c chc nng tng hp cc
khng th.
T bo Hfr (high frequency recombination cell). T bo gii tnh c E. coli,
c mang nhn t F gn lin vi nhim sc th vi khun. Khi nhn t F thc y s tip
hp ca t bo Hfr vi t bo ci (F) th cc gen ca vi khun c truyn sang t bo
ci vi tn s cao.
T bo mm phi (embryonic stem cell). T bo phi cha bit ha, a th
chut, c th c nui cy trong mt thi gian di m vn gi c tnh a th, ngha l
kh nng bit ha theo nhiu hng pht trin thnh cc t bo khc nhau nh: t bo
c tim, t bo thn kinh, t bo gan...
Th bin np (transformant). T bo hoc sinh vt nhn c gen ca mt sinh
vt khc trong qu trnh bin np v biu hin chc nng ca gen ra kiu hnh.
Th a hnh (polymorphism). M t s c mt ng thi ca qun th trong h
gen biu hin bin d c tnh cht allele, c th quan st trn cc allele to ra cc kiu
hnh khc nhau, hoc s thay i ca DNA nh hng n kiu ct hn ch (restriction
patterns).
Th t bin (mutant). Sinh vt (hoc gen) mang t bin di truyn.
Th khm (mosaic). Phi hoc c th c cc t bo mang cc h gen khng ging
nhau.
Th nhn (nucleosome). Cu trc c s ca cc nhim sc th eukaryote gm
DNA bao quanh mt li histone. Th nhn c dng ht, quan st thy di knh hin vi
in t.
Th ti t hp (recombinant). Cc c th hoc t bo mang cc t hp gen khc
vi cha m ca chng do cc qu trnh ti t hp di truyn sinh ra.
Thng tin di truyn (genetic information). Thng tin c lu tr trong cc phn
t DNA ca sinh vt dng trnh t sp xp ca bn nucleotide k hiu l A, T, C v G
ng vai tr nh nhng ch ci ca ngn ng di truyn. Trong ngn ng ny, mi t
ch c ba ch ci gi l mt b ba. Ngha ca mi t l mt amino acid c mt trn phn
t protein tng ng. Mi cu ca ngn ng di truyn l mt gen cha ng thng tin

