Stil U Psihologiji Teorije I Istrazivanja PDF

Filozofski fakultet u Sarajevu
STIL U PSIHOLOGIJI:
TEORIJE I ISTRAIVANJA
Amir Puina
Sarajevo, 2014
Stil u psihologiji: teorije i istraivanja
Amir Puina
STIL U PSIHOLOGIJI: TEORIJE I ISTRAIVANJA
Urednik: Salih Foo
Recenzenti:
Dr. Ismet Dizdarevi, profesor emeritus
Dr. Haim Muminovi, redovni profesor
Izdanje:
Prvo
Izdava:
------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
159.923.2(075.8)
PUINA, Amir
Stil u psihologiji [Elektronski izvor] :
teorije i istraivanja / Amir Puina. - Sarajevo :
Filozofski fakultet, cop. 2014
Na in dostupa (URL):
htto://www.ff-eizdavastvo.ba/Knjige.aspx. - Nasl.
s nasl. ekrana. - Izvor opisan dana 15. 07. 2014.
- O autoru: str. 180. - Bibliografija: str.
163-169 i uz tekst. - Registar
ISBN 978-9958-625-51-0
COBISS.BH-ID 21378566
-------------------------------------------------
ii
STIL U PSIHOLOGIJI:
TEORIJE I ISTRAIVANJA
Amir Puina
Sarajevo, 2014
iii
SADRAJ
Lista tabela, ema, slika i grafikona................................................................................. vii
Predgovor........................................................................................................................... x
Uvod................................................................................................................................... xi
I DIO: TEORIJSKA RAZMATRANJA .......................................................................... 1
1. TA JE STIL: PSIHOLOKI OKVIRI RAZUMIJEVANJA ..................................... 2
1.1. DEFINIRANJE POJMA I TEMELJI RAZUMIJEVANJA .................................. 2
1.2. STIL KAO HIPOTETIKI KONSTRUKT NAJVIEG REDA .......................... 5
1.3. INTEGRATIVNI STIL-MODELI ......................................................................... 7
1.3.1. Luk model ........................................................................................................ 7
1.3.2. Integrativni model Ridinga i Cheemae ............................................................ 8
1.3.3. Stil kao procesiranje informacija ................................................................... 10
1.3.4. Model Grigorenkove i Sternberga ................................................................. 13
1.3.5. Trosloni model intelektualnih stilova........................................................... 25
1.3.6. Dupleks kognitivni-stil model........................................................................ 29
1.4. TEORIJA MENTALNOG SAMO-UPRAVLJANJA ........................................ 32
1.4.1. Konceptualni okviri ...................................................................................... 32
1.4.2. Priroda stilova miljenja ............................................................................... 34
1.4.3. Razvoj stilova miljenja ................................................................................ 37
1.4.4. Mjerenje stilova miljenja ............................................................................. 39
2. STILOVI MILJENJA I NASTAVA ......................................................................... 42
2.1. ZATO STILOVI U NASTAVI? ......................................................................... 42
2.2. HIPOTEZA (O) PODUDARNOSTI: STERNBERGOVA ISTRAIVANJA ..... 45
2.2.1. Stilovi uitelja ................................................................................................. 45
2.2.2. Tipovi kola i stilovi uitelja........................................................................... 46
2.2.3. Stilovi kola .................................................................................................... 47
2.2.4. Stilovi uenika ................................................................................................ 47
2.2.5. Stilovi uitelja i uenika u interakciji ............................................................. 48
2.2.6. Stilovi miljenja, sposobnosti i kolska izvedba ............................................. 50
2.2.7. Implikacije Sternbergovih istraivanja ........................................................... 53
3. INTELIGENCIJA, STILOVI I LINOST: SAVRENO ZAARANI KRUG ....... 57
3.1. UKRATKO O LJUDSKOJ INTELIGENCIJI ....................................................... 57
3.2. INTELIGENCIJA, INTELEKTUALNI STILOVI I LINOST ........................... 58
3.3. POUAVANJE INTELIGENCIJI I/ILI INTELIGENTNO POUAVANJE ...... 61
3.3.1. Viestruke inteligencijepo(r)uka o multimodularnosti .................................. 61
3.3.2. Trijarhijska teorija inteligencije ....................................................................... 63
iv
II DIO: REZULTATI EMPIRIJSKIH STUDIJA ........................................................ 77

1. ZNAAJNIJE VALIDACIJSKE STUDIJE O TEORIJI MENTALNOG SAMOUPRAVLJANJA ................................................................................................................ 78
1.1. STERNBERGOVA VALIDACIJSKA STUDIJA ............................................... 78
1.2. STUDIJA ZHANGOVE I SACHSA .................................................................... 79
1.3. STUDIJA ZHANGOVE ....................................................................................... 81
1.4. STUDIJA DAIA I FELDHUSENA ...................................................................... 82
1.5. STUDIJA GARCIE I HUGHESA ........................................................................ 84
2. VALIDIRANJE TEORIJE MENTALNOG SAMO-UPRAVLJANJA: BOSANSKOHERCEGOVAKA STUDIJA ......................................................................................... 86
2.1. PREDMET I ZNAAJ ISTRAIVNJA.............................................................. 86
2.2. CILJ I ZADACI ISTRAIVANJA ...................................................................... 87
2.3. HIPOTEZE U ISTRAIVANJU ......................................................................... 92
2.4. METOD ............................................................................................................... 93
2.4.1. Sudionici .......................................................................................................... 93
2.4.2. Operacionalizacija varijabli ............................................................................. 97
2.4.3. Mjerni instrumenti, izrada i psihometrijske karakterstike ............................... 99
2.4.4. Postupak ......................................................................................................... 101
2.5. REZULTATI ISTRAIVANJA I DISKUSIJA................................................... 102
2.5.1. Interna validnost teorije ................................................................................. 102
2.5.2. Eksterna validnost teorije ............................................................................... 118
2.5.3. Socio-demografske varijable kao odrednice stilova miljenja....................... 131
2.6. OGRANIENJA I IMPLIKACIJE ISTRAIVANJA ........................................ 145
2.7. ZAKLJUNA RAZMATRANJA ....................................................................... 147
3. INTELEKTUALNI STILOVI I KREATIVNOST ................................................... 151
3.1.INTELEKTUALNI STILOVI - RESURSI KREATIVNOSTI .......................... 151
3.2. CILJEVI ISTRAIVANJA I ISTRAIVAKA PITANJA .............................. 151
3.3. METOD ............................................................................................................. 152
3.3.1.Varijable ......................................................................................................... 152
3.3.2. Uzorci studija-ispitanici ................................................................................ 152
3.3.3. Postupak ........................................................................................................ 152
3.4. REZULTATI ISTRAIVNJA ............................................................................ 153
3.5. DISKUSIJA ........................................................................................................ 155
3.5.1. Intelektualni stilovi, kultura i kreativnost ..................................................... 155
3.5.2. Znaaj studije ................................................................................................ 157
3.5.3. Ogranienja studije ....................................................................................... 157
3.6. ZAKLJUAK ..................................................................................................... 158
EPILOG ................................................................................................................................. 159

LITERATURA ...................................................................................................................... 163
INDEKS AUTORA 170
vi
Lista tabela, ema, slika i grafikona
Tabele
I DIO
Tabela 1.1. Stilovi u pristupu usmjerenom na kognitivne procese ....................................................... 13
Tabela 1.2. Oblasti i rezultati istraivanja zavisnosti- nezavisnosti od polja ........................................ 18
Tabela 1.3. MBTI vokabular tipova ...................................................................................................... 20
Tabela 1.4. MBTI stil-kljune karakteristike ........................................................................................ 21
Tabela 1.5. Intelektualni stilovi u troslonom modelu .......................................................................... 26
Tabela 1.6. Klasifikacija i karakteristike intelektualnih stilova u Troslonom modelu ........................ 28
Tabela 1.7. Stilovi miljenja u teoriji upravljanja sobom ..................................................................... 33
Tabela 2.1. Sposobnosti za uenje i kognitivni stilovi .......................................................................... 43
Tabela 2.2. Stilovi miljenja i metode poduavanja ............................................................................. 54
Tabela 2.3. Stilovi miljenja i instrukcijski i evaluacijski poticaji ....................................................... 55
Tabela 2.4. Stilovi miljenja i metode vrednovanja .............................................................................. 55
Tabela 3.1. Multiple inteligencije i stilovi uenja ................................................................................. 62
Tabela 3.2. Poticanje kreativnog miljenja: redefiniranje problema ..................................................... 67
Tabela 3.3. Poticanje kreativnog miljenja: ispitivanje i analiziranje pretpostavki .............................. 68
Tabela 3.4. Poticanje kreativnog miljenja: plasiranje kreativnih ideja................................................ 69
Tabela 3.5. Poticanje kreativnog miljenja: stvaranje ideja .................................................................. 69
Tabela 3.6. Poticanje kreativnog miljenja: prepoznavanje dva lica znanja ......................................... 70
Tabela 3.7. Poticanje kreativnog miljenja: identificiranje i prevazilaenje potekoa ........................ 71
Tabela 3.8. Poticanje kreativnog miljenja: preuzimanje razumnih rizika ........................................... 71
Tabela 3.9. Poticanje kreativnog miljenja: toleriranje neodreenosti ................................................. 72
Tabela 3.10. Poticanje kreativnog miljenja: izgraivanje samo-efikasnosti ....................................... 73
Tabela 3.11. Poticanje kreativnog miljenja: otkrivanje stvarnih interesa ............................................ 73
Tabela 3.12. Poticanje kreativnog miljenja: odlaganje zadovoljstva .................................................. 74
Tabela 3.13. Poticanje kreativnog miljenja: modeliranje kreativnosti ................................................ 75
II DIO
Tabela 1.1. Oekivani smjer povezanosti odgojnih metoda i stilova miljenja .................................... 88
Tabela 1.2. Oekivani smjer povezanosti stilova miljenja i varijabli nastavnog procesa ................... 89
Tabela 1.3. Oekivane relacije stilova miljenja i razliitih socio-demografskih varijabli .................. 90
Tabela 1.4. Opa struktura uzorka ........................................................................................................ 94
Tabela 1.5. Stratumi uzorka .................................................................................................................. 95
Tabela 1.6. Operacionalizacija varijabli ............................................................................................... 97
Tabela 1.7. Broj odgovora ispitanika na ajteme USM ........................................................................ 102
Tabela 1.8. Distribucija frekvencija odgovora na ukupan broj ajtema USM ...................................... 103
vii

II DIO (nastavak)
Tabela 1.9. Ajtem analiza USM: Zakonodavni stil KTT primjer ................................................... 106
Tabela 1.10. TAO ajtem analiza USM: Zakonodavni stil - rang i poreenje s KTT .......................... 107
Tabela 1.11. Ajtem analiza USM: Zakonodavni stil - finalno rjeenje ............................................... 108
Tabela 1.12. Cronbach-alfa koeficijenti interne konzistencije u razliitim studijama ....................... 109
Tabela 1.13. Deskriptivne statistike vrijednosti za varijable stilova ................................................. 110
Tabela 1.14. Deskriptivne statistike vrijednosti za varijable stilova nakon transformiranja ............. 111
Tabela 1.15. Koeficijenti produkt-moment korelacije stilova miljenja HK1 i BH studije ................ 112
Tabela 1.16. Faktorska struktura MSG prvi model .......................................................................... 114
Tabela 1.17. Kompariranje rezultata faktorskih analiza skala TSI u razliitim studijama ................. 115
Tabela 1.18. Faktorska struktura TSI - drugi model ........................................................................... 117
Tabela 1.19. Povezanost varijabli obiteljskog odgoja i stilova miljenja ........................................... 118
Tabela 1.20. Standardni regresijski model doprinosa varijabli odgojnih stilova u objanjenju stilova
miljenja ......................................................................................................................................... 120
Tabela 1.21. Stilovi miljenja i podudarne metode poduavanja i vrednovanja ............................... 122
Tabela 1.22. Povezanost stilova miljenja i varijabli nastavnog procesa............................................ 123
Tabela 1.23. Standardni regresijski model doprinosa varijabli stilova miljenja u objanjenju varijabli
nastave ............................................................................................................................................ 125
Tabela 1.24. Kanonika korelacija meu skupovima varijabli OMS i intelektualnih stilova ............. 127
Tabela 1.25. Kanonika korelacija meu skupovima varijabli stilova miljenja i nastave ................. 129
Tabela 1.26. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na pohaanje predkolske ustanove.............. 133
Tabela 1.27. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na bolesti i povrede u djetinjstvu .................. 134
Tabela 1.28. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na vrste zavrene srednje kole..................... 135
Tabela 1.29. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na kolski uspjeh .......................................... 136
Tabela 1.30. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na uspjeh tokom studiranja ........................... 137
Tabela 1.31. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na samopouzdanje ....................................... 138
Tabela 1.32. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na kolsku spremu roditelja ......................... 139
Tabela 1.33. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na obiteljsko vostvo....................................140
Tabela 1.34. Socio-demografske varijable istraivane u HK1, HK2 i BH studiji ............................. 141
Tabela 3.1. Intelektuani/stilovi miljenja u razliitim studijama ....................................................... 153
Tabela 3.2. Intelektuani/stilovi miljenja u razliitim studijama ....................................................... 154
Tabela 3.3. Kulturalne dimenzije: hipoteza o konceptualnoj vezi sa intelektualnim stilovima ......... 155
viii
eme
ema 1: Hipotetski konstrukt u SOR formuli ........................................................................ 6
ema 2: Dimenzije kognitivnog stila prema Ridingu i Cheemai ............................................. 9
ema 3: Model procesiranja informacija Alana Millera ......................................................... 10
ema 4: Model kognitivnih stilova Alana Millera .................................................................. 11
ema 5: Gregorcov energiki tip-model .................................................................................. 22
ema 6: Teorijska pozicija MSG ............................................................................................ 41
Slike
Slika 1: Primjer zadatka u testu slinih figura ......................................................................... 15
Slika 2: Test podeavanja tijela................................................................................................ 17
Slika 3: Primjer zadatka iz testa skrivenih figura .................................................................... 17
Slika 4: Model stilova uenja Dunna i Dunna ......................................................................... 24
Grafikoni
Grafikon 1: Sklonosti liberalnom stilu u razliitim kulturma ................................................ 154
ix
Predgovor
Kasnih osamdesetih prologa stoljea ameriki psiholog Robert Jeffrey Sternberg razvija
Teoriju mentalnog samo-upravljanja, psihologijsku stil-teoriju koja je od tada, pa sve do
danas, predmetom kros-kulturalnoga validiranja u razliitim dijelovima svijeta. Knjiga koja je
pred vama nastala je eljom saznati vie o ljudskoj raznolikosti temeljem jedne prominentne,
Sternbergove stil-teorije. Izloeni su razliiti pogledi i pristupi prouavanju stila u psihologiji,
raspravljano o smislu i znaaju tih prouavanja, osobito potrebe uvaavanja individualnih
razlika kao temeljnog uvjeta uenja. Prezentirani su temeljito rezultati razliitih empirijskih
studija, ukljuujui i nae rezultate o validnosti Sternbergove teorije. Knjiga je i lahka i teka
za itanje. Stoga preskoite dijelove koji Vam se ine tekim (obino su to za mnoge ona
mjesta gdje ima puno brojeva). Namijenili smo je prije svega studentima i nastavnicima,
dakle onima koji se ele baviti uenjem i pouavanjem kao vlastitim linim i profesionalnim
izazovom. No, nadamo se da e nai puta i drugima, osobito buduim roditeljima i
menaderima kako bi efikasnije upravljali sobom i kreativno se bavili odgojem a ne strahom i
slijepim posluhom. Knjiga se jednim dijelom oslanja na nau doktorsku disertaciju
odbranjenu juna mjeseca 2009. na Odsjeku za psihologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu.
Veliku zahvalnost dugujem prof.dr. Haimu Muminoviu, prof.dr. Ismetu Dizdareviu,
prof.dr. Nedeljki Gajanovi, prof.dr. Muji Slatini, akad. prof.dr. Adili Paali- Kreso, prof.dr.
Milenku Brkiu i prof.dr. Ejubu ehiu. Njihovo znanje, savjeti i poticaji, njihov stil,
ugraeni su i ovdje, u knjigu o stilu koju imate pred sobom. Bez mojih uzora, dr. Radivoja
Kvaeva koji je bio moj profesor i mentor tokom diplomskih studija i dr. Roberta Sternberga
koji me je otvorena srca prihvatio u svojemu istraivakom centru i omoguio koritenje svih
materijalnih resursa, tee bih pronaao vlastiti put.
Posebno, zahvalan sam i divim se mojoj majci i supruzi koje me hrabre, svaka na svoj
nain, kako bih odgovarao izazovima uiteljevanja kao i mojim studentima koji su uvijek
inspiracija, enigma i izazov.
Sarajevo, aprila 2014. godine.
Autor
Uvod
Imenica "stil" vue porijeklo iz grkog i latinskog jezika od rijei stylos i stilus a obje znae
drak, pisaljka, tj. alat kojim se nekada pisalo na votanim tablicama. Rukopis ovjeka
prisutan je u svemu, arhitekturi, literaturi umjetnosti, nauci. Stil je nain pisanja Pisca.
Traganje ovjeka za samim sobom otkriva se u mnotvu datosti. Zato jesam to to jesam,
otkuda putujem i kamo? Zato sam isti i drugaiji, veseo i tuan, najee zamiljen? Kada je
neki dan, dok sam stajao u avliji, puhnuo vjetar, na stotine ivota krenulo je ka Zemlji. Padao
je gusti snijeg sjemenki, one su se vrtile i vrtile i u takvoj kretnji polahko padale ka ivotu.
Zato ba tako i time putem putuju? Zato se vrte ba tako? Zato opisuju krug? Zato sve u
kosmosu plee? Planete, zvijezde i galaksije, elektroni u atomu, ak i tek oploeno jajace u
majinoj utrobi, dok se sigurno ne ugnijezdi. U toj sjemenki, u toj jednoj jedinoj sjemenki
dato je Znanje. Otkriva se Smisao. U svemu, i najmanjem i najveem i poznatom i (nama)
nepoznatom, svugje oko nas i u nama samima. Zamislilo je to mnoge i Platona i Aristotela,
Mikelanela i Kopernika, Muhameda a.s. i Allporta, Cattellla i druge. Razliitim putevima
tragali su za Istinom i Ljepotom. Uili o Harmoniji. ovjek dolazi do sebe raznoliko, i to
vie "putuje", Sve mu se vie otkriva. ovjek je pametan, osjeajan, moda brzoplet ili njean,
sanjar, svaalica, traga...I uvijek tei pripadati negdje. Naa majka, supruga, dijete i
prijateljsvi oni su svjetovi za sebe. Mi znamo da oni ele i mogu voljeti, pisati ili hodati,
itati ili uiti... Ali mi moda manje znamo kako to oni vole initi-biti. Sjeam se sa sjetom
svog uvaenog profesora, dr. Muhameda Muradbegovia. Nain na koji je on (u razredu)
poduavao meni nije odgovarao. Ali nain na koji je sa mnom razgovarao, jeste. I to je bilo
vanije od svega drugog.
Zato ljudi, npr. vie vole jednog nego drugoga koarkaa, kada postiu priblino isti
broj koeva? Zato studenti vie vole jednog nego drugoga profesora, iako iz oba predmeta
imaju iste ocjene? Zato se, bez vidljivoga razloga raspadaju karijere i brakovi? Zato se
meni, npr. vie dopada nain kako pie Sidran, a ne Akutagawa? Ili, ta to ini da djeca
priblino istih sposobnosti postiu razliit kolski uspjeh? Zato smo vie skloni osamljivati
se ili raditi timski? Zato pojedinac istovremeno zapoinje i uspjeno zavrava vie poslova
dok drugi bez jasno utvrenog reda, prioriteta i sekvencijalnoga pristupa ne moe
funkcionirati i biti uspjean? Na ova, i slina pitanja psiholozi su pokuavali dati odgovore
prouavanjem ljudskih sposobnosti i hiperprostora ljudske linosti. I uvijek je preostajao
izvor varijacija ljudske raznolikosti koji se nije mogao svesti niti na inteligenciju i druge
svekolike sposobnosti, niti na motivaciju i druge konstrukte linosti. Postojala je, dakle,
empirijska potvrda, otuda i potreba operacionaliziranja toga psihologijskog "vika"konstrukta koji e dodatno pomoi razumijevanju ljudskoga ivljenja. Od etrdesetih godina
prologa vijeka pa naovamo, zapoinje intenzivnije traganje za, rekli bismo, "izgubljenim
beougom" psihologije, konstruktom kojemu e jedan od najgrandioznijih umova psihologije
Gordon W. Allport dati ime stil (ivljenja). Od toga vremana, pa sve do danas, nastoji se, s
manje ili vie uspjeha, razviti koherentnu i aplikabilnu psiholoku stil-teoriju. ta je
(psiholoki) stil? Koji pristupi, modeli i teorije i na koji nain odgovaju na ovo pitanje? I
zato bi to bilo znaajno, osobito za kolu (ivota)?
xi
I DIO
TEORIJSKA RAZMATRANJA
1. TA JE STIL: PSIHOLOKI OKVIRI RAZUMIJEVANJA

1.1. DEFINIRANJE POJMA I TEMELJI RAZUMIJEVANJA
Izraz "stil" (stylos, stilus) ima porijeklo u grkome i latinskom jeziku a znai dralo, pisaljka,
tj. alat kojim se nekada pisalo na votanim tablicama. Moe ukazivati kako na idejni sadraj
djela, pogled na svijet umjetnika, obiaj, naviku i ponaanje, tako i na oblik izraaja neke
mislene, osjeajne, voljne ili opaajne situacije, profinjenost, otmjenost, pokret (Klai, 1986).
Rekli bismo, stil je nain ljudskoga otiskivanja u svjetovima (univerzumu) ivota.
Pojam "stil" u psiholgiju je prema Sternbergu i Zhangovoj (2005), prvi uveo Gordon
V. Alllport 1937. godine u svome djelu "Linost: psiholoka interpretacija". U traganju za
odgovorima na pitanja to, zato i kako jesmo, Allport i kasnije, u svojoj briljantnoj studiji
"Sklop i razvoj linosti" (1961) upuuje kako odgovori na ova pitanja neizostavno ukazuju i
na postojanje psiholoog konstrukta 1 - stila, kojega ne iscrpljuju koncepti, dimenzije,
domeni i karakteristike ljudskih sposobnosti i linosti. Prema priznanju samoga Allporta
(1961) koncept "stil" je teko definirati, to svakako potkrepljuje injenica raznolikosti
temeljnih pojmova kojima razliiti autori 2 nastoje definirati i operacionalizirati ovaj
psiholoki konstrukt. Tako je stil (a) ustaljen, individualni, razliit, dosljedan, trajan ili
relativno trajan, svojstven, karakteristian; (b) nain, osobitost, svojstvo, preferencija, sloaj,
pravac, pristup; (c) saznavanja, opaanja, miljenja, uenja i kolskoga uenja, rjeavanja
problema, ivljenja, funkcionisanja, spoznavanja, pojmovnoga organiziranja, postupanja,
percipiranja, primanja i pohranjivanja (informacija), sistematiziranja, ispoljavanja (sebe)
reprezentiranja i interpretiranja (svijeta).
Allport (1991) odreuje stil kao nain kako ljudi ive u svijetu, to je svakako
semantiki iroko ali i psiholoko-psihometrijski intrigantno i inspirativno:
Ako elimo da stvarno upoznamo neko lice nije dovoljno da znamo rezultate
njegovog uspeha u testovima linosti, niti da znamo istoriju njegove prolosti, ni ono
to bi to lice moglo da kae u jednom intervjuu. Razumevanje zahteva da ga
obuhvatimo celo kao jedno jedinstveno bie u njegovom svetu. To je velika istina
kojoj nas ui egzistencijalizam. U tome je i umetnost dramatiara, romanopisca i
biografa. Uporeen sa ovim umetnicima psiholog se loe snalazi pokuavajui da nam
kae kako ovek gleda na svoj svet i prua nam sliku njegovih proceptivnih
upuenosti. Pa ipak, svi mi, ukljuujui i psihologa, razvijamo izvesnu vetinu
razumevanja kognitivnih stilova drugih ljudi. Mi znamo kako nai prijatelji misle i
kako e njihove glavne vrednosti i orijentacije obojiti njihove sudove i njihovo
ponaanje. Njihovi kognitivni stilovi su njihov odreeni nain kako oni ive u
svetu.(str.189)
U psihologiji (hipotetiki) konstrukti predstavljaju srednji lan S - O - R formule. Vie u: Radonji (1985).
Allport (1961), Andrilovi (1996), Child (1993), Grgin (1997), Lazarevi (1989), Messick (1997),
Radovanovi i Kvaev (1976), Witkin (1976), Zarevski (1997).
2

Slino Allportu, Sternberg (1997) stil razumijeva kao generalni psiholoki konstrukt
iz kojega su, temeljem osebujne psiholoke prirode i naunom-teorijskom i praktinom
usmjerenou (zadaom) izvedeni pojmovi "kognitivni stil", "stil uenja", "stil poduavanja"
"stil miljenja" i drugi stil-pojmovi.3
Razumijevanje stila u psihologiji poiva na razlititim filozofskim i teorijskim
temeljima: klasinoj grkoj i savremenoj filozofiji-uenju Galena i Hipokrata o tipologiji
ljudskoga temparamenta, uenju filozofa fenomenologije i egzistencijalizma o saznavanju i
doivljavanju svijeta, koncepcijama individualnih razlika kao to su Kretchmerova,
Sheldonova i Jungova konstitucionalna i psiholoka tipologija, te razliitim teorijskim i
istraivakim tradicijama u kognitivnoj i razvojnoj psihologiji, diferencijalnoj psihologiji,
getalt psihologiji, psihoanalitikoj ego psihologiji, psihologiji uenja i poduavanja, naroito
psihologiji ljudskih sposobnosti (inteligencije) i linosti. 4 Kako je konstrukt stila, dakle,
razliito filozofsko-psiholoki fundiran, te svakako reflektira (i konceptualno razliita)
filozofska i psiholoka pitanja (fenomene) ljudskoga individualiteta, time je tee "pronai"
definiciju (teoriju) koje e pojmovi zadovoljiti jasne kriterije koherentnosti, razumljivosti,
heuristike poticajnosti i posebno operacionalnosti-mjerljivosti, te odgovoriti na nekoliko
temeljnih pitanja. Prvo je preteno teorijsko-konceptualno: ta ini sadraj i opseg stila kao
psiholokog konstrukta, da li i kako se moe prouavati i mjeriti, npr. (a) da li je stil stanje ili
osobina linosti; (b) da li postoji i u emu je (pojmovna) distinkcija izmeu stila, kogntivnog
stila, afektivnog stila, stila uenja, strategije uenja, metastrategija, (c) u kojoj mjeri se
konstrukti stila "preklapaju", drugim rijeima, u kojoj mjeri imamo iste konstrukte samo
razliitih imena? Drugo pitanje je (samo uslovno) vie pragmatino, utilitarno: zato, koja je
svrha prouavanja stila u psihologiji? Na teorijskoj razini (to svakako nije jedino pitanje)
npr. mogu predstavljati vezu izmeu kognitivnog i drugih aspekata linosti. 5 Pojedini
istraivai, kao to su Cattell (1978) pokuali su razliite aspekte strukture i dinamike
linosti povezati jednom sveobuhvatnom teorijom. Tako je, u Cattellovoj faktorskoanalitikoj teoriji linosti jedan od faktora (faktor B)-faktor inteligencije. I u iroko
prihvaenoj "Big Five" teoriji linosti6 jedan od faktora (faktor V-otvorenost ka iskustvu)
blisko je povezan s inteligencijom. Psihometrijski pristup u izuavanju i kognicije i
3
Tako, npr. i Mandi (1999) raspravlja o kognitivnim stilovima, stilovima uenja, afektivnim stilovima.
Vie u Grigorenko i Sternberg (1995), Morgan (1997), Riding i Rajner (1998), Radovanovi i Kvaev
(1976), Vernon (1973), Zhang i Strenberg (2005).
5
Zarevski (1997) pie:
Donedavno se linost u psihologiji najee tretirala u okviru dva iroka podruja: psihologije
kognitivnih sposobnosti i psihologije linosti u 'uem smislu rijei' (ili tzv. konativnih osobina).
Naglaavanje da se radi o osobinama linosti u uem smislu je potrebno, jer je i sklop kognitivnih
sposobnosti dio ukupne strukture linosti. Naravno da je takva podjela umjetna , i postoji ponajprije iz
didaktikih razloga. K tome, sposobnosti i osobine linosti u uem smislu rijei povezane su na vrlo
kompleksan interaktivan nain. Meutim, sve se ee spominje i sve vie dobiva na vanosti jo jedna
dimenzija ukupne linosti kognitivni stil. I upravo razni kognitivni stilovi predstavljaju samo sponu
izmeu kognitivnog i konativnog aspekta strukture linosti.(str.158)
6
Mnoge teorije linosti, npr. ona Allporta (1961), poivaju na stanovitu da personalne crte uzrokuju i
objanjavaju ponaanje. Obzirom na to da li se izuava samo jedan ili svi aspekti linosti, postoji podjela na
teorije pojedinanih i teorije vie crta. Teoretiari koji zastupaju teorije vie crta, na osnovu empirijskih nalaza
zasnovanim uglavnom na faktorskoj analizi, saglasni su da linost determinira slijedeih pet faktora: I
4
EKSTRAVERZIJA (ili SURGENCIJA); II SARADLJIVOST (SPORAZUMLJIVOST); III SAVJESNOST; IV NEUROTICIZAM ( ili

EMOCIONALNA STABILNOST) i V OTVORENOST KA ISKUSTVU .

inteligencije karakteristian je takoe za Eysencka, Vernona i Messicka . I mnogi drugi
pristupi (o nekima e kasnije biti vie rijei) nastali su iz elje za povezivanjem linosti i
razliitih aspekata kognicije, naroito inteligencije, ukljuujui konstrukte socijalne,
praktine i emocionalne inteligencije. Jasno je, dakle, da su psiholozi uvidjeli potrebu za
povezivanjem linosti i kognicije te da kognitivni stilovi mogu biti nain da se to ostvari.
Nadalje, na vie praktinoj razini, istraivanje stilova moe uticati na promjenu kvaliteta
institucionalnog i vaninstitucionalnog procesa odgoja i obrazovanja te fundamentalne ivotne
izbore kao to su zanimanje i brak, na kvalitet ljudskoga ivota uopte (Sternberg, 1977).
Prouavanje stilova, dakle moe imati znaajne implikacije za obrazovnu i odgojnu teoriju i
praksu. Na ovom polju, prema Sternbergu (1997) istakli su se svojim istraivanjima Dunn,
Beadry i Klavas, Fischer i Fischer, Grigorenko i Sternberg, Hunt, Kagan, Messick, Renzulli i
Smith, Sternberg i Grigorenko te Wallach i Kogan. Sternberg (1997) navodi kako su osnovni
motivi za njegov rad na podruju kognitivnih stilova bili vezani za kolu te da je jedan od
poetnih poticaja bila ideja, da bi se predvianje obrazovnih postignua moglo poboljati ako
bi se uobiajenim mjerenjima sposobnosti (kao prediktora uspjeha), dodala mjerenja
kognitivnih stilova. esta je, npr. pojava da uitelji podstiu i hrabre odreene stilove veoma
efikasno ih brkajui sa uspjehom. Takoe, prouavanje stilova veoma je vano za izbor
zanimanja i zapoljavanje, to potvruju brojna istraivanja koja su, prema Sternbergu
(1997), obavili Clapp, Gul, Holland, Huelsman, Jacobson, Kolb, Myers i McCaulley. Kod
uenika se podstiu stilovi za koje se smatra da su vani za pojedina zanimanja, a u praksi (na
stvarnom poslu) nisu. Ili, uenici mogu stvarno imati odgovarajue stilove za pojedina
zanimanja a da tokom kolovanja budu obeshrabrivani za njihovo ispoljavanje. Istraivanje
ehia (1990) na uzorku sarajevskih srednjokolaca pokazalo je da je preko 35 % uenika iz
uzorka potpuno "promailo" u izboru zanimanja. O linim i drutvenim posljedicama ovdje
je suvino govoriti. Na kraju, ali svakako ne i najmanje znaajno, ostaje pitanje koje
ukljuuje dimenziju vrijednosti: da li su pojedini stilovi bolji ili loiji nego drugi, npr. da li je
i kada korisnije misliti analitiki, a kada cjelovito i sintetiki. Postoje, dakle, najmanje tri
veoma vana pitanja/razloga prouavanja stilova u psihologiji: jedan teorijski-omoguivanje
veze izmeu kognicije i linosti; i dva praktina - razumijevanje, predvianje i
poboljavanje obrazovnog postignua te poboljanje profesionalne orijentacije, selekcije i
klasifikacije.
Interes za odgovore na navedena stil-pitanja, poev od kasnih etrdesetih godina
prologa stoljea pa sve do danas, potaknuo je teorijska i empirijska istraivanja kojih su
brojnost i rezultati do kojih se dolo bili razlogom razliitih modela 7 objedinjavanja i
kategoriziranja. Ovdje se naroito istiu radovi Curryeve (1983), Millera (1987), Ridinga i
Cheeme (1991), Grigorenkove i Sternberga (1997) te Zhangove i Sternberga (2005, 2012)
koje emo detaljnije razmatrati. Dva su razloga odabira upravo ovih radova: (1) autori su
nastojali definirati jasne kriterije kategoriziranja i definiranja modela i (2) ovi modeli
reprezentiraju razliite periode-usmjerenja istraivanja stilova u psihologiji. Govoriemo
ukratko i o jednom od prvih radova na ovu temu autora iz bive Jugoslavije Radovanovia i
7
Ovdje se prvenstveno misli na interpretativno-strukturalnu funkciju modela. Vie u Radonji (1981, str.245259).

Kvaeva, mada on nema karakteristike jasne kategorizacije i modela. Pored ovih, izuzetno
su informativne i korisne studije i radovi Mandia (1990), Messicka (1994) i Ridinga (1997),
Gojkov (1995) Ridinga i Raynera (1998), Messicka (1984, 1994) Raynera i Ridinga (1997),
Stojakovia (2000), Zhangove i Sternberga (2005), Raynera i Cools (2011) te Zhangove,
Sternberga i Raynera (2012).
1.2. STIL KAO HIPOTETIKI KONSTRUKT NAJVIEG REDA
Prema naim saznanjima, prvu temeljitiju raspravu o konstruktu (kognitivnog) stila na
prostoru bive Jugoslavije objavili su Vencislav Radovanovi i Radivoj Kvaev (1976) pod
naslovom "Pojam, odredbe i vrste kognitivnog stila". U ovome djelu analizirani su teorijski
osnovi, pojam i razliita shvatanja kognitivnog stila, odnos kognitivnog stila i sposobnosti
te psiholoke i pedagoke implikacije prouavanja kognitvnih stilova.
Kao teorijske osnove (pretee) izuavanja (kognitivnog) stila u psihologiji, autori
navode uenje Hipokrata (poznata kolerik, sangvinik, flegmatik i melanholik tipologija
temparamenta), njemaku psihologiju dvadesetih i tridesetih godina prologa vijeka-naroito
Kretschmerovu konstitucionalnu tipologiju iz 1925 i 1931 (leptosomni, atletski, pikniki i
displastiki tip) , Jungovu "ekstravert - introvert" tipologiju, Adlerov pojam "stila ivota" 8,
Rorscahovo uenje o aperceptivnom i iskustvenom tipu, Sprangerovu tipologiju vrijednosti
(teorijski, estetski, ekonomski, drutveni, politiki i vjerski interesi) i Levinovo topoloko
uenje o linosti.
Pojam "kognitivni stil" odreuju kao hipotetiki konstrukt najvieg reda koji "(...)
obuhvata, najire reeno, ustaljene individualne osobenosti i razlike u nainu opaanja,
miljenja, uenja i rjeavanja problema" i kojega je zadaa (...)da pod zajedniki teorijski
model podvede vei broj psihikih funkcija i da im svima odredi zajedniku oblast i nain
ispoljavanja"(str. 176), to je slino ranije navedenom, Allportovom shvatanju . Podvlaimo
da Ovarijabla (organska varijabla) ovdje nema znaenje intervenirajue varijable. Sadraj
hipotetikih konstrukata ne moe se u potpunosti izjednaiti s nizom odgovarajuih operacija.
Kod njih postoji izvjestan pretek, viak znaenja i taj viak znaenja je hipotetikog karaktera.
Kod psiholokih pojmova taj neoperacionalni viak znaenja esto se sastoji u izvjesnoj
optoj, manje-vie neodreenoj fiziolokoj hipotezi". ( Radonji, 1981, str. 165)
Hipotetiki konstrukt u S-O-R formuli predstavljen je emom 1.
Alfred Adler zastupao je miljenje o postojanju stila koji se javlja u svim vidovima ponaanja ovjeka
(English i English, 1972, str.526)
O
S
HI
R
?
ema 1: Hipotetski konstrukt u SOR formuli

(S = stimulus, R = odgovor, O = organska varijabla, HI = hipotetski konstrukt; Radonji, 1981, str.167)
Klasifikaciju uenja o kognitivnim stilovima Radovanovi i Kvaev zapoinju
poznatom Witkinovom "zavisnou-nezavisnou" od polja 9 , te nastavljaju Bierievim i
Atkinsonovim uenjem o kognitivnoj sloenosti ili jednostavnosti (1966), Kaganovim o
analitikom i neanalitikom stilu (1966), Frenchovim o razliitim stilovima u rjeavanju
problema (1965), Jacksonovim i Messickovim o toleranciji na nepodudarnost, analitikom i
intuitivnom stilu, otvorenosti za nova iskustva i refleksivnosti (1965), Hatfieldovom o vezi
stvaralatva i intuitivnog stila (1968) , Harveya o jednostavnom i sloenom kognitivnom
stilu (1967). Pojedini stilovi veoma detaljno su obrazloeni: kognitivna kontrola, analitiki i
neanalitiki kognitivni stil, refleksivni i impulsivni kognitivni stil, zavisnost i nezavisnost od
polja, intuitivni, divergentni i konvergentni saznajni stil. Analiziran je, takoe, i odnos
razliitih kognitivnih stilova i osobina linosti kao to su originalnost, sklonost stvaralakom
rjeavanju problema, samostalnost, kreativnost.
Razloge zbog kojih se uope javlja potreba za "uvoenjem" jo jednog konstrukta u
psihologiju, autori vide, slino Grigorenkovoj i Sternbergu (1997) u ljudskoj (psiholokoj)
potrebi klasificiranja-tipologije stvarnosti koja svakako olakava razumijevanje i odnoenje
spram pojava-svijeta; teorijskoj potrebi "spajanja" kognitivnog i personalnog te mogunosti
"eksploatiranja", naroito u procesu individualiziranja poduke-uenja.
Ono to posebno smatramo znaajnim u ovome djelu je da autori podrobno analiziraju
odnos kognitivnog stila , sposobnosti (inteligencije), i osobina linosti te jasno istiu da se
kognitivni stil ne moe svesti na faktore drugoga ili nekog vieg reda neke od teorija
sposobnosti, niti poistovjetiti sa sposobnostima. Od posebnoga znaaja je i isticanje uenja i
uticaja roditelja na induciranje i modificiranje kognitivnih stilova, shvatanje da pojedinci ne
ispoljavaju odlike samo jednoga stila te naglaavanje vanosti konteksta u kojem se
kognitivni stilovi ispoljavaju, to je blisko i drugim autorima (Zhang i Sternberg, 2005).
9
Kasnije emo podrobnije predstaviti neke od najznaajnijih stil-konstrukata. Za detaljan uvid u razliite
klasifikacije stilova u psihologiji izuzetno su korisna djela Mandia (1990), Mandia i Gajanovieve (1991),
Messicka (1994) i Ridinga (1997), Ridinga i Raynera (1998), Messicka (1984, 1994) Raynera i Ridinga (1997),
Slatine (2005), Rayner i Coools (2011), Zhangove i Sternberga (2005, 2012).
1.3. INTEGRATIVNI STIL-MODELI

1.3.1. Luk model
Lynn Curry (1983) predloila je model interesantnog naziva: LUK. Temeljem

psihometrijskih karakteristika, izdvojila je devet osnovnih instrumenata za mjerenje stilova i
hijerarhijski ih poredala, to asocira na dijelove (slojeve) glavice luka. Odredila je kriterije
strukture modela: (a) najmanje tri instrumenta u svakome sloju trebaju mjeriti isti konstrukt
ili minimalno, tri instrumenta trebaju biti konvergentna u vioj mjeri jedan spram drugoga
nego spram bilo kojega instrumenta iz drugih slojeva; (b) prvi sloj, najblii centru (kognitivna
linost) psihometrijski treba biti osnova za druga dva sloja i (c) istraivanje kognitivnih
stilova trebalo bi uvijek ukljuiti primjenu svih devet klasificiranih instrumenata, to prema
naemu miljenju, svakako nije jednostavno.
Poetnom, unutarnjem sloju pripadaju instrumenti koji mjere dimenzije linosti:
Witkinov Test skrivenih (umetnutih) figura (Embedded Figures Test-EFT), Myers-Brigss
indikator tipova (MBTI) i Kaganov Test slinih figura (Matching Familiar Figures TestMFFT). Njima se mjere stilovi linosti koji su definirani kao karakteristini pristupi
individue u adaptiranju i asimiliranju informacija. Tako ovdje imamo kognitivne stilove za
koje se vjeruje da su relativno stabilni i stalni. Osobe prvoga sloja mogu, npr. preferirati
samostalno uenje ukljuujui izvore koji sami odabiru. Suprotno tome, druge osobe mogu
biti vie zavisni od uitelja i vrnjaka.
Srednji sloj odreen je instrumentima koji mjere procesiranje informacija, ukljuujui
Kolbov inventar stilova uenja, Tamirov i Cohenov Inventar kognitivne preferencije te
Schmekov, Ribichev i Ramaniahov Inventar procesa uenja. Ovdje je stil procesiranja
informacija definiran slino kao u klasinom modelu procesiranja informacija: osobe na
karakteristian nain prihvataju, obrauju i pohranjuju informacije, ukljuujui senzornu,
kratkoronu i dugoronu memoriju te naine asociranja i kodiranja informacija. Osobe
drugoga sloja su sklone ili konkretnom iskustvu i jednostavnoj reprodukciji injenica, ili
refleksivnom miljenju i kritikoj analizi informacija. Kognitivni stilovi drugoga sloja
"podloniji" su modificiranju nego stilovi prvoga sloja.
Trei, vanjski sloj sastavljen je od instrumenata koji mjere preferencije individua u
procesu poduka/uenje, gdje, prema Curryevoj spadaju Friedmanov i Stritterov Upitnik
preferencija nastavnih metoda, Rezlerov i Rezimovichev Inventar preferencije uenja te
Riechmannova i Grashaina skala uenikih stilova uenja. Ovdje je preferencija nastavnih
metoda definirana kao sklonost specifinom okruenju (sredini) za uenje i ta osobena
sklonost moe biti, za razliku od prvog i drugog sloja, najvie modificirana. Osobe treega
sloja preferiraju razliitosti i slojevit, duboki pristup u uenju i poduavanju.
Curry je (1987), kako navode Zhangova i Sternberg (2005) proirila svoj model,
ukljuujui nove instrumente u pojedine slojeve, to nije bitnije uticalo na konceptualne
promjene. Ono to treba istai po naemu miljenju su jasni kriteriji i koheretnost modela.
7

Meutim, ovo je i primjer kako teorijski dobra zamisao ponekad teko moe biti empirijski
provjerljiva i praktino primjenjiva. Jedan od razloga tomu je to bi prilikom testiranja
modela uvijek trebalo ukljuiti veliki broj instrumenata, to je nepraktino i zaista teko
ostvarivo. Na meta-analitikom nivou, veoma esto nedostaju psihometrijski komparabilni
statistici u brojnim studijama. Stoga je jedini takav pokuaj uinila sama Curry, istraujui
razlike u stilovima zdravstvenih radnika, to je svakako nedovoljno za donoenje ozbiljnijih
zakljuaka o validnosti modela.
1.3.2. Integrativni model Ridinga i Cheemae
U radu Richarda Ridinga i Indre Cheemae (1991) razmatrana je priroda kognitivnih stilova i
strategija, raspravljano o razliitim istraivakim pristupima te predloena kategorizacija
kognitivnih stilova u dvije osnovne grupe: holistiko-analitiku i verbalno-imaginativnu.
Razlog "neuhvatljivosti" prirode (sutine) kognitivnih stilova autori vide u
razjedinjenosti i razliitim koncepcijskim polazitima istraivaa, koji su, ma kako i ma ta
istraivali, rezultate referirali na kognitivne stilove uenja i stilove uenja. Stoga se ini
neobino vanim njihovo zapaanje o potrebi pojanjavanja, prije svega, pojmovne aparature
koja se koristi u ovoj oblasti psiholokih istraivanja, poglavito temeljnih pojmova
"kognitivni stil", "stil uenja" i "strategija uenja". Ovo pojanjenje zapoinju opisom termina
"kognitivni stil" koritenim od strane Allporta (1937): to je tipini ili uobiajeni nain
rjeavanja problema, miljenja, razumijevanja i pamenja neke osobe.
Osnovnu razliku izmeu kognitivnih stilova i stilova uenja identificiraju temeljem
nekoliko kriterija: (a) brojem elemenata koji ih tvore-dok je kognitivni stil (prema ovome
tumaenju) bipolarna dimenzija, stil uenja obuhvata mnoge elemente koji nemaju bipolarne
karakteristike; (b) odreenjem spram kategorija struktura (sadraj)-proces, kognitivni stil
vien je kao struktura stabilna kroz vrijeme dok je stil uenja "izveden", steen edukacijskim
uticajem .
Riding i Cheema naglaavaju, a to je po naemu miljenju posebno vano, i potrebu
razumijevanja razlika izmeu kognitivnih stilova i strategija uenja. Kriterij razlikovanja je
porijeklo, mogunost modificiranja i stabilnost u vremenu: dok su kognitivi stilovi uglavnom
stabilne, trajne karakteristike individue, strategije uenja se u razliitim situacijama i
rjeavanju problema koriste kao veoma razliiti, osmiljeni i planirani postupci. Kognitivni
stilovi su, dakle, stabilne, relativno priroene osobine individue, dok su strategije mogu uiti,
time razvijati i mijenjati.
Dvije fundamentalne, kako autori kau, porodice kognitivnih stilova su holistikoanalitika i verbalno-imaginativna. Tri su kriterija holistiko-analitike klasifikacije: (a) broj
empirijskih istraivanja, (b) primjenjivost u rjeavanju kognitivnih zadataka i kolskom
uenju i (c) karakteristike sline, kako smatraju, najistaknutijem kognitivnom stilu zavisnosti-nezavisnosti o polju. Ovdje su svrstani i ukratko opisani i analizirani Witkinova
koncepcija zavisnosti-nezavisnosti o polju, Kaganova impulsivnost-refleksivnost,
konvergentno-divergentno miljenje zasnovano na Guilfordovom modelu intelekta,
8

Holzmanova i Kleinova koncepcija nivelisanja-izotravanja, Paskov holistiki-serijalilistiki
model. Zajedniko pobrojanim koncepcijama je da u prvi plan istiu nain procesiranja
informacija koji moe biti vie cjelovit ili vie parcijalan. Vidjeemo kasnije kako je ovo
shvatanje slino dimenziji nivoa Sternbergove (1988, 1997) teorije o stilovima.
Kada je u pitanju druga "porodica"- verbalno-imaginativna, autori po naemu
miljenju ne daju jasne kriterije klasifikacije. Opisana su istraivanja Ridinga i saradnika
(1983, 1997) koja ukazuju da osobe prilikom procesa miljenja informacije reprezentiraju
uglavnom na dva naina - verbalno ili slikovno (predobeno).
Istraivanja zasnovana na faktorskom pristupu kojima se nastojala utvrditi priroda i
odnos izmeu ove dvije iroke grupe (Riding i Dryer, 1983) ukazala su na sljedee: (a)
postoje dvije osnovne dimenzije kognitivnog stila, holistiko analitika po kojoj se osobe
razlikuju prema vie ili manje cjelovitom ili parcijalnom nainu obrade informacija, te
verbalno-imaginativna, gdje osobe razmiljaju, vie ili manje rijeima ili slikama, (b) ova dva
temeljna kognitivna stila mogu se smatrati nezavisnim jedan od drugoga tj. pozicija jedne
osobe na jednoj dimenziji ne utie na njenu poziciju na drugoj. Time dobijamo etiri osnovna
"tipa": (1) osobu koja procesira informacije i razmilja u cjelinama i slikama, (2) analitikoverbalnu, (3) cjelovito-verbalnu i (4) imaginativno-analitiku osobu (ema 2). Na
holistikome polu "smjeteni" su zavisni od polja, impulsivni, "ravnatelji",divergeri i holisti,
a na analitikome nezavisni od polja, refleksivni, "izotrivai", konvergeri, i serijalisti.
Holistiko - analitika
dimenzija
holist
Verbalno imaginativna
dimenzija
"govornik"
"slikar"
analitiar
ema 2: Dimenzije kognitivnog stila prema Ridingu i Cheemai (1991)

Ono to smatramo osobito vanim u ovome modelu je da su autori temeljem jasno odreenih
kriterija nastojali razjasniti pojmovne "nesuglasice", te vlastitim modelom pokuali
objediniti procese i naine miljenja koji su esto bili uzrok razjedinjenih koncepcija
istraivanja stilova u psihologiji. Naravno, treba biti oprezan kod tumaenja "ili-ili" principa,
jer se ne moe iskljuiti mogunost da osoba moe preferirati, ak i u razliito doba dana,
npr. i holistiki i analitiki pristup u miljenju, uenju, rjeavanju problema.
9

1.3.3. Stil kao procesiranje informacija
Motiviran eljom oivljavanja temeljnih, konceptualnih i empirijskih istraivanja kognitivih

stilova, Alan Miller (1987) je predloio model kojim je nastojao integrirati tradicionalne
koncepcije kognitivnih stilova s (tada) najnovijih istraivanjima na podruju kognitivne
psihologije. Kognitivni stilovi ovdje su vieni kao reprezenti individualnih razlika u
razliitim sub-komponentama modela procesiranja informacija .
Dvije osnovne zamjerke koje Miller upuuje stil-istraivaima Kaganu i Koganu
(1970), Fowleru (1977 i 1980), Santostefanu (1978), su mali broj stilova obuhvaenih
istraivanjima te pomanjkanje razmatranja punog opsega kognitivnih procesa koji se
uobiajeno prouavaju u kognitivnoj psihologiji. Slijedei konvencionalnu definiciju
kognicije kao naina sticanja, pohranjivanja i koritenja znanja, autor razlikuje (mada
priznaje da je ovakva podjela arbitrarna) tri osnovna kognitivna procesa-percepciju,
memoriju i miljenje te ih razmatra u okviru modela procesiranja informacija, predstavljeno
emom 3 na slijedei nain:
Stimulus
Percepcija
Miljenje
Reakcija
Dugorona memorija
ema 3: Model procesiranja informacija Alana Millera (1987, str.252)
10

U okviru svake od ove tri komponente, mogu biti prepoznati brojni pod-procesi od
kojih svaki moe biti identificiran kao "tradicionalni" kognitivni stil, to ilustrira ema 4:
Holistiki stil
Analitiki stil
Prepoznavanje obrazaca
(Odnos cjelina/dio)
Nivelisanje/izotravanje
Panja
(Selektivna panja)
Zavisnost/nezavisnost od polja
Reprezentiranje
(Memorijski kodovi)
Vizualno/Verbalno kodiranje
Organiziranje
(Konceptualne mree)
Niska/visoka sloenost
Enkodiranje
(Strategije pretraivanja)
Konvergentno/Divergentno
(Klasificiranje)
Serijalno/Holistiko
(Analogijsko rezoniranje)
Jednostavno/Sloeno
(Prosuivanje)
Logino/Intuitivno
PERCEPCIJA
PAMENJE
MILJENJE
Induktivno rezoniranje
ema 4: Model kognitivnih stilova Alana Millera (1987, str.253)

Opisujui i analizirajui sve komponente strukture modela zasebno, Miller zakljuuje
kako se njime demonstrira da individualne razlike u kognitivnim procesima mogu biti
"horizontalno" povezane sa specifinim kognitivnim stilovima te kako raznovrsne razlike u
kognitivnom funkcioniranju mogu biti "vertikalno" integrirane u supra-ordinirani (nadreeni)
analitiko-holistiki stil. Tako se na analitikom polu ove dimenzije nalaze nezavisnost od
polja, izotravanje, analitiko/verbalno kodiranje, visoka konceptualna diferenciranost,
konvergentnost, serijalno procesiranje, jednostavne analogije i logiko prosuivanjerezoniranje. Holistiki pol objedinjuje nivelisanje, zavisnost od polja, analogno/vizuelno
kodiranje, nisku konceptualnu diferenciranost, divergentnost, holistiku klasifikaciju, sloene
analogije i intuitivno prosuivanje. Prema tome, svi kognitivni stilovi subordinirani su irokoj
analitiko-holistikoj stilistikoj dimenziji.
Miller izraava uvjerenje da ovaj model moe imate teorijske i praktine implikacije,
pruajui novi okvir za razumijevanje kognitivnih stilova i njihove veze s kognitivnim
procesima, ali naglaava odreene protivurjenosti i nedostatke: (1) po pitanju prirode
11

holistikoga procesiranja, (2) meuodnosa stila i sposobnosti i (3) interakcije stila i date
situacije.
Kada je u pitanju priroda holistikoga procesiranja, ono nije (a) konceptualno
dovoljno razjanjeno (npr. priroda zavisnosti od polja, i kognitivnoga pojednostavljivanja u
organiziranju pamenja), to navodi na razliite zakljuke o vrijednosti (pola) holistikoga
stila. Tako je za jedne holistiko procesiranje kao odsustvo analitikih sklonosti nedostatak, a
za druge prednost, tj, kapacitet imaginativne i kretivne spoznaje; (b) izjednaava se holistiko
s integrativnim ili sintetikim procesiranjem. Stoga bi trebalo napraviti jasnu distinkciju
izmeu holistiko/globalnog i sintetiko/integrativnog procesiranja, obzirom da su pojedine
vrste holistikoga miljenja impresionistike, esto nerealne i nemaju uporita u stvarnome,
empiriji, i suprotno, "integrativno" miljenje podrazumijeva tendenciju uklapanja detalja u
iru sliku realnosti te vrstu procesiranja svojstveno svestranim misliocima - onima koji misle
i analitiki i holistiki.
Kao ilustracija nedovoljno razjanjenog odnosa stilova i sposobnosti, navodi se
primjer konstrukta zavisnosti/nezavisnosti od polja. Razliiti instrumenti za mjerenje ovoga
stila, naroito Test skrivenih figura (Embedded Figures Test, EFT) koriteni su za mjerenje
sposobnosti i zaista koreliraju sa testovima sposobnosti (Grigorenko i Sternberg, 1997).
Pored toga, postavljanje stilova i sposobnosti u opozicijski odnos, moda zamagljuje vienje i
razumijevanje izvora ljudskoga ponaanja u cjelini. Miller (1987) navodi istraivanja Royca i
Powela (1983) u kojima se sugerira konceptualizacija stilova kao metastrategija, tj. mentalnih
procesa viega reda koji okupljaju i upravljaju "niim" - sposobnostima. Stoga ne bi trebalo
zapostaviti mogunost da je zajedniki izvor varijacija kako u stilovima tako i u
sposobnostima neka vrsta meta-strategije.10
Na kraju, pitanje stil-situacija interakcije Miller razrjeava vlastitim vienjem
kognitivnih stilova kao irokih dispozicija i metastrategija viega reda koji utiu na pokuaje
individue da odgovore zahtjevima situacije. Stilovi su, dakle, dinamini, razvojni, situacijski
interaktivni i promjenjljivi, to je blisko novijim uenjima o prirodi kognitivnih stilova
(Zhang i Sternberg, 2005).
Miller je svojim modelom pokuao postaviti vrste temelje kognitivnim stilovima u
specifinom okruju kognitivne psihologije - procesiranju informacija, to je svakako
vrijedno panje. Ne moe se odrei logika zasnovanost ovakvoga pristupa (kognitivno kognitivno), ali se postavlja pitanje da li se razumijevanje stilova moe izvoditi samo iz
temeljnih kognitivnih dimenzija-procesa, te ujedno teiti integrativnom modelu? Ako se
prisjetimo Allportovog shvatanja da stilovi odraavaju cjelokupnu linost, zanemarivanje
drugih aspekata linosti kao to su konativno-afektivna i ponaajna, ovim modelom ostaju po
10
Sadler-Smith (2012, str.153-154) navodi kako su stilovi i strategije povezani s metakognicijom iz vie
razloga: metakognicija ukljuuje procesiranje informacija, svijest o vlastitim specifinim navikama miljenja i
uenja je preduvjet metakognicije, svijest/znanje uitelja o stilovima poveava vjerovatnost njihove kreativne
implementacije u nastavi: "Po pitanju stilova uenja i miljenja, metakognicija je samosvijest i svrhovita
orijentacija reprezentaciji i procesiranju informacija za vrijeme uenja, miljenja, rjeavanja problema i
donoenja odluka". Metakognicja, dakle, ukljuuje deklarativno, proceduralno i uvjetno znanje o kogniciji
(spoznajnim procesima) te znanje o tome kako regulirati vlastite spoznajne procese, to ukljuuje planiranje,
upravljanje, monitoring, korekciju i evaluaciju.
12

strani. Slino modelu Ridinga i Cheeme, i u Millerovom modelu stilovi su bipolarni.
1.3.4. Model Grigorenkove i Sternberga
Jedno od temeljitijih nastojanja integriranja istraivanja stilova je tradicijski stil-model

Grigorenkove i Sternberga iz 1997. Prema ovome shvatanju, istraivanja stilova u psihologiji
"padaju" pod okrilje jedne od triju tradicija: (1) usmjerene na kogniciju (Cognition-Centered
Tradition), (2) usmjerene na linost (Personality Centered Tradition) i (3) usmjerene na
aktivnost (Activity-Centered Tradition). Rayner i Riding (1997) te Zhang i Sternberg (2005)
analiziraju karakteristike sve tri tradicije, osvrui se na, kako kau, kontroverzna pitanja o
stilovima (modifikabilnost, vrijednost i preklapanje), te na kraju daju ocjenu o validnosti
modela.
1.3.4.1. Pristup usmjeren na kognitivne procese
Stilovi u okviru kognicijske tradicije, prema navedenim autorima, u fokusu su istraivaa
naroito pedesetih i ranih ezdesetih godina prologa vijeka, nastojei integrirati istraivanja
spoznajnih procesa i (konstrukata) linosti. Kognitivni stilovi ovdje su definirani kao
karakteristini, konzistentni naini funkcioniranja koje individue pokazuju u svojim
perceptivnim i intelektualnim aktivnostima. 11 Stilovi u okviru ove tradicije slini su
sposobnostima, na to ukazuje kako deskripcija tako i operacionalizacija, tj. nain kako su
mjereni-testovima maksimalnog uinka (Sternberg, 1997). Pogledajmo, koristei tabelu 1.1.
detaljnije te pristupe:
Tabela 1.1. Stilovi u pristupu usmjerenom na kognitivne procese
(Sternberg i Grigorenko, 1997)
Stil
Autor
Definicija
Apstraktan nasuprot
konkkretnom
Liberalnost
Harvey, Hunt i Schroder (1961)
Preferirani nivo apstrakcije
Pettigrew (1958)
Stepen u kojem ljudi prihvataju raznolikost
Kognitivna sloenost
Gardner i Schoen (1962)
Tendencija ka sloenijim grupnim vezama
Dijeljenje
Messick i Kogan (1963)
Konceptualna diferencijacija
Gardner i Schoen (1962)
Konceptualna integracija
Harvey i dr. (1961)
Tendencija ka razvrstavanju ideja u

odvojene kategorije
Spontana diferencijacija raznovrsnih
pitanja na srodne grupe
Povezivanje informacija i koncepta
Konceptualni stil
Kagan, Moss, i Sigel (1963)
Preferencija analitikoj nasuprot relacijskoj

organizaciji informacija
(tabela se nastavlja)
11
Witkin,Oltman, Raskin i Karp (1971), prema Zhang i Sternberg, (2005, str.16).
13

Tabela 1.1. (nastavak)
Stil
Konceptualni tempo
Autor
Kagan (1958,1966)
Suena nasuprot fleksibilnoj

kontroli
Zavisnost nasuprot nezavisnosti
od polja
Skeniranje
Smith i Klein (1953)
Tolerancija za nerealistina
iskustva
Klein i Schlesinger (l951)
Witkin (1964)
Gardner i Moriaty (1968)
Definicija
Tendencija ka razmiljanju i razmatranju
alternativnih rjeenja nasuprot tendenciji
impulsivnog reagovanja
Tendencija ka zanemarivanju jedne od
dvaju protivurjenih uputa
Stepen zavisnosti od strukture
preovladavanja vizuelnog polja
Mjera u kojoj jedna osoba verificira
prosuivanja drugih
Spremnost osoba za prihvatanjem ili
saoptavanjem iskustava koja se ne slau s
onim poznatim
Glavni predstavnici kognicijske tradicije12 su Kaganova refleksivnost-impulsivnost (1976)

i Witkinova zavisnost-nezavisnost od polja (1962).
Refleksivnost impulsivnost
Ovaj polarni stil 13 ponekad se oznaava i kao konceptualni tempo. Pojam refleksivnost
impulsivnost (engl. reflexivity impulsivity) uveli su, prema Zarevskom (1997), Kagan i
saradnici (1964) a odnosi se na brzinu donoenja kognitivne odluke u uslovima
neodreenost14. Refleksivnost je tendencija za promiljanjem i razmiljanjem o alternativnim
mogunostima rjeenja problema. Refleksivne osobe stanu da razmisle prije poinjanja
rjeavanja zadatka ili donoenja zakljuka te troe vrijeme za vaganje moguih opcija.
Impulsivnost je tendencija svojstvena osobama koje brzo nude rjeenja bez dovoljnog
razmatranja i promiljanja. Refleksivnost impulsivnost najee je mjerena testovima gdje se
zahtijeva brzina i tanost u rjeavanju razmjerno lahkih kognitivnih zadataka, kao to je test
slinih figura (MFFT - Matching Familiar Figure Test) Kagana i saradnika. U testu treba
uporediti svaki od 12 jednostavnih crtea s nekoliko vrlo slinih predloenih crtea ( etiri u
verziji za djecu a pet u verziji za odrasle ) i nai potpuno jednak crter zadanom ( slika 1).
Kao mjera refleksivnosti impulsivnosti uzima se odnos brzine i tanosti rjeavanja
testa. Oni ispitanici koji su iznad medijane po tanosti a ispod medijane po brzini, svrstavaju
se u refleksivne a u obrnutom sluaju,( brzi i netani ) u impulsivne. Kako su rjei sluajevi
brzih i tanih te sporih i netanih ispitanika, oni se ne kategoriu (Zarevski, 1997).
12
Jednu od najobuhvatnijih kategorizacija i opis kognitivnih stilova istraivanih u okviru kognicijske tradicije
dali su Rayner i Riding (1997), svrstavajui ih u tri grupe: holistiko-analititiku, verbalno-imaginativnu i
integrativnu.
13
Radi se o tzv. bipolarnoj dimenziji gdje svaki pol ima svoje kvalitativno razliite karakteristike.
14
Prema miljenju Zarevskog, (1997, str. 159) refleksivnost impulsivnost mogli bi oznaiti kao promiljenost
brzopletost uz (vrlo vanu) napomenu da se radi o kognitivnom stilu koji se ne smije brkati s tzv.
bihejvioralnom impulsivnou ( najbolje je opisuje termin naglost). Bihejvioralna impulsivnost najee se
mjeri raznim upitnicima. a odnosi se na ponaanje u raznim socijalnim kontaktima a ne na rjeavanje
kognitivnih zadataka. U prilog ovome idu i nalazi Glowa, Langea, Glowa i Barnetta (1983) , prema Grigorenko i
Sternberg, (1997) a koji govore o tome da se impulsivnost (kao kognitivni stil) razlikuje od impulsiviteta kao
personalne crte mjerene Ajzenkovim EPQ.
14
Slika 1: Primjer zadatka u testu slinih figura ( MFFT ) (Entwistle, 1993, str.206)
Grigorenkova i Sternberg (1997) i Zarevski (1997) navode rezultate istraivanja
konceptualnog tempa koja su obavili Stahl, Erickson, i Rayman, (1986); Zelniker i
Openheimer, (1973); Kagan, (1966); Messer, (1970); Paulsen, (1978); Peters i Bernfeld,
(1983 ); Gargiulio, (1984 ); Block , i saradnici (1974 ); Nagle i Thwaite, (1979), te Learner, i
saradnici (1984). Ti rezultati ukazuju na slijedee: (a) osobe s impulsivnim stilom prave vie
greaka u itanju proze, u zadacima gdje dominira serijalno uenje, gdje se zahtijeva
induktivno miljenje i zakljuivanje kao i zadacima vizuelne diskriminacije; (b) refleksivni
prave manje greaka u prepoznavanju rijei, serijalnom uenju i testovima koji zahtijevaju
induktivno miljenje; (c) impulsivni su skloni minimalnoj zabrinutosti zbog injenja greaka,
orijentirani su radije ka brzom uspjehu nego izbjegavanju propusta, ka niskom standardu
postignua, niskoj motivaciji pri rjeavanju zadataka i maloj panji u praenju stimula; (d) u
zadacima socijalnog rezonovanja impulsivni ispitanici odgovaraju neto bre od refleksivnih
i ee biraju odgovore koji su se pozivaju na autoritet a refleksivni ee smatraju da su
prikladni agresivni i takmiarski odgovori, to je direktniji nain pristupa problemu; (e)
refleksivna i impulsivna djeca ne razlikuju se u moralnom suenju; (f) kognitivno impulsivno
dijete je ee ili pak izraenije nemirno, nespokojno, distraktibilno, gregarno, agresivno,
osvetoljubivo i preuzima rizik; (g) kod djece uzrasta 4 6 god. vrlo je malo znaajnih veza
izmeu brzine u rjeavanju MFFT i varijabli linosti ali zato broj greaka ima znaajne
relacije s dimenzijama linosti. Ispitanici s manje greaka opisani su kao zdravi takmiari,
spretni, empatini, domiljati, atraktivni u interpersonalnim kontaktima, pristupani i
razumni. Oni s puno greaka su preosjetljivi, ranjivi, rigidni, stalno neto trae od okoline,
nedostaje im samopouzdanja, osjeaju se zanemarenim i uopte uzev nisu sretni. Saglasno s
prethodnim, uopte se pokazalo da je dimenzija refleksivnost impulsivnost vie odreena
15

brojem greaka nego vremenom rjeavanja testa; (h) djeca s potekoama u uenju
(istraivanje je obavljeno sa uenicima treih i etvrtih razreda osnovne kole) nisu
impulsivnija od normalne djece ve imaju slabije strategije pri obradi informacija; (i)
poduavanje djece s potekoama u itanju refleksivnim stilom poboljava njihovo
razumijevanje teksta, to podupire tezu da djecu s razliitim stilovima treba razliito
poduavati; (j) refleksivnost impulsivnost je u velikoj mjeri neovisna o uspjenosti
intelektualnog funkcionisanja. Broj greaka vie je povezan s mjerama inteligencije (prosjek
korelacija iznosi oko 0.40), nego vrijeme rjeavanja MFFT (prosjek korelacija oko 0.10), uz
napomenu da treba voditi rauna o tome da veliki broj greaka nije posljedica slabog vida,
nerazumijevanja instrukcije, nemotiviranosti, umne zaostalosti i sl. Zarevski (1997) naglaava
da je refleksivnost-impulsivnost u odnosu na neke druge kognitivne stilove vrijednosna
iznimka, gdje je poeljniji pol refleksivnost.
Zavisnost nezavisnost od polja
Jedan je od najpoznatijih i eksperimentalno najvie istraivanih stilova. Zavisnostnezavisnost od polja (engl. field dependenceindependence), kao polarni konstrukt generalno
vezan za rad Witkina, Asha i saradnika imao je svoju evoluciju od perceptivnog stila do
psiholoke diferencijacije15 a odnosi se na mjeru u kojoj su linosti zavisne ili nezavisne
od organizacije okolnog perceptivnog polja. Tako je opaanje, npr. jednog objekta kod
zavisnih od polja (u daljem tekstu zavisni) u najveoj mjeri odreena znacima u okolini
u perceptivnom polju tog objekta, dok kod nezavisnih nije. Moe se rei da je percepcija
zavisnih vie sintetika a percepcija nezavisnihanalitika. Witkin je koristio razliite
postupke i instrumente za mjerenje pomenutog stila. U testu podeavanja tijela (BAT-BodyAdjustment Test, slika 2), ispitanik sjedi na stolici koja se moe naginjati desno ili lijevo.
Stolica se nalazi u sobi koja se isto tako moe naginjati desno ili lijevo. Zadatak ispitanika je
odrediti kada se nalaze u istinskom vertikalnom poloaju uz razliite nagibe stolice i sobe. U
testu tapa i okvira (RFT-Rod and Frame Test) zadatak ispitanika je da u zamraenoj sobi,
gdje su osvijetljeni samo okvir u obliku kvadrata (nagnut u stranu za 28 stepeni) i tap
(paralelan s tim okvirom), postave tap u vertikalan poloaj. U poetnoj poziciji tijelo moe
biti uspravno ili pomaknuto u istu ili suprotnu stranu od okvira, te se dobijaju tri rezultata od
kojih se izvodi jedan. Zavisni (koji se oslanjaju na okolne znake) postiu slabije rezultate u
odreivanju istinske vertikale od nezavisnih (koji se oslanjaju na druge referentne okvirenpr.
15
Zarevski (1997) pojanjava:

Evolucija kognitivnog stila ovisnost neovisnost o polju bila je slijedea: prvo je to bio deklariran
perceptivni stil, a zatim uvoenjem EFT-a i nalaenjem povezanosti EFT-a s testovima za odreivanje
okomice dobivamo kognitivni stil ovisnostneovisnost o polju. Kad se pokazalo da kognitivni stil
ovisnost neovisnost o polju ima odreenu povezanost s intelektualnim funkcioniranjem, tj, da postoji
ira dimenzija dosljednosti u nainu kognitivnog funkcioniranja, Vitkin i sur. (1977) uvode izraz
artikularno-globalna dimenzija kognitivnog funkcioniranja. No, i taj je koncept naputen kao preuzak
(Vitkin, 1981), jer ovisnostneovisnost o polju ima jake veze s dimenzijama linosti u uem smislu
rijei, kao i sa socijalnim ponaanjem, te Vitkin i suradnici uvode pojam psiholoke diferencijacije.
Dimenzija psiholoke diferencijacije odnosi se prvenstveno na diferenciranje osobe na vanjsko i
unutarnje, ili na 'ja ne ja'. Ovisni o polju manje su odvojeni od okoline i vie se oslanjaju na
informacije izvan sebe.(str.162)
16

pokrete oiju i glave). Obzirom da se pomenuti testovi obavlja u laboratorijskim, dosta
skupim i za neke ispitanike neugodnim uslovima, razvijena je i portabl forma RFT-a (PRFT) ,
koja je znatno pogodnija za primjenu te se uspjeno koristi i za istraivanja na djeci.
Korelacija RFT-a i PRFT-a je izmeu 0.80 i 0.90.
Slika 2: Test podeavanja tijela (Witkin, 1976, str. 289)

Ako biste eljeli postati pilot ( ili kosmonaut ), na ovom testu bi trebali proi!
U testu skrivenih figura (EFT-Embedded Figures Test)., ispitanici trebaju pronai
prethodno vienu, jednostavnu figuru unutar vee, sloenije figure tako dizajnirane da
prikrije jednostavnu figuru (slika 3).
Slika 3: Primjer zadatka iz testa skrivenih figura (EFT)(Entwistle (1993, str. 206 )
Gdje se krije figura A?
Bolje rezultate u testu ostvaruju nezavisni. Postoji i auditivna i taktilna forma testa (to
omoguava istraivanje na osobama oteenog vida) te verzija EFT za djecu (CEFT) koju su
17

razvili Goodenough i Eagle (Zarevski, 1997).
Koncept psiholoke diferencijacije nastojao je prevladati nedostatke konvencionalnih
testova inteligencije kao osnove za objanjenje individualnih razlika u kogniciji pa su razliiti
istraivai pokuali pronai vezu izmeu konvencionalnih mjerenja inteligencije i zavisnosti
nezavisnosti od polja. Istraivanja 16 sugeriraju da konstrukt ne korelira sa verbalnim
sposobnostima (mjerenih Vechslerovom skalom) te nepostojanju razlika meu grupama
ispitanika u sposobnosti usvajanja novih informacija. Kada se radi o spacijalnim aspektima
sposobnosti, sugerirana je (od strane Witkina) sutinska identinost nezavisnosti od polja sa
sposobnostima koje mjere pojedini subtestovi neverbalne Wechslerove skale (sastavljanje
kocki, sklapanje figura i dopuna nepotpunih slika). Postoji i miljenje da je zavisnost
nezavisnost od polja slina Catellovom konceptu fluidne sposobnosti ili sposobnosti
fleksibilnog miljenja i suoavanja s neobinou. Analizirajui 20 studija, Goldstein i
Blackmen pronali su konzistentnu povezanost izmeu mjerenja nezavisnosti od polja i
verbalnog i neverbalnog aspekta inteligencije. Dakle, istraivanja sugeriraju blisku
povezanost i moda identinost nezavisnosti od polja i aspekata inteligencije. Rezultate
istraivanja koje su prema Zarevskom (1997) izvrili Goodenough (1976); Witkin i saradnici
(1971, 1974, 1977); Coates, Lord i Jakobovics, (1975) te Oltman, Goodenough i Witkin
(1997) radi vee preglednosti prikazani su tabelom 1.2.
Tabela 1.2. Oblasti i rezultati istraivanja zavisnosti- nezavisnosti od polja
Oblast ispoljavanja
Uenje
Nenamjerno uenje
Kognitivne analize
Stvaranje pojmova
Motivisanje
Socijalne interakcije
Nastava
( nastavnici )
Zavisni od polja
Pasivniji pristup usvajanju informacija
Pamte vie socijalnih informacija od
nezavisnih
Manje uspjeni.
Manje uspjeni.
Uspjeni uz vanjske nagrade; vie
podloni negativnim vanjskim
socijalnim poticajima; manje uporni i
manje naue u uslovima intrinzine
motivacije.
Pokazuju veu selektivnu panju za
socijalne sadraje (npr. due gledaju lica
oko sebe i bolje ih pamte, vie panje
poklanjaju verbalnom materijalu i
socijalnim konotacijama,
prilagoavaju tempo govora
sagovorniku, vie uzimaju u obzir
miljenja drugih pri definisanju vlastitih
stavova, emocionalno su otvoreniji, ele
biti u drutvu.
Radije biraju nastavu koja doputa
interakciju s uenicima; pozitivnije
vrednuju zavisne uenike (studente).
Nezavisni od polja
Aktivniji pristup usvajanju informacija
Pamte manje socijalnih informacija od
zavisnih
Vie uspjeni.
Vie uspjeni.
Uspjeni uz vanjske nagrade; manje
podloni negativnim vanjskim
socijalnim poticajima; uporniji i vie
naue u uslovima intrinzine motivacije.
Pokazuju manju selektivnu panju za
socijalne sadraje i uopte imaju slabije
razvijene i rjee ispoljavaju socijalne
vjetine.
Preferiraju impersonalne situacije i

usmjereni su vie ka kognitivnim
aspektima poduavanja; pozitivnije
vrednuju nezavisne uenike (studente).
16
Sternberg i Grigorenko (1997, str. 704 ).
18

Oblast ispoljavanja
Nastava
(studenti, uenici)
Profesionalni i obrazovni interesi
Odgojni korelati
ivotna dob i pol
Saobraajne nesree
Sport
Zavisni od polja
Bolje se zalau i usvajaju grau kod
zavisnih nastavnika.
Preferiraju interpersonalne i neanalitike
studije, ee biraju poduavanje u
osnovnoj koli, kliniku psihologiju,
socijalni rad i psihijatriju, esto
mijenjaju studij ( ako odaberu neki od
studija koji preferiraju nezavisni).
Odrastali pod rigidnom kontrolom
roditelja; ee dijelili spavau sobu
(ak i krevet) sa roditeljima; bili ee
kanjavani za neposlunost ili agresiju
prema roditeljima i autoritetu; u svau i
tuu sa vrnjacima majka se esto
mijeala.
Predkolci vie bili socijalno orijentisani
u igri; popularnije djevojice (kod
djece) i ene ( kod odraslih); stil u
visokoj mjeri tokom ivota stabilan.
Vie podloni.
Bolji u kolektivnim sportovima.
Nezavisni od polja
Bolje se zalau i usvajaju grau kod
nezavisnih nastavnika.
Preferiraju intrapersonalne i analitike
studije, ee biraju matematiku,
eksperimentalnu psihologiju, umjetnost,
arhitekturu, mainstvo, elektroniku i
hirurgiju. Najee ostaju na tim
studijima i u tim zvanjima.
Poticani na istraivako i nezavisno
ponaanje; kanjavani za djetinjastvo i
pasivno ponaanje; sukobe s vrnjacima
rjeavali bez mijeanja majke; u odgoju
otac imao zapaenu ulogu.
Vie se igrali sami; kod djece

popularniji djeaci; kod odraslih su
mukarci podjednako popularni (kao
zavisni); stil u visokoj mjeri tokom
ivota stabilan uz napomenu da se
osobito snano razvija izmeu desete i
trinaeste godine a zatim znatno sporije
do sedamnaeste, kada vie nema razlike
u odnosu na odrasle, te slabi sa starou
( i slabijim zdravljem).
Manje podloni.
Bolji u individualnim sportovima.
1.3.4.2. Pristup usmjeren na linost

Za razliku od stilova razvijenih u okrilju kognicijiusmjerenog pristupa i koji su ini se u
potpunosti bliski sposobnostima, stilovi u linostiusmjerenom pristupu blii su crtama
linosti, te su u skladu s tim i mjereni testovima tipinih (a ne maksimalnih) uinaka. U
pristupu usmjerenom na linost, nastojala se uspostaviti veza izmeu kognitivnog i linosti te
pojasniti relacija izmeu stilova i linosti. U okviru ove tradicije, stilovi, kao duboko
situirane individualne razlike imaju iroku ali u izvjesnom smislu nedovoljno jasnu kontrolu
nad domenima kognitivnih funkcija, interesa, vrijednosti i razvoja linosti. 17 Najpoznatiji
predstavnici ove tradicije, prema Grigorenkovoj i Sternbergu (1997) su Myers i McCaulley,
koji su razvili tipologiju zasnovana na Jungovoj teoriji linosti (1988), Hollandova teorija
tipova zanimanja (1973,1994) i Gregorcov model stil-tipova (1979).
Teorija tipova
Jo 1923 godine Jung je predloio teoriju psiholokih tipova u skladu s kojom osobe mogu
biti okarakterizirane u terminima dva stava (ekstraverzija i introverzija), dvije perceptivne
funkcije (intuicija i osjet) i dvije funkcije prosuivanja (miljenje i osjeanje). Tako imamo
17
Ross (1962, str.76), prema Zhang i Sternberg (2005, str.16).
19

misaoni, osjeajni (uvstveni),osjetni (senzitivni) i intuitivni tip od kojih opet svaki moe biti
ekstravertan ili introvertan. Ekstraverzija i introverzija odnose se na jedno osnovno dranje
spram drugih ljudi. Tako su (najoptije reeno) ekstraverti okrenuti vani, pokazuju interes
za ljude i okruenje, dok su kod introvertnih interesi vie fokusirani ka unutra. Intuicija i
senzitivnost u Jungovoj tipologiji opisuju preferencije u opaanju stimula. Intuitivne osobe
sklone su holistinijem opaanju stimula i koncentraciji na smisao radije nego na detalje, dok
senzitivne osobe opaaju informacije realistinije i preciznije. Miljenje i osjeanje
predstavljaju dva razliita naina prosuivanja ili razumijevanja opaenih stimula.
Prosuivanje sazdano na miljenju vie je logino, analitino i impersonalno dok je osjeajno
prosuivanje vie vrijednosno nego logino. Kako navode Grigorenkova i Sternberg (1997),
Myers i McCaulley, (1985); Myers i Myers, (1980), unijeli su u teoriju tipova jednu veu
distinkciju izmeu prosuivanja i percepcije. U skladu s tim pogledom postoji 16 tipova
personalnih stilova koji potiu od svih moguih kombinacija etiri (gore navedene) razliite
funkcije od kojih svaka ima dvije kategorije. Tako je, npr., senzitivni tip koji je introvertiran i
preferira misleno prosuivanje ozbiljna, staloena mirna osoba koja postie uspjeh putem
koncentracije i temeljitosti. Krase je praktinost, urednost i metodinost, strogo se pridrava
injenica, logina je, realistina i pouzdana. Intuitivni ekstravert sa preferencijom osjeajnog
prosuivanja je pristupana i odgovorna osoba, osjea realnu zabrinutost i interes za ono to
drugi misle i ele te pokuavaju djelovati uzimajui u obzir osjeanja drugih.
Ovakav pristup Jungovoj teoriji otjelovljen je u MBTI (MyersBriggs Type Indicator)
koji je, kao inventar linosti (uprkos prigovorima njegovoj validnosti) vjerovatno jedan od
najire koritenih instrumenata za mjerenje stilova, kako u oblasti obrazovanja, tako i u
biznisu. Vokabular MBTI i kratak opis dati su u tabelama 1.3. i 1.4.18
Tabela 1.3. MBTI vokabular tipova

MBTI TIPOLOGIJA
E (Ektravertni)
S (ulni)
T (Misaoni)
J (Presuditelj)
18
nasuprot
nasuprot
nasuprot
nasuprot
I (Introvertnom)
N (Intuitivnom)
F (Osjeajnom)
P (Posmatrau)
Tabele formirane zahvaljujui materijalima nesebino ustupljenim od akad. prof.dr. Adile Paali-Kreso.
20

Tabela 1.4. MBTI stil-kljune karakteristike
MBTI Stil
Kljune karakteristike
MBTI Stil
ISTJ
ISFJ
INFJ
INTJ
Jak i tih
Lojalan
Empatian
Nezavisan
ESTP
ESFP
ENFP
ENTP
Nepredvidljiv
Dareljiv
Optimistian
Inventivan
ISTP
ISFP
INFP
INTP
Spretan s alatima
Umjetniki orijentiran
Nedirektivan
Logian
ESTJ
ESFJ
ENFJ
ENTJ
Odgovoran radnik
Sklon harmoniziranju
Sklon ubjeivanju
Voli da komanduje
Grigorenkova i Sternberg (1997) navode rezultate razliitih istraivanja u kojima je

koriten MBTI: (1) utvrena je statistiki znaajna povezanost izmeu stilova deriviranih iz
MBTI sa uenjem stranog jezika i kreativnosti na poslu; (2) dok su preferirani stilovi uenika
ravnomjerno distribuirani meu psiholokim tipovima, preferirani stilovi poduavanja nisu;
(3) oni uitelji koji su opisali intuitivno-misleni i intuitivno-osjeajni kao preferirane stilove
svojih uenika sami su bili skloni poduavanju putem senzitivno-mislenog i senzitivnoosjeajnog stila, to moe negativno uticati na efikasnost poduavanja; (4) ekstravertnost i
senzitivnost su najei psiholoki tipovi meu djecom u koli.
Gregorcov energiki model
Kako sugerira Gregorc, stilovi mogu biti shvaeni u terminima dvaju osnovnih dimenzija:
koritenja prostora i koritenja vremena (Grigorenko i Sternberg, 1997). Prostor se odnosi na
perceptivne kategorije usvajanja i izraavanja informacija i podijeljen je na konkretni (ili
fiziki) i apstraktni (ili metaforiki). Vrijeme je podijeljeno na dva razliita naina redanja
injenica i dogaaja: sekvencijalni (korak po korak) i nasumini.
Mjerni instrument ovdje je Gregorcov stil delineator (Gregorc Style Delineator)
putem kojega se osobe klasificiraju na etiri osnovna tipa, predstavljeno emom 5.
21
ema 5: Gregorcov energiki tip-model

Prema Gregorcvom modelu, dakle: (1) konkretnosekvencijalne osobe fokusiraju
svoju panju na konkretnu realnost i fizike objekte te vrednuju ideje kroz osjete; (2)
apstraktnosekvencijalne osobe preferiraju logiko i sintetiko miljenje i vrednuju
informacije kroz pravila; (3) apstraktno nasumine osobe sklone su fokusirati panju na
svijet osjeajnosti i emocija te vreduju ideje kroz unutranje voenje; (4) konkretno
nasumine osobe sklone su intuitivnom i instinktivnom miljenju, linom iskuavanju i
vrednovanju ideja uz rijetko prihvatanje vanjskog autoriteta.
1.3.4.3. Pristup usmjeren na aktivnost
Trei pristup kognitivnim stilovima fokusiran je na stilove uenja i poduavanja i iznjedrio je
razliite teorije za koje se moe rei da su vjerovatno imale najdirektniju primjenu u samoj
koli. Zasniva se na shvatanju stilova kao medijatora razliitih formi aktivnosti koje mogu
poticati od kognicije i linosti i ini se da je to korak naprijed ka jednoj vie dinaminoj
konceptualizaciji stilova (Grigorenko i Sternberg, 1997). Pristup usmjeren na aktivnost
postaje centrom panje kasnih ezdesetih i ranih sedamdesetih prologa vijeka, obzirom na
sve veu spoznaju o vanosti stilova za proces odgoja i obrazovanja. Kako naglaavaju
Rayner i Riding (1997), stilovi ove tradicije specifini su iz najmanje tri razloga: zbog
velikog interesa za individualne razlike u pedagokim naukama, radi razvoja novih
konstrukata i koncepcija stilova uenja, te novih instrumenata procjene i vrednovanja koje su
koncepti stilova uenja sobom iznjedrili. Stilovi u okviru ove tradicije definirani su kao
stilovi uenja koji oznaavaju individualne preferencije u procesu poduka-uenje, npr.
verbalne, vizuelne, kinestetike. Glavni predstavnici, prema istim autorima ovdje su Marton
(1976), Bigss (1978), Entwistle (1981) i Schmek (1983) koji su predloili sline teorije dubokog i povrnog pristupa uenju, te Renzuli i Smith (1978), koji su predloili razliite
stilove uenja koji korespondiraju s metodama poduavanja kao to su diskusija, vjebanje,
22

ponavljanje i predavanje .
Stilovi uenja
Jedna od najvanijih vrsta ljudske aktivnosti gdje stilovi mogu (i trebaju) igrati znaajnu
ulogu svakako je uenje. Postoje razliite teorije o stilovima uenja i razliiti naini
konceptualizacije stilova u tim teorijama. Grigorenkova i Sternberg (1997) tako navode
nekoliko razliitih pristupa: (1) prema Renzulli-u i Smith-u (1978) uenici preferiraju one
metode poduavanja (npr. projekte, vjebe, predavanja, diskusiju, poune igre, programirane
instrukcije, simulacije i td.) koje im (prema sposobnostima i ugodi) najvie odgovaraju , te se
u skladu s tim javljaju i razliiti stilovi uenja; (2) Schmek je (1983) sugerisao razlikovanje
dubokog (naglaavajui dubinu) i elaborativnog (naglaavajui irinu) stila uenja; (3)
Holland (1973) zastupa gledite po kojem interesi za odreene vrste zanimanja mogu biti
predvieni nainima tenje ljudi za usvajanjem i koritenjem znanja: realistinim,
istraivakim, umjetnikim, socijalnim, preduzetnikim i konvencionalnim; (4) Kolb (1974,
1978) je identificirao etiri tipa stila uenja zasnovana na dvije dimenzije konvergenciji
nasuprot divergenciji i asimilaciji nasuprot akomodaciji. U skladu s tim imamo i razliite
vrste uenika npr. konvergeri preferiraju hipotetiko deduktivno miljenje dok divergeri
vie preferiraju imaginativne i intuitivne vrste miljenja; (5) Griggs i Dunn, (1996) pozivajui
se na Dunna i Dunna, (1992, 1993) navode razliite elemente stila uenja ( ima ih ukupno
21) koji su rasporeeni u 5 glavnih kategorija: (a) okolinski (zvuk, svjetlo, temparatura,
namjetaj), (b) emocionalni (motivacija, izdrljivost-postojanost, konformizam nasuprot
nonkonformizmu, struktura), (c) socioloki (samostalno uenje, uenje u malim grupama,
uenje u parovima, sa jednim od autoritativnih ili kolskih odraslih i / ili potrebu razliitosti
kao suprotstavljanje rutini), (d) fizioloki (perceptivni-uenje je najbolje kroz sluanje, itanje
ili gledanje, dodirivanje ili iskuavanje, vrijeme dana, uz zakusku i kretanje) i (e) psiholoki
(globalno nasuprot analitikog procesiranja), sve predstavljeno slikom 4. Jensen (2003)
raspravlja o pet modela stilova uenja: (a) Bendler-Grinderovom vizuelno-auditivnokinestetikom (VAK 19 ) modelu iz kojeg se izvode tri stila uenja, ovisno o
preferiranju/integriranju osjetilnog inputa informacija, pa tako imamo vizuelni, auditivni i
kinestetiki tip/stil uenja; (b) Hermanovom i (c) Gregorc-Butlerovom modelu koji
naglaavaju nain i manipuliranje informacijama ovisno o dominaciji modanih hemisera, pa
tako imamo "desnomozgovie" koji misle, npr. holistiki, neverbalno, kreativno i intuitivno i
lijevomozgovie koji misle verbalno, logino, analitiki, digitalno; (d) Dunn i Dunnovom
modelu i (e) modelu 4-MAT koji pojanjava ulogu intuitivnih intelektualnih filtera u
postupanju s primljenim i obraenim informacijama koji se oslanjaju na faktore vremena,
rizika, unutranje ili vanjske take oslonca. Odgovori na pretpostavke/pitanja "Ako" (od
konkretnog ka aktivnom), Kako (apstraktno-aktivno), Zato (konkretno-refleksivno) i ta
19
O VAK sistemu kao osnovici za poduavanje, osobito uenika s posebnim potrebama, detaljno raspravlja
Chan (2012), navodei istraivanja Lislea (2007), Joshia, Dahlgrena i Boulware-Gooden (2002). VAK sistem
operacionaliziran je preteito temeljem neurofiziolokih istraivanja (Sperry i Gazzaniga, prema Chan, 2012) o
hemisfericitetu-dominantnosti modanih polutki sugerirajui kako ljudski mozak postupa s informacijama na
potpuno razliit nain-otuda i razliiti stilovi uenja (npr.vizuelni, auditivni i kinestetiki).
23