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


di truyn m nhim mt chc nng trn vn. Mi chc nng l mt c tnh sinh l,
hnh thi hay cu trc ca s sng. Do c ch sao chp theo kiu na bo ton ca DNA
m thng tin di truyn c truyn chnh xc t th h n sang th h kia hu nh khng
thay i.
Th th (receptor). Protein mng, mt phn nm trong mng t bo, c kh nng
gn mt phi t (ligand) mt ngoi ca mng kt qu l gy ra mt bin i hot ng
trong t bo cht.
Thuc th nghim (orphan drug). L thuc c php lut M (v mt s nc
khc) cho php dng th trong mt vi nm ( M l 7 nm) cha nhng cn bnh
him gp. Hormone pht trin ngi v erythropoetin c sn xut nh cng ngh DNA
ti t hp thuc dng thuc th nghim ni trn.
Th vin cDNA (cDNA library). Tp hp cc dng DNA c to ra t mRNA
ca mt t bo hoc mt m c th trong bacteriophage vector, i din cho thng tin di
truyn m cc t bo biu hin.
Th vin h gen (genomic library). Tp hp tt c cc on DNA c to ra t
phn ng ct hn ch genome trong bacteriophage vector, i din c cho ton b cho
thng tin di truyn ca mt h gen.
Thymine (T). Base loi pyrimidine c trong DNA nhng khng c trong RNA.
Trong mch kp DNA thymine bt cp vi adenine (A).
Tnh trng (trait). Mt c im hoc tnh cht bn ngoi ca cc c th sinh vt.
Tnh trng a gen (polygenic trait). Tnh trng c xc nh bi mi tng tc
gia nhiu gen, chng hn mu mt ngi.
Topoisomerases. Nhng enzyme xc tc s thay i nhng dng siu xon m
hoc dng ca chui DNA xon kp vng.
Trao i cht (metabolism). Cn gi l qu trnh chuyn ha, l ton b nhng
thay i trong t bo sng ca nhng phn t hu c nh xc tc bi nhng enzyme. S
chuyn ha bao gm c qu trnh tng hp ln thoi ha.
Trnh t dn u (leader sequence). Mt trong ba phn ch yu ca mt phn t
mRNA. Trnh t ny nm u 5 ca mRNA v mang thng tin ribosome v cc
protein c hiu nhn bit bt u qu trnh tng hp polypeptide, trnh t dn u khng
c dch m thnh trnh t cc amino acid.
Trnh t iu ha (regulatory sequence). Mt trnh t ca DNA tham gia vo qu
trnh iu ha ca gen. V d: trnh t promoter hoc operator.
Trnh t chn (insertion sequence, IS). C vi khun, kch thc nh v tng
ng vi transposon, ch mang gen cn cho s gn chn ca chnh n.
Trnh t ch huy (operator). on DNA ngn nm u operon, k st promoter
ni m protein c ch c th bm vo, c tc dng m hoc ng operon cho cc
gen cu trc trong operon hot ng hoc ngng hot ng.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Trnh t khi ng (promoter). Trnh t nucleotide c hiu nm trong thnh
phn operon, c chc nng iu ha hot ng ca operon, ni RNA polymerase bm
vo bt u qu trnh phin m. Trnh t c trng ca promoter c khong 20-200
nitrogen base.
Trnh t lp li (repetitive sequence). Cc trnh t base c nhiu bn sao cng
mt lc trn phn t DNA. C bn loi trnh t lp li: trnh t lp li n (c mt bn
sao), trnh t lp li va (c t 1 n 10 bn sao), trnh t lp li trung bnh (c t 10 n
vi trm bn sao) v trnh t lp li cao (c t vi trm n vi triu bn sao).
Trnh t lp li ngc chiu (inverted repeat sequence). Mt on ngn ca
DNA c lp li, thng cc u ca mt on di hn, c hng ngc chiu.
Trnh t lp li xui chiu (direct repeat sequence). on DNA gm mt dy
cc trnh t nucleotide c lp li theo cng mt chiu.
Trnh t ph bin (consensus sequence). on trnh t thy c trong hu ht cc
mu ca mt yu t di truyn c th v c bn vng cao, v d hp CAAT.
Trnh t Shine-Dalgarno (Shine Dalgarno sequence, SD). Cn gi l vng lin
kt ribosome (RBS), l mt phn ca trnh t nucleotide u 5 ca mt mRNA
prokaryote c th kt hp b sung cp base vi u 3 ca 16S rRNA, dng lm tn hiu
cho s khi u dch m.
Trnh t tng cng (enhancer). Trnh t nucleotide dng cis lm tng cng
phin m ca promoter trong gen eukaryote. N c th nm cch promoter hng ngn cp
base v hot ng theo c hai hng bt k v tr no so vi promoter.
Tng ng (homologous). (1) Ni v cc nhim sc th cp i trong cc sinh
vt lng bi. (2) Dng m t cc trnh t DNA ging ht nhau mt cch tuyt i;
tuy nhin, phn trm tng ng gia cc on lin quan i khi ch tng i.
Ty th (mitochondria). Bo quan c mng bao bc, nm trong t bo cht ca cc
sinh vt eukaryote. Ty th cha nhng enzyme cn thit cho chu trnh citric acid, vn
chuyn electron v qu trnh phosphoryl oxy ha.
gn mi (annealing). Dng ch s bt cp ca khun mu DNA si n
vi primer (mi) tng hp nn mt si DNA b sung bng cch s dng cc dNTP c
trong mi trng ko di primer nh s xc tc ca enzyme Taq DNA polymerase
(trong khuch i PCR) hoc DNA polymerase I (trong tng hp cDNA).
c ch amber (amber suppresser). L cc gen t bin (m ha cho tRNA) m
nhng anticodons ca n c kch hot c th nhn UAG codon cng nh cc
codon trc .
Vt ch (host). T bo dng nhn cc phn t DNA ln nhiu ln.
Vector. L cc phn t DNA c s dng trong to dng v biu hin gen, v
nhn bn chng trong t bo vt ch (E. coli hoc nm men). C ba nhm vector chnh
gm: (1) Nhm plasmid, (2) Nhm phage/phagemid, v (3) Nhm nhim sc th nhn to