(apstraktno-refleksivno) odreuju preferencije-stilove uenja. Sparivae (engl.matchers), npr.
interesiraju slinosti, uivaju u stalnosti, izvjesnosti i vole navike, dok nesparivai vole
primijeivati razlike, onoga ega nema, ne uzimaju stvari zdravo za gotovo, vole
eksperimentirati itd. (Jensen, 2003, str.39).
Slika 4: Model stilova uenja Dunna i Dunna20

Stilovi poduavanja
Stilovi poduavanja zasigurno igraju znaajnu ulogu u odgojno-obrazovnom procesu. Prema
Grigorenkovoj i Sternbergu (1997), Jojce i Hodges, (1966) sugerirali su znaaj uiteljskog
repertoara stilova poduavanja za nastavni proces. Uitelji koji posjeduju iri izbor,
vjerovatno e biti uspjeniji od uitelja koji su ovdje vie limitirani. Henson i Borthwick
(1984) su, prema istim autorima, sugerirali est razliitih i specifinih kategorija stilova
poduavanja: orijentiranje na zadatak, kooperativno planiranje, usmjerenost na djecu,
usmjerenost na predmet, usmjerenost na uenje i emocionalno pobuivanje. Muminovi
(2000) je eksperimentalno utvrdio kako je individualizacija nastave na tri nivoa
napredovanja uenika jedan od moguih puteva ka kvalitetnijoj nastavi i usavravanju uenja
u koli. Jedan o temeljnih uvjeta i ovdje je bila ospobljenost nastavnika, njihova priprema i
naini voenja/pouavanja uenka razliitih nivoa sposobnosti. O tri stila voenja u procesu
uenje/poduka detaljno raspravlja Slatina (1998, str.279): (a) sputavajue voenje je red bez
slobode gdje se uenje/poduka temelje na prisili i prinudi, potie spoljanja motivacija i
rezultira razvojem pasivnih vrlina volje kao to su strpljivost, upornost, poslunost, odanost i
pokornost; (b) unapreujue voenje ukljuuje i slobodu i red a temelji se na uenju/poduci
20
Zahvaljui materijalima akad.prof.dr. Adile Paali-Kreso
24

kao 'igri' ivotnih snaga uenika, potie unutarnja motivacija i rezultira razvojem aktivnih
vrlina volje-samoinicijativnosti, samostalnosti, moralne hrabrosti, preduzimljivosti, sranosti
i (c) nemarno voenje je sloboda bez reda, uenje i poduka edukacijska anarhija a rezultat
odsustvo motivacije, ravnodunost i samovolja. Gardner (1983, 1999) i Sternberg (1993,
1999) razvijaju svoje teorije inteligencije iz kojih se izvode razliiti modeli/stilovi uenja i
pouavanja o kojima e detaljnije biti govora neto kasnije.
1.3.5. Trosloni model intelektualnih stilova
Zhang i Sternberg (2005) su predloili Trosloni model intelektualnih stilova (engl. Threefold
model of Intellectual Styles). Razmatrali su tri temeljna, "kontroverzna" pitanja o stilovima:
(1) da li se stilovi meusobno vrijednosno razlikuju; (2) da li su stilovi stanja ili trajnije
osobine i (3) raznolikost u odnosu na slinost i razliitost stil-konstrukata. U ovome
integrativnom modelu stilovi su razvrstani prema jasnim kriterijima na tri osnovne vrste
prema rezultatima istraivanjima temeljenim na Sternbergovoj Teoriji mentalnog samoupravljanja (1988). Pojam "intelektualni stil" u troslonom modelu koristi, se prema autorima,
kao temeljni (kiobran) pojam koji bi trebao obuvatiti znaenja svih znaajnijih stilkonstrukata kao to su kognitvni stil, konceptualni tempo, stil donoenja dluka i rjeavanja
problema, stil uenja, stil uma, perceptualni stil i stil miljenja. Zhang i Sternberg (2005,
str.2) definiraju i obrazlau pojam "intelektualni stil" na slijedei nain: (1) intelektualni stil
je nain na koji osoba procesira informacije i postupa sa zadacima; (2) u svojoj
mnogostranosti, intelektualni stil je kognitivni, afektivni, fizioloki, psiholoki i socioloki.
Kognitivni stoga jer osoba, kada god procesira informacije, ukljuuje neku od vrsta
kognitivnih procesa. Afektivni jer je nain obrade informacija i postupanja sa razliitim
zadacima djelimino odreen osjeajima osobe dok je angairana na tim zadacima. Fizioloki,
jer stil djelimino ovisi od razliitih ulnih osnova informacija koje treba procesirati, npr.
vidnih, slunih, taktilnih. Psiholoki zbog toga to je koritenje razliitih stilova djelimino
uvjetovano interakcijom osobe sa okolinom. Socioloki, jer razliiti stilovi miljenja u
izvjesnoj mjeri odraavaju preferencije (vrijednosti) drutva u kojemu soba ivi i radi.
1.3.5.1. Kriteriji ukljuivanja
Zhangova i Sternberg (2005) navode i obrazlau tri kriterija putem kojih razliite stil-modele
ukljuuju u svoj Trosloni model: (1) uticajnost temeljem analize referentne stil-literaure; (2)
operacionaliziranostempirijsku utemljenost i (3) testiranostjedan stil konstrukt definiran
modelom treba biti testiran u odnosu na najmanje jedan drugi stil konstrukt ukljuen u model.
Posebno naglaavaju kako, za razliku od mnogih teoretiara, ljude ne vide kao odijeljene
"tipove": "Mi vidimo stilove kao fleksibilne i modifikabilne koji su funkcija interakcije
linosti, zadatka i situacije"(2005, str. 20). U tabeli 1.5. saeto su prikazani stil-konstrukti
ukljueni u model koji ostaje otvoren za sve stil-konstrukte koji odgovaraju navedenim
kriterijima.
25

Tabela 1.5. Intelektualni stilovi u troslonom modelu
Stil-konstrukt /autor
Pristupi uenju (engl.
learning approaches), Biggs,
1978
Postoje tri uobiajena pritupa
uenju: povrinski, dubinski i
orijentiranost na postignue
Tipovi profesionalnih
interesa (engl. career
personality types),Holland,
1973
Postoji est tipova linosti
povezanih sa est
profesionalnih interesa:
realistiki, istraivaki,
umjetniki, drutveni,
preduzetniki i
konvencionalni
Naini miljenja (engl.

modes of thinking), Torrance,
1988
Postoje tri naina miljenja
obzirom na dominantnostukljuenost modanih
hemisfera: analitiko
(dominantnost lijeve
hemisfere); holistiko
(dominantnost desne
hemisfere) i integrativno
(podjednaka ukljuenost obje
modane hemisfere)
Tipovi linosti bazirani na

Jungovom radu , Myers i
McCaulley, 1988
Pored tri Jungove dimenzijepreferencije ekstraintroverzija, ulno-intuitivno
i miljenje-osjeanje, etvrta
dimenzija je prosuivanjeprihvatanje
Pojedinani stil
Mjerni
instrument
Glavne studije i
primjeri
Povrinski
Povrno uenje kako bi se zadovoljili

minimlni kriteriji
Dubinski
Istinsko razumijevanje nauenog
Orijentiranost na
postignue
Ostvariti najbolju kolsku ocjenu
Upitnik o
pistupima
uenju
(engl. Study
Process
Questionnaire,
SPQ), Biggs,
1987, 1992
Realistiki
Rad na konkretnim stvarima
Istraivaki
Poslovi koji ukljuuju nauni rad
Umjetniki
Posao i zadaci koji ukljuuju

matovitost
Drutveni
Zadaci i situcije koje omoguavaju

interakciju sa drugima
Bolen i dr., 1994

O'Neil i Child, 1984
Niles, 1995
Watkins i Dahlin,
1997
Marton, 1976
Wilson i dr., 1996
Bigss, 1988
Sadler-Smith i
Tsang, 1998
Albaili, 1997
Zhang, 2000
Bickham i dr., 1998
Brand i dr., 1994
Glidden i
Greenwood, 1997
Alvi i dr., 1988
Khan i dr., 1985
Khan i Alvi, 1986
Zhang, 1999,
2000,2001
Preduzetniki
Rad u okruju koje potie vostvo
Konvencionalni
Rad koji podrazumijeva jasno

strukturirane i odreene situacije
Procesiranje informacija na intuitivan
getaltistiki i sintetiziran nain
Holistiki
Analitiki
Procesiranje informacija na
podijeljen, sekvencijalni nain
Integrativni
Procesiranje informacija na
iteraktivan i dinamian nain
Ekstravert
Uiva u akciji-orijentiranim
aktivnostima i grupnoj interakciji
Introvert
Uiva u reflektivnim i individualnim

naporima
ulni
Oslanja se primarno na konkretne

ulne informacije
Intuitivni
Voli nai generalne obrasce i nove

naine injenja razliitih stvari
Misaoni
Oslanja se primarno na objektivno i

analitiko miljenje u odluivanju
Osjeajni
Oslanja se primarno na line i

drutvene vrijednosti u odluivanju
Prosudilaki
Preferira vie struktuirano okruje za

uenje
Prihvatajui
Preferira vie slobodne, otvorene i

fleksibilne situacije uenja
Upitnik za
mjerenje
profesionanih
interesa (engl.
Self-Directed
Search, SDS),
Holland,
1985, 1994
Upitnik o stilu
uenja i
miljenja
(engl. Style of
Learning and
Thinking,
SOLAT),
Torrance i dr.,
1988
Myers-Briggs
tip-indikator
(engl. MyersBriggs Type
Indicator,
MBTI),
Myers i
McCaulley,
1988
Torrance, 1988
Albaili, 1993, 1996
Hassan i Abed, 1999
Bracken i dr., 1979
Torrance i dr., 1976
Yellin, 1983
Harnad, 1972
Kim i Michael, 1995
Okabayashi i
Torrance, 1984
Bever i Chiarello,
1974
Gazzaniga, 1971
Petty i Haltman,
1991
Zhang, 1999, 2002
Myers i McCaulley,
1988,
Ehrman, 1994
Jacobson, 1993
Harasym i dr., 1996
Carey i dr., 1989
Myers, 1962
Evans, 1967
Feather, 1967
26

Stil-konstrukt /autor
Stilovi uma (engl. mind
styles), Gregorc, 1979, 1984,
1985
Stilovi uenja ogledaju se
kroz dvije temeljne
dimenzije: prostor (konkretni
i apstraktni) i vrijeme
(sekvencijalno i nasumino)
Pojedinani stil
Apstraktni nasumini
Pristupa uenju holistiki i preferira

uiti na nestrukturiran nain
Konkretno-sekvencijalni
Usvaja informacija praktinim

iskustvima i preferira veoma
strukturirano okruje za rad
Apstraktno-sekvencijaln
Usvaja logian pristup uenju i jak u

dekodiranju pisanih, verbalnih i
slikovnih simbola
Konkretni nasumini
Adaptacijsko-inovacijski
stilovi donoenja odluka i
stilovi rjeavanja problema
(engl. adaptation-innovation
decision making and problem
solving styles), Kirton, 1961,
1976
Inovativni
Prakticira pokuaj-pogreka,
intuitivne i nezavisne pristupe uenju
Radi na netradicionalne naine i bez
brige o drutvenim posljedicama
manje prihvatljivih rjeenja
Adaptivni
Radi nutar postojeih okvira i

minimizira rizike i konflikte
Refleksivni-impulsivni
stilovi, (engl. reflectiveimpulsive styles),
Konceptualni tempo, Kagan i
saradnici, 1964
Refleksivni
Sklon razmotriti i razmisliti o

mogunostima alternativnih rjeenja
Impulsivni
Sklon impulsivnom reagiranju bez

dostatnog promiljanja
Divergentno-konvergentno
miljenje (engl. divergentconvergent thinking),
Struktura intelekta, Guilford,
1950
Divergent
Rjeava proleme na jedan fleksibilan

nain i sklon pronai vie rjeenja za
jedan te isti problem
Konvergent
Rjeava probleme na jedan

mehaniki nain i sklon vidjeti
probleme i n jihova rjeenja u odnosu
jedan naspram jedan.
Ovisnost/neovisnost o
polju(engl. fielddependence/independence),
Perceptualni stil, Psiholoka
diferencijacija,Witkin, 1962
Neovisan o polju
Sklon vidjeti objekte ili detalje kao

odvojene od njihove pozadine
Ovisan o polju
Sklon biti pod uticajem

prevladavajueg polja ili konteksta
Mjerni
instrument
Glavne studije i
primjeri
Gregorcov stil
delineator
(engl. Gregorc
Style
Delineator,
GSD),
Gregorc, 1984
Gregorc, 1984
Joniak i Isaken, 1988
O'Brien, 1990, 1991
Seidel i England,
1999
Harasym i dr., 1996
Stuber, 1997
Kirton
adaptacijainovacija
inventar (engl.
Kirton
AdaptionInnovation
Inventory,
KAII), Kirton,
1976
Clapp, 1993
Joniak i Isaken, 1988
Kirton, 1944
Taylor, 1994
Danis i Dollinger,
1998
Skinner i dr., 2003
Shiomi i Loo, 1999
Alter, 2001
Kirton i dr., 1991
Clapp, 1993
Fleenor i Taylor,
1994
Kagan i dr., 1964
Block i dr., 1974
Messer, 1976
Cairns i Cammock,
1978
Zelinker i
Jeffrey,1976
Logan, 1983
Guilford, 1950, 1967
Bennet, 1973
Mehdi, 1974
Olive, 1972
Gelade,1995
Donoghue, 1995
Johanssen, 1980
Dirkes, 1997
Test slinih
figura (engl.
Matching
Familiar
Figures Test,
MFT), Kagan
i dr., 1964
Gilfordovi
testovi
divergentnog
miljenja,
ne postoji
jedan
univerzalno
prihvaeni test
Grupni test
skrivenih
figura
(engl.Group
Embedded
Figures Test),
Witkin i dr.,
1971
Snyder, 1998
Panek, 1980,
Cohen, 1970
Mallick, 1998
Johnson i Kane,
1992
Ford i Chen, 2000
Mshelia i Lapidus,
1990
Kogan, 1989
Messick, 1996
27

1.3.5.2. Priroda intelektualnih stilova u troslonom modelu
Zhang i Sternberg (2005, 2102) smatraju i obrazlau kako se intelektualni stilovi mogu
razvrstati na tri tipa temeljem: (1) individualnih razlika u ljudskim preferencijama u okviru
svakog od tvorbenih koncepata koje ine visoka nasuprot niskoj strukturiranosti, kognitivna
jednostavnost nasuprot kognitivnoj kompleksnosti, konformizam nasuprot nonkonformizmu,
autoritet nasuprot autonomiji te grupno nasuprot individualno; (2) navedeni koncepti
korespondiraju s tri tipa stila miljenja izvedena iz Sternbergove Teorije mentalnog samoupravljanja kao osnovice oko koje se gradi tri-tiplogija intelektualnih stilova. U tabeli 1.6. dat
je pregled temeljnih karakteristika intelektualnih stilova u Troslonom modelu.
Tabela 1.6. Klasifikacija i karakteristike intelektualnih stilova u Troslonom modelu
Karakteristike i klasifikacija intelektualnih stilova u troslonom modelu
Stil-konstrukti/teorijski temelji
Tip I
Tip II
Tip III
Procesiranje informacija i
zadaci koji zahtijevaju nizak
nivo strukturiranosti, veu
kognitivna
kompleksnost,
nonkonformzam, autonomiju,
originalnost, slobodu izbora
raditi na vlastiti nain
zadaci koji ukljuuju visok
nivo strukturiranosti, niu
kognitivnu
kompleksnost,
konformzam,
visok nivo
respektiranja
autoriteta
i
egzekutivnosti
prema
uobiajenim pravilima
zadaci koji zahtijevaju visok
nivo drutvene saradnje, mogu
manifestirati karakteristike i
Tipa I i Tipa II, ovisno o
prirodi zadataka i stepenu u
kojem taj zadatak pobuuje
interes individue
Pristup uenju
Teorija o pristupima uenju,
Biggs, 1978.
Dubinski
Povrinski
Orijentiranost na postignue
Tip profesionalnih interesa

Teorija o tipovima profesonalnih
interesa Holland, 1973
Umjetniki
Konvencionalni
Realistiki, Istraivaki,
Drutveni, Preduzetniki
Nain miljenja
Konstrukt o dominantnosti
modanih hemisfera,Torrance, 1988
Holistiki
Analitiki
Integrativni
Tip linosti
Teorija o tipovima linosti
Jung,
Intuitivni, Prihvatajui
ulni, Prosudilaki
Mislei, osjeajni,
Introverzija, Ekstraverzija
Stil uma
Model o stilovima uma,
Gregorc, 1979, 1984, 1985
Konkretno-nasumini
Konkretno-sekvencijalni
Apstraktno nasumini,
Apstraktno sekvencijalni
Stil donoenjaodluka
Model o stilovima donoenja odluka
Kirton, 1961, 1976
Inovativnost
Adaptivnost
Konceptualni tempo
Model o reflektivnost-impulsivnost
konceptualnom tempu, Kagan i
saradnici, 1964
Reflektivnost
Impulsivnost
Struktura intelekta
Model strukture intelekta
Guilford, 1950
Divergentno miljenje
Konvergentno miljenje
Test slinih figura (engl.

Matching Familiar Figures
Test, MFT), Kagan i dr., 1964
28

Stil-konstrukti/teorijski temelji
Tip I
Tip II
Perceptualni stil
Koncept o ovisnosti/neovisnosti o
polju,Witkin, 1962
Neovisnost o polju
Ovisnost o polju
Stil miljenja
Teorija mentalnog samo-upravljanja
Sternberg, 1988
Zakonodavni, Sudski,
Globalni, Hijerarhijski,
Liberalni
Izvrni, Lokalni,
Konzervativni, Monarhijski
Tip III
Ologarhijski, Anarhijski,
Interni, Eksterni
Svojim troslonim modelom, Zhang i Sternberg (2005) sugeriraju kako analiza devet
individualnih studija i empirijskih rezutata koji ih podravaju ukazuju na slijedee: (1) stilovi
su vrijednosno orijentirani; (2) izuzev rezultata koje je dobio Kirton (1976) istraujui stilove
donoenja odluka, svi ostali rezultati bazirani na drugim stil-modelima podravaju tezu o
razvojnosti/modifikabilnosti stilova; (3) svaki od stil-konstrukata ukljuenih u model
znaajno je povezan sa najmanje jednim od devet stil-konstrukata; (4) postoje tri
karakteristina naina meusobne povezanosti stilova, onih koji su povezani sa ljudskim
osobinama koje su obino viene kao pozitivne (vrijednosno "pozitivno" orijentirani stilovi,
npr. nezavisnost od polja, reflektivnost, zakonodavnost, artistinost, dubina i td.), zatim onih
koji se povezuju s ljudskim osobinama koje su obino viene kao negativne (vrijednosno
"negativno" orijentirani stilovi, npr. zavisnost od polja, impulsivnost, egzekutivnost,
konvencionalnost, povrnost itd), te onih stilova koji reprezentiraju vie nego bipolarne
dimenzije i ne pokazuju konzistentne obrasce povezanosti sa bipolarim stil-konstruktima (npr.
internalnost, introvertiranost, osjeajnost, postignue itd).
1.3.6. Dupleks kognitivni-stil model
Sadler-Smith (2009), prema Zhang, Sternberg i Rayner, (2012, str.13) predlae dvojni model
kognitivnog stila (Duplex model of Cognitive Style). Prema ovome modelu, postoje dvije
temeljne preferencije naina procesiranja informacija u rjeavanjem problema i donoenju
odluka: (1) intuitivni, koji je vie afektivno obojen, relativno brz u operiranju i spor u obradi
informacija, neovisan o kogniciji, "matovit" i "nesvjestan" i (2) analitiki, emocionalno
"hladan", relativno spor u operiranju i brz u informiranju, kognitivno-ovisan, baziran na
simbolikom predstavljanju, "svjestan".
Dvojni model Sadler-Smitha trai mjesto konstruktu stila u krilu kognitivne
psihologije. Prema ovome modelu, stilovi se razvijaju i modificiraju u duem vremenskom
periodu izlaganjem zadacima koji ih, manje ili vie, mogu poticati. Kognitivni stilovi tako
ovdje poprimaju hijerarhijsku strukturu: na vie specifinom nivou, oba stila (intuitivni i
analitiki) predstavljaju relativno stabilne preferencije; na neto vie fleksibilnom nivou,
formira se svestranost kao stil koji znai procesiranje informacija i intuitivno i analitiki,
ovisno o situaciji, prirodi i zahtjevima zadataka.
29
Osvrt
Prethodno opisani integrativni stil-modeli nastojali su (a) objediniti razliite stil-konstrukte
temeljem vie ili manje jasno definiranih kriterija i (b) razmatrati, vie ili manje naglaeno, tri
kontroverzna stil-pitanja (modifikabilnost, vrijednost i preklapanje,)(Zhang, Sternberg i
Rayner, 2012).Tako, npr. u tradicijskom modelu Grigorenkove i Sternberga (1997),
kontroverzna pitanja o stilovima, kako navode Zhang i Sternberg (2005) nisu eksplicitno
analizirana mada se o njima moe posredno zakljuivati.
Kada je modifikabilnost stilova u pitanju, govorei o ogranienjima aktivnostiusmjerenog pristupa, Grigorenkova i Sternberg (1995) naglaavaju da ova tradicija malo
govori o razvoju stilova, za razliku od druge dvije tradicije u kojima se o ovome pitanju vie
raspravlja u kontekstu cjelokupnog intelektualnog razvoja i razvoja linosti.
Da li se stilovi vrijednosno razlikuju? Mada je prvobitno u radu Grigorenkove i
Sternberga (1997) naglaeno da stilovi sami po sebi nisu ni dobri ni loi, ovakav stav se
kasnije naputa (Zhang i Sternberg, 2005). Jasno je da su pojedini stilovi kontekstualno vie
vrijedni od drugih, naroito kada se radi o kogniciji-usmjerenom pristupu. Bolje je, npr. biti
refleksivan nego impulsivan, naroito kada (kolski) zadaci ukljuuju vei nivo sloenosti.
Pitanja vrijednosti stilova u druge dvije tradicije nisu detaljnije raspravljana.
Kada je rije o preklapanju stilova (dijeljenju zajednikog konceptualnog/
psihometrijskog prostora), Grigorenkova i Sternberg (1997) te Zhangova (2004b) utvdili su
da stilovi miljenja definirani Sternbergovom teorijom dijele zajedniki prostor s
Torranceovim stilovima uenja i miljenja koji pripadaju kogniciji-usmjerenoj tradiciji,
Holandovim stilovima profesionalne karijere iz linosti-usmjerenog pristupa te Biggsovim
pristupima uenju iz aktivnosti-usmjerenog pristupa. Model Grigorenkove i Sternberga nije
sistematski testiran, te je teko donositi konaan zakljuak o njegovoj vrijednosti. Stoga
Zhangova i Sternberg (2005) smatraju da osnova za testabilnost modela moe biti izvedena iz
definicija Grigorenkove i Sternberga (1997) za svaki od tri pristupa u prouavanju stilova, te
predlau testiranje pretpostavki: (1) da je svaki stil pojedine tradicije vie povezan sa bilo
kojim stilom iste tradicije nego sa bilo kojim stilom iz druge tradicije; (2) kogniciji usmjereni
stilovi blie su povezani sa sposobnostima nego stilovi druge dvije tradicije; (3) linosti
usmjereni stilovi blii su personalnim crtama nego stilovi druge dvije tradicije i (4) aktivnosti
usmjereni pristupi vie su povezani s aktivnostima uenja nego stilovi drugih dvaju tradicija.
Grigorenkova i Sternberg su, po naemu miljenju uinili izuzetno sloen i temeljit
posao nastojei integrirati razliita vienja stilova u psihologiji. Njihov kriterij klasifikacije
teko je osporiti, obzirom da razumijevanje ljudske prirode a time i mogunost kasnijega
klasificiranja, kategoriziranja i mjerenja zaista podrazumijeva iroki pristup. Svojim
modelom nastojali su objediniti stilove rukovodei se njihovom sloenom ali i jedinstvenom,
kognitivnom, konativno-afektivnom i bihejvioralnom prirodom. Model Grigorenkove i
Sternberga doprinosi razumijevanju Sternbergove (1988, 1997) Teorije mentalnog samoupravljanja gdje je, uvoenjem konstrukta "stil miljenja", kako mi razumijemo, uinjem
znatan iskorak u dotadanjem prouavanju stilova: konstruktu stila u psihologiji dato je i
30

empirijski potkrijepljeno ire teorijsko i praktino znaenje. Stilovi miljenja, kako emo
vidjeti, obuhvataju i nadilaze karakteristike i kognitivnih stilova i stilova uenja to je
izuzetno znaajno za razumijevanje ljudske razliitosti,
kako u akademskom tako i
neakademskom okruju (svakodnevnom ivotu). I dalje, stilovi miljenja konceptualno
obuhvataju stilove svih triju tradicija: usmjerenje na kognitivne procese, na osobine linosti i
razliite vrste aktivnosti.
Troslonim modelom intelektualnih stilova, Zhangova i Sternberg (2005), odredili su
jasne kiterije ukljuivanja i razvili tri-stil tipologiju, jasno se odreujui spram kontroverznih
stil-tema: (a) veina stilova je vrijednosno "zasiena" ili, najmanje, vrijednosno razliita, Tip
I stilova vie je adaptivno vrijedan obzirom na povezanost sa eljenim ljudskim atributima i
edukacijskim programima usmjerenim na poticanje kreativnosti i kritikog miljenja; (b)
stilovi imaju i karakteristike trajnijih osobina i stanja, ali su u veem dijelu modifikabilni,
"odgojivi" i vie lie na stanja, Stilovi tipa III obzirom na visok nivo ovisnosti situaciji i
zadacima vie su promjenjivi nego drugi stil-tipovi i (c) konstrukti stilova visoko se
meusobno, teorijski preklapaju, gdje su stilovi Tipa I vie pozitivno meusobno povezani,
nego stilovi Tipa II (Zhang, Sternberg i Rayner, 2012).
31
1.4. TEORIJA MENTALNOG SAMO-UPRAVLJANJA

1.4.1. Konceptualni okviri
Teoriju mentalnog samo-upravljanja (engl. Theory of Mental Self-Government, MSG)

Sternberg je objavio u lanku "Mental Self-Government: A Theory of Intellectual Syles and
Their Development" 198821. U okviru ove teorije stil je definiran kao preferirani nain
miljenja. To nije sposobnost, nego prije nain kako koristimo nae sposobnosti (Sternberg,
1994a, str.170).
U navedenome, kao i drugim djelima (1990,1993,1994a,1994b,1995,1997), Sternberg
je predloio i opisao set od 13 stilova miljenja (Thinking Styles), koji bi kao svojevrstan
most izmeu ljudskih sposobnosti (inteligencije) i osobina linosti trebali pomoi u
razumijevanju upravljanja (vladanja) ljudi njihovim svakodnevnim aktivnostima (samim
sobom) te preferencije naina koritenja vlastitih sposobnosti i potencijala u razliitim
ivotnim okolnostima. Stoga smisao ove teorije moemo, po naemu miljenju bolje
razumjeti uz prijevod "Teorija upravljanja (vladanja) sobom" 22 . Poticaj za koritenje
metafore vladanja u tumaenju razliitosti i osebujnosti stilova miljenja Sternberg je naao
posmatrajui razliita drutvena ureenja i naine vladanja i upravljanja u tim drutvima:
razliiti stilovi vladanja u svijetu (npr. autokratije i demokratije) mogu biti bar jednim
dijelom vanjske refleksije onoga ta je zaeto u ljudskim umovima - odraz ljudskih stilova
miljenja. Teorija ukljuuje 13 stilova miljenja kroz pet dimenzija vladanja sobom: (1)
funkcije (engl. functions), (2) forme (forms) , (3) nivoe (levels) , (4) podruja (scopes) i (5)
tendencije (leanings). Navodimo kratak opis MSG stilova miljenja:
Funkcije. Slino kao i u dravama, i kod ljudi postoje 3 funkcije vladanja (sobom):
zakonodavna, izvrna i sudska. Osobe zakonodavnog stila uivaju stvarati, izmiljati, gledati,
uiti, initi, biti-na novi, neuobiajen nain. Vole situacije i aktivnosti koje zahtijevaju
kreativne strategije, vole biti kreatori. Osobe izvrnog stila preferiraju slijediti uputstva.
Uivaju u strukturiranim, jasno definisanim situacijama i zadacima koji mogu biti obavljeni
uz tano definirane uvjete i zadata uputstva. Vole biti implementatori,izvrioci. U fokusu
osoba sudskog (prosudilakog) stila su drugi ljudi i uinci njihovih aktivnosti. Uivaju
prosuivati, ocjenjivati i vrednovati druge, njihov rad i postupke. Vole biti sudije.
Forme. Ljudi u vladanju sobom mogu koristiti razliite forme: monarhijsku,
hijerarhijsku, oligarhijsku i anarhijsku. Monarhijski stil svojstven je osobama koje uivaju
kada se u datim zadacima - ivotu, mogu u potpunosti vremenski fokusirati na jednu stvar.
Individua s hijerarhijskim stilom preferira raditi vie stvari istovremeno, po odreenom redu prioritetu. Oligarhijski stil svojstven je osobama koje takoe preferiraju raditi vie stvari
istovremeno ali bez odreivanja jasnih prioriteta. Na kraju, osobe s anarhijskim stilom vole
zadatke i situacije koje ne zahtijevaju bilo kakav sistem i red.
21
22
Human Development, 31, str. 197 224.

Dalje u tekstu izraze "Teorija upravljanja sobom" , "Teorija" i skraenicu MSG koristiemo kao sinonime.
32

Nivoi. Ljudi vladaju sobom preferirajui dva nivoa: lokalni i globalni. Lokalni stil
svojstven je osobama koje se vole baviti detaljima. Suprotno tome, osobe s dominantno
globalnim stilom vie panje posveuju ukupnoj slici pitanja kojim se bave.
Podruja. Dva podruja (polja) vladanja sobom su interno i eksterno. Osobe kod
kojih dominira interni stil vole biti neovisni od drugih, raditi samostalno. Suprotno tomu,
osobe s eksternim stilom vole zadatke i situacije koje omoguavaju interakciju i razvijanje
interpersonalnih veza.
Tendencije. Na kraju, dvije tendencije u vladanju sobom mogu biti liberalna i
konzervativna. Ljudi liberalnoga stila vole novine i dvosmislenost dok oni konzervativnoga
stila preferiraju slijediti ranije uspostavljena, provjerena pravila i procedure. Liberalno i
konzervativno ovdje nemaju politike konotacije.
Pogledajmo sada neto detaljnije MSG stilove miljenja. Pokuajte temeljem
navedenih obiljeja i primjera datih u tabeli 1.7. odrediti vlastiti stil-profil.
Tabela 1.7. Stilovi miljenja u teoriji upravljanja sobom
Stil
Funkcije
Zakonodavni
(Legislative )
Obiljeje
Primjer
Vole da kreiraju, smiljaju,

dizajniraju, rade na svoj
vlastiti nain, ne vole prethodna strukturiranja.
Vole raditi naune projekte, pisati

poeziju, prie ili muziku i kreirati
originalna umjetnika djela.
Izvrni (Executive)
Vole slijediti uputstva, koristiti

postojee metode te definirane i
strukturirane aktivnosti.
Vole da rjeavaju strukturirane

probleme,piu na zadate teme, rade po
modelu, grade po nacrtu.
Sudski
(Judicial)
Vole da prosuuju i vrednuju

ljude i djela.
Vole kritizirati rad drugih,

pisati kritike eseje, davati obavjetenja
i savjete.
Vole raditi vremenski jednu stvar

revnosno posveujui tome skoro svu
svoju energiju i resurse .
Vole se samostalno udubiti u projekte

bilo da se radi o nauci, umjetnosti,
biznisu.
Hijerarhijski (Hierarchic)
Vole raditi vie stvari odjednom

odreujui prioritete i troei na to svo
svoje vrijeme i energiju.
Znaju rasporediti vrijeme za domai rad

i na druge vane zadatke .
Oligarhijski (Oligarchic)
Vole raditi vie stvari odjednom ali

imaju problema u
odreivanju prioriteta.
esto troe dosta vremena

za razumijevanje pitanja
pa tako ne stiu zavriti standardizirane
testove sposobnosti.
Anarhijski (Anarchic)
Vole nasumino,nerazborito pristupiti

problemima ne vole sisteme,smjernice
i prinude bilo koje vrste.
Piu eseje u formi toka svijesti, u

konverzaciji skau s problema na
problem, poinju stvari ali ih ne
zavravaju.
Forme
Monarhijski (Monarchic)
33

Stil
Nivoi (Levels)
Globalni (Global)
Lokalni (Local)
Podruje (Scope)
Interni (Internal)
Eksterni (External)
Tendencija (Leaning)
Liberalni (Liberal)
Konzervativni
(Conservative)
Obiljeje
Primjer
Vole generalizacije i
apstrakcije.
Piu eseje o globalnim porukama i

smislu umjetnikih djela.
Vole detalje, specifinosti,

konkretne primjere.
Piu eseje opisujui detalje umjetnikih

djela i njihov uzajamni odnos.
Vole raditi sami,okrenuti

su unutra, biti samo-dovoljni, nezavisni od drugih.
Preferiraju samostalno
raditi na razliitim projektima.
Vole raditi sa drugima, biti meuzavisni,

okrenuti su vani.
Preferiraju zajedniki rad na projektima

i saradnju sa ostalim lanovima grupe.
Vole raditi stvari na nove

naine prkosei konvencijama.
Pokuavaju izmisliti nove naine

upotrebe stvari ak i ako to nije
preporuljivo, preferiraju savremeni
pristup nastavi.
Preferiraju upotrebu nove opreme na
tradicionalan nain, preferiraju tradicionalni pristup nastavi.
Vole raditi stvari na prokuane i poznate

naine, slijedei konvencije.
1.4.2. Priroda stilova miljenja
Sternberg (1997, str.79-98) navodi i detaljno obrazlae 15 principa koji pomau

razumijevanju prirode stilova miljenja:
1. Stilovi su preferencije u koritenju sposobnosti a ne sposobnosti same po sebi. elja da
radimo kreativan posao ne garantira nam uspjeh ako nemamo razvijene kreativne
sposobnosti, i obrnuto: esto smo u situaciji prepoznati i identificirati kreativne uenike
koji se ne ele baviti kreativnim poslom. Razlog je, izmeu ostaloga i kola koja odgojno
vrlo esto reducira na izvrno (memoriranje injenica je jedan od univerzalnih,
"sveprisutnih" zadataka kole). Stil, dakle, "odgovara" na pitanje kako neto volimo
raditi a ne koliko uspjeno to radimo.
2. Podudarnost stilova i sposobnosti kreira sinergiju koja je mnogo vie od njihovog prostog
zbira. Sigurno je da emo biti uspjeniji i u koli i ivotu uopte ako su nae, npr. razvijene
analitike sposobnosti "investirane" u bavljene poslom koji volimo - npr. politikog ili
pravnog analitiara, analitiara medija i sl.
3. ivotni izbori - a vjerovatno su najbitniji karijera i brak, bie sigurno bolje realizirani
razumijevanjem znaaja podudarnosti stilova. Ako ja, npr. ne volim da mi je uvijek "sve
na svome mjestu" jer se tako lake snalazim, a moja supruga sve "reda pod konac", pa i
moje "razbacane" biljeke, ta veza poslije izvjesnog vremena moe poeti da trpi. Slino
je i sa karijerom. esto drutvene okolosti, a preesto roditelji, odreuju ta djeca ele i
mogu ostvariti. Npr. medicina i pravo visoko kotiraju na makro i mikro drutvenom planu.
34

Sjeam se anegdote kako je na briljantni akademik koji se nakon doktoriranja pohvalio
roditeljima, bio upitan: "A jesi li ti pravi doktor, moe li ti s tim svojim doktoratom lijeiti
ljude?" Uspjena karijera (i novac) ne donose mnogo smiraja ako radimo ono to ne
volimo i ono to ne znamo.
4. Ljudi se odlikuju razliitim profilima, sklopovima stilova, a ne samo jednim stilom. Ono
to je za ljude esto karakteristino (i opasno) je da kompleksnost, viedimenzionalnost
fenomena (stvarnosti) neutemeljeno simplificiraju . Naravno, ljude je, npr. lake
"razumjeti" kroz kategorije dobar-lo, nego kada se te kategorije (samo djelimino)
proire: kako, u emu ,kada i koliko uestalo je, npr. neko dobar ili lo. Kreativna osoba
moe biti organizirana i drueljubiva, ali isto tako i usamljenik i osobenjak. Osim toga,
ljudi su skloni vidjeti veze i tamo gdje ih nikako nema ili neutemeljeno generalizirati. To
to smo demokrate po politikom opredjeljenju, nikako ne mora znaiti da smo demokrate,
npr, i u vlastitoj kui. Ljudi su, dakle kompleksni, multidimenzionalni fenomeni pa i po
pitanju vlastitih stilova.
5. Preferencija ispoljavanja stilova varira u razliitim situacijama i zadacima. Moemo, npr.
uivati cijeli dan radei timski, ali se doma potom osamiti uz kakvo dobro tivo. Ili biti
oduevljeni kreiranjem i testiranjem vlastitih muica za ribolov, a potpuno obeshrabreni
ako nam ef odredi rok za kreiranje i testiranje vlastitih pravila koja e doprinijeti naemu
boljem radnom uinku. Stilovi, dakle, nisu bezuvjetno fiksirani za pojedine zadatke ili
situacije, stil-preferenciju treba nastojati razumijevati dinamiki i kontekstualno.
6. Ljudi se razlikuju u jaini stil-preferencija. Bili smo sigurno u prilici zapitati se zato je
neko odluio napustiti veoma poznatu kompaniju i prihvatiti se istoga posla u drugoj, ak i
uz manju zaradu. Jedan od izvora takve odluke zasigurno je i veoma jaka stil preferencija
npr. kreiranja, istraivanja i timskog rada - koja u prvoj kompaniji nije mogla biti
zadovoljena a u drugoj jeste. Osobe sa slinim stil profilom donijee razliite odluke,
ovisno jaini preferencije - jedna e promijeniti ne samo kompaniju nego i mjesto boravka
i ire - druga nee.
7. Ljudi se razlikuju po stil-fleksibilnosti i to je po Sternbergu, mogui klju njihovog
razliitog uspjeha u adaptiranju na razliite situacije. Sasvim je jasno da nismo uvijek u
mogunosti biti u takvom socio/radnom okruenju koje e uvijek podravati nae stilpreferencije. Vie fleksibilnosti - manje glavobolje, rekli bismo. Nae je miljenje da je
stil-fleksibilnost prije neka vrsta meta-stila, tavie meta-strategije koja ukljuuje znanje o
znanju stilova, rekli bismo - menadment stilova (uporedi sa Sadler-Smith, 2012, str. 153).
8. Stilovi se ue. Ovdje je posebno znaajno uenje po modelu. Djeca posmatraju svijet oko
sebe i internaliziraju mnoge od atributa svojih modela. Kako modeli potiu iz razliitih
"svjetova" - realnih i fiktivnih, to je i odgojni izazov kompleksniji. Ako roditelji
(odgajatelji) ne razumiju osebujnost vlastitih stilova, teko je da e kao modeli (svjesno)
demonstrirati takvu osebujnost. Autoritarnost ili kreativnost u obitelji vjerovatno e
inducirati sline stilove i kod djece. Slino je i sa kolom. Pred djecom treba demonstrirati,
npr. fleksibilnost, a ne samo o tome govoriti. Ono to je posebno vano je da stilove treba
"izazivati" i ohrabrivati kreativnim variranjem oblika i metoda u svim etapama nastavnog
rada. Za oekivati je, npr., da e rad na projektima vie poticati zakonodavni a predavanja
35

izvrni i hijerarhijski stil. Tu je, naravno, i uticaj razliitih pisanih, govornih i hipermedija
- naroito interneta, gdje djeca veoma esto pronalaze modele za oponaanje.
9. Stilovi se tokom ivota mogu mijenjati i varirati. esto se zapitamo zato nas, npr. u
posljednje vrijeme, vie interesuju detalji nego kada smo bili mlai (ili obrnuto). Ili, zato
smo postali vie skloni osamljenosti i "promiljanju globalnih pitanja na kojima svijet
o(p)staje"? Primjeujemo, takoe, i promjene u ponaanju naih bliskih. Ono to im je
nekada bilo izuzetno vano, postaje efemerno. Ono to su sami radili kao mlai, nikako ne
doputaju raditi svojoj djeci. Ne odriui znaaj uloge i drugih faktora promjena (u)
linosti, stilovi zasigurno jednim dijelom daju odgovor i na pitanje kompleksnosti i
dinaminosti naega razvoja.
10. Stilovi se mogu mjeriti. Mnogi psiholoki i pedagoki konstrukti, koji realno egzistiraju,
esto ostaju empirijski i heuristiki nedoreeni jer njihovo mjerenje nije bilo dovoljno
(umjeno) operacionalizirano-tipini primjeri su konstrukti znanja i inteligencije. Kada je
mjerenje stilova u pitanju, najei problem u operacionalizaciji ovoga pojma (a time i
mjerenju) bila je njegova priroda i namjena - stilovi, kako emo vidjeti, nisu niti
sposobnosti niti osobine linosti, nego svojevrstan most koji ih povezuje i integrira. I u
mjerenju stilova, kao i drugih psiho-pedagokih konstrukata, bilo je razliitih pristupa (i
rezultata ). Ono to mi potcrtavamo ovdje je zaista veliki izazov konstruirati most koji e
biti dovoljno irok i koji se nee sruiti pod tutnjem koraka putnika s obje strane.
11. Stilovima je mogue poduavati. Oita je bliska povezanost ovoga principa s uenjem
(internaliziranjem) stilova. Ovdje naglaavamo dvije razine (nivoa)- opu i meta-razinu:
uenje- znanje stilova i uenje-znanje o uenju i znanju stilova. Sadraji i jedne i druge
razine vezani su za razliite odgojno-obrazovne faktore, no po prirodi i mjestu odgojnoobrazovnih uticaja za prvu razinu vie je odgovorna porodica, a za drugu kola. No, ista je
zadaa i za roditelje i za uitelje: bez znanja o vlastitim stilovima i o stilovima drugih,
teko e biti modeli i znati poduavati stilovima (prva razina) i o stilovima (druga razina).
12. Stilovi koji su vrijedni u jednom ivotnom razdoblju, ne moraju biti cijenjeni u drugom.
Tipino je da se djeci sve negdje do poetka osnovne kole "tolerira" igra, mata,
"tragalaki duh". Kako odrastaju-tako je sve vie obaveza koje zahtijevaju strukturiranost,
hijerarhiju, izvravanje po nalogu i oekivanju drugih. Dananja kola, iako nastoji, teko
se odmie od njegovanja izvrnog i hijererahijskog stila. Djeca koja zapitkuju i ele vie
uiti i biti na svoj nain-bivaju nerijetko okarakterizirana kao nedisciplinirana. Ako ele
uspjeh-trebaju "sluati". Slino je i u podrujima biznisa i nauke. Mladi menader ili
saradnik na univerzitetu esto mora vie da slua nego da kreira. A kada dosegne
hijerarhijski viu razinu-ponaa se (najee) slino svojim pretpostavljenim.
13. Stilovi koji su vrijedni na jednom mjestu, ne moraju biti cijenjeni na drugome. Mnogo je
primjera iz svakodnevnog ivota i podruja odgoja i obrazovanja . Kreativan reditelj
teko e dobiti priliku reirati "Hamleta" koji ne podrazumijeva klasinost-od
scenografije do izvedbe, ako se nalazi u pozorinoj kui koja ne podrava traganje u reiji.
Isto tako, odlian uenik iz kole koja je poticala poslunost, moe biti manje uspjean u
koli koja vie vrednuje kreativnost.
36

14. Stilovi, uvjetno govorei, nisu dobri ili loi. Ovdje se eli najprije istaknuti pitanje
konteksta: stilovi koji u odreenoj situaciji generiraju kvalitetne uinke, ne moraju nuno
i u drugoj-makar ta situacija bila i slina. Studenti, npr. dobro znaju da pojedini profesori
u ispitnoj situaciji preferiraju "deklamovanje" a drugi izvedbu ili kreativnu misao.
15. Podudarnost stilova poistovjeuje se sa nivoima sposobnosti. Ovaj princip ukazuje na
injenicu da veoma esto vidimo druge kao uspjenije, ako po stil preferencijama lie na
nas same. kola je tipian primjer: uitelji npr., ne vrednuju kvalitete (znanje,
sposobnosti...) same po sebi, nego stil-preferencije uenika koje lie na njihove vlastite
stil-profile. Ovaj princip potcrtava znaaj meta razine znanja o stilovima.
1.4.3. Razvoj stilova miljenja
Interesantno je da se u izvorima koji razmatraju psihologiju razvoja djece, veoma rijetko
moe nai razmatranje problematike razvoja kognitivnih stilova. Hwang i Nilsson (1996)
govorei o kognitivnom razvoju djece kolske dobi, u poglavlju o metakognitivnosti,
pominju strategije uenja. Naglaavaju da su zbog procesa uenja i novosteenih sposobnosti,
strategije sve razvijenije i da kolska djeca i radi toga znatno uspjenija u rjeavanju razliitih
vrsta problema od mlae djece. No, znamo da treba povui jasnu crtu izmeu kognitivnih
stilova i kognitivnih strategija. Pitanje je kada, koji faktori utiu i na koji nain dolazi do
razvoja stilova kod djece. Lazarevi (1989, str.123) navodi kako se ve na uzrastu od pet
godina moe govoriti u individualnim razlikama u karakteristikama kognitivnog stila kod
djece, a da se u periodu kolske dobi kognitivni stil jasno identificira kao jedna od osobenosti
pojedinca. Centralno pitanje ovdje je, dakle, koji su uzroci pojave razliitih stilova miljenja
kod ljudi. Sternberg (1997) smatra da su najmanje u jednom dijelu preferencije stilova
naslijeene ali da su, slino inteligenciji, djelimino i produkt socijalizacije. Mandelman i
Grigorenko (2012) analizirajui bioloki/genetiki utjecaj na razvoj inteligencije, stilova i
linosti argumentiraju o odnosu herediteta i okoline/uenja u omjeru priblino 50-50 %,
smatraji kako se prilino sigurno moe govoriti i o specifitetu stil-gena koji doprinose
ljudskoj raznolikosti. Ljudi, dakle, na razliite naine ue, poprimaju odreene stilove u
interakciji sa drugim ljudima i dogaajima. Vjerovatnije je da emo usvojiti one stilove
koji su ee i due potkrepljivani nego neki drugi. Neophodno je istaknuti da i ovdje
znaajnu ulogu igraju odreene predispozicije. Struktura drutvenih zadataka povlai liniju
du koje se daje prednost jednim ili drugim stilovima. Postoji neprestana povratna sprega
izmeu upotrebe odreenog stila i mjere u kojoj taj stil dobro funkcionira u datim, u veini
sluajeva od drutva nametnutim okvirima. Sternberg (1997) istie da su odreene nagrade,
kao i kazne, u razvoju stilova vjerovatno prije unutranje nego vanjske. Mi usvajamo stilove
ne samo u relaciji sa vanjskim objektima i ljudima ve i u relaciji sa samim sobom.
Pogledajmo koje faktore-varijable razvoja stilova Sternberg (1997) smatra znaajnim i kako
ih on obrazlae:
Kultura. Sistem preferiranih vrijednosti kulturalno je razliit. Interesantna je, npr.
studija Hofstedea koji je prema Sternbergu (1997, str.101) na uzorku od 39 zemalja analizirao
dimenziju individualizam-kolektivizam. Ova studija pokazala je da se individualizam najvie
37

preferira, rangirano prema navedenom redoslijedu u USA, Australiji, Velikoj Britaniji,
Kanadi, Holandiji i Novom Zelandu. Kolektivizam, rangirano na isti nain, u najveoj mjeri
identificiran je u Venecueli, Kolumbiji, Pakistanu, Peruu, Tajvanu i Tajlandu. Jo
interesantnije, vie "individualistike" zemlje bile su, kako u prolosti - tako i u sadanjosti
usmjerene na sjevernoevropske zemlje, naroito Veliku Britaniju. "Kolektivistike" zemlje
bile su vie usmjerene zemljama azijskog i panskog uticaja. Obzirom da je studija raena
80-tih godina prolog vijeka, danas bi slino istraivanje, obzirom na aktuelnosti procesa
globalizacije, vjerovatno dalo i neto drugaije rezultate. No, to je ovdje manje vano koliko
injenica da je razvoj stilova jednim dijelom zasigurno induciran vrijednostima koje jedna
kultura preferira, na kojima poiva: bilo bi za oekivati da e u "kulturama individualizma"
biti identificirano vie osoba s, npr.zakonodavnim stilom, a kulturama kolektivizma onih s
izvrnim stilom. Gdje bi na dimenziji individualizam-kolektivizam mogli identificirati region
u kojemu je naa zemlja? Prema naemu miljenju, jo uvijek postoje jaki uticaji
kolektivizma, mada ve stasavaju generacije koje sve vie usvajaju individualizam kao
"pogled na svijet". Stoga bi na uzorku mlaih ispitanika vjerovatno bio vie preferiran
zakonodavni stil.
Spol. Prema studiji Wiliamsa i Besta koju navodi Sternberg (1997), istraivanje u 30
zemalja pokazalo je da su najei pridjevi kojima su bili opisani mukarci pustolovnost,
radinost, individualizam, inventivnost i progresivnost. ene su opisane kao oprezne, zavisne,
zanovijetala, plaljive i submisivne. Nilsson i Hwang, (2000, str. 182) istiu kako se djeca
ponaaju onako kako to drutvo od njih oekuje: "Uloga vezana za spol predstavlja zadatke i
osobine koje drutvo pripisuje mukarcima odnosno enama (...)". I u naoj kulturi esto se
zna "ko kosi a ko vodu nosi". Nema sumnje da stereotipi o spolnim ulogama mogu biti jedan
od osnovnih izvora generiranja stilova, te da bi, kada je na region u pitanju, za razliku od
ena, mukarci trebali biti vie zakonodavni a manje izvrni, vie eksterni a manje interni .
Godine starosti. MSG teorija razvoj stilova miljenja pojanjava i potkrepljivanjem
razliitih stilova u razliitim vremenskim periodima ljudskog razvoja. Jedno od temeljnih
pitanja ovdje je kako poticati razvoj raznovrsnih stilova u razliitim dobnim fazama razvoja:
djeci se u ranom djetinjstvu, sve do polaska u kolu vie tolerira "nestrukturirano" ponaanje.
Polaskom u kolu i dalje, od njih se sve ee i sve intenzivnije trai "uklapanje", ime se
potiskuje zakonodavni i liberalni, a sve vie uvruje izvrni stil. Poslunost i izvravanje
zadataka prema uputstvima jedan je od bitnih preduvjeta uspona na drutvenoj
ljestvici.Tipian primjer je sticanje pozicija u vojnoj hijerarhiji, mada ni drugdje situacija nije
bitno drugaija. Stoga nas ne treba uditi da vie uspjeha danas imaju one kompanije koje su
otvorene za mlade ljude i gdje su liderske i rukovodee pozicije makar i dijelom povjerene
njima - oni su u najveoj mjeri zadrali jedan sklop zakonodavno-liberalnog stila koji
velikim dijelom sudjeluje u generiranju kreativnih i originalnih ideja.
Obitelj (stilovi roditelja). Kao objekti i modeli za identificiranje i oponaanje, roditelji
su svakako jedan od najbitnijih faktora u razvoju stilova miljenja. U okviru MSG teorije,
posebno je naglaen nain postupanja roditelja s pitanjima koja djeca postavljaju: to su djeca
ee ohrabrivana da postavljaju pitanja, da u najveoj mjeri sama tragaju za odgovorima, te
odgovore uporeuju i vrednuju, to e biti vie potican razvoj zakonodavnog i sudskog stila.
38

Ako su djeca esto uutkivana, vjerovatno e biti potican vie izvrni i interni stil.Odgojni
postupci kao i odnosi meu roditeljima takoe mogu biti izvor poticanja razliitih stilova:
Atmosfera puna povjerenja, poticanja i ohrabrivanja, zajednikog odluivanja i odgovornosti
-jednom rijeju demokratinosti, vjerovatno e vie poticati samostalnost, nezavisnost i
odgovornost kod djece, to je blisko zakonodavnom, liberalnom i eksternom stilu. Nasuprot
tome, nepovjerenje, prisila, kontrola, lani utoritet i autoritarnost vjerovatno e vie poticati
izvrni stil.
kolovanje i zanimanje. Razliite vrste i nivoi kola i razliite vrste zanimanja
induciraju razvoj razliitih stilova. Zasigurno je da ovdje kola na prvome mjestu, te da iste
stilove nee poticati npr. jedna gimnazija i jedna tehnika kola, ili jedan fakultet prirodnih
i humanistikih nauka. Iako se reformom obrazovanja kolstva na svim nivoima u naoj
zemlji ueniku (studentu) nastoji obezbijditi "mjesto u centru", podrali bismo Sternbergov
stav da se u jo uvijek danas u kolama kod djece najvie potie izvrni i konzervativni stil.
aci su u oima uitelja odlini ako rade ta i kako im se kae da rade. Njegovanje
nezavisnosti u miljenju i otvorenosti za nove ideje, npr. u nastavnom procesu, vrlo esto je
prisutno samo na deklarativnom nivou, bez temeljite didaktiko-metodike zasnovanosti i
razrade. Kada je zanimanje u pitanju, miljenja smo da ono u manjoj mjeri utie na razvoj
stilova, obzirom da su porodica i kola ve dobrano odigrali svoje uloge, iako je odnos
(podudarnost) stil-profila i izbora zanimanja od izuzetnog znaaja za profesionalni, time i
lini razvoj pojedinca.
1.4.4. Mjerenje stilova miljenja
U svrhu operacionalizacije Teorije, razvijeno je vie instrumenata: Inventar o stilovima

miljenja Sternberga i Vagnera iz 1992 godine (Thinking Styles Inventory-TSI,) te dvije
revidirane verzije (Sternberg, Wagner i Zhang; 2003, 2007); Inventar stilova miljenja u
poduavanju iz 1993 Grigorenkove i Sternberga (Thinking Styles in Teaching InventoryTSTI); Set zadataka o stilovima miljenja za uenike Grigorenkove i Sternberga iz 1993 (Set
of Thinking Styles Tasks for Students-STSTS); Upitnik o stilovima miljenja uenika
vrednovanim od strane uitelja istih autora iz 1993 (Questionnaire of Students' Thinking
Styles Evaluated by Teachers-QSTST), Upitnik o stilovima miljenja za uitelje (Teachers
Thinking Styles QuestionnaireTTSQ) te Inventar preferiranih stilova miljenja u
poduavanju Zhangove iz 2003 (Preferred Thinking Styles in Teaching Inventory - PTSTI) .
Najee koriteni instrument svakako je TSI i u najveem broju sluajeva bio j predmet
kros-kulturalnog validiranja. Dajemo kratak opis nekih od navedenih instrumenata:
1. Inventar o stilovima miljenja (Thinking Styles InventoryTSI) je instrument samoprocjene gdje se uenici (ili drugi ispitanici) procjenjuju na sedmostepenoj skali (od 1nisko do 7-visoko) na brojnim preferencijama. Skala je Likertovog tipa. Primjer ajtema u
inventaru je: Sviaju mi se zadaci koji mi doputaju da radim stvari na svoj vlastiti
naun (zakonodavni), Sviaju mi se situacije u kojima je jasno koje uloge ja moram
39

odigrati ili na koji nain ja trebam uestvovati (izvrni) i Svia mi se da vrednujem i
uporeujem razliite take gledita u pitanjima koja su za mene interesantna(sudski);
2. Upitnik o stilovima miljenja za uitelje (Teachers Thinking Styles QuestionnaireTTSQ),
koji mjeri uiteljske preferencije uenikih stilova za sedam stilova. Te preferencije mogu
ili ne biti podudarne s njihovim vlastitim preferencijama. Primjer ajtema na 17 skali je:
Traim da moji studenti razvijaju svoje vlastite naine rjeavanja problema (zakonodavni)
i Slaem se s ljudima koji pozivaju na stroiju disciplinu koji se vraaju starim dobrim
putevima (konzervativni);
3. Set zadataka o stilovima miljenja za uenike (Set of Thinking Styles Tasks for Students STSTS) mjeri studentske preferencije stilova na stvarnim zadacima. Primjer jednog ajtema
je: Kada prouavam knjievnost preferiram: (a) slijediti uiteljeve savjete (prijedloge) i
interpretacije autorovih pozicija i koristiti uiteljev nain analiziranja djela (izvrni); (b)
sastaviti moju vlastitu priu sa mojim vlastitim junacima i radnjom (zakonodavni); (c)
vrednovati autorov stil, kritizirati autorove ideje i vrednovati postupke junaka (sudski) ili
(d) raditi neto drugo;
4. Upitnik o stilovima miljenja uenika vrednovanim od strane uitelja (Questionnaire for
Students' Thinking Styles Evaluated by Teachers QSTST) mjeri uiteljsko vrednovanje
stilova pojedinih uenika. Primjer ajtema je: Ona/On preferira da rjeava probleme na
njen/njegov vlastiti nain (zakonodavni) i Ona/On voli da vrednuje njeno ili njegovo
vlastito miljenje i miljenje drugih (sudski).
Navedeni instrumenti, osobito TSI koriteni, su u brojnim validacijskim studijama o
kojima e neto kasnije biti rijei.
40

Osvrt
Sternbergova teorija se moe prema miljenju razliitih autora (Zhang, 2005; Inweregbu,
2006; Zhang, 2011), a i prema naemu miljenju, smatrati cjelovitijom i obuhvatnijom nego
dotadanje teorije iz vie razloga : aplikabilna je u razliitim kako akademskim, tako i
neakademskim okruenjima te stvaralaki objedinjuje sve tri tradicije prouavanja stilova.
Ovdje su stilovi kognitivni jer govore kako osobe gledaju na stvari (npr. sudski i globalni stil)
i korespondiraju s preferencijama u koritenju sposobnosti. Dalje, stilovi ovdje govore o
tipinoj, svojstvenoj, a ne maksimalnoj izvedbi-uinku u nekoj aktivnosti, to je blisko
pristupu usmjerenom na linost. MSG stilovi mogu biti mjereni u kontekstima razliitih
aktivnosti, slino kao i u pristupu usmjerenom na aktivnost. Pored obuhvatnosti, MSG u
odnosu na druge modele ima i dvije zasebne karakteristike: viedimenzionalnost-13 stilova
pada unutar pet dimenzija, te stil-profil osjetljivost - detektibilnost. MSG je "sklona"
indentificirati individualne profile stilova prije nego samo jedan pojedinani stil. Nae
miljenje je da je Sternberg pokuao na integrativan i kreativan nain "pomiriti" tri stiltradicije: kognitivnu, akcijsku i personoloku (ema 6). Zakonodavni, sudski i hijererhijski,
globalni i liberalni stil zahtijevaju dublje promiljanje, novost, neobinost, analitinost i lie
na Witkinovu nezavisnost od polja te Kaganovu refleksivnost; izvrni, monarhijsk, lokalni i
konzervativni stil podrazumijevaju jednostavnije, egzekutivne mentalne alokacije te
podsjeaju na zavisnost od polja i impulsivnost; a eksterni i interni neizbjeno asociraju na
Jungovu tipologiju. Razvijen je, takoe, niz instrumenata koji ukljuuju kako samo-procjenu,
tako i procjenu izvedbe i procjenu stilova miljenja uenika od strane drugih (uitelja).
Posebno naglaavamo znaaj koji se pridaje razumijevanja stilova miljenja i njihove uloge u
kolskom kontekstu, osobito nastavi, ukoliko teimo koli za ivot a ne, kako kae Jasper
Juul, koli infarktnog stanja.
STILOVI
I
PRISTUP USMJEREN NA
LINOST
PRISTUP USMJEREN
NA AKTIVNOST
MSG TEORIJA
UPRAVLJANJA
PRISTUP USMJEREN NA
KOGNITIVNE PROCESE
SOBOM
ema 6: Teorijska pozicija MSG (Grigorenko i Sternberg, 1995, str.221)

41
2. STILOVI MILJENJA I NASTAVA

2.1. ZATO STILOVI U NASTAVI?
Nastava, kao (institucionalno) najorganiziraniji nain odgoja i obrazovanja podrazumijeva
procese uenja i poduavanja. Muminovi (2013, str.77) pod nastavom podrazumijeva
"(...)manje ili vie ciljno, plansko, organizirano, odgojno-obrazovno djelovanje, uenje i
pouavanje pojedinca, bez obzira na mjesto i forme odvijanja, ali koje ima pozitivno dejstvo
na razvoj individue. Ona je vano polje ljudskog djelovanja, sloena je i polivalentna
djelatnost, bitan je inilac individualnog i drutvenog razvoja". Ako elimo, pored pitanja
koga, ta, i emu, odgovoriti i na pitanje kako poduavati i uiti , neophodno je uzeti u obzir
i saznanja o znaaju intelektualnih stilova za ove procese. Veina autora saglasna je u tome
da su stilovi znaajni za nastavni proces. Lazarevi (1989, str.120) navodi da su u nekim od
izvrenih istraivanja ispitivane i utvrene veze izmeu karakteristika kognitivnog stila
uenika i : (a) njegovog uspjeha u uenju gradiva pojedinih predmeta; (b) metoda u nastavi;
(c) njegove strategije u procesu uenja; (d) nastavnikovog kognitivnog stila i (e) stila odgoja
koji se ispoljava u komunikaciji dijete odrasli (roditelj, odnosno uitelj). Zhang (2007)
argumentira kako uitelji teko mogu razaznati potencijale/potrebe svojih uenika i stvarno
pouavati, ukoliko metodiki ne inkorporiraju znanja o stilovima u procesu nastave.
Meutim, postoje i drugaija miljenja, kao su ono Coopa i Browna (1970), Jonesa (1997),
McKenna (1983, 1984), Richarsona i Turnera (2000), Ziglera (1963), Tiedemanna (1989),
Coffielda i saradnika (2004) te osobito Pashlera, McDaniela, Rowhera i Bjorka (2008) koji
smatraju da ne postoje znaajne veze izmeu stilova i efikasnosti nastave (Zhang, Sternberg i
Rayner, 2012). Jedan od argumenata stil-kritiara, pored toga to smatraju da nema dovoljno
empirijske utemeljenosti o znaaju stil-poduavanje podudarnosti (hipoteza podudarnosti) je
da uvaavajui kognitivne stilove uenika u sutini potkrepljujemo ono to ih vodi ka
razliitim vrstama sputavanja i ogranienja i udaljava od kreativnosti. 23 Meutim, ovakva
razmiljanja nemaju mnogo pristalica. Dajemo kratak pregled istraivanja i stavova koji
govore u prilog hipotezi (znaaja) podudarnosti.
U istraivanju Kvaeva (1978) jedan od osnovnih zadataka bio je ispitati vezu
izmeu kognitivnog stila i naina uenja ispitanika, vezu izmeu kognitivnog stila i
inteligencije, te utvrditi da li je pod uticajem vjebanja mogue mijenjati saznajni stil.
Nastojao je identificirati one kognitivne osobenosti koje se odnose na stil miljenja i stil
prilaenja rjeavanju problema. Organizirao je eksperiment s paralelnim grupama.
Eksperimentalna grupa je tokom jedne kolske godine vjebala da osmiljava gradivo putem
razliitih principa a kontrolna grupa je uila na uobiajen nain. Dobio je rezultate koji se u
najkraem mogu sumirati na sljedei nain: (1) lanovi eksperimentalne grupe su pod
uticajem vjebanja znaajno napredovali u rjeavanju testova koji su mjerili razliite aspekte
kognitivnog stila to je upuivalo na zakljuak da postoji veza izmeu naina uenja i
kognitivnog stila linosti; (2) originalniji nain uenja u ovoj grupi vodio je ka tendenciji
23
Ako prihvatimo Sternbergovu sugestiju da kod uenika (i ostalih) treba poticati fleksibilnost u koritenju
razliitih stilova, ovaj prigovor, ini se, gubi smisao.
42

oslobaanja od stereotipija i ablona, u najkraem, ka originalnosti; (3) konvencionalni
pristup uenju vodio je ka suprotnom smjeru-lanovi eksperimentalne grupe ispoljavali su
tendenciju ka stereotipnosti i abloniziranju u rjeavanju problema, zavisnost od datog
konteksta, smanjenu fleksibilnost u prilagoavanju na novu stuaciju i smanjenu tolerantnost
prema neodreenosti; (4) u rjeavanju testova koji su mjerili kognitivni stil najznaajnije je
napredovala natprosjeno inteligentna grupa, zatim prosjeno inteligentna i na kraju
ispodprosjena grupa. Rezultate sline ovim dobio je i Stojakovi (1985) istraujui
psiholoke probleme instrukcije i uenja u nastavi.
U jednom drugom istraivanju (1980) Kvaev je utvrdio postojanje povezanosti
pojedinih sposobnosti za uenje sa odreenim tipovima kognitivnog stila linosti. Rezultati
istraivanja radi vee preglednosti dati su u tabeli 2.1.
Tabela 2.1. Sposobnosti za uenje i kognitivni stilovi
Sposobnosti uenja
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
sposobnost formalizacije gradiva matematike

sposobnost uoptavanja gradiva matematike
sposobnost matematikog rezonovanja
sposobnost rezonovanja i rjeavanja problema na
gradivu logike
gipkost misaonih procesa oslobaanje od
stereotipija i ablona u rjeavanju zadataka,
otkrivanje novih puteva u rjeavanju problema
osjetljivost za probleme na gradivu fizike
stvaralaka prerada gradiva fizike i psihologije
sposobnost razvijanja malih projekata istraivanja u
okviru logike
Kognitivni stil24
1. analitiki kognitivni stil
2. konvergentni kognitivni stil
3. neki elementi kognitivne kontrole kao kognitivnog stila
4. divergentni kognitivni stil
5. intuitivni kognitivni stil
6. imaginativni kognitivni stil
7. neki elementi kognitivne kontrole
Kvaev je (1983) utvrdio i osobenosti kognitivnog stila rigidnih i fleksibilnih linosti.

Istraivanje govori da rigidne linosti ispoljavaju stalnu tenju da na stereotipan nain
rjeavaju probleme, rijetko kada pokuavaju da se na originalniji nain prilagode u
izmijenjenim i novim problemskim situacijama, tee da uvijek ostanu u granicama datog
konteksta i rijetko kada pokuavaju da otkriju nova znaenja datih podataka. Za razliku od
njih, osobenosti kognitivnog stila fleksibilnih linosti manifestuju se u tenji da pou u
jednom novom pravcu u toku sastavljanja i rjeavanja zadataka, da se oslobode stereotipnog
naina rjeavanja problema, da prevazilaze zahtjeve problemske situacije, da trae nove klase
odgovora te da pokuaju da se originalnije prilagode u izmijenjenim i novim situacijama.
Kvaev zakljuuje da je mogue pod uticajem vjebanja kod veeg broja ispitanika razvijati
osobenosti i odlike kognitivnog stila fleksibilnih linosti a takoe i mijenjati odlike
kognitivnog stila rigidnih linosti.
Znaaj kognitivnih stilova za individualizaciju nastave i kolsko uenje istie i
24
O navedenim stilovima italac se moe detaljnije obavijestiti u navedenim djelima Kvaeva.
43

Lazarevi (1978, 1989), koja je ispitivala (1989) vezu izmeu zavisnostinezavisnosti od
polja i uenju po linearnom i razgranatom modelu programiranog uenja. Nala je da su
uenici zavisni od polja bili su manje uspjeni od nezavisnih od polja i da je nezavisnost od
polja na razliite naine stupala u interakciju sa linearnim, odnosno razgranatim programom,
to se na razliite naine odrazilo na uspjeh u uenju po jednom, odnosno po drugom
programu. Tako su uenici nezavisni od polja postigli bolji uspjeh na linearnom modelu
programiranja. Pokazalo se da je dolo do interakcije tri komponente procesa u uenju:
odreene nastavne grae (gradivo fizike), nastavnog dizajna (linearni i razgranati program
uenja) i kognitivnog stila uenika.
Osnovni rezultati do kojih je doao Paleki (1985) istraujui pitanje unutranje
motivacije i kolskog uenja govore o tome da se podizanjem kvaliteta nastavnog rada
poveava mogunost za podsticanjem unutranje motivacije (radoznalosti, elje za
postignuem i nivoom aspiracije) kod uenika, kao i mogunost postizanja kvalitetnijih
ishoda u skladu s ciljevima nastave. Svakako, jedno od esencijalnih pitanja je koja saznanja o
kognitivnim stilovima i kako ugraditi u nastavni proces, da bi bili u funkciji poticanja i
razvijanja unutranje motivacije uenika.
Slatina (1998) na vie mjesta naglaava znaaj kognitivnog stila u procesu uenjepoduavanje . On kae (1998, str. 36 ) da je za metodiku (...) vano ono to nastavnik ini,
ali i ono kako to on ini (...) stil nastavnog rada ine visoko integrirani oblici savlaivanja sa
izraznim slojevima nastavnikove linosti. Priprema obrazovnog dobra, dakle, ne smije
zaobii poznavanje kognitivnog stila linosti uenika.
Znaaj kognitivnih stilova za uenje naglaava i Zarevski. On smatra (1997, str. 164)
kako dosadanja istraivanja govore da bar neki od kognitivnih stilova razliito utiu na to
kako ispitanici ue, kako nastavnici poduavaju, u kakvoj su interakciji uenici i nastavnici i
kako se obavljaju lini i profesionalni izbori.
Osobiti doprinos istraivanju stilova miljenja i znaaja hipoteze podudarnosti dala je
pored Sternberga (1988, 1990, 1999, 1993, 1994, 1995) te Sternberga i Grigorenkove (1995,
1997), Zhang, propitujui izmeu ostalog kulturalne specifinosti uenja (2000a), stilove
miljenja i njihove relacije sa vannastavnim aktivnostima (2001a), ulogu stilova u srednjoj
koli (2001c), odnos stilova miljenja i sposobnosti i rezultata uenja (2001d), stilove
miljenja i pristupe pouavanju (2001e), doprinos stilova miljenja dispozicijama kritikog
miljenja (2003a), prediktivnu mo stilova miljenja za kolski uspjeh (2004a), rezultate
ujednaenosti koritenja stilova miljenja u pouavanju (2005a), znaaj podudarnosti stilova
miljenja uenika i nastavnika (2006) stilove uitelja (2008). Zajedno sa Sternbergom, pored
ostalog, propitivala je odnos stilova miljenja, sposobnosti i kolskih postignua (1998),
povezanost stilova miljenja i pristupa uenju (2000), stilove miljenja i osobine nastavnika
(2002).
44
2.2. HIPOTEZA (O) PODUDARNOSTI: STERNBERGOVA ISTRAIVANJA

Sternberg je sa saradnicima proveo niz istraivanja propitujui hipotezu podudarnosti. Ovdje
kao ilustrativne detaljnije prikazujemo rezultate empirijskih studija (1995, 1997) gdje su u
fokusu istraivanja bili stilovi uitelja i uenika, njihovi stilovi u interakciji, "stilovi" kola,
te relacija stilova i sposobnosti.
2.2.1. Stilovi uitelja
Cilj studije bio je istraiti stilove uitelja u odnosu na nivo na kojem su poduavali, duinu
njihovog uiteljskog iskustva i predmetna podruja kojima su poduavali. Uzorak je
sainjavalo 85 uitelja (57 ena i 28 mukaraca) iz etiri kole veoma razliitog tipa.
Koriten je TTSQ i inventar o njihovom uiteljskom iskustvu, predmetima i nivou na
kojemu su poduavali. Koritene su dvije vrste analize dobijenih podataka: analiza varijance i
korelacijska analiza. Do kojih se rezultata dolo u ovome istraivanju?
2.2.1.1. Nivo poduavanja
Pokazalo se da su uitelji koji su poduavali u niim razredima bili vie zakonodavni od
uitelja u viim razredima; uitelji u niim razredima bili su manje izvrni nego uitelji u
viim razredima.
Prema Sternbergu (1995), ovdje postoje dva prihvatljiva objanjenja koja se uzajamno
ne iskljuuju: (1) uitelji koji su vie zakonodavni a manje izvrni tee da poduavaju na
niim stepenima poduke (u niim razredima); (2) obzirom da nii razredi omoguuju
slobodniji stil poduavanja, uitelji postaju zakonodavniji i manje izvrni u svojim stilovima
poduavanja. U viim razredima, gdje je kurikulum rigidnije propisan i gdje je uspjeh na
standardiziranim testovima uvjet za prijem na studij, uitelji imaju manje mogunosti/slobode
biti zakonodavni i sve vie i vie postaju izvrni.
2.2.1.2. Predmeti
Uitelji su bili podijeljeni na tri grupe obzirom na predmete kojima su poduavali:
humanistike, prirodne i primijenjene. Pokazala se da postoji znaajna razlika izmeu grupa
na dva od sedam procijenjenih stilova. "Humanisti" su bili liberalniji od "prirodnjaka",
prirodnjaci su bili lokalniji od humanista. Ovi rezultati konzistentni su (po rijeima
Sternberga) sa nainima poduavanja humanista i prirodnjaka u amerikim kolama, premda
ne neophodno s bilo ime to je unutar predmeta samih, tj. prirode predmeta. Kod humanista
koji poduavaju u osnovnim i srednjim kolama, uenicima je generalno omogueno vie
slobodnog istraivanja ideja kroz eseje, prie i uopte manje strukturirane naine izraavanja.
Kod prirodnjaka dominantan nain poduavanja okrenut je dosjeanju i konvergentnom
45

rjeavanju problema uz ponuene i unaprijed odreene odgovore. Zakljueno je kako je stil
poduavanja kod humanista vjerojatno vie orijentiran ka liberalnom i nelokalnom miljenju,
dok je stil poduavanja kod prirodnjaka usmjereniji vie lokalnoj i manje liberalnoj formi
izraavanja.
2.2.1.3. Uiteljsko iskustvo
Naena je statistiki znaajna korelacija izmeu tri stila i trajanja uiteljskog iskustva.
Iskusniji uitelji bili su izvrniji (r = .33, p < .001), lokalniji (r = .33, p < .001) i
konzervativniji (r = .44, p < .001 ) od manje iskusnih uitelja. Slini rezultati dobijeni su i u
vezi sa starou uitelja. Ovi rezultati prema Sternbergu upuuju na zakljuak da su manje
iskusni uitelji vie skloni eksperimentiranju i istraivanju u metodama poduavanja kao i u
relacijama sa uenicima (poetniki entuzijazamop.aut). Kako godine prolaze, otkrivaju
ono za to vjeruju da im odgovara te postaju "rutineri" i mogue uaneni u svojim nainima
poduavanja. Ovaj obrazac vjerovatan je i u mnogim drugim zanimanjima i na odreen nain
objanjava rigidnost starijih koji obino preferiraju i podravaju postojee, uobiajene
"sigurne" sisteme i strukture.
2.2.2. Tipovi kola i stilovi uitelja
Cilj je bio ispitati povezanost tipova kola i stilova uitelja. Odabrane su etiri kole:
opinska dravna gimnazija, akademski orijentirana privatna kola, srednja privatna kola sa
programom koji naglaava emocionalni pristup obrazovanju i srednja parohijska katolika
kola, te poreeni stilovi uitelja kroz te kole. Znaajne razlike naene su za est od sedam
stilova. Do kakvih se rezultata dolo?
Uitelji u kolama razlikovali su se znaajno u odnosu na zakonodavni stil. U koli
koja naglaava emocionalni pristup bili su najzakonodavniji, uitelji ove kao i parohijske
katolike kole bili su zakonodavniji od uitelja u dravnoj gimnaziji i akademski
orijentiranoj privatnoj koli. Ovi rezultati bili su konzistentni s prethodnim nalazima da su
uitelji niih razreda vie usmjereni ka zakonodavnom stilu.
Uitelji u kolama takoe su se znaajno razlikovali u odnosu na izvrni stil. Pokazalo
se da se sve kole , sudei po stilovima uitelja, znaajno razlikuju jedna od druge.
Najizvrnija kola bila je parohijska katolika kola praena gimnazijom , elitnom
pripremnom kolom i privatnom kolom orijentiranom na emocionalne potrebe uenika. Ti
rezultati sugeriraju da su uitelji u gimnaziji i vjerskoj koli vjerovatno vie usmjeravani
kako poduavati, nego to je to bio sluaj u druge dvije kole.
Naene su znaajne razlike i u odnosu na sudski stil. Izdvojila se "emocionalno"
orijentirana privatna kola koja je bila manje "sudska" od ostalih. Ovi rezultati konzistentni
su kolskoj praksi u kojoj nema pismenog ocjenjivanja. Uenici koji mogu biti
okarakterizirani kao vie ili manje beznadeni sluajevi u drugim kolama, ovdje su prije
vieni kao izazovi, nego nerjeivi problemi. Razgovori sa nastavnicima i upravom
"emocionalne" kole ukazali su kako su mnogi od tih uenika primljeni upravo zato to se
46

druge kole nisu eljele njima baviti.
Uitelji u kolama takoe su se razlikovali u lokalnom stilu. Pokazalo se da su uitelji
u emocionalno orijentiranoj koli imali nie skorove od uitelja u drugim kolama te da su
uitelji u prestinoj pripremnoj koli imali skorove nie nego uitelji u gimnaziji i parohijskoj
katolikoj koli. Ovi rezultati bili su konzistentni sa manje "lokalnom" edukacijskom klimom
u emocionalno orijentiranim, ueniku okrenutim kolama, osobito kada se radi o pouavanju i
ocjenjivanju.
Uitelji u kolama razlikovali su se u liberalnom stilu. Uitelji u dravnoj gimnaziji
bili su manje liberalni od uitelja u drugim kolama. Takoe je uoena razlika u odnosu na
konzervativni stil. Gimnazija i katolika kola bile su najkonzervativnije, emocionalno
orijentirana kola bila je najmanje konzervativna dok je prestina pripremna kola bila u
sredini. Ovaj sklop slian je kao i u sluaju lokalnog stila i konzistentan s utiskom o relativno
konzervativnom stilu instrukcije u gimnaziji i parohijskoj koli i vrlo avangardnom pristupu u
emocionalno orijentiranoj koli.
2.2.3. Stilovi kola
Da li i kole imaju vlastite MSG stilove? Kako bi se procijenili stilovi kola, ukljueni su
specijalisti iz pedagoke psihologije sa dugim kolskim iskustvom. Procjenjivali su stilove za
svaku od kola na skali 1-7 temeljem kolskih kataloga, kurikuluma i reklamnih materijala i
nisu bili upoznati s ciljevima istraivanja. Ranije identificirani stilovi uitelja poreeni su sa
procijenjenim stilovima kola gdje je analizirana podudarnost stilova. Znaajno podudaranje
naeno je u est od sedam izvrenih analiza: za zakonodavni, izvrni, sudski, lokalni, globalni
i konzervativni stil. Generalno, rezultati su sugerirali da se dobijeni podaci koji se odnose na
uitelje mogu odnositi i na kole. Stilovi, dakle, mogu biti detektirani i kod uitelja i kod
kola i u velikoj mjeri mogu biti podudarni. Uzroci ove podudarnosti, kako emo kasnije
vidjeti, mogu biti razliiti.
2.2.4. Stilovi uenika
Subjekti ispitivanja bila su 124 uenika unutar etiri gore pomenute kole, starosti 1216
godina. Kao instrument koriten je STSTS, uz prikupljanje socio-demografskih podataka.
Analiza dobijenih rezultata je pokazala da ne postoji znaajna povezanost vrsta/
stilova kole i stilova miljenja uenika. Dok uitelje vjerovatno privlae kole koje im
odgovaraju ili pak po stilu poinju liiti na kolu u kojoj rade, dotle uenici obino nisu u
situaciji da biraju kole koje im po stilu odgovaraju. Korelacijskom analizom tragano je za
vezama izmeu stilova i odreenih socio-demografskih varijabli. Utvrena je korelacija
stilova s dvjema demografskim varijablamasocioekonomskim statusom (procijenjenog
temeljem obrazovnog nivoa roditelja) i redoslijedom roenja. Statistiki znaajna povezanost
naena je izmeu socioekonomsog statusa i tri varijable stila, izvrnim stilom (r = -.43; p
< .001), sudskim stilom (r = -.23, p < .05) i konzervativnim stilom (r = -.47, p < .001 ). Ovi
rezultati sugeriraju da kod ukuana sa niim socioekonomskim statusom (vjerojatno) postoji
47

naglasak na tradicionalne vrijednosti, pokornost autoritetu i tendencija ka autoritarnosti
uopte, to je naeno i u nekim ranijim studijama. Te prve korelacije su bazirane na
zajednikim podacima o ocu i majci. Dva druga trenda dobijena su samo u vezi s podacima o
ocu: pozitivna korelacija izmeu socioekonomskog statusa i dva stila: zakonodavnog (r = .36;
p < .001 ) i hijerarhijskog (r = .25; p < .05).
Redosljed roenja imao je tri znaajne pozitivne korelacije: izmeu zakonodavnog,
liberalnog i hijerarhijskog stila i kasnije roenih (r = .59 za zakonodavni, .41 za liberalni
i .26 za hijerarhijski stil ). Ove korelacije sugeriraju da e kasnije roeni vjerovatno biti
neposluniji i otvoreniji za nove naine miljenja nego prije roeni. Znaajna negativna
korelacija takoe je dobijena sa sudskim stilom (r = -.24; p < .05).
Zakljueno je kako se stilovi uenika nisu znaajno razlikovali kroz kole te da su
nivoi odreenih stilova znaajno korelirali s dvjema demografskim varijablama:
socioekonomskim statusom i redoslijedom roenja.
2.2.5. Stilovi uitelja i uenika u interakciji
U ovoj studiji istraivan je efekat podudaranja uiteljskih i uenikih stilova miljenja na
ueniku izvedbu. Bilo je izabrano 28 uitelja etiri koja su bila visoko zakonodavna, etiri
visoko izvrna, itd. Ti uitelji imali su obavezu procijeniti stilove miljenja svojih uenika.
Studija je ukljuila ukupno 104 uenika (58 mukog i 46 enskog spola) iz tri ranije navedene
kole - opinske dravne gimnazije, akademski orijentirane privatne kola i srednje privatne
kole koje program naglaava emocionalni pristup obrazovanju. Kataolika parohijska kola
otpala je radi nemotiviranosti uitelja za saradnju. Instrument koriten u ovoj studiji bio je
QSTST.
Rezultati istraivanja pokazali su da stilovi uitelja utjeu na procjenu stilova njihovih
uenika. Alternativna interpretacija mogla bi biti da su uenici rasporeeni u razrede gdje se
njihovi i stilovi uitelja podudaraju, to se inilo malo vjerovatnim. Kod etiri od sedam
grupa uitelja postojala je tendencija da procjenjuju uenike kao bliske njihovim vlastitim
stilovima nego bilo kojim drugim stilovima. Posebno, zakonodavni, izvrni, liberalni i
konzervativni uitelji procijenili su uenike kao vie u njihovim vlastitim stilovima nego na
bilo kojem drugom stilu. Moe se rei da bi ovi rezultati trebali biti tretirani s oprezom
obzirom na mali broj uitelja ukljuenih u grupe. Ipak, rezultati sugeriraju da uitelji mogu
biti skloni vidjeti uenike slinijim sebi nego to je to stvarno. Stoga je jedno od centralnih
pitanja u istraivanju bilo da li e uenici dobijati bolje ocjene kada se njihovi profili stilova
podudaraju sa uiteljskim. Ocjene uenika korelirane su sa uenikim stilovima procijenjenih
od istih uitelja. Utvreno je da uitelji zaista mnogo bolje ocjenjuju uenike ako postoji
meusobno podudaranje njihovih stilova. Dakle, uitelji mogu pomijeati podudarnost
sklopova stilova miljenja sa kvalitetom uenikog miljenja/znanja, najkrae, initi jednu od
sistematskih greaka u vrednovanju/ocjenjivanju temeljem stil-podudarnosti.
Slijedee istraivako pitanje bilo je usmjereno na propitivanje povezanosti odreenih
stilova miljenja i kolskog postignua, bez obzira na stilove uitelja. Korelacije izmeu
stilova i postignua u najveem dijelu nisu bile znaajne, to je moglo upuivati na zakljuak
48

da postoji mala ili nikakva veza izmeu stilova i kolske izvedbe. Meutim, kada su rezultati
analizirani za svaku kolu posebno, u dravnoj gimnaziji naene su pozitivne korelacije
izmeu kolskog postignua te zakonodavnog, izvrnog i hijerarhijskog stila. Kako su
zakonodavni i izvrni stil prirodno meusobno negativno povezani, ti rezultati mogu
sugerirati alternativne puteve za uspjeh unutar kola. U prestinoj privatnoj koli idntificirane
su znaajne pozitivne korelacije izmeu kolskog postignua te sudskog, liberalnog i
oligarhijskog stila. Unutar avangardne privatne kole pokazale su se znaajne pozitivne
korelacije sa zakonodavnim, globalnim, liberalnim i hijerarhijskim stilom i negativna
korelacija sa konzervativnim stilom. U katolikoj koli pokazalo se da postignue znaajno
pozitivno korelira sa izvrnim, lokalnim, konzervativnim i hijerarhijskim stilom i znaajno
negativno sa liberalnim stilom. Dakle, stilovi koji vode ka uspjehu u pojedinim kolama mogu
voditi manjem uspjehu ili ak neuspjehu u drugim.
Navedeno istraivanje upuuje na slijedee zakljuke (Sternberg i Grigorenko, 1995):
1. Stilovi miljenja igraju vanu ulogu u koli, kako za uenike, tako i za uitelje. Uitelji se
razlikuju u profilima stilova koji sistematski variraju u odnosu na nivo poduavanja,
predmete koje predaju i uiteljsko iskustvo. Po stilovima se razlikuju i kole;
2. Stilovi uenika su i produkt socijalizacije. Na njihov razvoju utjeu razliiti
socioekonomski uvjeti(obrazovni nivo roditelja) i kola- uitelji. Uenici su skloni liiti
stil-profilima svojih uitelja. Razliiti stilovi produkt su i razliitih vrsta odnosa i
upravljanja u kolama. Razliite kole induciraju razliite stilove miljenja. Prema tome,
nema jednog univerzalnog stil- profila koji uvijek vodi veim postignuima. Stilovi koji
vode ka boljem uspjehu u jednoj koli ili razredu mogu voditi loijem postignuu u nekoj
drugoj;
3. I same kole imaju stilove, neto to lii na kolsku ideologiju. To vjerovatno utjee na
stilove uitelja. Uitelji se zaista mogu nai u kolama koje odgovaraju njihovim stilovima
ali je vjerojatnije da kroz dui vremenski period svojim stil-profilima poinju liiti na
svoju kolu, poprimaju stil kole;
4. Jedan od najznaajnijih rezultata ovoga istraivanja odnosi na spoznaju kako su bolje
ocjenjivani oni uenici koji po svojim stilovima lie na uitelje. Rezultati ovog istraivanja
sugeriraju, dakle, da stilovi moraju biti uzeti u obzir u procesu poduka/uenje i da MSG
teorija ovdje obezbjeuje jasnu operacionalnu osnovu.
49
2.2.6. Stilovi miljenja, sposobnosti i kolska izvedba