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


(artificial chromosome: BAC, YAC). tng v vector chuyn gen bt ngun t cc
plasmid ca vi khun. Vector chuyn gen l cc phn t DNA c kh nng t ti sinh, tn
ti c lp trong t bo v mang c cc gen cn chuyn.
Vector biu hin (expression vector). L vector c th mang cc gen ngoi lai
mong mun cho php thc hin s phin m ca cc bn sao c to dng v s dch
m cc mRNA ca chng trong t bo vt ch, v d: E. coli. biu hin cc gen ngoi
lai trong E. coli phi bt u bng vic gn n vo trong vector biu hin (thng l
plasmid). Vector ny phi c cc cu trc cn thit sau: (1) Cc trnh t m ha gen
ch th chn lc (selectable marker) m bo duy tr vector trong t bo. (2) Mt
promoter kim sot phin m cho php sn xut mt lng ln mRNA t cc gen c
to dng. (3) Cc trnh t kim sot dch m nh vng lin kt ribosome c b tr thch
hp v codon khi u ATG. (4) Mt polylinker a gen ngoi lai vo trong mt
hng chnh xc vi promoter.
Vector to dng (cloning vector). Phn t DNA mch kp c kh nng t sao
chp trong t bo vt ch. C th gn vo phn t ny mt on hoc mt vi on DNA
khc ngun to nn phn t DNA ti t hp dng nhn dng.
Vector thay th (replacement vector hay substitution vector). L mt
bacteriophage vector m cc im to dng sp xp thnh cc cp, do vy phn ca
h gen nm gia cc im ny c th c thay th bng on DNA chn.
Vt tan (plaque). Vng trn trong sut xut hin trn thm c ca cc vi khun
mc trn mi trng thch c, do s tan v lp li nhiu chu k ca cc t bo vi khun
b bacteriophage xm nhim v sinh tan.
V tr cos (cos site). Vng c to ra khi cc u dnh ca DNA phage ni li
vi nhau.
Virus. Phc hp cha nucleic acid (DNA hoc RNA) nm trong mt v bc
protein, c kh nng gy nhim v ti bn bn trong t bo vt ch c hiu, to ra nhiu
virus, lan truyn t t bo ny sang t bo khc. Virus l dng sng khng c cu trc t
bo, c kh nng xm nhp vo cc t bo sng xc nh v ch sinh sn bn trong cc
t bo . Ging nh tt c c sinh vt khc, virus c b my di truyn ca ring mnh,
m ha vic tng hp cc ht virus t cc cht c trong t bo vt ch. Nh vy, virus l
nhng vt k sinh ni bo. Virus phn b khp ni trong t nhin, xm nhp vo tt c
cc nhm sinh vt. Ngi ta bit khong 500 loi virus xm nhp ng vt mu nng,
300 loi xm nhp thc vt bc cao. Mt s khi u ung th ng vt v ngi c th
do virus. Virus tn ti hai dng: dng ngh hay ngoi bo v dng sinh sn hay ni bo.
Kch thc ca cc ht virus t 15-350 nm, chiu di ca mt s loi virus c th t ti
2000 nm. Phn ln virus ch nhn thy c qua knh hin vi in t. Cht mang thng
tin di truyn ca virus l nucleic acid: DNA hoc RNA. V vy, c th phn virus thnh
hai loi: loi mang DNA v loi mang RNA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


Vi tim (microinjection). K thut a DNA vo nhn hoc vo t bo cht ca t
bo bng kim mao dn v bm p lc. y l k thut s dng ph bin trong cng ngh
t bo ng vt (animal cell biotechnology), n i hi thit b vi thao tc
(micromanipulator) cc nhy, k nng thc hnh v s kin nhn cao ca k thut vin.
VNTR (variable number of tandem repeats). Cn gi l tiu v tinh, ch cc
vng ca h gen c trng bi s lp li ca cng mt trnh t DNA. S lng ln lp li
thay i theo c th nn mang tnh a allele rt cao.
Vng kp tc (hairpin loop). Vng chui n b sung to np gp cha cc cp
base to thnh xon kp, c dng lm mi (primer) cho qu trnh tng hp si cDNA
th hai.
Vn gen (gene pool). Ton b thng tin di truyn c trong tt c cc gen ca mt
qun th ti mt thi im xc nh.
Vng cng hng (downtream). cp n v tr ca mt on trnh t no
nm pha u 3 ca gen hoc mt on gen quan tm.
Vng a ni (polylinker hay polycloning sites). Mt trnh t DNA mch kp
c tng hp nhn to c mang mt lot cc v tr nhn bit ca cc enzyme hn ch.
Trnh t ny c gn vo cc vector dng trong k thut to dng gen (nh vng to
dng).
Vng lin kt ribosome (ribosome binding sites, RBS). Vng trn phn t
mRNA gip cho n bm vo ribosome trong qu trnh dch m (xem trnh t ShineDalgarno).
Vng nhn (nucleoid). Mt vng trong t bo vi khun tp trung vt cht di
truyn.
Vng ngc hng (upstream region). V tr ca mt trnh t nucleotide no
nm pha u 5 ca phn t DNA so vi gen quan tm.
Vng siu bin (hypervariable region, HVR). Vng trong h gen bao gm mt s
lng bin ng cc trnh t lp li v c dng xc nh c trng c th (xem in
du di truyn).
Vng to dng (multiple cloning sites, MCS). on DNA ngn trong mt vector
th h th ba (v d: cc nhm pUC, pGEM, pBluescript) c cha cc v tr nhn bit
cho mt s enzyme ct hn ch thng dng, c thit k chn on DNA ngoi lai
vo y (xem vng a ni).
Western blot. K thut phn tch protein da trn nguyn l lin kt khng
nguyn-khng th pht hin protein c hiu c bn cht khng nguyn (thng c
thm tch ln mng nitrocellulose sau khi chy in di SDS-PAGE, v c nh ). Sau
khi protein trn mng lai gn vi khng th th nht c hiu v tip n l khng th th
hai c nh du enzyme (alkaline phosphatase hoc horse-radish peroxidase) th phc
hp ny s c lin kt vi c cht to mu. S hin din ca protein ngoi lai (sn

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html


phm dch m ca gen ngoi lai c chuyn vo t bo vt ch) s c pht hin nh
s xut hin mu ca phn ng lai.
Xon alpha (helix ). Cu trc xon ca chui polypeptide, thng l quay phi,
vi s lng ti a lin kt trong chui, mt trong nhng cu trc bc hai ph bin ca
protein c tm thy keratin.
Xon kp (double helix). Cu trc ba chiu t nhin ca hai chui DNA b sung,
i song v xon vi nhau.
YAC (Yeast artificial chromosome). Nhim sc th nhn to ca nm men, c
dng lm vector to dng nhng on DNA c kch thc rt ln trong nm men.
Yu t ngoi nhim sc th (extrachromosomal element). Phn t DNA khng
phi l thnh phn ca nhim sc th t bo vt ch.
Yu t tc ng cis (cis-acting element). on trnh t DNA ch biu hin hiu
qu trn chnh phn t DNA m n tc ng. V d: hp CAAT l mt phn t tc ng
cis i vi qu trnh phin m cc sinh vt eukaryote.
Yu t tc ng trans (trans-acting element). Yu t di truyn c th biu hin
hiu qu m khng cn nm trn cng mt phn t vi on trnh t ch. Thng yu t
m ha cho mt sn phm protein (c th l mt enzyme hay mt protein iu ha) v
sn phm ny c th khuch tn n im tc ng.

Ti liu tham kho/c thm


1. Ban T in-NXB Khoa hc v K thut. 2002. T in Bch khoa Sinh hc. NXB
Khoa hc v K thut, H Ni.
2. Alberts B, Johnson A, Lewis J, Raff M, Roberts K and Walter P. 2002. Molecular
Biology of the Cell. 4th ed. Garland Science Publishing, Inc. New York, USA.
3. Karp G. 2002. Cell and Molecular Biology. John Wiley & Sons, Inc. New York, USA.
4. Lawrence E. 1995. Hendersons Dictionary of Biological Terms. 7 th ed. Longman
Group Ltd. Singapore.
5. Singleton P and Sainsbury D. 2001. Dictionary of Microbiology and Molecular
Biology. 3rd ed. John Wiley & Sons, Ltd. UK.
6. Watson JD, Baker TA, Bell SP, Gann A, Levine M and Losick R. 2004. Molecular
Biology of the Gene. Pearson Education, Inc./Benjamin Cummings Publishing, San Francisco,
USA.

Trao i trc tuyn ti: http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

Trao i trc tuyn ti:


http://www.mientayvn.com/chat_box_sinh.html

You might also like