Cilj studije bio je istraiti ulogu stilova miljenja u kolskoj izvedbi. Uzorak su sainjavali
nadareni uenici gimnazije starosti 1316, godina, njih ukupno 199 (146 enskog i 53
mukog spola) koji su pohaali ljetni program psihologije na amerikom Yale univerzitetu.
Selekcija nadarenih uenika koje su predloile njihove kole izvrena je prema uspjehu na
Sternbergovom triajrhijskom testu sposobnosti (Sternberg Triarchic Abilities Test, STAT),
nivo H, dizajniranom za nadarene uenike gimnazija i koleda. Akademska izvedba
procijenjena je od nezavisnih procjenjivaa koji nisu poznavali svrhu istraivanja. Stilovi
miljenja procijenjeni su putem dva konvergirajua upitnika samo-procjene, Upitnika o
stilovima miljenja (Thinking Styles Questionnaire, TSQ) i Seta zadataka o stilovima
miljenja za uenike (Set of Thinking Styles Tasks for Students, STSTS). Studija je bila dio
iroke lepeze validiranja Sternbergovog triarhijskog modela inteligencije koja govori o tri
vrste intelektualne nadarenosti: analitikoj, kreativnoj i praktinoj. Najkrae, model sugerira
da su analitiki nadareni jaki u analiziranju, evaluiranju i kritikoj opservaciji, kreativni u
otkrivanju, stvaranju i istraivanju i praktino nadareni u provoenju (izvravanju), upotrebi
(koritenju) i primjeni.
Trebalo je, dakle, istraiti relacije izmeu razliitih vrsta sposobnosti (definiranih
Sternbergovom triarhijskom teorijom) i razliitih stilova miljenja (definiranih MSG
teorijom). Traeni su odgovori na slijedea etiri pitanja: (1) postoji li i kakva je priroda veza
izmeu stilova miljenja i sposobnosti? Drugim rijeima, da li se preferencije stilova
razlikuju kod nadarenih i nenadarenih uenika? Jo odreenije, da li se preferencije stilova
razlikuju kod nadarenih uenika razliitih sposobnosti. Npr. da li kreativni uenici tee biti
vie zakonodavniji a analitiki vie sudski?; (2) u kojem stepenu stilovi miljenja predviaju
postignue ako je kontroliran nivo uenikih sposobnosti? Drugim rijeima, da li stilovi bilo
ta doprinose u razumijevanju varijabiliteta u akademskoj izvedbi, mimo razliitih vrsta
sposobnosti?; (3) da li uenici sa stanovitim stilovima miljenja, ako su rasporeeni u
posebne instrukcione grupe (analitiku, kreativnu, praktinu i tradicionalnu), koje se
podudaraju ili ne podudaraju s njihovim sposobnostima, postiu ita bolje rezultate nego
uenici drugih stilova miljenja? Npr. da li kreativni uenici sa visokim skorom na sudskom
stilu miljenja i rasporeeni u grupu sa analitikom instrukcijom, postiu bolje rezultate od
kreativnih uenika u istoj grupi koji imaju nii skor na sudskom stilu miljenja?; (4) da li uz
razliite vrste evaluacije postignua (domai rad, pisani izvjetaji i projekti) uenici
odreenih stilova miljenja postiu bolje rezultate kroz jednu formu evaluacije nego kroz
drugu? Drugim rijeima, da li specifine forme evaluacije daju prednost (privilegiraju)
uenike specifinih stilova miljenja? Pogledajmo o emu govore rezultati dobijeni ovim
istraivanjem.
50

2.2.6.1. Stilovi, sposobnosti, spol i razred
U prvom setu analiza testirano je postojanje grupnih razlika izmeu stilova obzirom na spol
uenika, uenike razliite sklopove sposobnosti i razliite razrede. Koritena je
multivarijatna analiza varijance. Nijedan od glavnih ili interakcijskih efekata nije bio
znaajan. Prema tome, ueniki stilovi miljenja nisu se razlikovali obzirom na spol, razred
ili sklop sposobnosti .
Naredni fokus bio je na pitanju povezanosti stilova miljenja i akademske izvedbe
mimo nivoa uenikih sposobnosti. Samo pet stilova znaajno je koreliralo sa mjerama
izvedbe. Indikatori sudskog stila znaajno su korelirali sa izvedbom na svim zadacima i svim
okvirima vrednovanja. Nadalje, uenici sa zakonodavnim stilom bili su skloniji boljoj
izvedbi na finalnom projektu i istraivanjima te analitikim i kreativnim zadacima. Suprotno
tome, izvedba izvrnih uenika bila je loija na finalnom projektu te kreativnim i analitikim
zadacima. Liberalni uenici bili su uspjeniji na finalnom projektu a hijerarhijski na
kreativnim zadacima. Sudski, zakonodavni i izvrni stil pokazali su, dakle znaajnu
povezanost sa akademskom izvedbom. Posebno, uenici sa veim skorovima na
zakonodavnom i sudskom stilu bili su skloniji postizati bolje rezultate dok su uenici sa
visokim skorovima na izvrnom stilu u prosjeku radili slabije.
Unutar korelacija izmeu mjera stilova miljenja i STAT komponenti, jedina znaajna
povezanost bila je izmeu STAT kreativne komponente i liberalnokonzervativnog faktora
stila (r = .22, p < .005) gdje se liberalni uenici pojavljuju kao kreativniji. Ope pomanjkanje
povezanosti izmeu stilova i sposobnosti iroko je poduprlo predvianja kako nema razlika u
stilovima miljenja meu grupama uenika sa razliitim sklopovima sposobnosti.
Za dalje testiranje prediktivne moi stilova, izvrena je serija multi-regresijskih
analiza. Pokazalo se da je izvedba na analitikim, kreativnim i praktinim zadacima zavisna
ne samo od nivoa korespondirajue sposobnosti nego i od stil-preferencija. Generalno,
uenici sa vie sudskim i zakonodavnim stilom bili su uspjeniji a uenici sa vie izvrnim
stilom slabiji. Nadalje, za sva tri ukupna zavisna mjerenja (evaluacije istraivanja, domaeg
rada i finalnog projekta), najbolji prediktor bila je STAT analitika komponenta . Sudski stil
statistiki znaajano doprinio je u objanjavanju varijance kod izvedbe istraivanja , domae
zadae i finalnog projekta Osim toga, tri druga stila znaajno su doprinijela predvianju
izvedbe na finalnom projektu: zakonodavni, liberalni i izvrni stil.
51

2.2.6.2. Stilovi i razliiti tipovi instrukcije
Slijedee analize bile su usmjerene na efekte interakcije izmeu tipa instrukcije
(podudarne/nepodudarne) i stilova miljenja. Npr. da li "sudski kreativni" uenici postiu
bolje rezultate u analitikoj instrukcionoj grupi nego to ine zakonodavni kreativni uenici?
Izvrene su dvije serije multi-regresijskih analiza akademske izvedbe za testiranje (a)
moguih efekata interakcije izmeu stilova miljenja i tipa instrukcije i (b) moguih efekata
interakcije izmeu stilova miljenja i podudarnog/nepodudarnog rasporeivanja . Nikakvi
glavni ili interakcijski efekti sa tipom instrukcije nisu naeni. Postojao je efekat podudaranja
za zbirni skor na analitikim zadacima i domaoj zadai gdje su podudarni uenici bili bolji
od nepodudarnih ali interakcijski efekti sa stilovima miljenja nisu naeni.
2.2.6.3. Stilovi i razliiti tipovi evaluacije
Zavrna u setu analiza bazirana je na hipotezi da su rezultati razliitih metoda vrednovanja
povezani s razliiim stilovima miljenja. Konkretnije, dok nain vrednovanja ne daje
prednost uenicima razliitih sklopova sposobnosti (kreativni uenici rade jednako dobro
domau zadai i istraivanje ), razliiti tipovi evaluacije mogu biti razliito ohrabrujui za
uenike razliitih stilova (npr. uenici dominantno sudskog stila bie bolji u istraivanjima
nego na finalnom projektu).
Analizom varijance utvreno je kako postoji znaajna razlika u izvedbi kod visoko
sudskih, liberalnih i oligarhijskih mislilaca u istraivakoj formi evaluacije, sudskih mislilaca
u okvirima forme domae zadae, te izvrnih i anarhijskih mislilaca u okvirima zavrnog
projekta. Osim toga, odreene kombinacije stilova (npr. sudski i globalni) pospjeivale su
izvedbu u razliitim situacijama vrednovanja. Pokazalo se da je istraivaki okvir bio
najoptimalniji za sudske mislioce Ovaj okvir procjene najmanje je odgovarao
zakonodavno/globalnim misliocima i takoe bio nepogodan za oligarhijske uenike. Okvir
nezavisnog finalnog projekta najmanje je odgovarao izvrnim uenicima te uenicima
kombinacije drugih stilova sa izvrnim stilom. Nadalje, anarhijski uenici bili su skloni raditi
loije nego svi drugi "kombinirani" uenici. Nezavisni projekat najvie je odgovarao
zakonodavno/lokalnim, zakonodavno/anarhijskim, i zakonodavno/liberalnim misliocima.
Kada su u pitanju domae zadae kao okvir vrednovanja, rezultati su bili promjenjljivi.Ovo
se tumai injenicom da je bilo malo kontrole u vezi s tim kako zadae trebaju biti uraene
(npr. uenici su mogli traiti konsultacije od bilo koga). Prema tome, taj poseban tip procjene
u ovome istraivanju nije se konzistentno manifestirao kao posebno optimalan za uenike
bilo kojih stilistikih preferencija, izuzev za sudske mislioce .
Rezultati prethodnog istraivanja upuuju na slijedee (Sternberg, 1997, str.308):
1. Ne postoje razlike u sklopovima stilova miljenja meu uenicima obzirom na njihove
sposobnosti, spol ili razred. Ovi rezultati su slini onim koji su dobijeni u Sternbergovom
prethodnom istraivanju na uzorku prosjenih uenika u etiri razliite kole. Dakle,
52

meu dvije nezavisne grupe uenika nije naena nikakva direktna veza izmeu stilova i
sposobnosti;
2. Pored sposobnosti, uenikoj izvedbi doprinose sudski, izvrni i zakonodavni stil. Najveu
prediktivnu snagu pokazao je sudski stil;
3. Stilovi doprinose razumijevanju uenike izvedbe/uspjeha, to treba uzeti u obzir u
vrednovanju uenikih postignua. Utvreno je da je istraivaki okvir najvie
odgovarao uenicima sa sudskim stilom dok je zavrni projekat favorizirao uenike sa
zakonodavnim i obeshrabrivao uenike sa izvrnim stilom.
4. Rezultati Sternberga i saradnika dobijeni u ovoj i drugim navedenim studijama sugeriraju
da su ajtemi kratkog odgovora tipa viestrukog izbora najpogodniji za izvrne, lokalne,
sudske i hijerarhijske mislioce. Vremenski ogranieni zadaci pogoduju hijerarhijskim
uenicima a ne odgovaraju anarhijskim. Monarhijski uenici imae uspjeha kada
vrednovanje zahtijeva visoke obaveze i povjerenje, dok e oligarhijski uenici biti
sposobni jednako podijeliti svoje resurse izmeu brojnih zadataka. Slobodne zadae ,
projekti i portfolij kao okviri vrednovanja vie e pogodovati zakonodavnim misliocima i
vjerovatno frustrirati izvrne. Iako uzorak na kojem je bilo izvreno istraivanje nije bio
dovoljno veliki, rezultati jasno sugeriraju da razliiti tipovi vrednovanja pogoduju
razliitim tipovima mislilaca.
Razliitost stilova miljenja meu uenicima, dakle, implicira razliite pristupe
vrednovanju i uitelji bi trebali sistematski varirati metode vrednovanje kako bi (svi)
postizali bolje rezultate. Uitelji nadarenih uenika (i ne samo nadarenih) trebaju procijeniti
ueniku izvedbu uz koritenje itave lepeze razliitih metoda vrednovanja. Neovisno od
njihovih sklopova sposobnosti nadareni uenici razliitih stilova miljenja skloni su boljoj
izvedbi kada se metod vrednovanja podudara sa njihovim stilovima miljenja.
2.2.7. Implikacije Sternbergovih istraivanja

Pogledajmo sada koja bi saznanja izvedena iz Sternbergovih istraivanja na jednom opem,
didaktikom nivou, mogla biti korisna u nastavnom procesu.
2.2.7.1. Stilovi miljenja i metode poduavanja
Prema Sternbergovom miljenju, a to potcrtavamo, uitelji trebaju sistematski varirati
metode poduavanja i vrednovanja, da bi razumjeli uenike i doprli do njih. Idealno, trebali
bi (preteno) poduavati onim stilom koji najvie odgovara uenicima. Meutim, on takoe
smatra da uenicima ne treba uvijek, da tako kaemo, "ii niz dlaku". Treba ih poduavati
kako se boriti s potekoama, njegovati i njihove voljne kvalitete. Klju uspjeha je u
raznolikosti i fleksibilnostikoritenje punog opsega dostupnih stilova. Nai uitelji
vjerovatno (bar deklarativno) poznaju veliki broj nastavnih metoda, ali ih esto ne koriste.
Rjeenje nije u zamjeni tradicionalnih metoda poduavanja i vrednovanja nekim "modernim",
53

ve u njihovoj kreativnoj primjeni. Tradicionalne metode vrednovanja (kao npr. testovi sa
pitanjima viestrukog izbora) daju prednost uenicima sa izvrnim i konzervativnim stilom,
dok "moderne" metode (kao procjena izvedbe) daju prednost onima sa zakonodavnim stilom
(Sternberg, 1997). Hipoteza stil/poduavanje podudarnosti kroz prizmu MSG prezentirana je
tabelama 2.2. i 2.3. (Sternberg, 1994).
Tabela 2.2. Stilovi miljenja i metode poduavanja
Metode poduavanja
Najkompatibilniji stilovi
Predavanje
Podsticajna pitanja
Kooperativno uenje
Rjeavanje problema po uputama
Rad na projektima
Razgovor u malim grupama
Diskusija u malim grupama
Tumaenje
- uz detalje
- uz glavne ideje
- uz analizu
Memorisanje
Izvrni/Hijerarhijski
Sudski/Zakonodavni
Eksterni
Izvrni
Zakonodavni
Eksterni/Izvrni
Eksterni/Sudski
Interni/Hijerarhijski
Lokalni/Izvrni
Globalni/Izvrni
Sudski
Izvrni/Lokalni/Konzervativni
Sternberg (1997) navodi primjer kako promjena naina poduavanja moe poluiti mnogo:
Poduavao sam, s vremena na vrijeme, o multivarijatnoj analizi na naprednim
kursevima statistike. Godinama sam sav svoj napredni trening provodio uzimajui
paljivo i prefinjeno u obzir razliite sposobnosti koje su se javljale u razredu.
Klasificirao sam studente u dvije grupe: na pametne i one druge. Pametni skoro nikad
nisu grijeili. Brzo su shvatali, radili domae zadae bez veih tekoa i dobro
rjeavali testove. Oni drugi, praktino nisu radili nita kako treba. Minimalno su
razumijevali lekcije. Imali su velike potekoe u radu domaih zadaa. I njihovi
rezultato na testovima odraavali su generalno pomanjkanje razumijevanja lekcija.
Nita komplikovano, mislio sam. Jedne godine, proitao sam knjigu u kojoj su mnoge
statistike tehnike o kojima sam poduavao, prezentirane vie geometrijskim nego
algebarskim stilom. Na kursevima sam uvijek poduavao algebarski, traei od
studenata da izvedu, razumiju i primijene formule(...) Poslije itanja pomenute knjige,
odluio sam se na jedan eksperiment, da u razredu u kojem sam poduavao algebarski,
sline lekcije prezentiram geometrijski. Rezultati su bili odlini. Mnogi od studenata
koji su bili manje pametni iznenada su razumjeli ta ja govorim jako dobro. Mislio
sam da su to drugi ljudi.(str.16)
54

Tabela 2.3. Stilovi miljenja i instrukcijski i evaluacijski poticaji
Izvrni stil
Ko je rekao
Sumiraj
Ko je bio?
Kada je bilo?
ta je bilo?
Kako je bilo?
Ponovi
Opii
Sudski stil
Uporedi i suprotstavi
Analiziraj
Vrednuj
Po tvome sudu
Zato je bilo?
ta prouzrokuje?
ta je time pretpostavljeno?
Kritiziraj
Zakonodavni stil
Kreiraj
Izmisli
Ako ti
Zamisli
Dizajniraj
Kako bi?
Pretpostavi...
Idealno?
2.2.7.2. Stilovi miljenja i metode vrednovanja

Prema Sternbergu (1997), trebamo biti sposobni razaznati uenike razliitih stilova i u skladu
s time kao uitelji, i kada vrednujemo djelovati. Kako? Koristei iroku lepezu metoda
vrednovanja. Time podstiemo bogatstvo raznolikosti i koliko je god mogue,
individualiziramo pristup svakom ueniku. Hipoteza stil/vrednovanje podudarnosti
prezentirana je u tabeli 2.4.
Tabela 2.4. Stilovi miljenja i metode vrednovanja
Metode vrednovanja
Glavni sadraji vrednovanja
Kratki odgovori
Viestruki izbor
Pamenje
Analiza
Vremenska alokacija
Samostalni rad
Pamenje
Makroanaliza
Mikroanaliza
Kreativnost
Organizacija
Vremenska alokacija
Prihvatanja gledita uitelja
Samostalni rad
Analiza
Kreativnost
Timski rad
Samostalni rad
Organizacija
Visoke obaveze
Socijalni pritisak
Esej
Projekat
Portfolij
Intervju
Najkompatibilniji
stilovi
Izvrni/Lokalni
Sudski/Lokalni
Hijerarhijski
Interni
Izvrni/Lokalni
Sudski/Lokalni
SudskiILokalni
Zakonodavni
Hijerarhijski
Hijerarhijski
Konzervativni
Interni
Sudski
Zakonodavni
Eksterni
Interni
Hijerarhijski
Monarhijski
Eksterni
55
Osvrt
Kakve bi, dakle, mogle biti implikacije Sternbergovih istraivanja/MSG teorije za nau kolu,
konkretnije za nastavu i proces uenje/poduavanje? Sternberg je, smatramo, svoju teoriju
koncipirao tako da je umnogome "neovisna/ukljuiva", drugim rijeima, njegovi stilovi mogu
dobro "igrati" u kolopletu mnotva elemenata koji direktno ili indirektno grade strukturu
nastavnog procesa. Ako paljivije proanaliziramo MSG stilove, vidjeemo da se mogu dobro
"vezati" kako za uenike, tako i za uitelje, razliite nastavne metode, razliite nastavne
sadraje, razliite nastavne medije, vrste i oblike uenja itd. To je jedna od osnovnih
(didaktikih) prednosti ove Teorije u odnosu na druge. Naglaavamo da bi se saznanja do
kojih je doao Sternberg mogla naroito iskoristiti u individualiziranoj nastavi, bilo da se
radi o individualiziranju izvoenjem nastave na tri nivoa teine, programiranoj i
poluprogramiranoj nastavi, individualno-planiranoj nastavi, heuristikom modeliranju
procesa uenja, uenju putem otkria, uenju uz upotrebu kompjutora, problemskom uenju,
uenju na daljinu i sl. Iako MSG teorija, kako emo kasnije vidjeti, po svojoj sutini jeste
psihologijska, ona je u pedagoko/didaktikom smislu i po svojoj poruci zasigurno teorija
individualizacije. Istraivanja Sternberga i saradnika okreu nas uenicima. Poznavajui
njihove stilove miljenja , mogli bi okriti da imamo mnogo spremnije, sposobnije i
kreativnije uenike nego to mislimo. Ova istraivanja su takoe okrenuta i nama samima.
Mogli bi biti znatno efikasniji ako bi saznanja o stilovima koristili u vlastitoj praksi. No to,
kako rekosmo, zaista od nas/uitelja puno trai, trai pouavati sa stilovima na umu. Kako?
Pokuajmo nai neke od odgovora (i pitanja) na narednim stranicama.
56
3. INTELIGENCIJA, STILOVI I LINOST: SAVRENO ZAARANI

KRUG
3.1. UKRATKO O LJUDSKOJ INTELIGENCIJI
Inteligencija (lat. intellegere shvaati, razumijevati) je "sposobnost (...)razumijevanja
svijeta i domiljatost u sueljavanju s njegovim izazovima" (Wechsler, 1975, prema Rathus,
2000, str.344). Kao psihologijski konstrukt, inteligencija se definira, rasvjetljava i tumai
temeljem razliitih teorijskih i empirijskih pristupa. U prethodnice savremenijih pristupa
prouavanju inteligencije prema Gardneru i sur. (1999) najee se ubrajaju rana
eksperimentalna psihologija (Helmholtz i Wundt), uticaj Darwinove Teorije evolucije,
mjerenje i testiranje individualnih razlika (Galton, Binet, Binet i Simon, Stern). Doprinos
prouavanju inteligencije dala su i nauna istraivanja temeljena na bihejviorizmu/teorijama
uenja (Watson, Skinner, Thorndike), bioloka istraivanja (Mendel, Weissman), istraivanja
pojedinaca sa posebnim potrebama (Penrose, Hebb, Bronfenbrener), kao i razliita
tehnoloka otkria osobito raunarskih tehnologija bez koje je danas teko zamislivo
ozbiljnije istraivanje biolokih temelja psihikih procesa. Danas se fenomen ljudske
inteligencije obino promatra u okvirima psihometrijske tradicije (Spearman, Thurstone,
Guilford, Vernon, Horn, Catell, Gustafsson, Carrol, Wechsler, Raven, Godard, Terman i dr.);
razvojnog gledita (Piaget, Case, Fischer); biolokog gledita (Scheibel, Diamond, Kimura,
Milner, Sperry, Hubel, Wiesel, Damasio, Kinsbourn, Haier i dr.), kognitivng gledita (Turing,
Shanon, Lashley, Chomsky, Newell, Simon, Minski, Miller i dr.).Savremena kognitivnokontekstualna gledita o ljudskoj inteligenciji velikim dijelom temelje se na radovima
sovjetskog psihologa Lava Vigotskog i njegovoj, kako mi razumijemo, paradigmi
pedagokog optimizma: adekvatnim odgojnim programima/strategijama mogue je
podupirati radoznalu i kreativnu ljudsku prirodu i na bolje mijenjati ovjeka/svijet. U ovoj
grupi najee se, prema Gardneru i sur. (1999), pored Andersonove teorije inteligencije i
bioekoloke teorije Stephena Cecija pominju Gardnerova Teorija viestrukih inteligancija i
Sternbergova Teorija uspjene inteligencije. Prije nego neto detaljnije kaemo o
"pedagogiji" ovih dvaju teorija, promotrimo malo odnos konstrukata inteligencije,
intelektualnih stilova i linosti.
57
3.2. INTELIGENCIJA, INTELEKTUALNI STILOVI I LINOST

ta determinira odnose konstrukata inteligencije, intelektualnih stilova i linosti? Detaljna
analiza koju je izveo Furnham (2012) upuuje na slijedee probleme/izazove:
1. Prouavanje sposobnosti i prouavanje preferencija jedno je od centralnih pitanja
diferncijalne psihologije. Itraivanja Shouksmitha (1970), Goldsteina i Blackmana (1978),
kasnije Sternberga (1994) i drugih ukazuju na centralni istraivaki problem: kako
operacionalizirati i mjeriti inteligenciju (intelektualne sposobnosti) i intelektualne stilove
kao suelje inteligencije i linosti? Ovdje, dakako nema potpune saglasnosti: (a)istraivai
koji se bave ljudskom inteligencijom skloni su objektivnim testovima brzine i snage, za
razliku od onih koji su vie zainteresirani za razliite vrste tipologija preferencija, mada
je bilo pokuaja kreirati testove snage koji mjere varijable linosti, kao i testove
inteligencije koji se zasnivaju na mjerama preferncija. injeni su i napori kako bi se
integrirali ovi pristupi, ukljuujui rad Chamoro-Premuzic i Furnhama (2010), ali uprkos
tomu vidna podijeljenost i dalje ostaje; (b) i unutar samih istraivaa koji se bave
mjerenjem preferencija postoje razlike, npr. u odnosu na psihologijske discipline kojima
pripadaju i derivirane, esto preklapajue konstrukte/instrumente mjerenja;
2. Kako je sve ciklino, tako se i interesi-fokusi istraivanja u psihologiji mijenjaju. Furnham
u svojoj analizi navodi da se u posljednje dvije dekade ponovo pojaava interes za
istraivanja konstrukata ljudske inteligencije i linosti, posebno naglaavajui radove
Gardnera (1983, 1999) i Sternberga (1997) koji su predloili, kako kae, "nove teorije
multiplih inteligencija"(2012, str.174).Takoe, postoji tendencija i vraanju na vie
"ortodoksne", psihometrijske, tradicionalne (IQ) skor-testove inteligencije koji, kako neki
shvataju, mogu predvidjeti uspjeh u bilo kojoj oblasti ljudskog ivota i rada (Deary, 2001).
Kada je u pitanju istraivanje linosti, izuzetno znaajan uticaj uinio je razvoj petfaktorskog modela linosti (FFM Five Faktor Model), generirajui, kao model o kojemu
postoji veliki konsenzus, brojna istraivanja, ukljuujui i propitivanje veza sa
intelektualnim stilovima (Zhang, 2002);
3. Kada je u pitanju konstrukt stila, postoje brojna nesuglasja meu istraivaima, poev od
definiranja konstrukta, zatim etiologije, velikog broja koncepata, naina
mjerenja...Najraniji radovi ukljuivali su istraivanje kognitivnih stilova, zatim stilova
uenja, stilova miljenja te intelektualnih stilova predloenih troslonim modelom
Zhangove i Sternberga (2005). Ovaj integrativni model poiva na jasno definiranim
kriterijma, nastojei uiniti korak naprijed i olakati snalaenje istraivaima u prilino
haotinom polju konceptualnih konfuzija, suprotstavljenih definicija, pomanjkanja
validnosti i relijabilnosti mjerenja;
4. ta razlikuje stilove i sposobnosti? Postoje razliiti pristupi i kriteriji koji pokuavaju
odgovoriti na ovo pitanje. Furnham (2012), pozivajui se na radove Messicka (1984) i
Tiedemanna (1989) navodi i obrazlae slijedee: (a) sposobnosti se odnose na pitanje
58

koliko i ta: koje vrste informacija se pocesiraju, putem kojih operacija, u kojoj formi,
koliko efikasno? Stilovi odgovaraju na pitanje kako: koji naini, pristupi i metode u
kognitivnom procesiranju se koriste; (b) sposobnosti podrazumijevaju maksimalnu
izvedbu (uinke): mjerenje ukljuuje preciznost, tanost i brzinu odgovora. Stil se odnosi
na tipinu naklonost (usmjerenost): koji se modeli procesiranja dominantno, uobiajeno
koriste; (c) sposobnosti su unipolarne: nivoi sposobnosti prostiru se od veoma niskih do
veoma visokih. Stilovi su bipolarni: obino ukljuuju dva razliita pola koji imju vrlo
jasno razliite implikacije za kognitivno funkcioniranje; (d) sposobnosti su vrijednosno
jasno usmjerene: ovdje uobiajeno vie znai i bolje. Stilovi su vrijednosno razliiti:
ekstremni rezultati na jednom polu mogu biti vie ili manje vrijedni, ovisno od uslova u
kojima se ispoljavaju; (e) sposobnosti su esto odnose na specifina podruja, domene
ispoljavanja, npr. verbalno, numeriko, prostorno. Stilovi operiraju kroz razliite domene
kao heuristici-spoznajni putevi visokog nivoa; (f) sposobnosti su omoguujue varijable:
nivo sposobnosti odreuje nivo uspjenosti rjeavanja zadataka. Stilovi su organizirajue i
kontrolirajue varijable: doprinose selekciji, kombinaciji i redoslijedu sadraja
/procesiranja informacija;
5. U "niijoj zemllji", (Furnham 2012, str.180) izmeu testova snage (intelektualne
sposobnosti) i testova preferencija (stilovi) povremeno su se mogli nai testovi
preferencija intelektualnog procesiranja umnogome slini instrumentima za mjerenje
stilova za koje se vjeruje da mjere relativno stabilne crte koje se odnose kako na linost,
tako i na sposobnosti:
(a) Potreba za kognicijom (spoznajom)(engl. Need for cognition,
NFC) stabilna je crta linosti koja se odnosi na tendenciju angairanja i uivanja u
pojaanim kognitivnim aktivnostima. Jedna je od glavnih varijabli individualnih razlika
koja je povezana s ponaanjem u mnogim oblastima kao to je zdravlje, pogreno
zapamivanje, uenje i rjeavanje problema, etnike predrasude, vjerovanja u
paranormalne pojave, marketing, intelektualna izvedba, ak i evaluacija web-stranica.
Furnham naglaava kako NFC nije sposobnost miljenja nego unutranja motivacija
misliti, a koja je jako povezana sa razliitim drugim mjerama unutranje motivacije; (b)
Tipini kognitivni angaman (Typical intellectual engagement, TIE), prema Furnhamu
(2012) konceptualiziran/operacionaliziran je od strane Goffa i Ackermana (1992) skalom
samo-procjene nivoa inteligncije gdje visoki prosjeni skor znai visoku sklonost
razliitim kognitivnim aktivnostima. Ovdje su, temeljem kriterija inkrementalne i
konstruktne validnosti ukljueni usmjerenost ka problemskom miljenju, apstraktno
miljenje, itanje, traganje za informacijama, intelektualno izbjegavanje, intelektualno
traganje, otvorenost, pristupi uenju i samo-procjena inteligencije; (c) Otvorenost ka
novim iskustvima (Opennes to experience, u daljem tekstu Otvorenost) jedna je od Pet
velikih (Costa i McCrae, 1992) dimenzija linosti i dovodi se u vezu s umjetnou,
radoznalou, matovitosti, pronicljivou, originalnou, irokim spektrom interesa,
neuobiajenim obrascima miljenja, jednom rijeju intelektualnou, intelektualnim
kompetencijama (engl.intellectance, Furnham, 2012). Nije stoga inenaujue da ove
varijable, prema Furnhamu (2012) koreliraju s inteligencijom (r = 0.30). Takoe, postoje
visoke korelacije izmeu Otvorenosti i TIE te relacija s Catellovom (1987)
59

(fluidnom/kristaliziranom) investicijskom teorijom inteligencijeradoznale, osobe
otvorene za nova iskustva istrauju i sebe i okolinu, postavljaju pitanja i tragaju za
odgovorima, dakle ue i osvajaju znanje, postaju kristalizirano inteligentni, one starou
rastu i intelektualno se cjeloivotno razvijaju. Kako kae Furnham (2012, str.181)
otvorene osobe cijene intelektualnu zapitanost, one su intelektualno radoznale i
ljubopitljive: "Stoga, ne iznenauje da su korelacije izmeu testova inteligencije (i fluidne
i kristalizirane), kreativnosti i mjera Otvorenosti znaajne i pozitivne obino raspona r =
0.2 do r = 0.5. Od svih crta linosti Otvorenost moe dobro sluiti kao posrednik ka
inteligenciji zbog toga to je relativno visoko korelirana s njom. Otvorenost je povezana s
dubokim, a ne povrnim pristupom uenju i dobar je prediktor kreativnosti";
6. Sasvim izvjesno, postoji preklapanje, kako u crte-mjerama intelektualnosti, tako i crta
linosti i inteligencije. Prema Furnham (2012), Chamoro-Premuzic i Furnham (2008),
utvrdili su kako mjere pristupa uenju u osnovi mjere Otvorenost; Woo, Harms i Kuncel
(2007) nali su preklapanje meu mjerama NFC, TIE i Otvorenosti (r > 0.50); ChamoroPremuzic i Furnham (2006) uveli su koncept "Inteligentna linost" (Intelligent personality),
opisujui dimenziju (crtu) intelektualne kompetencije kao kapacitet individue da usvaja i
konsolidira znanje tokom cijelog ivota i dovodei je u vezu sa vjerom u vlastite snage,
linim razvojem i akademskom izvedbom;
7. Pitanja na koja se jo eka zadovoljavajui odgovor kljuuju: (a) stil etiologiju-da li su
stilovi vie bioloki ili iskusteno fundirani, koja je uloga naslijea a koja uenja; (b) koji
iznos/znaaj varijance stilovi obuhvataju, da li je on trivijalan ili znaajan; (c) kakva je
priroda stila kao varijable da li se radi o jasno operacionaliziranoj, moderator varijabli
izmeu inteligencije, linosti i uenja; (d) na kojim procesima se temelje stilovi potreban
je pomak od dominantno deskriptivnog i taksonomskog pristupa ka razumijevanju
mehanizama/procesa/uvjeta pod kojima stilovi operiraju;
8. Koliko inteligencija postoji? Koji model, teoriju (tradiciju) prihvatiti? Jedna od najeih i
uvijek aktuelnih debata/pitanja je unitarni g (faktor IQ) i/ili viestruka inteligencija(e)?
Koji od pristupa olakava/oteava "uklapanje" stil-konstrukta u razumijevanju ljudskih
multipotencijala, osobito operabilnih u edukacijskom okruju? Ovdje se najee
argumentira (vie za ili vie protiv) o konceptu emocionalne inteligencije te dvjema
kognitivno/kontekstualnim teorijama ljudske inteligencije-Gardnerovoj teoriji o
viestrukim inteligencijama i Sternbergovoj Trijarhijskoj teoriji.
60
3.3. POUAVANJE INTELIGENCIJI I/ILI INTELIGENTNO POUAVANJE

Inteligencija je, pored znanja, intelektualnih stilova, linosti, motivacije i okruja, jedan od
temeljnih resursa uenja/kreativnosti (Sternberg i Lubart, 1991). Ko ne eli biti/ostati
uspjean i kreativan? Kako biti uspjean i kreativan? Pogledajmo i razmislimo malo kroz
pedagoku prizmu dvije znaajne teorije ljudske inteligencije i stilova koje ove teorije
reflektiraju.
3.3.1. Viestruke inteligencijepo(r)uka o multimodularnosti
Teorija viestrukih inteligencija (Theory of multiple intelligences) Howarda Gardnera (1983),
slino kao Sternbergova teorija (1993, 1999), produkt je shvatanja da su psihometrijsko i
kognitivno vienje inteligencije isuvie uski za razumijevanje ovog konstrukta. Meutim,
njihovi pristupi u daljim tumaenjima se razilaze. Sternberg naglaava jedinstvo razliitih
aspekata inteligencije, dok Gardner zagovara neovisnost razliitih vrsta inteligencije (koje
mogu stupati u interakciju). Pored toga, Sternbergova teorija uglavnom je usmjerena na
procese a Gardnerova na strukture. Gardnerov pristup je modularan, to znai da svaka
inteligencija potie iz drugog dijela mozga i neovisna je o ostalim. Ono to su za Sternberga
talenti, za Gardnera su inteligencije.
Gardner je predloio prvotno sedam vrsta inteligencije, kasnije dodajui nove i
ostavljajui mogunost za proirivanje modela u budunosti. Ovdje emo ukratko opisati
osam (Woolfolk, 2004):
1. Lingvistika inteligencija zaduena je za itanje, pisanje, govorenje i sluanje;
2. Logikomatematika inteligencija koristi kod rjeavanja problema u simbolikoj logici i
apstraktnoj matematici;
3. Prostorna inteligencija pomae u zamiljanju kako se prebaciti s jednog mjesta na drugo,
u racionalnom koritenju prostora, u predoavanju (npr. buduih poteza u ahu) i sl.;
4. Muzika inteligencija koristi kod komponovanja, sviranja nekog instrumenta, pjevanja kao
i za samo razumijevanje muzike;
5. Tjelesno kinestetika inteligencija vana je za sportske aktivnosti, ples i sl.;
6. Interpersonalna inteligencija bitna je za komuniciranje sa drugima razumijevanjem
njihovih potreba, motivacije, elja, uope za uspjeh u meuljudskim odnosima;
7. Intrapersonalna inteligencija pomae u razumijevanju samog sebe. Govori o senzibilitetu
osobe prema vlastitim raspoloenjima, sposobnostima i osobinama uope;
8. Prirodnjaka iteligencija ukazuje na sposobnosti razumijevanja prirodnog i ivotinjskog
svijeta, prirode uope;
Ove inteligencije odreuju sadraje i naine koje osobe preferiraju u procesu uenja,
pa se govori o razliitim stilovima uenja. U tabeli 3.1. dat je kratak opis stilova uenja
"deriviranih" iz Gardnerove teorije viestrukih inteligencija.
61

Tabela 3.1. Multiple inteligencije i stilovi uenja
Tip uenika/zanimanja
Govornik
Pisac, novinar
Istraiva
Naunik, matematiar
Voli
itati, pisati, priati prie
Vizualizator
Navigator, vajar
crtati, graditi,dizajnirati i kreirati,

matati, gledati slike/slajdove, filmove
igrati se mainama
Muziar
Kompozitor, gitarista
Iga
Plesa, sportista
pjevati, zvidukati,sluati muziku,

svirati neki instrument, reagirati na
muziku
kretati se okolo,dodirivati koristiti
govor tijela
Drutvenjak
Terapeut, prodavac
imati mnogo prijatelja, govoriti

ljudima, grupno uivati
Individualac
Projektant
raditi sam,slijediti vlastite interese
"Prirodnjak"
Ekolog, umar, veterinar
rad u prirodi, njegovati ivotinje,

ureivati vrtove
eksperimentirati,raditi s brojevima
pitati,istraivati sloenosti i relacije
Uspjena je u
zapamivanju imena,
mjesta,datuma, injenica
matematici,rezoniranju
logici,rjeavanju problema
zamiljanju stvari,osjeanju
promjena,odgonetanju/zagonetanjuitanju karata, grafikona
uenju zvukova,
zapamivanju meodija
slijeenju ritma
fizikim aktivnostima,
sportu,pleu, akciji, razliitim
vjetinama
razumijevanju ljudi,voenju
drugih, organiziranju,
komuniciranju,manipuliranju
posredovanju u konfliktima
razumijevanju sebe,
fokusiranju naunutranja
osjeanja i matanje,
praenju instinkata,
slijeenju interesa/
ciljeva originalnim
idejama
razumijevanju odnosa u
prirodi, fokusiranje na
ekoloka pitanja
Najbolje ui kroz
razgovor, sluanje i gledanje
rijei
kategoriziranje,klasificiranje
rad s apstraktnim
sloenostima/relacijama
vizualiziranje,matanje
upotrebu "oiju uma"
rad sa bojama/slikama
ritam
melodiju
muziku
dodirivanje, kretanje,
interakciju s prostorom,
tjelesne osjete
akcije, poreenje, relacije
kooperacije, razgovor
samostalan rad,
individualizirane projekte,
vlastito-odabranu instrukciju i
raspored
boravak u prirodi, rad u vrtu,

brigu o biljkama i ivotinjama
Za Gardnerovu teoriju Sternberg (1999) kae:

Ona je (...) dobar primjer naina na koje teorije mogu utjecati na drutvo, a ipak
poticati razmjerno mali broj istraivanja kako bi se potvrdili navodi teorije. Otkako se
pojavila, ini se da nije bilo ni jednog jedinog istraivanja za koje bi se moglo rei da
potvruje, pa ak i propituje, tu teoriju. Tako imamo snanu i utjecajnu teoriju na
temelju koje su nastali obrazovni programi, ali nemamo empirijska psiholoka
istraivanja koja bi je potvrdila. (str.139)
Ovakvom stajalitu pridruuju se i drugi, a jedna od najeih kritika je svakako ona
Waterhousa (Furnham, 2012) kako Gardnerovoj teoriji manjka bilo kakva emprijska potvrda
ime gubi legitimitet biti temeljem odgojno-obrazovne prakse. Woolfolk (2004) navodi kako
u jednoj od veoma rijetkih, nauno i metodoloki utemeljnih evaluacija pouavanja temeljem
Gardnerove teorije (START program) (Callahan, Tomlinson i Plucker, 1997) nije utvren
znaajan doprinos promjenama u postignuu/uenju i linosti uenika. Woolfolk (2004,
str.111) citira misli Kleina (2002) da je teorija viestrukih inteligencija preiroka kako bi
pomogla uiteljima u pouavanju: "(...) znanje da je koarka povezana sa 'tjelesnokinestetikom inteligencijom' ne govori nita treneru o vjetinama koje njegovi uenici
62

trebaju usvojiti." Prema Wolfolk (2004) sam Gardner istie primjere sutinskog
nerazumijevanja primjene njegove teorije u razredu: pouavanje svim predmetima putem svih
vrsta inteligencija (npr. uvjerenja kako matematika treba biti "obraena" na svih osam
naina), primjenu bilo koje vrste inteligencije na bilo koji sadraj (npr. neosmiljeni tjelesni
pokreti-vjebanje u razredu ne dovode tjelesno-kinestetiku inteligenciju u vezu s
kultiviranjem znanja/uma), koritenje neke od vrsta inteligencije kao pozadinu za druge
aktivnosti (npr.izvoenje muzike dok se rjeava matematiki problem), mijeanje
inteligencija sa drugim eljenim kvalitetima (npr. inrerpersonalna inteligencija esto je
predstavljena kao "licenca" za kooperativno uenje), direktna evaluacija i ocjenjivanje nivoa
inteligencija bez obzira na sadraje uenja/znanja. Gardner takoe istie i neke od primjera
korisnosti primjene njegove teorije: kultiviranje eljenih kapaciteta uenika pozitivno
vrednovanih i prihvaenih u uoj i iroj drutvenoj zajednici, pristupanje konceptima,
predmetima i naunim disciplinama na razliite naine i personalizacija (individualizacija)
nastavnog procesa. On kae: "U srcu shvatanja teorije viestrukih inteligencija u teoriji i
praksi nalazi se ozbiljno uzimanje u obzir ljudske razliitosti". (Woolfolk, 2004, str.111) Na
primjeru Gardnerove teorije svakako se ocrtavaju problemi metodike operacionalizacije,
"ugradnje" razliitih teorija (pa i teorija inteligencije) u ivo tkivo nastavnog procesa i
nerijetko prisutnog nastavnog egzibicionizma25 koji je najee sam sebi svrha. Ljudsko bie
zasigurno, a osobito vano u nastavi, potrebuje multi-input/output koji po naemu miljenju
ima uporite i u Gardnerovoj teoriji. Ilustracija, npr. melodijom ili koritenje rime i ritma kao
mnemonika u pohrani informacija u dugoronu memoriju ili uenju stranog jezika
(Lozanovljevi koncerti) primjeri su kognitivno/afektivnog "vezivanja"/motivacije/uenja,
gdje je povezanost sa Gardnerovom teorijom teko osporiti. Silver, Strong i Perini (2000)
razvili su detaljan metodiki plan integriranja stilova uenja i multiplih inteligencija, koji
ukljuuje kreativnu primjenu velikog broja strategija (metoda) pouavanja.
3.3.2. Trijarhijska teorija inteligencije
Svojom trijarhijskom (od engl. Triarchy-trijumvirat) teorijom ljudske inteligencije (engl.
Triarchic theory of human intelligence) Sternberg (1993, 1999) nastoji cjelovito objasniti
odnose izmeu (a) inteligencije i unutranjeg svijeta pojedinca, ili mentalne mehanizme koji
"skrivaju" inteligentno ponaanje, (b) inteligencije i vanjskog svijeta individue, ili upotrebu
tih psihikih mehanizama u svakodnevnom ivotu kako bi se dostiglo inteligentno ponaanje
u sredini i (c) inteligencije i iskustva, ili posredniku ulogu tokom ivota izmeu unutranjih i
vanjskih svjetova pojedinca. Teorija je podijeljena na tri subteorije koje odgovaraju
prethodno navedenim ciljevima: komponentnu (analitiku inteligenciju), kontekstualnu
(praktinu inteligenciju) i iskustvenu (kreativnu inteligenciju).
Komponentna subteorija govori o tome da se odnos inteligencije prema unutranjem
svijetu moe razumjeti u terminima tri vrste psihikih procesa. To su: metakomponente,
komponente izvedbe i komponente sticanja znanja. Metakomponente se vide kao izvrni
25
Viestruka personalna komunikacija sa prof.dr. Haimom Muminoviem.
63

procesi vieg nivoa koji se koriste za planiranje onoga to neko eli initi, za nadgledanje
toga to neko ini i vrednovanje onoga to je uinjeno. Woolfolk (1998, str.117 ) smatra da su
ove metakomponente moda moderna verzija Spearman-ovog g faktora. Ovdje nije teko
povui ni paralelu sa MSG zakonodavcima i sucima. To nikako ne znai da se radi o istim
konstruktima ve upuuje na Sternbergov nain konceptualiziranja. Fleksibilnost, koju u
svojoj teoriji stilova Sternberg posebno naglaava kao vanu, on vidi kao metastil koji
odabire, nadgleda i vrednuje stilove koji se koriste.
Kontekstualna subteorija govori o tome da se ljudi adaptiraju, izabiru ali i oblikuju
sredinu u kojoj ive. Obrazlaui svoju teoriju stilova, Sternberg (1997, str.153) naglaava da
ljudi nisu pasivni primaoci uticaja izvana ve da na te uticaje odgovaraju sa vie ili manje
uspjeha i na razliite naine ovisno od raznolikosti vlastitih stilova miljenja.
Iskustvena subteorija govori o sposobnosti postupanja u novim situacijama i
sposobnosti automatiziranja procesiranja (npr. rjeavanja problema).
Sternberg (prema Woolfolk, 1998, str.118) sugerira da je inteligentno miljenje
produkt primjene strategija miljenja, brzo i kreativno postupanje u novim situacijama i
adaptacija na kontekst putem selekcije i preoblikovanja okruenja. Prethodno nam govori da
je Sternberg svoju teoriju inteligencije (kao i teoriju o stilovima miljenja) temeljito i iroko
zasnovao te da se stilovi ovdje zaista ne mogu poistovjetiti sa sposobnostima. Oni su ti koji
e, vie ili manje doprinijeti koritenju intelektualnih sposobnosti.
Temeljni prigovori Sternbergovoj teoriji odnose se na preiroku zasnovanost,
zanemarivanje biolokih aspekata te pomanjkanje pojanjenja procesa rjeavanja problema i
djelovanja okruenja koje na taj proces utie (Gardner, 1999).
3.3.2.1. Uspjena inteligencija
Ljudske sposobnosti analitikog, kreativnog i praktinog miljenja i njihovo dinamiko
sadejstvo odreuju uspjeh u razliitim domenima ljudskoga ivota i rada. Analitike
sposobnosti ukljuuju analiziranje, vrednovanje, poreenje, suprotstavljanje. Kreativne
sposobnosti izraene su u otkrivanju i pronalaenju novog i korisnog. Praktine sposobnosti
odraavaju se u umjenosti primjene i koritenja otkrivenog (znanja) u praksi. Ove
sposobnosti ine sr uspjene inteligencije koju Sternberg (1999, 2000) definira na slijedei
nain:
1. To je set (skup) analitikih, kreativnih i praktinih sposobnosti potrebnih nekome za
uspjeh u ivotu, kako god taj uspjeh osoba definirala;
2. Uspjeh je definiran sociokulturalnim kontekstom. Odreen je linim ili drutvenim
standardima ili oekivanjima a ne apstraktno;
3. Sposobnost linosti da prepozna vlastite snage i iz njih izvue najvie to moe. Skoro
svako je dobar za neto;
4. Sposobnosti linosti da prepozna vlasite slabosti kako bi ih kompenzirala ili korigirala.
Niko nije dobar u svemu;
5. Sposobnost linosti da se adaptira, oblikuje i izabere okruenja u kojima e, usklaujui
64

miljenje ili ponaanje, funkcionrati na zadovoljavajui nain, ili odabrati potpuno novo
okruenje-sredinu za koju smatra da e biti vie ohrabrujua i izazovnija;
6. Posljedica je sistematskog odgojnog uticaja, mogue ju je njegovati i razvijati u koli pod
uvjetom da se uenicima, ak i u vrlo ranoj dobi, ponude nastavni programi koji e
postavljati izazove i njihovoj kreativnoj i praktinoj inteligenciji, a ne samo analitikim
sposobnostima. Uspjena inteligencija nikako nije posljedica sluaja.
Uspjeno inteligentne-kreativne osobe, dakle, harmoninim, uravnoteenim koritenjem
analtikih, kreativnih i praktinih sposobnosti "gospodari su svoje sudbine": adaptiraju se,
ali ako treba i (pre)oblikuju i mijenjaju (biraju) sredinu koja e ih pozitivnije potkrepljivati,
gdje e imati vie uspjeha. Inteligencija se razliito "vidi" u koli i na radnome mjestu,
osobito se vezujui na pitanja o tome (a) ta kola (kompanija) vidi kao svoju glavnu zadau,
(b) na koji se nain biraju kandidati, (c) na koji se nain odnositi prema pojedincima koji se
oito razlikuju u svojim sposobnostima i postignuima (Gardner, 1999). Bez ikakve sumnje,
dananji, kognitivni model kole (svih nivoa) ljudsko bie (kreacije) svodi na bezosjeajni
stroj posluha i anarhije (Slatina, 2005). Ona priprema za "testovsko" znanje/inteligenciju, a ti
testovi obuhvataju tek mali dio ogromnog intelektualnog, kreativnog ljudskog potencijala
uglavnom mjerei ono to se naziva inertnom (nepokretnom, nekorisnom) inteligencijom:
"Inertna je inteligencija ono to iskazujete pri rjeavanju testa kojim se utvruje kvocijent
inteligencije, pri polaganju prijamnog ispita ili na slinome ispitivanju znanja. Mnogi ljudi na
takvim ispitivanjima postiu dobre rezultate, time pokazujui zavidne akademske sposobnosti,
barem u oima onih koji vjeruju u takva ispitivanja. No, inteligencija koja se mjeri na taj
nain inertna je inteligencijane vodi prema cilju usmjerenim koracima ili postupcima.
Upravo zbog toga najdomljivija postignua koja e takve osobe ostvariti katkada mogu biti
sami ti rezultati ispitivanja ili kolske ocjene"(Sternberg,1999, str.9). Zato poduavati ba
uspjenoj inteligenciji kada znamo da postoje, kako smo vidjeli, i mnoga druga shvatanja i
teorije ljudske inteligencije? Ovdje navodimo dva razloga: (a) teorija uspjene inteligencije
jedna je od temeljitije teorijski zasnovanih i empirijski izazovnijih teorija ljudske
inteligencije; (b) uspjeno, putem razliitih programa, "ulazi" u kole. Sternberg je sa
saradnicima (1999, 2000) testirao uinkovitost teorije uspjene inteligencije u kolskim
uvjetima i pokazao da se uspjenoj inteligenciji moe poduavati. On kae: "Tvrdim da
uspjenoj inteligenciji treba poduavati, jer je to onaj oblik inteligencije koji e biti
najvrijedniji, i koji e donositi najvie koristi u stvarnome svijetu u koji ovjek stupa nakon
kolovanja i na poslu i u privatnome ivotu. Na krajnji cilj u razumijevanju i poveavanju
vlastite inteligencije trebao bi biti u ivotu posve ostvariti intelektualni potencijal kojim
raspolaemo" (1999, str.321).
65
3.3.2.2. Pouavanje uspjenoj inteligenciji-poticanje kreativnosti

Kreativnost (od lat. crearestvoriti, sazdati) se odnosi na produkcija ideja i objekata koji su
novi i originalni, vrijedni (isplativi) i primjenjivi, drugim rijeima, korisni, atraktivni,
znaajni i tani (Colman, 2001). Korijeni kreativnosti mogu se istovremeno nai u prirodnom
i drutvenom svijetu gdje ljudi ive, rade i stvaraju, kreativnost je in jednog ili vie uesnika
u njihovoj konstantnoj interakciji sa viestrukim auditorijima i mogunostima/izazovima
materijalnog svijeta koja dovodi do stvaranja novih i upotrebljivih artefakata (Glveanu,
2013). Prema Investicijskoj teoriju kreativnosti (engl. Investment Theory of Creativity - ITC)
Sternberga i Lubarta (1991) , kreativne osobe tragaju za novim, nepoznatim idejama, ali i
uoavaju razvojni potencijal nekih ve poznatih ideja. Kreativne osobe istrajavaju kako bi
uvjerili i ubijedili druge u generativnu vrijednost, korisnost i isplativost takvih ideja. Kreatori
su, dakle, voljni i sposobni "kupovati jeftino a prodavati skupo", oni investiraju u svijetu
ideja (Sternberg 2000, 2012).
Nema nikakve sumnje da je mogue poticati i razvijati kreativno miljenje i ponaanje
uenika. Pored Sternbergovih, ovome u prilog govore i izuzetno temeljita i iroko teorijski
zasnovana istraivanja Kvaeva (1971, 1980, 1981, 1983). Sternbergovo shvatanje
inteligencije, osobito o njenoj modifikabilnosti kao rezultatu osmiljenog odgojnog uplitanja,
najblie je, po naem shvatanju, pedagogiji okrenutoj realnom ivotu, insistirajui, vie nego
neke druge teorije, na potrebi uvaavanja i razvijanja ne samo analitikih, nego i kreativnih i
praktinih ljudskih sposobnosti. Sternberg je, po naemu miljenju, ponudio odgajateljima
izazovan put uvoenja jedne teorije inteligencije u praktine kolske okvire. Trijarhijski
pristup pouavanju i vrednovanju (engl. Triarchic Instruction and Assessment, TIA) koji je
razvio sa svojim saradnicima pored osnovnog cilja razvijanja analitikih, kreativnih i
praktinih sposobnosti ima iri cilj pripremanja uenika za uspjeh u budunosti, za njihov
stvarni ivot. Uvaavajui i razliitost i jedinstvenost ljudske prirode (uenika), TIA kreira
takvo okruenje za uenje/poduku u kojem e, uenici bez straha moi kazati: "Imam potrebu
uiti na drugi nain", umjesto "Nikada to neu nauiti" i gdje e nastavnici spremno moi
odgovoriti: "Poduavau na drugi nain", umjesto "Nikada ih neu biti sposoban tome
poduiti" (Sternberg i Grigorenko, 2000, str.123).TIA zahtijeva jako mnogo umjenosti i
kreativnosti u svim etapama nastavnog procesa. Ovaj nain poduavanja podrazumijeva
pripremu nastavnih sadraja i materijala podesnih za razvijanje analitikih, kreativnih i
praktinih sposobnosti uenika, uvaavanje irokog opsega njihovih razliitih sklopova
potencijala linosti, intelektualnih stilova i sposobnosti, pomaganje da u najveoj mjeri
kapitaliziraju vlastite snage i korigiraju ili kompenziraju svoje slabosti te podiu na vei nivo
vlastitu motivaciju za uenje. TIA nikako ne znai prezentiranje istih nastavnih sadaja
uvijek na tri naina, nasilno oblikovanje nastavnih sadraja prema razliitim (analitikim,
kreativnim, praktinim) kanalima komunikacije, rtvovanje znanja o sadraju razvijanju
vjetinama miljenja, niti odreivanje jednakih ishoda (ciljeva ) za sve uenike (Sternberg i
Grigorenko, 2000). TIA, dakle, zahtijeva detaljno didaktiko-metodiko elaboriranje i
osmiljavanje i to je izazov pred kojim danas kao uitelji stojimo. Bez ikakve sumnje, veliki
66

broj uitelja eli poticati kreativnost svojih uenika, ali nisu uvjek sigurni kako to mogu initi.
Kako, dakle, poduavati kreativnom miljenju, koje pored analitikih i praktinih sposobnosti,
ini sr uspjene inteligencije?
Sternberg i Grigorenko, (2000) navode i obrazlau 12 strategija/postupaka za
poticanje i razvijanje kreativnosti: (1)redefiniranje problema, (2) propitivanje i analiziranje
pretpostavki,(3)prodaju (plasiranje) kreativnih ideja,(4)generiranje (stvaranje) ideja, (5)
prepoznavanje razliitih lica znanja, (6)identficiranje i prevazilaenje prepreka,
(7) preuzimanje razumnih rizika, (8) toleriranje neodreenosti (dvosmislenosti), (9)
izgraivanje samo-efikasnosti, (10)otkrivanje stvarnih interesa, (11)odlaganje zadovoljstva i
(12) modeliranjekreativnosti.
Oni daju brojne primjere, svojevrsnu taksonomiju/operacionalizaciju ovih strategija
za razliite nivoe kolovanja osnovnu kolu (O), srednju kolu (S) te koled/fakultet (KF)
kroz razliite nastavne sadraje (predmete): knjievnost, matematiku, prirodne nauke,
drutvene nauke, strani jezik, umjetnost, muziki i tjelesni odgoj. Pogledajmo njihove i neke
nae primjere koji svakako mogu biti izazov i poticaj uiteljima svh nivoa kako bi promiljali
vlastite strategije razvijanja kreativnosti uenika (tabele 3.2.-3.13). Za poetak, trebalo bi
razmisliti i oznaiti na koje nivoe kolovanja se navedeni primjeri/postupci odnose, te dodati i
vlastite (kreativne) primjere. Kako, dakle, pouavati kreativnosti?
1. Redefinirajte probleme
Redefinirati problem znai promotriti ga na vie naina, iz vie perspektiva uglova
gledanja, osloboditi se, izvui iz zatvorenog kruga (miljenja). Guilford (1957, prema
Kvaev, 1980, str.4) "pod faktorom redefinicije podrazumijeva sposobnost pronalaenja
novih funkcija objekata ili dijelova objekata, sposobnost da se poznati predmeti upotrijebe
na nov i neubiajen nain." Sintetiki je dio kreativnog miljenja i uitelji trebaju i mogu
na razliite naine ohrabrivati uenike kako u definiranju, tako i redefiniranju problema.
Tabela 3.2. Poticanje kreativnog miljenja: redefiniranje problema
Ciljana vjetina: Redefiniranje problema
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: redefiniraj, preimenuj, promijeni gledite, preoblikuj, revidiraj
Primjeri
Knjievnost
Preraditi poznatu priu mijenjajui pozicije i take gledita glavnih junaka.
Matematika
Postaviti razliita pitanja o jednom poznatom matematikom problemu.
Prirodne nauke
Razmotriti kako bi naunik koji nije eksperimentator mogao protumaiti rezultate naunika eksperimentatora.
Drutvene nauke
Uporediti pozdrave i nai slinosti/razliitosti u pozdravima ljudi iz razliitih kultura.
Strani jezik
Propitati u kojoj mjeri gramatika utie na strukturiranost komunikacije u razliitim jezicima.
Umjetnost
Predstaviti jedan objekat u dva potpuna razliita medija.
Muziki odgoj
Uporediti dvije razliite melodije na iste rijei ili jednu melodiju na razliite rijei (takst).
Tjelesni odgoj
Igrati istu igru, ali uz razliita pravila, npr. fudbal gdje se igrai mogu mijenjati kao u koarci.
67
2. Propitujte i analizirajte pretpostavke

Postavljanje, propitivanje i analiziranje pretpostavki ini dio analitikog miljenja
ukljuenog u kreativnost. Uitelji trebaju modelirati hipotetiko-analitiki nain miljenja
uenika. Zato, npr. pada kia? Da li ona uope pada, ili se penje? Da li je Kosmos
inteligentan? Sternberg i Grigorenko (2000) navode primjer o Koperniku, koji je smjelo
ustvrdio, a to se tada smatralo besmislenim, kako Zemlja krui oko Sunca, a ne obrnuto.
Tabela 3.3. Poticanje kreativnog miljenja: ispitivanje i analiziranje pretpostavki
Ciljana vjetina: Ispitivane i analiziranje pretpostavki
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: ta ako, pretpostavi, ispitaj, sumnjaj

Primjeri
Knjievnost
Ispitati mogunost "prevoenja" proznih djela na poeziju i obrnuto.
Matematika
Razmotriti zato numeriki sistem u Americi ili Evropi koristi broj deset kao bazu za raunanje.
Prirodne nauke
Propitati kada bi teina ljudi bila jednaka na razliitim planetama.
Drutvene nauke
Diskutirati zato ljudi, kada nekoga upoznaju, u Americi najee izgovaraju rije "hello".
Strani jezik
Procijeniti u kojoj je mjeri za nekoga, npr. njemaki jezik, strani jezik.
Umjetnost
Razmotriti mogunost trodimenzionalnog slikanja.
Muziki odgoj
Odrediti da li razgovor moe biti vien kao muzika.
Tjelesni odgoj
Razmotriti zato su ljudi skloni navijati za domai fudbalski tim.
3. Zalaite se za vae ideje

Istorija je puna primjera kako se za plasiranje kreativnih ideja treba boriti. Ljudi se lake
snalaze u svijetu izvjesnosti i stoga su mnoge kreativne ideje u poetku bile odbaene sa
sumnjom i nepovjerenjem. Ovdje moemo navesti primjer genija Nikole Tesle kojemu je
trebao ogroman trud uvjeriti druge u prednost naizmjenine u odnosu na istosmjernu struju.
Uitelji trebaju na razliite naine pouavati, osobito modelirati kod svojih uenika
uvjeravanje drugih u vrijednost njihovih predloenih ideja, to je praktini aspekt
kreativnog miljenja. Ako uenici, npr. rade na projektu u okviru umjetnosti, oni trebaju
jasno obrazloiti zato misle da je njihov projekat vrijedan (Sternberg i Grigorenko, 2000).
68

Tabela 3.4. Poticanje kreativnog miljenja: plasiranje kreativnih ideja
Ciljana vjetina: Plasiranje kreativnih ideja
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: uvjeri, navedi, argumentiraj, brani

Primjeri
Knjievnost
Ubijediti drugove iz razreda da proitaju predvienu knjigu za lektiru.
Matematika
Uvjeriti kolege da su njihove ideje o rjeavanju matematikih problema ispravne.
Prirodne nauke
Formulirati interpretaciju naunih podataka i braniti pred drugima takvu interpretaciju.
Drutvene nauke
Argumenirati zato bi ba Vas, kao predsjednikog kandidata, ljudi trebali izabrati na narednim izborima.
Strani jezik
Braniti razloge znaaja studiranja vie stranih jezika.
Umjetnost
Ubijediti druge u vrijednost dizajna stone lampe.
Muziki odgoj
Razviti argumentaciju o vrijednosti flamenko muzike u odgoju mladih.
Tjelesni odgoj
Izmisliti novu igru i ubijediti druge da je prihvate kao zabavnu.
4. Izmiljajte, stvarajte ideje

Kreativne osobe vole stvarati i predlagati razliite ideje, raditi stvari i rjeavati zadatke na
vlastite naine, imati vlastite planove a ne ispunjavati tue. Oni, dakle, imaju zakonodavni
stil miljenja (Sternberg, 1997). Okruje, kola, a naroito uitelji, mogu vie ili manje
podravati stvaranje ideja, osobito kreativne i vrijedne aspekte ideja koje uenici predlau.
Tabela 3.5. Poticanje kreativnog miljenja: stvaranje ideja (Sternberg i Grigorenko, 2000)
Ciljana vjetina: Stvaranje ideja
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: stvori, kreiraj, proizvedi, napravi, izmisli

Primjeri
Knjievnost
Napisati poemu.
Matematika
Kreirati matematiki problem.
Prirodne nauke
Predloiti jednostavan eksperiment.
Drutvene nauke
Kreirati ueniku upravljaku razrednu strukturu.
Strani jezik
Razviti kod za svakodnevnu govornu komunikaciju.
Umjetnost
Razmisliti o stilu ivota u umjetnikoj karijeri.
Muziki odgoj
Komponirati melodiju.
Tjelesni odgoj
Izmisliti novi sistem takmienja u koarci.
5. Prepoznajite vie lica znanja

Kreativnost podrazumijeva znanje. Ako elimo biti kreativni, trebamo biti znalci, osobito
u svojemu polju interesa-specijalnosti. Neophodno je naglasiti kako znanje moe olakati
ali i oteati kreativno rjeavanje problema. esto, prethodno znanje i iskustvo postaje
prepreka a ne prednost u rjeavanju problema. Skloni smo biti zatvoreni u vlastita polja
69

znanja, teorije i sl., ne odmiui se dalje. Meutim, kreativnost podrazumijeva jasan uvid
u ono to znamo/ne znamo, kako bi znali kuda i kako dalje. Izuzetno je znaajno pitanje
donoenja odluke o najefikasnijim nainima koritenja prethodnog znanja kako ono ne bi
bila prepreka nego prednost u svakodnevnim, osobito kolskim izazovima. Uitelji
naroito trebaju kontinuirano ohrabrivati cjeloivotno uenje.
Tabela 3.6. Poticanje kreativnog miljenja: prepoznavanje dva lica znanja
Ciljana vjetina: Razumijevanje dvostranosti znanja
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: sprijei zatvaranje, odri fleksibilnost, izbjegni uokvirirenost, ostani otvorena uma
Primjeri
Knjievnost
Zamisliti drugu, tamnu stranu junaka, npr. Supermena.
Matematika
Rijeiti matematiki problem na drugaiji nain.
Prirodne nauke
Razmotriti alternativna objanjenja poznatih naunih fenomena.
Drutvene nauke
Predloiti novi nain funkcioniranja gradske uprave.
Strani jezik
Pronai novi nain izraavanja za uobiajene fraze u stranom jeziku.
Umjetnost
Diskutirati ulogu stripa u umjetnosti.
Muziki odgoj
Analizirati slinosti i razlike folk muzike u razliitim zemljama.
Tjelesni odgoj
Promisliti ta igru ini igrom.
6. Identificirajte i prevazilazite potekoe

Mnoge kreativne ideje nisu realizirane zbog poetnih potekoa koje se javljaju kako
unutar linostinpr. pomanjkanja vjere u vlastite snage tako i okruja-najee
nepovjerenja i otpora drugih kreativnom miljenju. Uitelji naroito trebaju poticati,
modelirati naine identificiranje problema te hrabriti i nagraivati istrajnost uenika u
prevazilaenju potekoa. Za realiziranje vrijednih, kreativnih ideja treba vremena,
strpljivosti i istrajnosti.
70

Tabela 3.7. Poticanje kreativnog miljenja: identificiranje i prevazilaenje potekoa
Ciljana vjetina: Identificiranje i prevazilaenje potekoa
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: savladaj, nadjaaj, istraj, nastavi pokuavati, izdri, ne odustaj
Primjeri
Knjievnost
Prezentirati jedinstven poetski stil koji e biti prihvaen od kritike.
Matematika
Predloiti, npr. novi nain mnoenja brojeva, gdje e taj nain biti argumentirano efikasniji nego stari.
Prirodne nauke
Pregledati i ocijeniti projekat planiranog kolskog eksperimenta sa okolinog, sigurnosnog aspekta.
Drutvene nauke
Sugerirati alternativna objanjenja historijskih dogaaja koje mnogi interpretiraju na razliite naine.
Strani jezik
Biti ustrajan u uenju stranoga jezika i kada se ima osjeaj da je bolje odustati.
Umjetnost
Izdrati u radu izazovnih i tekih zadataka, npr. klesanja u kamenu.
Muziki odgoj
Savladati novu i teku melodiju koja zahtijeva puno vjebanja.
Tjelesni odgoj
Pripremati se predano i ustrajno za predstojei atletski turnir, bez obzira to kola nema adekvatnu atletsku stazu.
7. Preuzimajte (razumne) rizike

Razvijanja i plasiranja kreativnih ideja teko je ostvarivo bez preuzimanja razumnih rizika.
Dananja kola najee kanjava one uenike koji se "suprotstavljaju" uitelju, koji
preuzimaju (razuman?) rizik misliti svojom glavom. to znai razuman rizik? Odmjeriti
prednosti i nedostatke, npr. jednog postupka, izbora i sl. ali i imati na umu da postoje
faktori koje ne moemo uvijek kontrolirati a pogotovo predvidjeti. Pokuati preletjeti
Atlantik pomou male letjelice-zmaja podrazumijeva veliki (ivotni) rizik, ali vjerovatno
ima onih koji su to pokuali, koliko god nerazumno bilo. Uitelji bi, dakle, trebali
ohrabrivati i nagraivati preuzimanje razumnih rizika, ali takvih koji niim nee mentalno i
tjelesno ugroziti sigurnost njihovih uenika.
Tabela 3.8. Poticanje kreativnog miljenja: preuzimanje razumnih rizika
Ciljana vjetina: Razumno preuzimanje rizika
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: preuzmi razumne rizike, probaj nove pristupe, izloi se nepoznatom, iskuaj
mogunost
Primjeri
Knjievnost
Izabrati i proitati jednu od dvije najtee knjige za lektiru.
Matematika
Pokuati rijeiti geometrijski zadatak koji se pokazao tekim.
Prirodne nauke
Identificirati manjkavosti objavljenih rezultata dobijenih nekim naunim eksperimentom.
Drutvene nauke
Opisati stvari koje ne idu kako treba u svojoj zemlji ili generalno u svijetu.
Strani jezik
Nauiti osnove tekog stranog jezika zemlje u koju treba putovati.
Umjetnost
Ovladati koritenjem jedog tekog medija/materijala u umjetnosti.
Muziki odgoj
Izvesti koncert pred velikim auditorijem.
Tjelesni odgoj
Odigrati na odbrambenoj, umjesto na uobiajenoj, napadakoj poziciji u timu.
71
8. Tolerirajte neodreenost i neizvjesnost

Najjednostavnije, tolerirati neodreenost (dvosmislenost) znai prihvatiti kako pojave
nemaju samo jedno ultimativno znaenje, kako uvijek postoji neto izvan i da su (ali samo
na prve poglede) poruke/pouke fenomena neitljive . Ljudima je, meutim svojstveno (i
lake) misliti pojednostavljeno-kategorijalno. Stvarnost je obino crna ili bijela, ljudi dobri
ili loi i sl. Toleriranje nepodudarnosti osobito je vano jer se kreativne ideje razvijaju i
realiziraju u duem vremenskom periodu, a to je, osobito mladim ljudima nekada teko
trpiti. Treba, npr. vremena kako bi se projekat diplomske radnje izbrusio do mjere
usaglaenosti razliitih faktora koji odluuju o kvaliteti projekta. Uitelji trebaju pouavati
kako prihvatanje neodreenost i dvosmislenost omoguuje dublje pronicanje u smisao
svijeta/pojava, to opet rezultira brojnim idejama, hipotezama, kreativnom-tragalakom
zanosu.
Tabela 3.9. Poticanje kreativnog miljenja: toleriranje neodreenosti
Ciljana vjetina: Prihvatanje neodreenosti
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: toleriraj, omogui, dozvoli, izdri, podnesi

Primjeri
Knjievnost
Preraditi jednu ideju koja jo nije u potunosti razvijena.
Matematika
Istrajati u rjeavanju problema koji jo nije u cjelosti rijeen.
Prirodne nauke
Tragati za uzrocima rasta biljaka.
Drutvene nauke
Istraiti zato su i Rusija i USA ule u rat u Afganistanu.
Strani jezik
Tragati za znaenjem rijei u odnosu na razliit kontekst u tekstu.
Umjetnost
Vrednovati veoma apstraktne pristupe u modernoj umjetnosti.
Muziki odgoj
Ispitati zato ljudi uivaju u nekoj vrsti muzike.
Tjelesni odgoj
Igrati sportsku igru u kojoj se ima iskustva, npr. hokej, ali prema novim pravilima.
9. Jaajte samopouzdanje
Ranije je naglaeno kako kreativne ideje esto ostaju nerealizirane, mada imaju izuzetan
potencijal. Kreativne osobe trebaju vjerovati u vrijednost onoga ta rade. To svakako ne
znai da moraju vjerovati-istrajavati kako je svaka od njihovih ideja dobra. Meutim, jedan
od estih razloga nerealiziranja kreativnih ideja je pomanjkanje vjere u vlastite snage i
sposobnosti da se uope i mogu napraviti bilo kakve promjene, da se moe biti kreativno
(Sternberg i Grigorenko, 2000). Radi toga uitelji trebaju poticati osjeaj samo-efikasnosti
i samopouzdanja, npr. preduzimanje najjednostavnijih, za uenike izvjesno ostvarivih
koraka i aktivnosti na projektima, tokom ispitne komunikacije te osobito "kreativnih"
aktivnosti. Na poruku da se vjeruje u njihove kreativne sposobnosti, uenici e sigurno
odgovoriti kreativnim uincima/produktima/artefaktima.
72

Tabela 3.10. Poticanje kreativnog miljenja: izgraivanje samo-efikasnosti
Ciljana vjetina: Izgraivanje samo-efikasnosti
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: vjeruj u vlastite sposobnosti, uradi ta treba uraditi, radi efikasno, ostvari svoje
ciljeve
Primjeri
Knjievnost
Proitati veoma teku ali razumljivu knjigu.
Matematika
Posvetiti se rjeavanju tekog trigonometrijskog i problema.
Prirodne nauke
Istrajavati u izvoenju eksperimenta iz fizike sve dok se ne realizira na pravi nain.
Drutvene nauke
Razumjeti sudski sistem jedne zemlje u toj mjeri da se moe objasniti drugima.
Strani jezik
Postaviti visoke ciljeve u ovladavanju novim rijeima stranoga jezika tokom vikenda.
Umjetnost
Odabrati izazovnu temu za vajanje.
Muziki odgoj
Biti uvjeren kako je mogue izvesti veoma teko djelo ukoliko se dovoljno vjeba.
Tjelesni odgoj
Odrediti kao cilj tranje polu-maratona na kraju polugodita.
10. Otkrivajte istinske interese

Kako bi oslobodili uenike kreativne potencijale, izuzetno je vano znati u kojim
aktivnostima oni uivaju, ta vole i ta realno mogu raditi. Vrlo esto uenici mogu
ovladati brojnim znanjima i vjetinama, ali e teko ispoljiti kreativnost u onim
aktivnostima i sadrajima gdje nisu talentirani i istinski zainteresirani. Velikim dijelom
kreativnost poiva na unutranjoj motivaciji, osobito radoznalosti, koju treba njegovati i
dovoditi u vezu sa realnim mogunostima uenika. Roditelji esto grijee, videi vlastitu
djecu u oblastima/poslovima koje oni smatraju poeljnim, gurajui ih tako u "sivu zonu"
nezainteresiranosti, vrlo eto i ispodprosjenosti.
Tabela 3.11. Poticanje kreativnog miljenja: otkrivanje stvarnih interesa
Ciljana vjetina: Otkrivanje stvarnih interesa
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: vjeruj u vlastite sposobnosti, uradi ta treba uraditi, radi efikasno, ostvari svoje
ciljeve
Primjeri
Knjievnost
Otkriti svoga omiljenog pisca.
Matematika
Promisliti upotrebu matematike u muzici.
Prirodne nauke
Predloiti nauni projekat u skladu sa vlastitim interesima.
Drutvene nauke
Izraditi poster koji govori o dostignuima omiljene drutvene linosti.
Strani jezik
Studirati i uiti jezik one zemlje koja vam istinski okupira panju.
Umjetnost
Slikati stilom umjetnika u ijem se stilu slikanja zaista uiva.
Muziki odgoj
Snimiti, sluati i diskutirati omiljenu muziku u razredu.
Tjelesni odgoj
Smisliti igru koja bi bila zabavna za izvoenje.
73
11. Odlaite zadovoljstvo

Kreativnost podrazumijeva angairanost i posveenost projektu ili zadatku jedan dui
period, bez brzog oekivanja nagrade i zadovoljstva. injenica je da se danas oekuje i
nagrauje brzina kao uspjeh a ne istrajan rad koji daje i kvalitetnije i kreativnije uinke.
Uitelji trebaju hrabriti posveenost zadacima i omoguavati uenicima sticanje uvida
kako ozbiljan rad na duge staze i odlaganje trenutanog zaovoljstva daje ozbiljne rezultate
ali i osjeaj zaovoljstva na duge staze.
Tabela 3.12. Poticanje kreativnog miljenja: odlaganje zadovoljstva
Ciljana vjetina: Odlaganje zaovoljstva
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: saekaj, odloi, odgodi, ostavi za kasnije, stavi na stranu, odugovlai
Primjeri
Knjievnost
Dovriti obimnu pisanu zadau, radei dio po dio.
Matematika
Rijeiti komplikovan matematiki problem korak po korak.
Prirodne nauke
Sistematski promatrati i voditi biljeke o rastu palme.
Drutvene nauke
Analizirati posljedice drugog svjetskog rata kroz uvjete u kojima su zliite trupe u ratu bile angaovane.
Strani jezik
Zamisliti dugorone dobrobiti uenja stranih jzika.
Umjetnost
Poduzeti aktivnosti na dugoronom umjetnikom projektu koji treba zavriti do kraja kolske godine.
Muziki odgoj
Vjebati izvoenje melodije dok se izvedba ne dovede skoro do perfekcije.
Tjelesni odgoj
Vjebati posveeno i istrajno kako bi se bilo spremno za nadolazea atletska takmienja.
12. Modelirajte kreativnost!

Jedan od najvanijih izvora pobuivanja kreativnosti su uitelji kao uzori. Dakle, ako se
eli imati kreativne uenike, mora se imati i kreativne uitelje. Uitelji trebaju ne samo
govoriti o tome ta nego pokazivati kako. Kakva je korist ako studenti znaju mjerne
karakteristike testova inteligencije ako sami ne konstruiraju nekoliko vlastitih, novih
zadataka , koji zaista mjere inteligenciju.
74
Tabela 3.13. Poticanje kreativnog miljenja: modeliranje kreativnosti

Ciljana vjetina: Modeliranje kreativnosti
Predmeti/sadraji
Poticajne rijei ili fraze: modeliraj (budi primjer), pokai, demonstriraj, razvij, promoviraj, ohrabri
Primjeri
Knjievnost
Pisati kratke prie bazirane na omiljenim hobijima.
Matematika
Kreirati matematike probleme temeljem sportskih interesa.
Prirodne nauke
Diskutirat kako nauka moe biti viena kao umjetnost.
Drutvene nauke
Raspravljati kako stilovi odijevanja reflektiraju kulturalne vrijednosti odreenog vremena.
Strani jezik
Napraviti jednu predstavu na stranom jeziku.
Umjetnost
Izvajati model od gline po vlastitome izboru.
Muziki odgoj
Napisati nove rijei na poznatu melodiju.
Tjelesni odgoj
Izmisliti potpuno novu igru.
Osvrt
Dananja, preteno kognitivna nastavna komunikacija zasigurno u dovoljnoj mjeri ne
oslukuje i ne uvaava ljudsku prirodu, ljudske potrebe, potencijale i sposobnosti da se kreira,
pronalazi, mata, istrauje, praktino osmiljava, primjenjuje. Dananja kola ostavlja malo
prostora kreativnom i praktinom miljenju i to svakako treba promijeniti ako elimo kolu
za ivot. TIA pristup operacionaliziran temeljem Teorije uspjene inteligencije, moe biti
jedan od poticaja za uitelje kako vratiti (stvarni) ivot u kolu i kako se u koli (svi) mogu
osjeati ivim. TIA pristup podrazumijeva da uitelji prije svega moraju biti uzori, modeli
kreativnog miljenja i ponaanja, a osobito kada pouavaju i vrednuju. Oni kontinuirano
trebaju ohrabrivati uenike da kreativnost promiljaju interdisciplinarno i transdisciplinarno,
obezbjeivati uvijek dovoljno vremena svakome ueniku bilo za misaonu bilo za predmetnu
kreativnu produkciju, adekvatno potkrepljivati i nagraivati svaki, i najmanji nagovjetaj a
osobito uloene napore uenika na putu ka kreativnosti, poticati ueniku kreativnu saradnju.
Uitelji, dakle, trebaju demonstrirati vlastitu uspjenu inteligenciju a osobito kreativnost u
konkretnim nastavnim situacijama, pred svojim uenicima. TIA u prvom redu zahtijeva
promjenu u nama samima, u naemu vlastitom nainu miljenja. Ukoliko, kao uitelji,
analiziramo i osmislimo po nekoliko vlastitih postupaka unutar svake od 12 predloenih
strategija za poticanje kreativnog miljenja naih uenika, to svakako moe biti jedan od
prvih koraka odmicanja od kole preivljavanja ka koli kreacije/ivota. Na kraju, treba imati
na umu da se kreativni potencijali teko mogu u potpunosti realizirati bez jednog odmjerenog
i izbalansiranog poticanja i analitikih i kreativnih i praktinih sposobnosti/miljenja.
Zastanimo malo nakon proitanog i razmislimo kako (i emu) pouavati "sa
inteligencijama na umu", koje "inteligentne" stil-po(r)uke o moemo nai u Gardnerovoj i
Sternbergovoj teoriji. Stilovi, kako znamo, stupaju u razliite interakcije sa sposobnostima
75

(inteligencijom) i osobinama linosti. Priroda tih veza i odnosa jo se istrauje, gdje je nuno
odmicanje od deskriptivnog tumaenja tih odnosa ka dubljem (empirijskom) propitivanju
hipoteze o podudarnosti-uloge stilova u uenju i pouavanju/odgajanju. I inteligencija i
stilovi i linost jesu istovremeno i pedagoki cilj i sredstvo, tvorei tako lijepi, zaarani
krug/spiralu uenja/pouavanja.
___________________________________________________________________________
U drugom dijelu knjige prikazaemo znaajnije svjetske i nae empirijske studije koje su bile
usmjerene kros-kulturalnom, internom i eksternom validiranju Teorije mentalnog samoupravljanja te propitivanju stilova miljenja kao resursa kreativnosti.
76
II DIO
REZULTATI EMPIRIJSKIH STUDIJA
77
1. ZNAAJNIJE VALIDACIJSKE STUDIJE O TEORIJI MENTALNOG

SAMO-UPRAVLJANJA
1.1. STERNBERGOVA VALIDACIJSKA STUDIJA
U prvoj amerikoj validacijskoj studiji, Sternberg (1994) je izvijestio o psihometrijskim
karakteristikama TSI. Procijenjena je interna i eksterna validnost izvorne verzije instrumenta
koji je sadravao 104 ajtema rasporeenih na 13 devetostepenih skala Likertovog tipa - po
osam ajtema za svaku od skala- teorijom predloenih stilova miljenja . Pouzdanost skala,
reprezentirana Cronbach alfa () koeficijentom kretala se od .56 za izvrni do .88 za globalni
stil, uz medijan od .78. Veina interrelacija skala bila je mala, uz izuzetak onih postuliranih
teorijom. Tako su korelacije vee od .50 (izraeno apsolutnim vrijednostima) bile izmeu
globalnog i lokalnog (-.61), liberalnog i zakonodavnog (.66), konzervativnog i zakonodavnog
(-.50), konzervativnog i izvrnog (.59) i liberalnog i konzervativnog (-.60). Potvrdila se, dakle
tendencija pozitivne povezanosti zakonodavnog i liberalnog te izvrnog i konzervativnog te
negativna povezanost globalnog i lokalnog stila. Konstruktna valjanost testirana je
faktorskom analizom (nema detalja o modelu i nainu rotacije) koja je generalno, mada ne u
potpunosti, podrala strukturu teorije. Pet faktora objasnilo je ukupno 77% varijance: prvi
faktor obuhvatio je (vie od .70 u apsolutnoj vrijednosti) konzervativni (.87), izvrni (.58),
liberalni (-.81) i zakonodavni (-.78) stil. Drugi faktor objedinio je sudski (.70) i oligarhijski
stil (.70). Trei faktor suprotstavio je eksterni (-.72) i interni (-.80) stil. etvrti faktor, takoe
bipolaran, obuhvatio je lokalni (.92) i globalni stil (-.82). Peti faktor odnosio se na
hijerarhijski stil (.86).
Eksterna validnost utvrena je analizom povezanosti stilova kako s rezultatima
ostvarenim na testovima linosti i drugim instrumentima koji mjere stilove, tako i testovima
sposobnosti. Tako su izraunate korelacije s MBTI (Myers-Briggs Type Indicator) te
Gregorcovim upitnikom za mjerenje stilova (Gregorc measures of mind styles). Ukupno 30
od 128 moguih (23.4 %) korelacija s MBTI te 22 od 52 (42.3%) s Gregorcovim upitnikom
bilo je statistiki znaajno, temeljem ega su autori zakljuili da razliiti instrumenti
(mjerenja stilova) mjere i dijele sline prostore inteligencija-linost suelja. Za razliku od
toga, nije utvrena statistiki znaajna povezanost stilova miljenja i IQ (nije pojanjeno kako
je IQ dobijen-ime je mjeren), kao niti sa prosjenom kolskom ocjenom ispitanika. Tri stila
statistiki znaajno pozitivno su korelirala s podtestom matematikog postignua
SAT26:sudski, globalni i liberalni dok nije bilo povezanosti bilo kojega stila sa verbalnom
skalom SAT. Ovi podaci bili su autorima dovoljni kako bi zakljuili da je stil zaista
konstrukt koji se bitno razlikuje od inteligencije i sposobnosti (postignua).
Nakon ove poetne studije, validiranje Teorije, prvenstveno kroz prizmu TSI ali i drugih
MSG instrumenata nastavljeno je kako u SAD, tako i u svijetu, te poluilo razliite rezultate.
26
SAT - Schoolar Attitude Test - test kolskog postignua.
78

1.2. STUDIJA ZHANGOVE I SACHSA
O prvom testiranju MSG van USA i drugih zapadnih zemalja izvijestili su Li-Fang Zhang i
John Sachs (1997) u djelu "Procjenivanje stilova miljenja u okviru teorije mentalnog samoupravljanja: Hong Kong studija validnosti."27 (u daljem tekstu HK1 studija) Cilj studije bio
je istraiti validnost MSG u potpuno razliitom, "nezapadnom" kulturalnom kontekstu.
Pored interne validnosti kratke forme TSI na engleskom jeziku, istraene su stil preferencije
ispitanika obzirom na spolnu pripadnost, nivo i vrstu (predmet) studija, podruje poduavanja,
godine starosti, godine iskustva u poduavanju, razliite hobije, mjesto stanovanja, iskustva
putovanja van mjesta boravka te prosjeni nivo obrazovanja roditelja. Ispitanici su bili
studenti Univerziteta u Hong Kongu, ukupno 88, od ega 30 mukog a 58 enskog pola,
starosti od 24 - 50 godina. Nivo obrazovanja ispitanika bio je razliit, od bakalaureata do
magisterija, i veina je ve imala iskustvo u poduavanju, te se nastojala dalje usavravati u
podrujima kao to su kineski i engleski jezik, sociologija, hemija, kompjuterske znanosti,
ekonomija, javni poslovi, geografija i matematika. U uzorku je bilo 46 ispitanika (54%) ija
je starost od 23 godine bila ispod one uoubiajene za studente u Hong Kongu, dok je starost
ostalih varirala izmeu 24 i 50 godina (M=27). Od ukupno 88 upitnika, 35 (39%) popunili su
uitelji ije je iskustvo u poduavanju bilo od 2 do 25 godina (M=10). Iz ove grupe ispitanika,
15 ih je poduavalo drutvenim i humanistikim naukama a 20 prirodnim i tehnikim
naukama.
Korigirana ajtem-total korelacija trebala je odgovoriti na pitanje koje od ajtema
ukljuiti u dalju analizu. Procijenjena je, zatim, za svaku od trinaest skala, pouzdanost tipa
interne konzistencija putem Cronbach-alfa koeficijenta. Nakon toga, konstruktna valjanost
ispitana je analizom matrice korelacija te eksplorativnom faktorskom analizom. Analizom
varijance nastojalo se utvrditi da li postoje razlike u stilovima miljenja unutar grupa obzirom
na ranije pobrojane varijable kao to su pol, godine starosti itd. Do kakvih rezultata su autori
doli?
Nakon ajtem analize, iskljuena su 3 od 65 ajtema kratke verzije inventara, po jedan
ajtem za lokalni, monarhijski i globalni stil. Vrijednosti Cronbach-alfa koeficijenata interne
konzistencije za 13 skala kretala se od .54 (anarhijski stil) do .87 (konzervativni stil), s
medijanom od .70; to je slino podacima navedenim u Sternbergovom istraivanju (1994)
koji se odnose na duu verziju TSI. Apsolutne vrijednosti korelacija skala bile su u rasponu
od .02 do .77 i generalno u skladu sa Sternbergovim teorijskim pretpostavkama o smjeru
povezanosti: konzervativni i izvrni stil (r = .74), zakonodavni i liberalni stil (r = .43) ,
konzervativni i liberalni (r = -.30) te interni i eksterni (r = -.19). Prve tri korelacije bile su
znaajne na nivou p<.01 a posljednja na nivou p<.05. Statistiki znaajna korelacija izmeu
monarhijskog i hijerarhijskog stila (r =.43) nije bila u skladu sa Sternbergovim teorijskim
pretpostavkama. U eksplorativnoj faktorskoj analizi primijenjena je varimax rotacija. Kriterij
za broj i interpretaciju zadranih faktora bio je Hornov metod koji u osnovi ukljuuje
generiranje sluajno odabranih podataka te kompariranje karakteristinih korijena
27
Psihological Reports, 81, str. 915-928.
79

korelacione matrice tako odabranih podataka s korelacionom matricom realnih, mjerenjem
dobijenih podataka. Time su izdvojena tri stabilna i interpretabilna faktora koja su objasnila
65,6% varijance, a odbaena propitana etiri i pet-faktorska rjeenja. Prvi faktor objedinio je
konzervativni (.90) i izvrni stil (.87); drugi faktor interni (.80) i zakonodavni stil (.77) i trei
faktor eksterni stil (.87).
Poslije provjere psihometrijskih karakteristika inventara, analizirane su razlike u
stilovima miljenja obzirom na razliite socio-ekonomske, demografske i edukacijske
varijable. Utvreno je da (a) stariji ispitanici (projena starost 36 i vie godina) statistiki
znaajno (p = .02) vie preferiraju sudski stil (M = 5.0) nego mlai ispitanici (M = 4.4); (b)
ispitanici ije je pedagoko obrazovanje ukljuivalo istraivaki pristup (magistri pedagogije)
statistiki znaajno (p = .05) vie preferiraju eksterni stil (M = 5.1,) od ispitanika iji studij
nije ukljuivao istraivaki rad (M = 4.7); (c) ispitanici s vie od 5 godina iskustva u
poduavanju statistiki znaajno (p = .02) vie preferiraju hijerarhijski stil (M = 5.2) od
ispitanika s manje od dvije godine iskustva (M = 4.3) te istovremeno, prva grupa stistiki
znaajno (p = .05) manje preferira zakonodavni stil (M = 4.2) od druge grupe (M = 4.9); (d)
ispitanici mukog pola statistiki znaajno (p = .02) vie preferiraju globalni stil (M = 4.7) od
ispitanika enskog pola (M = 4.3); (e) ispitanici koji studiraju prirodne i tehnike nauke
statistii znaajno (p = .01) vie preferiraju globalni stil (M = 4.9) od studenata drutvenih i
humanistikih nauka (M = 4.4); (f) ispitanici koji poduavaju prirodnim i tehnikim naukama
statistiki znaajno (p = .04 i .02) vie preferiraju globalni i zakonodavni stil (M = 4.9 i 4.8)
od nastavnika drutvenih i humanistikih nauka (M = 4.4 i 4.1).
Rezultati dobijeni ovim istraivanjem, u osnovi, mada ne u potpunosti, podravali su
internu i eksternu validnost Sternbergove teorije. Ovdje se prije svega misli na konstruktnu
validnost TSI: faktorskom analizom ekstrahirana su tri faktora koja su objasnila priblino
66% varijance, dok je Sternbergovim istraivanjem (1994) utvreno pet faktora koji su
objasnili 77 % varijance. U studiji Zhangove i Sachsa dvije od pet dimenzija opisanih u
Sternbergovoj teoriji nisu jasno identificirane: forme (monarhijski, oligarhijski, hijerarhijski i
anarhijski stil) te nivoi (globalni i lokalni). Nadalje, pojedine od 13 skala - stilova bili su
korelirani u Teorijom nepredvienim smjerovima: npr. hijerarhijski i monarhijski stil bili su
statistiki znaajno, pozitivno povezani.
Utvrena razlika u stilovima miljenja obzirom na godine starosti, spolnu pripadnost,
nivo i vrstu studiranja te iskustvo u poduavanju konzistentni su s teorijskim konceptom o
razliitim principima i varijablama koji utiu na preferencije silova miljenja: npr. stariji
studenti vie su preferirali sudski stil nego njihove mlae kolege, to se moe dovesti u vezu s
tezom da se stil-preferencije mijenjaju s godinama starosti.
80
1.3. STUDIJA ZHANGOVE

Studija Zhangove (1999, u daljem tekstu HK2 studija) godine bila je usmjerena na dalje
kros-kulturalno validiranje MSG. Testirana je pouzdanost i konstruktna validnost kratke
forme TSI te stil-preferencije obzirom na razliite varijable razvoja i socijalizacije: godine
starosti, red roenja, pol, nivo studiranja, podruje studiranja, brano stanje, radno iskustvo,
vrstu zavrene kole, iskustva steena putovanjima te nivo obrazovanja roditelja. Kao i u
prvoj studiji (1997) istrivanje je izvreno na prigodnome uzorku studenata Univerziteta
Hong Kong (N = 151; 58 mukaraca, 88 ena, 6 nije specificirano), od kojih su 80 ispitanika
Pedagokog fakulteta i 71 ispitanik Poslovnog fakulteta studirali za sticanje razliitih zvanja i
nivoa: bakalaureat iz oblasti edukacije, postdiplomski edukacijski certifikat, magisterij iz
edukacijskih nauka i magisterij iz poslovne administracije. Ispitanici starosti 19 do 50godina
(M = 30.5; Mdn = 31) putovali su, prosjeno, u 10 gradova van Hong Konga, 98 ispitanika
imalo je prosjeno radno iskustvo od 11.8 godina.
Interna konzistencija za svaku od 13 skala-stilova izraena Cronbach-alfa
koeficijentom kretala se u rasponu od .46 (za anarhijski stil) do .89 (za konzervativni stil) uz
medijan od .71.
Matrica korelacija za sve skale dobijena je raunanjem koeficijenata Pearsonove
produkt-moment korelacije koje se apsolutna vrijednost kretala od .00 (izvrni s eksternim
stilom) do .73 ( izvrni s konzervativnim stilom). Primjeri koji potvruju prirodu i smjer veza
postuliranih MSG su povezanost zakonodavnog i liberalnog stila (r = .52), izvrnog i
konzervativnog (r = .73), sudskog i hijerarhijskog (r = .61), konzervativnog i liberalnog (r =
-.41) te internog i eksternog (r = -.19). Sve korelacije bile su statistiki znaajne, prve etiri
na nivou p<.01 i posljednja na na nivou p<.05.
Faktorskom analizom zajednikih faktora-metodom glavnih osi dalje je propitana
konstruktna validnost TSI. Kriterij odreivanja broja faktora bila je vizuelna inspekcija
Cattellovog scree testa, kojom je sugerirana mogunost ekstrakcije etiri ili pet faktora.
Odabrana je pet-faktorska solucija, (obzirom da je bila vie u skladu s teorijskim
petodimenzionalnim konceptom) te u rotaciji faktora koritena oblimin procedura. Time je
pet faktora objasnilo 78.4% varijance: prvi faktor objedinio je hijerarhijski, sudski i liberalni
stil; drugi faktor konzervativni, izvrni i oligarhijski; trei interni i eksterni stil; etvrti
globalni i lokalni stil te peti monarhijski i anarhijski stil. Trei, etvrti i peti faktor bili su,
dakle, bipolarni.
Analizom varijance ustanovljeno je da ne postoji statistiki znaajna razlika u
stilovima miljenja ispitanika obzirom na red roenja, nivo studija i vrstu studija, brano
stanje, spolnu pripadnost, vrstu zavrene kole te nivo obrazovanja roditelja. Statistiki
znaajne razlike u preferenciji stilova naene su obzirom na (a) godine starosti - ispitanici
stari 33 godine i stariji, preferirali su vie sudski stil (M = 4.96) nego oni 19-26 godina (M =
4.37), ispitanici od 27 godina i stariji vie su preferirali liberalni stil (M = 4.8) nego mlai (M
= 4.1) i mlai su vie preferirali konzervativni stil (M = 4.27, ) nego stariji (M = 3.47),
ispitanici stari 39 godina i stariji bili su skloniji hijerarhijskom i eksternom stilu (M = 5.44,
81

M = 5.29) nego oni od 26 godina i mlai (M = 4.73 i M = 4.63); (b) iskustvo putovanjaispitanici s brojnijim putovanima (21 grad i vie), preferirali su vie zakonodavni i interni stil
(M = 5.64; M = 5.08) nego oni s manje iskustva (M = 4.6; M = 3.99), oni koji su putovali u 9
gradova i vie , bili su skloniji globalnom i liberalnom stilu (M = 4.5; M = 5.04) od ispitanika
s manje iskustva u putovanju (M = 4.07; M = 4.33) i (c) radno iskustvo- ispitanici bogatijeg
radnog iskustva (16-26 godina) vie su preferirali zakonodavni, hijerarhijski i eksterni stil (M
= 5.04; M = 5.47; M = 5.46) nego oni koji nisu bili zaposleni (M = 4.42; M = 4.79; M = 4.65),
ispitanici radnog iskustva 9 do 21 godinu bili su skloniji liberalnom stilu (M = 4.84) vie
nego oni koji nisu imali radnog iskustva (M = 4.14). Na kraju, ispitanici koji su imali 2 do 8
godina radnog iskustva nisu se razlikovali u preferenciji stilova miljenja niti od jedne
prethodne grupe.
Iako je u odnosu na prvu studiju (1997) Zhangova skoro dvostruko poveala broj
ispitanika, paljivije stratificirala uzorak te promijenila nain rotacije u faktorskoj analizi, ona
je, po naemu miljenju, samo djelimino potvrdila hipotezu o validnosti MSG u drugaijem
kulturalnom okruju. Ovo se naroito odnosi na na pomanjkanje dokaza koji bi potvrdili tezu
o vezi razliitih faktora socijalizacije i razliitih preferencija stilova miljenja: utvrena je
povezanost triju od 11 testiranih varijabli socijalizacije-godina starosti, iskustva u putovanju i
radnog iskustva s devet stilova miljenja, od ega treba istai da su stariji ispitanici sa vie
radnog i "putnikog" iskustva bili
skloniji hijerarhijskom, eksternom, globalnom,
zakonodavnom i liberalnom stilu, od kojih su zakonodavni i liberalni kreativnost-generirajui
stilovi (Sternberg, 1997). Pouzdanost i konstruktna validnost kratke verzije TSI bila je "na
liniji" ranijih istraivanja Sternberga (1994) i Zhangove i Sachsa iz 1997 (Zhang, 1999),
mada se ne moemo oteti dojmu da se nainom izbora kriterija za zadravanje faktora te
promjenom procedure rotacije faktora, ovdje nastojalo vie "udovoljiti" postulatu o petdimenzionalnosti teorije. Valja napomenuti da su i u prvoj i u drugoj studiji ispitanici
popunjavali TSI na engleskom jeziku, to autor navodi kao mogui uzrok niih koeficijenata
pouzdanosti na pojedinim skalama kao i korelacijama stilova koje nisu predviene teorijom.
1.4. STUDIJA DAIA I FELDHUSENA
Cilj studije, provedene u SAD (1998, nadalje USA studija), bio je istraiti internu,
diskriminantnu i konvergentnu validnost te praktinu upotrebljivost TSI u procjeni stilova
miljenja nadarene djece. Uzorak je sainjavalo 96 ispitanika (58 ili 60.42% mukog i 38 ili
39.58 % enskog pola) starosti 12-17 godina visokih prosjenih kolskih ocjena i postignua
na verbalnoj i matematikoj skali SAT-1.
U istraivanju su koritena dva instrumenta: dua verzija TSI, iz koje je radi
specifinih razloga iskljuena skala koja mjeri oligarhijski stil, te Eysenckov EPI Junior
inventar linosti (The Junior Eysenck Personality Inventory), kao indikator konvergentne i
diskriminantne validnosti TSI.
Cronbach-alfa koeficijent i ovdje je koriten kao mjera pozdanosti za svih 12 skala
TSI i iznosio je za zakonodavni stil .81, izvrni .77, sudski .78, globalni .67, lokalni .68,
liberalni .86, konzervativni .84, hijerarhijski .84, monarhijski .38, anarhijski .64, eksterni 86, i
82

interni .82. Izuzev za monarhijski stil, koeficijenati pouzdanosti bili su prilino visoki,
raspona .64 do .89, uz prosjenu vrijednost .75; to je vie nego u Sternbergovoj studiji iz
1994.
Analizom korelacija 12 skala, utvreno je (a) da stilovi koji konceptualno trebaju biti
u opoziciji jesu bili negativno povezani : liberalni i konzervativni (r = -.32, p < .01), interni i
eksterni (r = -.29, p < .01). Negativna, statistiki znaajna razlika (r = -.28, p < .01) naena je
izmeu zakonodavnog i konzervativnog stila. Korelacija izmeu zakonodavnog i izvrnog
stila, mada predvienog smjera, nije bila statistiki znaajna (r = -.14, p > .05). Nije utvrena
povezanost globalnog i lokalnog stila, kao to je postulirano teorijom; (b) utvreno je
znaajno preklapanje izmeu skala zakonodavnog i izvrnog te liberalnog i konzervativnog
stila, to je u suglasju s istraivanjem Sternberga (1994) ;(c) zakonodavni stil visoko je
korelirao s liberalnim (r = .76, p < .01) kao i izvrni sa konzervativnim stilom (r = .76, p
= .01). Ostali koeficijenti r korelacije, apsolutne vrijednosti vee od .50 bile su izmeu
zakonodavnog i anarhijskog stila (.62), sudskog i internog (.55), sudskog i anarhijskog (.56),
sudskog i liberalnog (.50) te anarhijskog i liberalnog stila (.52).
Dalje propitivanje konstruktne validnosti izvreno je eksplorativnom faktorskom
analizom s varimax rotacijom. Izdvojena su tri faktora karakteristinog korijena veeg od 1,
objanjavajui 68% ukupne varijance. Prvi faktor objedinio je zakonodavni, liberalni,
anarhijski, sudski i lokalni stil (zasienja .91, .80, .79, .67, .61, .56) ; drugi faktor izvrni,
konzervativni, monarhijski i hijerarhijski stil (.89, .84, .71, i .66) i trei faktor eksterni,
globalni i interni stil (.86, .58 i -.59). Autori su prvi faktor oznaili kao intelektualnu
nezavisnost, koja je svojstvena osobama inovativnog i kritikog miljenja. Drugi faktor,
oznaen kao izvrno-metodiko funkcioniranje, karakterizirao je osobe koje preferiraju
sistematinost i slijeenje pravila. Na kraju, autori naglaavaju da je trei faktor - eksternoglobalni-interni stil tee interpretirati, obzirom da obuhvata, pored stilova koji su
konceptualno u opoziciji (eksterni i interni) i globalni stil, koji pripada dimenziji nivoa.
Eksterna konvergentna i diskriminantna validnost propitana je analizom povezanosti
stilova miljenja s dimenzijom ekstra-introverzija mjerenom Eisenckovim EPI Junior
inventarom.Generalno, rezultati su sugerirali zadovoljavajuu konvergentnu i diskriminantnu
validnost. Statistiki znaajna povezanost utvrena je za eksterni stil (r = .49, p < .01).
Meutim, povezanost sa internim stilom nije bila statistiki znaajna. Takoe, nije utvrena
statistiki znaajna povezanost s hijerarhijskim, monarhijskim i anarhijskim stilom.
Kada su preferencije stilova miljenja nadarenih uenika u pitanju, inicijalnom
analizom utvreno je da nadareni uenici vie preferiraju zakonodavni, liberalni i sudski stil
nego prosjeni uenici. Meutim, klaster analiza dva faktorska skora drugoga reda
(intelektualna nezavisnost i izvrno-metodiko funkcioniranje) izdvojila je tri relativno
homogene grupe, gdje su analizom varijance naene statistiki znaajne razlike meu ovim
grupama. Prva grupa, imenovana kao kompleksna grupa, imala je visoke skorove na oba
faktora drugoga reda, druga- nediferencirana, nije se razlikovala u visini skorova, dok je trea
- specifino konzistentna - bila "visoka" na dimenziji inovativnog i kritikog miljenja, a
"niska" na konvencionalnoj, izvrno-metodikoj dimenziji. Ovi rezultati upuuju na zakljuak
da, kada se radi o viem nivou integriranja stilova, profil zakonodavno-liberalnog stila nije
83

neophodno u nesuglasju s izvrno-konzervativnim profilom stila.
Iako je ova studija generalno potvrdila validnost MSG te ukazala na kompleksnost stil
profila nadarenih uenika, zasigurno je utvrdila i njene manjkavosti-preklapanje i
nekonzistentnost strukturalnih dimenzija teorije, naroito kada se radi o formama i nivoima.
Ni ova studija dakle, nije potvrdila pet-dimenzionalnu strukturu MSG.
1.5. STUDIJA GARCIE I HUGHESA
Cilj studije provedene u paniji (2000, u daljem tekstu SP studija) bio je istraiti relacije
stilova uenja i stilova miljenja ispitanika te u kojoj mjeri te relacije utiu na akademsko
dostignue-uspjeh u studiranju. Naveemo ukratko rezultate do kojih su autori doli te vie
obratiti panju na psihometrijske karakteristike TSI.
Uzorak istraivanja inilo je 210 studenata Univerziteta u Granadi, sluajno odabranih
iz populacije etiri razreda uvodnog kursa psihologije. Od ukupnog broja ispitanika, 80 %
bile su djevojke (N = 168) a 20 % mladii (N = 42) starosti od 18-24 godine, prosjeno 19.13
godina (SD = 1.41). Ovakav omjer ispitanika po polnoj pripadnosti u uzorku razumljiv je ako
se uzme u obzir da je veina populacije na studiju drutvenih nauka u paniji obino enskog
pola.
U istraivanju su koritena dva instrumenta: (1) Inventar stilova uenja Marshalla i
Merrita zadovoljavajuih metrijskih karakteristika (Cano 2000) koji putem 40 ajtema na etiri
petostepene skale u formi semantikog diferencijala mjeri preferencije u stilovima uenja:
konkretno (neposredno) iskustvo (Concrete Experience - CE), apstraktnu konceptualizaciju
(Abstract Conceptualisation - AC), reflektivno promatranje (Reflective Observation - RO) i
aktivno eksperimentiranje (Active Experimentation - AE) i (2) panska verzija TSI
Sternberga i Vagnera (dua verzija) ija je pouzdanost procijenjena Cronbach koeficijentom
alfa a konstruktna validnost faktorskom analizom glavnih kompnenti.
Koeficijenti Crobach-alfa pouzdanosti panske verzije TSI za svaku od 13 skala, uz
medijan .76 bili su sljedei: zakonodavni stil .78, izvrni .75, sudski .72, monarhijski .35,
hijerarhijski .74, anarhijski .59, oligarhijski .76, globalni .78, lokalni .63, interni .80,
eksterni .85, konzervativni .83 i liberalni .88. Faktorskom analizom glavnih komponenti
nakon varimax rotacije dobijena su etiri faktora koja su objasnila ukupno 72.3% varijance.
Prvi faktor objedinio je liberalni, sudski i anarhijski stil (.86, .79 i .64) drugi izvrni,
konzervativni, hijerarhijski i monarhijski (.88, .77, .74 i .62); trei interni i eksterni (.86 i -.75)
te etvrti globalni i lokalni stil (.86 i -.77). Trei i etvrti faktor bili su bipolarni.
Ovi podaci , kada su mjerne karakteristike TSI u pitanju, ne razlikuju se u osnovi
mnogo od rezultata dobijenih u ranije opisanim studijama. Osnovna razlika je da se ovdje
pojavljuju etiri faktora od kojih su dva bipolarna, a odnose se na dimenzije podruja i nivoa
u stilovima miljenja. Forme i ovdje ostaju nejasno definirane.
Rezultati do kojih se ovim istraivanjem dolo potvrdili su, mada prema naem
miljenju samo djelimino, pretpostavku o meusobnoj povezanosti stilova uenja i
miljenja: reflektivno promatraki stil uenja bio je statistiki znaajno povezan s eksternim
(b = .56) i zakonodavnim stilom (b = .68). Najbolje rezultate u akademskom dostignuu imali
84

su ispitanici koji su statistiki znaajnije preferirali interni i izvrni a manje zakonodavni stil,
to je u skladu s tezom da kognitivni model kole (studija) vie potie posluh nego
kreativnost.
Osvrt
Komparativna analiza predstavljenih studija, zasnovana preteno na metodolokim
kriterijama upuuje na sljedee:
1. Zajedniko je (a) da su bile zasnovane na prigodnim, velikim, nesistematski stratificiranim
uzorcima; (b) da je u propitivanju konstruktne valjanosti TSI, uvijek koritena
eksplorativna faktorska strategija uz, izraeno apsolutnim vrijednostima, zadrana
faktorska zasienja .30; (c) da je pouzdanost tipa interne konzistencije reprezentirana
Cronbach-alfa koeficijentom; (d) da nisu navoeni, iako ponekada opravdano, egzaktni
pokazatelji "slinosti i razlika"; (e) da, izuzev u sluaju HK1 studije, nije raena ili nisu
prikazani rezultati ajtem analize;
2. Razlike se ogledaju u (a) primjeni razliitih modela faktorske analize gdje ipak dominira
model analize zajednikih faktora ( KH1, HK2 i USA studija) u odnosu na model glavnih
komponenti (SP studija); (b) koritenju razliitih analitikih postupaka rotacije, uz
dominiranje ortogonalne rotacije (HK1, USA, SP), u odnosu na kosokutne (HK2); (c)
primjeni razliitog kriterija rotacije faktora, gdje je dominantan varimax (HK1, USA, SPN)
u odnosu na oblikni (oblimin) kriterij (HK2); (d) finalnim faktorskim rjeenjima, od kojih
samo jedno, (HK2 studija) podrava, obzirom na broj zadranh faktora, pet-dimenzionalnu
strukturu MSG; (e) primjeni razliitih postupaka i instrumentarija u propitivanju eksterne
validnosti MSG.
Ostala je, dakle, temeljna dilema-izazov: u kojoj mjeri temeljni mjerni instrument kojim je
(psihometrijski) operacionalizirana MSG teorija, TSI (Thinking Styles Inventory), zaista
podrava prvotno predloenu pet-dimenzionalnu strukturu teorije?
85
2. VALIDIRANJE TEORIJE MENTALNOG SAMO-UPRAVLJANJA:

BOSANSKO-HERCEGOVAKA STUDIJA
2.1. PREDMET I ZNAAJ ISTRAIVNJA
U fokusu naega istraivanja bila je Teorija upravljanja sobom savremenog amerikog
kognitivnog psihologa Roberta J. Sternberga, preciznije, interna i eksterna validnosti teorije.
Izraz "teorija" (od grki thoria, theoreein ) znai gledanje, promatranje. Prema Filipoviu
(1984, str.331), teorija je "(...)openita postavka ili koherentna skupina openitih postavki
na osnovu kojih se objanjava neko podruje pojava (injenica, podataka (...).
Validnost (eng.validity-valjanost) kao izraz upuuje na adekvatnost, mjeru u kojoj su za
odreene stvari (postupke, izvedbu i sl.) zadovoljeni utvreni kriteriji, standardi ili uslovi. 28
Prema Radonjiu (1981, 1985) i Sternbergu (1997), kriteriji valjanosti teorije u
psihologiji mogu biti saeti u nekoliko temeljnih kategorija koje ine:
1. teorijska specificiranost-jedna teorija trebala bi biti obuhvatna, unutarnje koherentna i
"uklopljena"-povezana s aktuelnim, savremenim psiholokim teorijama;
2. interna validnost-sklad empirijskih nalaza i njihove, teorijom predloene strukture i
meusobnih relacija;
3. konvergentna eksterna validnost-povezanost varijabli (konstrukata) s drugim varijablama
s kojima bi, teorijski, trebali biti povezani;
4. diskriminantna eksterna validnost-nepostojanje povezanosti varijabli s drugim
varijablama s kojima, teorijski, ne bi trebali biti povezani;
5. heuristika generativnost-mjera u kojoj teorija nastavlja i potie dalja istraivanja te
zaivljava u praksi.
Nain operacionaliziranja jednog od psiholokih konstrukata najvieg reda kao stila
miljenja te opreni rezultati istraivanja provedenih u svijetu koji dovode u pitanje prvobitno
predloenu pet-dimenzionalnu strukturu teorije, bili su temeljni motivi za nae istraivanje.
Kako smo ve naglasili, posebnu pozornost u naemu istraivanju posvetili smo
propitivanju interne i eksterne validnosti teorije: interno i eksterno validna teorija potvrda je
temeljite i obuhvatne specificiranosti (iroke teorijske zasnovanosti) te preduvjet heuristike
generativnosti, osobito aplikabilnosti u realnom kolskom i ivotnome okruju.
Znaaj naega istraivanja vidjeli smo u sljedeem:
1. U Bosni i Hercegovini, prema naemu saznanju, nema ozbiljnijih teorijskih a pogotovo
empirijskih istrazivanja o stilovima u psihologiji.Mi nemamo empirijski zasnovanih
saznanja o jednom izuzetno znaajnom, rekli bismo nezaobilaznom odgojno-obrazovnom
faktoru. Pogotovo nije provedeno niti jedno empirijsko istraivanje kojemu je u fokusu
28
Colman (2001), Klai (1986), Vujaklija (1986), Krsti (Ur.)(1988), Petz (1992), Reber (Ur.)(1985).
86

bila Sternbergova teorija o stilovima miljenja, kao jedna od najkoherentnijih teorija o
stilovima u psihologiji;
2
Nae istraivanje, u osnovi kros-kulturalne prirode, moe biti osnova za mogue

opredjeljenje: da li MSG moe i treba biti na izbor u osjetljivom tranzicijskom
(kolskom) periodu? Konkretnije, da li i zato prihvatiti MSG kao jedan od temelja
individualiziranja odgojno-obrazovne komunikacije (osobito u nastavi). Brojna
istraivanja i radovi razliitih autora u svijetu (Bernardo i Callueng, 2002; Coop i
Brown.1970; Entwistle, 1993; Grigorenko i Sternberg, 1997; Kvaev, 1978;
Lazarevi,1989; Mandi i Gajanovi, 1991; Messick, 1996; Miller, 1991; O'Hara i
Sternberg, 2001; Riding i Grimley, 1999; Saracho, 1991; Sternberg, 1994; Sternberg i
Grigorenko, 1995; Sternberg i Zhang, 2001; Zhang, 2000b, 2001c, 2001d, 2002d 2004a,
2004b, 2004c, 2005, 2006, 2008; Zhang i Sternberg, 2000, 2002; Whitehead, 1976;
Witkin, 1976) govore u prilog tomu da se saznanja o konstruktu stila u psihologiji trebaju
uvaavati kada je nastavni proces u pitanju;
3. Ukoliko se MSG pokae interno i eksterno validnom, to otvara nove perspektive: (a) ka
standardizaciji TSI za razliite ciljne populacije, od kojih je, po naemu miljenju osobito
vana kolska i radnika, (b) ka edukacijskim aktivnostima okrenutim prvenstveno
nastavnicima i uenicima (svih nivoa kolovanja) a svakako i drugima (roditeljima,
menaderima, sportaima, politiarima).
Znaaj naega istraivanja dakle, moe imati kako teorijske, tako i praktine i osobito
drutvene implikacije. Drutvo koje hoe (permanentno) uiti i biti bolje, svakako e to initi
racionalnije, ubrzanije i produktivnije razumijevanjem raznolikosti (i) temeljem prouavanja
stilova u psihologiji.
2.2. CILJ I ZADACI ISTRAIVANJA
Cilj naega istrazivanja bio je utvrditi konstruktnu-internu i eksternu validnost Sternbergove
Teorije upravljanja sobom:
1. Ukoliko je MSG interno validna, osnovni mjerni instrument TSI-USM putem kojega je
teorija operacionalizirana, trebao bi detektirati idealno pet dimenzija (latentni prostor) koje
obuhvataju trinaest stilova miljenja (manifestni prostor): (1) funkcije (zakonodavni,
izvrni i sudski), (2) forme (monarhijski, hijerarhijski, oligarhijski i anarhijski) (3) nivoe
(globalni i lokalni), (4) podruja (interni i eksterni) i (5) tendencije (liberalni i
konzervativni). Drugim rijeima, treba odgovoriti na dva temeljna pitanja: (a) u kojoj mjeri
13 skala koje ine USM, mjere stilove miljenja postulirane MSG teorijom na
psihometrijski validan nain i (b) da li se 13 stilova miljenja projicira u latentnom
prostoru na 5 dimenzija (faktora), kako je to MSG teorijom predvieno?
2. Ako je MSG teorija eksterno, konvergentno i diskriminantno validna, mogue je utvrditi
povezanost stilova miljenja s varijablama (konstruktima) s kojima bi, teorijski, trebali biti
povezani, i obrnuto . U dosadanjim istraivanjima kao kriteriji u eksternome validiranju
uglavnom su koriteni mjerni instrumenti koji su obuhvatali razliite varijable - konstrukte
87

psihologije linosti i sposobnosti, dakle, testovi linosti i sposobnosti. Kao kriterij u
eksternome validiranju mi smo odluili odabrati dominantne odgojne metode i sredstva u
obitelji ispitanika; nastavne metode, oblike i naine vrednovanja postignua koje ispitanici
preferiraju te razliite socio-demografske varijable koje bi, teorijski i empirijski
zasnovano, trebale biti povezane sa stilovima miljenja : SES (Socio-ekonomski status)
,varijable koje ukazuju na sposobnosti, i osobine linosti ispitanika te tip rukovoenja u
obitelji. Temeljem rezultata dosadanjih istraivanja i teorijske racionale MSG 29 ,
pretpostavljene povezanosti prezentiraemo, praktinosti i preglednosti radi, tabelom 1.1.
Tabela 1.1 Oekivani smjer povezanosti odgojnih metoda i stilova miljenja
Varijable
ODGOJNE METODE I SREDSTVA U OBITELJI

POT
USMJ
SPR
KAZ
Zakonodavni
Sudski
Hijerarhijski
Globalni
Liberalni
Izvrni
Lokalni
Anahijski
Konzervativni
Monarhijski
Oligarhijski
Interni
Eksterni
Stil
Pojanjenje.
POT: Poticanje ; USMJ: Usmjeravanje; SPR: Spreavanje; KAZ:

Kazna; "+": pozitivna povezanost; "-": negativna povezanost.
Kako se u tabeli 1.1. moe uoiti, zakonodavni stil, npr., trebao bi pozitivno biti povezan s
odgojnim metodima i sredstvima poticanja i usmjeravanja, a negativno sa spreavanjem i
kanjavanjem.
U tabeli 1.2. prezentiran je oekivani smjer povezanosti stilova miljenja i varijabli
nastavnoga procesa.
29
Sternberg (1990), Sternberg i Grigorenko (1995), Zhang (2000a, 2000c, 2001a, 2001b,2002a,2002c, 2003a,
2003b) Zhang i Huang (2001), Zhang i Postiglione (2001).
88

Tabela 1.2. Oekivani smjer povezanosti stilova miljenja i varijabli nastavnog procesa
METODE I OBLICI RADA I NAINI VREDNOVANJA U NASTAVI
Varijable
LPNM
IDNM
VTNM
GROR
USIZMV
PISMV
Zakonodavni
Sudski
Hijerarhijski
Globalni
Liberalni
Izvrni
Lokalni
Anarhijski
Konzervativni
Monarhijski
Oligarhijski
Interni
Eksterni
Stil
Pojanjenje.
LPNM: laboratorijsko-praktine nastavne metode; IDNM: ilustracijsko-demonstracijske

nastavne merode; VTNM: verbalno-tekstualne mastavne metode; GROR: grupni oblici
rada; USIZ: usmene i izvedbene metode vrednovanja; PISMV: pisane metode
vrednovanja.
Zakonodavni stil, dakle, trebao bi biti pozitivno povezan sa svim naznaenim

varijablama izuzev sa varijablom koja reprezentira verbalno-tekstualne nastavne metode.
Tabela 1.3. sadri oekivane relacije stilova miljenja s razliitim socio-demografskim
varijablama. Oznake "+" i "-" indikatori su oekivanih relacija.
89

Tabela 1.3. Oekivane relacije stilova miljenja i razliitih socio-demografskih varijabli
SES, karakteristike linosti i obitelji
Varijable
SP
RR
GS
PU
NI
FU
RT
SM
HO
OM
OO
OV
STIL
p o
ms
d n
d n
g d
Sd
s b
s b
d n
d n
dn
nv
nv
ad
Zakonodavni
+ -
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
- +
- +
- +
Sudski
+ -
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
- +
- +
- +
Hijerarhijski
+ -
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
- +
- +
- +
Globalni
+ -
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
- +
- +
- +
Liberalni
+ -
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
- +
- +
- +
Izvrni
- +
+ -
- +
- +
+ -
- +
- +
- +
- +
+ -
- +
- +
+ -
+ -
+ -
Lokalni
- +
+ -
- +
- +
+ -
- +
- +
- +
- +
+ -
- +
- +
+ -
+ -
+ -
Anarhijski
+ -
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
- +
- +
- +
Konzervativni
- +
+ -
- +
- +
+ -
- +
- +
- +
- +
+ -
- +
- +
+ -
+ -
+ -
Monarhijski
- +
+ -
- +
- +
+ -
- +
- +
- +
- +
+ -
- +
- +
+ -
+ -
+ -
Oligarhijski
+ -
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
- +
- +
- +
Interni
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
- +
+ -
+ -
+ -
- +
- +
+ -
+ -
+ -
Eksterni
+ -
- +
- +
+ -
- +
- +
+ -
- +
- +
- +
+ -
+ -
- +
- +
- +
Pojanjenje.
SP - spol: m-muki, -enski;

RR - red roenja: p-prvoroeni, o-ostali;
GS - godine starosti: m-mlai, s-stariji;
PU - predkolska ustanova (pohaanje): d-da, n-ne;
NI - negativna iskustva: d-da, n-ne;
SS - srednja kola: g-gimnazije, d-druge;
M - mjesto (zavrene) kole: S-Sarajevo, d-drugo;
U - kolski uspjeh: s-slabiji, b-bolji;
FU - fakultetski uspjeh: s-slabiji, b-bolji;
RT - ratna trauma: d-da, n-ne;
SM - samopouzdanje: d-da, n-ne;
HO - hobiji: d-da, n-ne:
OM - obrazovanje majke: n-nie, v-vie;
OO - obrazovanje oca: n-nie, v-vie
OV - obiteljsko vostvo: a-autokratsko, d-demokratsko.
Tako bi, npr., prema tabeli 1.3., zakonodavnome stilu trebali biti skloniji ispitanici
90

mukoga spola.
Kada je eksterno validiranje MSG u pitanju, cilj je istraivanja bio, dakle, potraiti odgovore
na pitanja o postojanju povezanosti izmeu stilova miljenja ispitanika i razliitih varijabli
obiteljskog odgoja, nastavnog procesa, SES i linosti ispitanika, a koja bi teorijski trebala
postojati. Podvlaimo da cilj naega istraivanja nije bilo standardiziranje USM, nego kroskulturalno propitivanje - na uzorku BiH studenata - realnog egzistiranja Sternbergovog
konstrukta "stil miljenja" operacionaliziranog temeljnim mjernim instrumentom MSG Upitnikom o stilovima miljenja.
Na osnovu prethodno odreenog cilja, formulirani su sljedei zadaci u istraivanju:
1. Ispitati i utvrditi konstruktnu internu validnost MSG teorije:
(a) ispitati i utvrditi validnost, pouzdanost, reprezentativnost i diskriminativnost
ajtema 13 skala koje, operacionalizirano USM, mjere stilove miljenja
postulirane Teorijom. Posebnu panju posvetiti homogenosti skala i pouzdanosti
tipa interne konzistencije;
(b) ispitati i utvrditi da li karakteristike latentnog prostora stilova kojega tvori 13
skala-stilova miljenja ukazuju na pet-dimenzionalnu strukturu Teorije;
2. Ispitati i identificirati konstruktnu eksternu validnost Teorije:
(a) ispitati i utvrditi da li postoji meusobna povezanost stilova miljenja i obiteljskih
odgojnih metoda i sredstava prakticiranih spram ispitanika , a koja ukazuje na
konvergentnu i diskriminantnu validnost Teorije.
(b) ispitati i utvrditi da li postoji meusobna povezanosti stilova miljenja i nastavnih
metoda, oblika nastavnoga rada i metoda vrednovanja koje ispitanici preferiraju u
nastavi, a koja podupiru konvergentnu i diskriminantnu validnost Teorije;
(c) ispitati i utvrditi da li postoje meusobne relacije stilova miljenja ispitanika i
razliitih socio-demografskih varijabli (spolne pripadnosti, reda roenja, godina
starosti, pohaanja predkolske ustanove, negativnih iskustava-bolesti i povreda u
djetinjstvu, vrsta i mjesta zavrene srednje kole, uspjeha u osnovnoj i srednjoj
koli i studiju, percipirane traumatiziranost ratom, vjere u vlastite snage,
upranjavanja hobija, obrazovnog nivoa roditelja i tipa vostva u obitelji) koje e
podrati konvergentnu i diskriminantnu validnost Teorije.
91
2.3. HIPOTEZE U ISTRAIVANJU

Temeljem prethodno pojanjenog predmeta te formulisanog cilja i zadataka, u istraivanju
smo poli od jedne glavne (H) i nekoliko posebnih (izvedenih) hipoteza (podhipoteza):
H: Pretpostavljamo da je MSG teorija konstruktno-interno i eksterno validna i u BiH
okruju 30 Nau pretpostavku baziramo na rezultatima dosadanjih kros-kulturalnih
validiranja, a koja su u osnovi pokazala zadovoljavajuu internu i eksternu validnost
Teorije. Stoga:
H 1 : Oekujemo zadovoljavajuu konstruktnu internu validnost Teorije:
(a) Ajtemi 13 skala USM mjerie 13 stilova miljenja postuliranih Teorijom na
validan, pouzdan, reprezentativan i diskriminativan nain temeljem dosezanja
jasno definiranih psihometrijskih kriterija u okviru Klasine testne teorije (KTT osnovni teorijski okvir validiranja) i Teorije ajtemskog odgovora (TAO "kontrolni" teorijski okvir);
(b) Interrelacije stilova miljenja (manifestni prostor) tvorie viedimenzionalnu,
idealno pet-dimenzionalnu latentnu srukturu (prostor) postuliranu Teorijom. Ove
dimenzije inie: 1. funkcije stilova miljenja (zakonodavni, izvrni i sudski stil),
2. forme (monarhijski, hijerarhijski, oligarhijski i anarhijski stil), 3.nivoi
(globalni i lokalni stil), 4.podruja (interni i eksterni stil) i 5. tendencije (liberalni
i konzervativni stil). Obzirom na dosadanje dobijene razliite rezultate
istraivanja o broju i sadraju dimenzija, ne iskljuujemo mogunost i
drugaijeg strukturiranja koje u osnovi nee ugroziti internu validnost Teorije;
H 2 : Oekujemo zadovoljavajuu konstruktnu eksternu validnost Teorije (jer):
(a) Postoji statistiki znaajna povezanost izmeu stilova miljenja ispitanika i
obiteljskih odgojnih metoda i sredstava poticanja, usmjeravanja, spreavanja i
kanjavanja prakticiranih spram ispitanika, a koja e podrati konvergentnu i
diskriminantnu validnost Teorije. Smjer oekivanih veza dat je u tabeli 1.1,
str.84.;
(b) Postoji statistiki znaajna meusobna povezanost stilova miljenja ispitanika i
preferiranja laboratorijsko-praktinih, ilustracijsko-demonstracijskih i verbalnotekstualnih nastavnih metoda; grupnih oblika rada; usmeno-izvedbenih i
pismenih (pisanih) metoda vrednovanja nastavnog postignua ispitanika, a koja
e ukazati na konvergentnu i diskriminantnu validnost Teorije (tabela 1.2.,
str.85);
(c) Postoje statistiki znaajne meusobne relacije stilova miljenja ispitanika i
30
Pod pojmom "okruje" u naemu radu podrazumijevamo populaciju iz koje je biran uzorak istraivanja.
92

razliitih socio-demografskih varijabli koje podravaju konvergentnu i
diskriminantnu validnost Teorije: (1) spolne pripadnosti, (2) redoslijeda roenja,
(3) godina starosti, (4) iskustva pohaanja predkolske ustanove, (5) negativnih
iskustava (bolesti i povrede) u djetinjstvu, (6) vrsta zavrenih srednnjih kola, (7)
mjesta pohaanja srednje kole, (8) uspjeha u osnovnoj i srednjoj koli, (9)
uspjeha tokom studiranja, (10) doivljaja traumatiziranosti proteklim ratom, (11)
samopouzdanja (vjere u vlastite snage), (12) upranjavanja hobija, (13)
obrazovnog nivoa majke, (14) obrazovnog nivoa oca, i (15) tipa vostva u
obitelji (tabela 1.3.; str.86).
2.4. METOD
Predmet, postavljeni ciljevi i zadaci te posebno priroda postavljenih hipoteza odredili su
karakter, time i metode, tehnike i instrumente u naemu istraivanja. Kako se radi o
empirijsko-neeksperimentalnom, kvantitativnom, korelacijskom i komparativnom,
istraivanju koje ima i eksplorativno i konfirmativno obiljeje, koritene su tri osnovne
metode31: (1) u svim fazama istraivanja, posebno u poetnoj i zavrnoj, metod teorijske
analize i sinteze, kako za teorijsko zasnivanje istraivanja, tako i za izvoenje zakljuaka,
uoptavanje i osmiljavanje rezultata istraivanja; (2) deskriptivni i (3) komparativni metod
koji je ukljuio komparativnu analizu i osnove meta-analize u poreenju rezultata naega i
drugih referentnih istraivanja. U operativnoj fazi istraivanja, koritene su sljedee tehnike
(a) prikupljanja podataka: primjena upitnika (inventara) o stilovima miljenja i upitnika o
indikatorima SES i odgojno-obrazovnim varijablama; (b) sreivanja i prikazivanja podataka kodiranje, grupiranje, klasificiranje i tabeliranje podataka i (c) kvantitativne obrade i analize
podataka koji ukljuuju deskriptivnu i inferencijalnu statistiku, multivarijatne i univarijatne
analitike postupke, osobito razliite modalitete faktorske analize, regresijske i kanonike
korelacijske analize i analizu varijance (ANOVA) uz post hoc Scheff test.
Nae postavljene hipoteze testirane su kao afirmativne hipoteze, gdje su usvojena dva
nivoa znaajnosti povezanosti i razlika izraenih u r, t i F odnosu: (a) kao znaajne, na nivou
p < .05 i (b) kao veoma znaajne, na nivou p<.01.
Kada se radi o stratumima (poduzorcima) u istraivanju, vodili smo rauna o bitnim
pretpostavkama-homogenosti varijanci i istovjetnog smjera nakoenosti distribucija rezultata.
2.4.1. Sudionici
Populacija iz koje je biran uzorak za nae istraivanje (N = 430, 90 mukog i 340 enskog
spola) sainjavali su studenti I - IV godine tri univerziteta i devet fakulteta iz Federacije
Bosne i Hercegovine: Univerziteta u Sarajevu, Univerziteta u Zenici i Univerziteta "Demal
Bijedi" u Mostaru.
Pored praktinih i materijalnih razloga, u odabiru ovakvoga uzorka rukovodili smo se
31
Znaajke ovih i drugih metoda detaljnije opisuju i obrazlau Good i Scates (1967), Halmi (1999), Koen i
Nejgel (1997), Milas (2005), ei (1988) .
93

saznanjem kako na rad nema u prvome planu generaliziranje o stilovima miljenja
ispitanika nego propitivanje mjerenja operacionalno definiranog psihologijskoga konstrukta
koji u dovoljnoj mjeri varira meu ispitanicima. Dodatni argumet bila je injenica kako su i
ranija validiranja MSG teorije izvrena na slinim uzorcima. Ukupan broj ispitanika nakon
pregleda podataka zadrao se na 430, to zadovoljava kriterije za primjenu tehnika i
procedura testiranja hipoteza u naemu istraivanju. U dvjema narednim tabelama 1.4. i 1.5,
prikazana je struktura uzorka, posebno obzirom na ope karakteristike te na stratume bitne za
nae istraivanje. Osjenena polja odnose se na nae "nezavisne" varijable. Obzirom na
prirodu stilova miljenja (modifikabilnost, fleksibilnost) i tip naega istraivanja, o
nezavisnim i zavisnim varijablama moemo govoriti samo uvjetno i s dosta opreza. Vrsta
kole koju neko pohaa moe inducirati specifine stilove miljenja, ali e, npr. kreativni
ljudi prije potraiti kolu ili radno mesto koje e poticati njihovu kreativnost.
Tabela 1.4. Opa struktura uzorka
UNIVERZITETI
Broj
Procenat
Validni procenat
Kumulativni
procenat
79.3
Univerzitet u Sarajevu
341
79.3
79.3
Univerzitet u Zenici
46
10.7
10.7
90.0
Univerzitet u Mostaru
43
10.0
10.0
100.0
Ukupno (N)
Nedostaje
Sveukupno
430
-
100.0
-
100.0
-
430
100.0
100.0
221
51.4
51.4
51.4
FAKULTETI
FIN Sarajevo i IPF Zenica
56
13.0
13.0
64.4
Fakultet politikih nauka Sarajevo
55
12.8
12.8
77.2
87.2
Nastavniki fakultet Mostar
43
10.0
10.0
Ekonomski fakultet Sarajevo
30
7.0
7.0
94.2
Prirodno-matematiki fakultet Sarajevo
25
5.8
5.8
100.0
Ukupno (N)
430
100.0
100.0
Nedostaje
Sveukupno
430
100.0
100.0
GODINA STUDIJA
I
144
33.5
33.7
33.7
II
73
17.0
17.1
50.8
III
136
31.6
31.9
82.7
IV
74
17.2
17.3
100.0
427
99.3
100.0
Ukupno (N)
Nedostaje podataka
.7
Sveukupno
430
100.0
100.0
239
55.6
73.1
73.1
Vanredni
88
20.5
26.9
100.0
Ukupno
327
76.0
100.0
Nedostaje podataka
103
24.0
Sveukupno
430
100.0
STATUS STUDENATA
Redovni
100.0
94
Tabela 1.5. Stratumi uzorka

Broj
Procenat
Validni procenat
Kumulativni
procenat
SPOLNA PRIPADNOST
Muki
90
20.9
20.9
20.9
enski
340
79.1
79.1
100.0
Ukupno (N)
430
100.0
100.0
Nedostaje
Sveukupno
430
100.0
100.0
Prvoroeni
206
47.9
49.6
49.6
Ostali
209
48.6
50.4
100.0
Ukupno (N)
415
96.5
100.0
REDOSLIJED ROENJA
Nedostaje
15
3.5
Sveukupno
430
100.0
100.0
18-20
133
30.9
30.9
21-23
159
37.0
37.0
67.9
24
138
32.1
32.1
100.0
Ukupno (N)
430
100.0
100.0
Nedostaje
Sveukupno
430
100.0
100.0
Da
129
30.0
30.2
30.2
Ne
298
69.3
69.8
100.0
Ukupno (N)
427
99.3
100.0
GODINE STAROSTI
30.9
POHAANJE PREDKOLSKE USTANOVE
Nedostaje
.7
Sveukupno
430
100.0
100.0
Da
50
11.6
11.7
11.7
100.0
BOLEST I POVREDE U DJETINJSTVU
Ne
377
87.7
88.3
Ukupno (N)
427
99.3
100.0
Nedostaje
.7
Sveukupno
430
100.0
100.0
Gimnazije
209
48.6
49.4
49.4
Strune
214
49.8
50.6
100.0
Ukupno (N)
423
98.4
100.0
Nedostaje
1.6
Sveukupno
430
100.0
VRSTA ZAVRENE SREDNJE KOLE
MJESTO POHAANJA SREDNJE KOLE

Sarajevo
168
39.1
47.3
47.3
Drugi gradovi
187
43.5
52.7
100.0
Ukupno (N)
355
82.6
100.0
Nedostaje
75
17.4
Sveukupno
430
100.0
95

Broj
Procenat
Validni procenat
Kumulativni
procenat
POHVALE I NAGRADE
Da
325
Ne
105
Ukupno (N)
430
75.6
75.6
75.6
24.4
24.4
100.0
100.0
100.0
Nedostaje
Sveukupno
430
100.0
USPJEH TOKOM DOSADANJEG STUDIJA

dobar (prosjene ocjene 6 i 7 )
193
44.9
56.6
56.6
vrlodobar i odlian (prosjene ocjene 8, 9 i 10)
148
34.4
43.4
100.0
Ukupno (N)
341
79.3
100.0
Nedostaje
89
20.7
Sveukupno
430
100.0
Da
105
24.4
25.4
25.4
Ne
309
71.9
74.6
100.0
Ukupno (N)
414
96.3
100.0
Nedostaje
16
3.7
Sveukupno
430
100.0
Da
311
72.3
Ne
111
Ukupno (N)
422
OSJEAJ TRAUMATIZIRANOSTI RATOM
VJERA U VLASTITE SNAGE

73.7
73.7
25.8
26.3
100.0
98.1
100.0
Nedostaje
1.9
Sveukupno
430
100.0
Da
295
31.4
UPRANJAVANJE HOBIJA
31.4
31.4
100.0
Ne
135
68.6
68.6
Ukupno (N)
430
100.0
100.0
Nedostaje
Sveukupno
430
100.0
Osnovna
126
29.3
32.3
32.3
Srednja
221
51.4
56.7
89.0
Via i visoka
43
10.0
11.0
100.0
Ukupno (N)
390
90.7
100.0
KOLSKA SPREMA MAJKE
Nedostaje
40
9.3
Sveukupno
430
100.0
KOLSKA SPREMA OCA

Osnovna
28
6.5
7.1
7.1
Srednja
278
64.7
70.9
78.1
Via i visoka
86
20.0
21.9
100.0
Ukupno (N)
392
91.2
100.0
Nedostaje
38
8.8
Sveukupno
430
100.0
96

Broj
Procenat
Validni procenat
Kumulativni
procenat
VOSTVO U OBITELJI
Otac
180
41.9
43.0
43.0
Majka
98
22.8
23.4
66.3
Zajedno
141
32.8
33.7
100.0
Ukupno (N)
419
97.4
100.0
Nedostaje
11
2.6
Sveukupno
430
100.0
2.4.2. Operacionalizacija varijabli

U tabeli 1.6. dat je uzorak varijabli, njihova deskripcija i operacionalizacija32.
Tabela 1.6. Operacionalizacija varijabli
Varijable
Deskripcija
Operacionalizacija
Instrument
ZAK
Zakonodavni stil definiran

MSG teorijom.
Ukupan skor ispitanika na ajtemima sedmostepene

skale Likertovog tipa raspona 1 - 7. Najnia brojana
vrijednost (1) reprezentira veoma nisku percipiranu
sklonost (preferiranje) a najvia (7) veoma visoku
sklonost zakonodavnome stilu.
IZV
SUD
MON
HIJ
OLI
ANA
GLO
LOK
LIB
KON
INT
EKS
POT
Izvrni stil
Sudski stil
Monarhijski stil
Hijerarhijski stil
Oligarhijski stil
Anarhijski stil
Globalni stil
Lokalni stil
Liberalni stil
Konzervativni stil
Interni stil
Eksterni stil
Poticanje kao skup
odgojnih metoda i
sredstava: pohvala,
odavanje
priznanja,nagrada,
takmienje, uenje kroz
igru.
Usmjeravanje: pozitivan
primjer, koristan,rad,
savjetovanje, pouni
razgovor.
Spreavanje: primjedbe,
opomene,kritika,
upozorenje,nadzor
Kanjavanje: prijetnja,
prisila, kazna
Laboratorijsko-praktine
nastavne metode: praktini
radovi, rjeavanje
problema, rad na
projektima, rad u
laboratoriji.
Isto kao ZAK za sve skale.
Upitnik o stilovima miljenja (USM) BiH verzija due, izvorne forme

Sternberg-Wagnerovog upitnika - TSQ
(Thinking Styles Questionaire),
baziranog na samoprocjeni:
skala zakonodavnog stila.
USM: skala izvrnog stila
USM: skala izvrnog stila
USM: skala monarhijskog stila
USM: skala hijerarhijskog stila
USM: skala oligarhijskog stila
USM: skala anarhijskog stila
USM: skala globalnog stila
USM: skala lokalnog stila
USM: skala liberalnog stila
USM: skala konzervativnog st.
USM: skala internog stila
USM: skala eksternog stila
SOMS - skala samoprocjene o
uestalosti odgojnih metoda i
sredstava u obitelji ispitanika: POT
subskala.
USMJ
SPR
KAZ
LPNM

uestalost a najvia (7) veoma visoku uestalost
odgojnih metoda i sredstava poticanja prakticiranih
spram ispitanika.
Isto kao POT za sve skale.
SOMS:USMJ subskala.
SOMS: SPR subskala.
SOMS: KAZ subskala.

sklonost
laboratorijsko-praktinim
nastavnim
metodama.
SNMO-skala samoprocjene o
sklonosti(preferiranju)
nastavnim metodama:
LPNM-subskala
32
Deskripcija i operacionalizacija varijabli izvrena je po uzoru na postupak Dizdarevia (1980).
97

Tabela 1.6 (nastavak)
Varijable
Deskripcija
Operacionalizacija
Instrument
IDNM
Ilustracijskodemonstracijske nastavne
metode:ilustracije,
demonstracije, crtanje,
igranje uloga
Verbalno-tekstualne
nastavne metode:
predavanje, objanjavanje,
dokazivanje, opisivanje,
pripovijedanje, nastavni
razgovor, rad na tekstu.
Grupni oblici rada:
rad u velikim grupama,
timski rad, rad u paru,
diskusija u malim grupama.
Isto kao za LPNM.
SNMO: IDNM subskala.
Isto kao LPNM za sve skale
SNMO: VTNM subskala.
USIZMV
Usmene i
izvedbene metode
vrednovanja: projekti,
portfolij, praktina izvedba,
prezentacija.
SVPN-skala samoprocjene o
sklonosti(preferiranju) metodama
vrednovanja
postignua u nastavi:
LPNM-subskala.
PISMV
SP
Pismene metode
vrednovanja:
pisanje zadaa,
kontrolni pisani
zadaci.
Spol

sklonost
usmenim
i
izvedbenim
metodama
vrednovanja.
Isto kao USIZMV
SEDO anketni upitnik
RR
Redoslijed roenja
GS
Godine starosti
PU
Pohaanje predkolske
ustanove
NI
Negativna fizika
iskustva:bolesti i povrede
Vrsta zavrene
srednje kole
Mjesto pohaanja
srednje kole
kolski uspjeh
FU
Fakultetski uspjeh
RT
Osjeaj traumatiziranosti
ratom
SM
Samopouzdanje
HO
Hobi
Dihotomna kategorijalna pripadnost

ispitanika prema spolu:
1 - muki, 2 - enski
ispitanika prema redoslijedu roenja:
1 - prvoroeni, 2 - ostali
Trihotomna kategorijalna pripadnost
ispitanika prema godinama starosti:
1 - 18-20 godina
2 - 21-23 godine
3 - 24 godine i vie
ispitanika prema iskustvu pohaanja predkolske
ustanove:
1 - Da, 2 - Ne
Dihotomna kategorijalna pripadnost ispitanika prema
negativnim fizikim iskustvima u djetinjstvu - do
polaska u srednju kolu:
1 - Da, 2 - Ne
vrsti zavrene srednje
ole: 1 - gimnazije, 2 - strune kole
ispitanika prema mjestu pohaanja
srednje kole:
1 - Sarajevo, 2 - drugi gradovi
Dihotomna kategorijalna pripadnost ispitanika obzirom
na dobijene oficijelne nagrade i priznanja za odlian
uspjeh u osnovnoj i srednjoj koli:
1 - da, 2 - ne
prosjenim ocjenama u toku studija:
1 - raspon ocjena 6 - 7
2- raspon ocjena 8 -10
na osjeaj traumatiziranosti ratom:
1 - da, 2 - ne
na uvjerenost da e studij zavriti u predvienom roku:
1 - da, 2 - ne.
na upranjavanje hobija: 1 - da, 2 - ne
VTNM
GROR
SNMO: GROR subskala.
SVPNM: PISMV subskala.
Isto kao gore za sve varijable.
98

Tabela 1.6 (nastavak)
Varijable
Deskripcija
Operacionalizacija
Instrument
OM
Obrazovanje majke
SEDO anketni upitnik
OO
Obrazovanje oca
OV
Obiteljsko vostvo
Trihotomna kategorijalna pripadnost majki ispitanika

obzirom na steenu formalnu kolsku spremu:
1 - nia i osnovna
2 - srednja
3 - via i visoka
Trihotomna kategorijalna pripadnost oeva ispitanika
obzirom na steenu formalnu kolsku spremu:
1 - nia i osnovna
2 - srednja
3 - via i visoka
Trihotomna
kategorijalna
pripadnost
ispitanika
obzirom na nain donoenja odluka u obitelji:
1 - glavnu rije ima otac
2 - glavnu rije ima majka
3 - odluke se donose zajedniki,
ukljuujui ispitanike
2.4.3. Mjerni instrumenti, izrada i psihometrijske karakterstike
U istraivanju smo primijenili slijedee instrumente:

1. Upitnik o stilovima miljenja (USM) - Bosansko-hercegovaku adaptaciju izvorne verzije
TSI-TSQ (Thinking Styles Questionnaire) Sternberga i Wagnera. USM je instrument
samoprocjene i mjeri preferiranje stilova miljenja koji su Teorijom definirani kao
preferirani naini miljenja/koritenja sposobnosti. Sastoji se od 104 tvrdnje, po 8 za
svaku od 13 skala koje korespondiraju s 13 stilova miljenja. Ajtemi-tvrdnje date su u
formi sedmostepene skale Likertovog tipa, raspona 1 (nikako) do 7 (izuzetno)
indicirajui mjeru u kojoj se ispitanici na datoj tvrdnji prepoznaju, npr." Kada raspravljam
ili piem o neemu, volim kritikovati tue naine rada" (sudski stil).
Bosnansko-hercegovaka verzija USM nastala je nakon postupka temeljite i
sveobuhvatne adaptacije izvorne verzije Upitnika o stilovima miljenja-TSQ (Thinking
Styles Questionnaire) amerikih autora Sternberga i Wagnera. Postupak je ukljuio
nekoliko faza: (a) neovisno prevoenje izvorne verzije TSQ tri strunjaka-dva iz podruja
anglo-saksonskih lingvistikih nauka i jednoga iz podruja pedagokih i psiholokih
nauka, (b) viekratnu "diskusiju" prevedene verzije sa studentima, kako bi se testirala
razumljivost sadraja upitnika. Nakon prve dvije faze, zadrano je svih 104 ajtema, 8 za
svaki stil skalu. U sljedeoj fazi, testirane su psihometrijske karakteristke USM rezultate
kojih emo analizirati kasnije.
2. Upitnik o socio-ekonomsko-demografskim obiljejima i odgojno-obrazovnim
preferencijama ispitanika (SEDO) koji smo za potrebe istraivanja sami konstruirali.
Sadri pitanja dominantno zatvorenog tipa koja se odnose na varijable socio-ekonomskog
statusa, varijable linosti i sposobnosti, te tri skale samoprocjene bitne za eksterno
validiranje Teorije. Skale su Likertovog tipa i odnose se na (a) obiteljske odgojne metode
i sredstava - Skala za ispitivanje percipirane uestalosti prakticiranja razliitih odgojnih
metoda i sredstava spram ispitanika u njihovoj obitelji (SOMS skala); (b) nastavne
99

metode i oblike - Skala za mjerenje perciprane sklonosti ispitanika razliitim nastavnim
metodama i oblicima tokom nastave (SNMO skala) i (c) vrednovanje postignua u
nastavi-Skala za mjerenje percipirane sklonosti ispitanika razliitim metodama
vrednovanja njihovog postignua u nastavi (SVPN skala).
Sadrinska valjanost SEDO utvrena je nezavisnom procjenom dva strunjaka iz
oblasti pedagokih i psiholokih nauka, te viekratnom primjenom i diskusijom sa studentima.
Broj pitanja prvobitne verzije 94 sveden je na 71 (ukljuujui ajteme skala) koja su u
upitniku strukturirana logikim redoslijedom.
Za SOMS, SNMO i SVPN utvrene su osnovne metrijske karakteristike-validnost,
diskriminativnost, pouzdanost i objektivnost. Konstruktna validnost testirana je ML 33
faktorskom analizom uz kriterij KK 1 , diskriminativnost korigiranom ajtem-total
korelacijom i 2 testom, pouzdanost tipa unutarnje konzistencije Cronbach-alfa ()
koeficijentom te objektivnost jednakim uslovima primjene i administriranja. Broj zadranih
ajtema odreen je nakon faktorske ajtem analize. ( Fajgelj, 2001; 2005b).
1. SOMS sadri 25 ajtema u formi sedmostepene skale Likertovog tipa na kojoj su ispitanici
procjenjivali razliite odgojne metode i sredstava prakticirane spram njih u vlastitoj
obitelji, rangirajui njihovu uestalost od 1 (veoma rijetko) do 7 (veoma esto). Osnova
za sadraj skale bila je Vukasovieva klasifikacija odgojnih metoda i sredstava (1998).
Ajtemi su se odnosili na percipiranu uestalost, npr. pohvaljivanja, savjetovanja,
opominjanja, prijetnji, kazni i dr. spram ispitanika u njegovoj obitelji. Interna validnost
procijenjena je ML faktorskom analizom- ekstrahirana su etiri faktora KK > 1 koja su
objasnila 63 % ukupne varijance te bila temelj za kreiranje etiri sub-skale. Prvi faktor
objedinio je pohvalu, odavanje priznanja za uspjeh, nagradu, takmienje i uenje kroz
igru, to korespondira u najveoj mjeri sa odgojnim metodama i sredstvima poticanja
(POT subskala); drugi faktor-davanje primjedbi, opomenu, kritiku, upozorenje i nadzor,
to je u najveoj mjeri svojstveno spreavanju (SPR); trei faktor-pozitivan primjer
koristan rad, savjetovanje i pouni razgovor to odgovara prvenstveno usmjeravanju i
pouavanju (USMJ) te etvti faktor prijetnju, prisilu i kaznu, to je izrazitija forma
spreavanja i vie korespondira s kanjavanjem (KAZ). POT i USMJ subskala sadrajem
koji obuhvataju podrazumijevaju vei stepen dvosmjerne komunikacije i meusobnog
uvaavanja sudionika u odgojno-obrazovnom procesu, to je svojstveno odgovornomdemokratskom odgojnom stilu. Suprotno tomu, SPR i KAZ subskale obuhvataju odgojne
metode i sredstva nieg stepena dvosmjerne komunikacije i nizak stepen uvaavanja
odgajanika, to je vie svojstveno autoritarnom odgojnom stilu. Naravno, navedeni
odgojne metode i sredstva ne iscrpljuju konstrukt odgojnog stila34 , ali ga jednim dijelom
svakako obuhvataju i objanjavaju. Ajtem analiza svake od etiri subskale ukazala je na
zadovoljavajuu diskriminativnost, koja se kretala u rasponu od .49 (u POT) do .78 (SPR)
33
34
ML: engl. Maximum Likelihood - metoda maksimalne vjerovatnosti.

O stilovima vaspitanja detaljno raspravlja Bogojevi, S. (2002).
100

te Cronbach-alfa internu konzistenciju koja je iznosila .77 za KAZ, .81 za USMJ, .83 za
POT i .87 za SPR navedenim redoslijedom.
2. SNMO sadri 20 ajtema na kojoj su ispitanici rangirali od 1 (nikako) do 7 (u potpunosti)
vlastite sklonosti razliitim metodama i oblicima nastavnog rada kao to su predavanje,
diskusija u malim grupama, ilustracija, laboratorijski rad i drugo. Ajtemi su u osnovi
generirani primjenom klasifikacije nastavnih metoda Filipovia koji nastavne metode
vidi kao nauno i praktino provjerene naine efikasne komunikacije subjekata nastave
(1977, str. 234). Prema naemu miljenju, Filipovi je, stvaralaki saimajui radove
drugih autora (Koletia, Januevia, Prodanovia i drugih) , dao jasnu, cjelovitu i
praktiki primjenjivu klasifikaciju nastavnih metoda, to je pokazano validnou i
pouzdanou SNMO.Konstrukna validnost procijenjena je ML faktorskom analizom:
etiri faktora koji su bili osnova za formiranje subskala objedinila su laboratorijske i
praktine nastavne metode (LPNM subskala), ilustracijsko-demonstracijske (IDNM),
grupne oblike rada (GROR) te verbalno-tekstualne nastavne metode (VTNM),
objanjavajui 60 % ukupne varijance. Diskriminativnost, izraena ajtem-total
korelacijom unutar skala iznosila je za LPNM .52 do .71; IDNM .45 do .60; GROR .44
do .70 te VTNM .40 do .54. Cronbach- alfa koeficijenti iznosili su za LPNM .79; IDNM .
76; GROR .75 te .70 za VTNM, uz .87 za ukupnu SNMO skalu.
3. SVPN sadri 11 ajtema putem kojih su ispitanici rangirali vlastite sklonosti metodama i
oblicima vrednovanja vlastitih postignua u nastavi. Na skali od 1 (nikako) do 7 (u
potpunosti), procijenili su u kojoj mjeri im odgovara npr. prezentiranje, praktina izvedba,
zadae, kontrolni zadaci itd. Ajtemi su generirani na temeljem klasifikacije metoda
vrednovanja Sternberga (1994b). Konstruktna validnost procijenjena je ML faktorskom
analizom, nakon ega su dobijena dva faktora KK > 1 koja su objasnila ukupno 73 %
varijance. Prvi faktor objedinio je metode u kojima preovladava usmena rije i izvedba
(USIZMV subskala), a drugi dominantnu pisanu rije (PISMV). Diskriminativnost
unutar skala iznosila je za USIZMV .48 do .75 te .72 za PISMV. Koeficijenti pozdanosti
Cronbach-alfa iznosili su .75 za obje skale, te .72 za ukpnu, SVPN skalu.
2.4.4. Postupak
Istraivanje je uz potrebna odobrenja provedeno grupno na ispitanicima koji nisu imali
trenutanih niti hroninih psiho-fizikih smetnji, tokom 2006/07 akademske godine. Svi
ispitanici participirali su dobrovoljno, bez materijalnih beneficija. Ispitivanje je proveo autor
istraivanja uz saradnju kolega pedagoga i psihologa. Ispitivanje za sve grupe obavljeno je
izmeu 10:00 i 14:00 sati uz data pisana te usmena uputstva i pojanjenja prije poetka
ispitivanja i trajalo je prosjeno dva kolska sata. Svi participanti dali su usmenu potvrdu da
su razumjeli uputu te pisanu izjavu o dobrovoljnom participiranju u istraivanju. Redoslijed
primjene instrumentarija bio je isti za sve ispitanike: USM, te uz krau pauzu SEDO.
Pridravali smo se svih etikih pravila koje propisuje APA (American Psychological
Assotiation) Ameriko udruenje psihologa.
101
2.5. REZULTATI ISTRAIVANJA I DISKUSIJA
2.5.1. Interna validnost teorije
2.5.1.1. Manifestni prostor Upitnika o stilovima miljenja - ajtem analiza

Prije provjere postavljenih hipoteza, izvrili smo pregled podataka-odgovora ispitanika na
svaki ajtem USM. Kako se iz tabele 1.7. vidi, od 433 ispitanika, ukupno 321 je dao
odgovore na sva 104 ajtema upitnika.
Tabela 1.7. Broj odgovora ispitanika na ajteme USM

Broj odgovora
na ajteme
Broj
ispitanika
Procenat
Kumulativni
procenat
55
,2
,2
94
,2
,5
96
,2
,7
97
,5
1,2
98
,2
1,4
99
,5
1,8
100
,7
2,5
101
1,8
4,4
102
21
4,8
9,2
103
72
16,6
25,9
104
321
74,1
100,0
Ukupno
433
100,0
Ukupan broj nedostajuih odgovora bio je 247 od 45 032 moguih (433 x 104), ili
ukupno 0.55 %. Odlueno je da se iz dalje analize iskljue sluajevi kojima nedostaje vie od
10 % odgovora - jedan ispitanik sa 49 nedostajuih odgovora (47.1 % cijelog upitnika). Broj
nedostajuih odgovora za ostale ispitanike kretao se od 10 (jedan sluaj, 9.6% upitnika) do 1
(72 sluaja, 0.96 %), to je ukupno 198 nedostajuih odgovora ili 0,44 % od ukupnog broja
moguih validnih odgovora. Vrijednosti nedostajuih odgovora ispitanika zamijenjene su
aritmetikom sredinom zajednikih i pojedinanih srednjih vrijednosti na skalama upitnika.
Nakon toga analizirane su ekstremne vrijednosti na nivou ajtema. Dva sluaja su detektirana
kao univarijatni autlajeri (vie od 70 % istovjetnih odgovora na sve ajteme) te iskljuena iz
dalje analize. Od ukupno 44 720 ajtema, odgovori na 190 ili 0.42 % padalo je izvan 3 z.
Najvea frekvencija "niskih" ekstremnih vrijednosti bila je na liberalnom stilu-32 ili 0,93 % a
102

najmanja na internom stilu, 2 ili 0,06 %. Svi rezultati na dva stila-lokalnom i konzervativnom,
distribuirali su se priblino normalno to je vidljivo iz tabele 1.8.
Tabela 1.8. Distribucija frekvencija odgovora na ukupan broj ajtema USM
Stil
Liberalni
Eksterni
Zakonodavni
Izvrni
Hijerarhijski
Sudski
Anarhijski
Monarhijski
Globalni
Oligarhijski
Interni
Lokalni
Konzervativni
Ukupno
Ukupan broj
ajtema
3440
3440
3440
3440
3440
3440
3440
3440
3440
3440
3440
3440
3440
44720
Broj untuar
3z
3408
3413
3415
3415
3421
3424
3425
3428
3429
3434
3438
3440
3440
44530
Broj izvan
3z
32
27
25
25
19
16
15
12
11
6
2
0
0
190
% unutar
3z
99,07
99,22
99,27
99,27
99,45
99,53
99,56
99,65
99,68
99,83
99,94
100,00
100,00
% izvan
3z
0,93
0,78
0,73
0,73
0,55
0,47
0,44
0,35
0,32
0,17
0,06
0,00
0,00
Ekstremne vrijednosti odluili smo vratiti u raspon dodjelom prvog minimalnog

sljedeeg rezultata koji pada unutar rezultata koji se distribuiraju priblino normalno. Dalji
postupak, prema uzoru na rad Fajgelja (2001) ukljuio je ajtem analizu kojoj su osnova bila
su dva psihometrijska pristupa (tradicije): (1) klasina teorija testa-KTT (engl. Classical Test
Theory), kao osnovni teorijski okvir, i (2) teorija ajtemskog odgovora-TAO (engl. Item
Response Theory), kao "kontrolni". Zaetnik prve tradicije - tradicije skoriranja je Spearman
i ovdje su testni skorovi predstavljeni zbirom tanih ili afirmativnih odgovora na ajteme.
Rodonaelnik druge- tradicije skaliranja je Thurstone, gdje je osnovna ideja da se ispitanici
redaju obzirom na stepen prisustva osobine te da se taj poredak kvantificira.35
Kriteriji za ajtem analizu u okviru Klasine teorije testa
Temeljem naega 1.(a) zadatka, krenuli smo od pretpostavke da e USM pokazati
zadovoljavajue mjerne karakteristike: ajtemi 13 skala USM mjerie 13 stilova miljenja
postuliranih Teorijom na validan, pouzdan, reprezentativan i diskriminativan nain temeljem
dosezanja jasno definiranih psihometrijskih kriterija u okviru Klasine testne teorije (KTTosnovni teorijski okvir validiranja) i Teorije ajtemskog odgovora (TAO-"kontrolni" teorijski
okvir);
Kriteriji i pokazatelji od kojih smo poli u testiranju validnosti, pouzdanosti,
reprezentativnosti i diskriminativnosti ajtema 13 skala USM temeljem KTT bili su:
35
Detaljnije u Fajgelj, S. (2001, str. 83-84)
103
1. Faktorska optereenja ajtema s njihovom prvom glavnom komponentom prije rotiranja,

ne manja od .40, kao pokazatelj validnosti i homogenosti (osnovni kriterij);
2. Koeficijent determiniranosti (engl.Squared Multiple Correlation-SMC , Cronbach-alfa
koeficijent interne konzistencije i Guttmanov koeficijent 6 , kao pokazatelji
pouzdanosti. Vrijednost Cronbachovog koeficijenta alfa, kao osnovnog kriterija, ne manja
od .70;
3. Normalizirani Kaiser-Meyer-Olkin, koeficijenti kao pokazatelji reprezentativnosti ajtema.
Donja prihvatljiva granica KMO kako na nivou ajtema, tako i skala je .50;
4. Korigirani koeficijenti ajtem-total korelacije kao pokazatelji diskriminativnosti ajtema,
kojih je prihvatljivi raspon .30 - .80 (Guilford, 1968; prema Fajgelj, 2005), te distribucija
rezultata na nivou skala koja ne naruava znaajno princip normalne raspodjele, kao
kriterij diskriminativnosti skala.
Kriterij za konaan odabir ajtema za svaku stil-skalu bila je dominantna vrijednost
rangova na svim pokazateljima uz napomenu da je osnovni preduvjet bio dominantni prvi
faktor nakon inicijalne ekstracije na ukupnoj i reduciranoj matrici.36
Kriteriji za ajtem analizu okvirom Teorije ajtemskog odgovora
Osnova za nau analizu bio je Raschov model, konkretnije politomni TAO model za
skale procjene razvijen radom Davida Andricha
i Erlinga Andersena (Fajgelj,
2005) .Interesiralo nas je u kojoj mjeri model od 13 predloenih skala USM fituje37 nae
podatke - odgovore na svaki od 8 ajtema predloenih skala - ukupno 104 ajtema USM. Dva
osnovna pokazatelja misfita (pogrenog fitovanja) su infit i autfit (engl.Outfit). Fajgelj (2001,
str. 89-90) i Lincare (2006a, str.227-228) detaljno obrazlau pokazatelje fitovanja modela:
1. infit je srednje kvadratno odstupanje ponderisano sa informativnou, osjetlljiv je na
nepravilne unutranje sklopove-neoekivane odgovore na ajteme koji su blizi nivoa
ispitanikove crte/sposobnosti;
2. autfit je srednje kvadratno odstupanje i ukazuje na neoekivane i rijetke ekstreme-na
neoekivano ponaanje ispitanika na ajtemima koji su daleko od njegovog nivoa
crte/sposobnosti;
3. vrijednosti oba pokazatelja prikazuju se u "sirovom" i standardiziranom vidu-kao srednje
kvadratno odstupanje prosjene vrijednosti 1, oznaen sa MNSQ i standardizirano tako da
mu M i SD budu priblino 0 i 1, oznaen sa ZSTD;
4. osnova za interpretiranje je MNSQ te ako je u prihvatljivim granicama, tada se ZSTD
moe zanemariti. Oba misfita mogu biti ili prigueni ili umni. MSQ nii (<) od 0.5
ukazuje na prigueni, a vii (>) od1.5 na umni misfit;
36
37
Uporedi sa Fajgelj (2001).

Fit: engl. pristajanje, odgovaranje (Filipovi,1986, str.413).
104
Vrijednosti i znaenja MNSQ su:

(a) > 2.0 Velika umnost u podacima. Iskrivljuje i degradira test.
(b) 1.5 - 2.0 Znaajna umnost. Neproduktivan za konstrukciju testa ali ne degradira
mjerenje.
(c) 0.5 - 1.5 Produktivan za mjerenje.
(d) < 0.5 Priguenost u podacima, manje produktivan za mjerenje ali ga ne degradira.
Moe navesti na pogrean zakljuak o visokoj pouzdanosti mjerenja i modela;
5. izvori priguenosti infita mogu biti razliiti-redundantnost i teina ajtema, ispitanik koji
preesto bira srednje kategorije, oprez,konformizam. uman infit ukazuje da se radi o
pristrasnom ajtemu, preestom biranju ekstremnih kategorija, specifinom ispitaniku itd.
Priguen autfit ukazuje na neadekvatnost sadraja ajtema, preesto biranje srednjih
kategorija, mogue greke u unosu. uman autfit ukazuje na ispitanike koji su nagaali,
urili, prepisivali, preesto birali ekstremne kategorije itd.;
6. u svojoj osnovi, misfit je razlika izmeu dobijenih vjerovatnoa i onih izraunatih na
osnovi modela i predstavlja ono to se obino naziva rezidualima. Iako porijeklo misfita
nije lahko utvrditi, osnovna preporuka pri interpretaciji je da njegove uzroke treba traiti
u neoekivanim, parcijalnim (idiosinkretskim) korelacijama sa drugim varijablama.
Rezultati ajtem analize-kvantitativni pokazatelji
Detaljno smo analizirali kvantitativne pokazatelje ajtem-analize. Primjeri
kvantitativnih pokazatelja dati su u tabelama 1.9.-1.11 38 . Prijevod i znaenje navedenih
izraza dati su u pojanjenjima nakon uporednih tabela za zakonodavni stil. Osjenena polja
ukazuju na "problematine" ajteme.
38
Detaljan tabelarni prikaz kvantitativnih pokazatelja ajtem analize moe se nai u Puina (2009, str.76-99).
105
Tabela 1.9. Ajtem analiza USM: Zakonodavni stil KTT primjer

Ajtem
ZAK8
ZAK5
ZAK6
ZAK4
ZAK2
ZAK1
ZAK3
ZAK7
Validnost - Homogenost
EFA - Image
EFA - PCA
Faktorska zasienost
F1
F2
F1
F2
.682
.629
.615
.577
.512
.508
.470
.437
-.011
-.070
.090
-.150
.139
.095
-.201
.154
.795
.740
.726
.692
.635
.630
.578
.539
Pouzdanost
RA
DA
Rang
R2
KMOMSA
ATK
RV
-.011
-.194
.225
-.407
.341
.206
-.606
.509
.501
.435
.429
.385
.336
.326
.292
.262
.778
.788
.790
.795
.802
.804
.813
.818
.854
.855
.846
.859
.830
.835
.837
.812
.689
.614
.602
.565
.514
.503
.442
.410
1
2
3
4
5
6
7
8
4
4
4
1
4
3
2
3
1.039
6
.821
.822
.844
Skala
KK
2.503
KK
%OV
OV
BT
.128
2.631
31.289
1.601
32.890
3.611
4.650
45.133 12.992
58.125
.000
Pojanjenje. ZAK8: Zakonodavni stil-ime i oznaka ajtema; Validnost-Homogenost (dimenzionalnost): EFA2
eksplorativna ima (Engl. Image) faktorska analiza, EFA-PCA: analiza glavnih komponenti; Pouzdanost: R kvadrirana multipla korelacija-koeficijent determinacije (Engl. SMC-Squared Multiple Correlation) , : Cronbachalfa koeficijent interne konzistencije-za nivo ajtema (ako je ajtem-estica brisana) i za ukupnu skalu, 6 : Guttmankoeficijent pouzdanosti; RA (KMO-MSA)-reprezentativnost ajtema-normalizirani koeficijent(i) adekvatnosti
uzorkovanja (Engl. Kaiser-Meyer-Olkin Measures of Sampling Adequacy); DA (ATK) diskriminativnost ajtema
(ajtem-total korelacija) - korigirana korelacija ajtema s ukupnim skorom (Engl. Corrected Item-Total Correlation) ; KK:
karakteristini korijen (Engl. Eigenvalue); OV: objanjena varijansa; BT: Bartlett-test statistike znaajnosti
korelacione matrice (Engl. Bartlett's Test of Sphericity); Rang (D i RV): dominantna vrijednost ranga na svim
zadanim (prethodno navedenim) kriterijima i raspon varijacije.
106
Tabela 1.10. TAO ajtem analiza USM: Zakonodavni stil - rang i poreenje s KTT
(primjer)
Ajtem G
ZAK8
ZAK5
ZAK6
ZAK4
ZAK2
ZAK1
ZAK3
ZAK7
Ajtem Ukupni
broj
skor
0
0
0
0
0
0
0
0
8
5
6
4
2
1
3
7
Rasch Stand.
mjera
gr.
INFIT
MNSQ ZSTD
OUTFIT
MNSQ ZSTD
PTMEA
CORR.
TAO
a
b
c
d
D
C
B
A
1
2
3
4
5
6
7
8
2352
2310
2335
2451
2343
2350
2258
2304
430
430
430
430
430
430
430
430
-.20
.00
-.06
.03
.03
-.11
.16
.14
.05
.05
.05
.05
.05
.05
.05
.05
.72
.86
.88
.91
1.04
1.06
1.21
1.29
-4.7
-2.1
-1.8
-1.3
.6
.9
3.0
3.8
.69
.85
.86
.97
1.03
1.07
1.25
1.40
-4.9
-2.3
-2.1
-.4
.4
1.0
3.3
4.8
2337.9
51.8
430.0
.0
.00
.11
.05
.00
1.00
.18
-.2
2.6
1.01
.21
.0
2.9
.71
.68
.66
.62
.61
.60
.58
.54
Skala
MEAN
S.D.
Rang
KTT Razlika
1
2
3
4
5
6
7
8
0
0
0
0
0
0
0
0
1.000**
Pojanjenje. Raschova mjera-procjena (ili kalibracija) parametra sposobnosti (osobine) ispitanika ili teine
ajtema izraena u logitima (teina jednog ajtema definirana je kao taka na latentnoj varijabli kod koje su visoke
i niske kategorije jednako vjerovatne); INFIT, OUTFIT, MNSQ (engl. mean-square fit statistic) i ZSTD (zstandardized) su ranije opisani (str.104-105); PTMEA CORR-(engl. point-measure correlation), u osnovi
koeficijent ajtem-total korelacije, tj. diskriminativnosti (analogan point-biserijalnoj korelaciji ali izraunat na
Rasch-ovim mjerama i kree se u rasponu od -1 do +1 ); ITEM - ajtem, njegov naziv; G-kod za grupiranje
ajtema; MEAN-aritmetika sredina; S.D.-standardna devijacija, -Spearmanov koeficijent rang-korelacije.
Analizom kvantitativnih pokazatelja ajtem analize dalo se uoiti slijedee:

1. Konzervativni, interni i eksterni stil u prvom koraku su zadovoljili faktorski test
homogenosti;
2. I KTT i TAO okruje odredilo je isti poredak za dva stila: zakonodavni i sudski (= 1.0);
3. Stupanj slaganja (rang korelacija) za ostale stilove veoma je visok: konzervativni,
oligarhijski i eksterni (= .98); izvrni, lokalni, liberalni i monarhijski (= .95); globalni
(= .93); hijerarhijski (= .90); te anarhijski (= .88). Svi koeficijenti korelacije bili su na
nivou p<.01;
4. Najvei broj podudarnosti, obzirom na dimenzije stilova, imaju forme - zakonodavni i
sudski stil;
5. Samo u 3 sluaja (izvrni, lokalni i anarhijski stil) nije sugerirano odbacivanje istih
ajtema;
6. Od 104 ajtema USM, samo dva nisu zadoviljila kriterij MNSQ TAO: LIB4 (1.58) i EKS2
(1.80), iako ni ove vrijednosti u sutini ne bi degradirali nae mjerenje.
107

Ovi rezultati mogu biti osnova za tvrdnju da dva temeljna pristupa-teorije mjerenju u
psihometriji, KTT i TAO, u krajnjem ishoditu mogu poluiti konvergentne rezultate . U
naemu sluaju, USM (ovdje, kada se radi o TAO, govorimo iz "pozicije ajtema") sigurno
pouzdanije mjeri, obzirom da je podudarnost meu koeficijentima (KTT) i parametrima
(TAO) izuzetno visoka.
Priklanjajui se ipak KTT, a uvaavajui ranije definiranie kriterije, odbaen je ukupno
21 ajtem od ukupno 104, koliko sadri izvorna verzija USM, to je ukupno 20.2 %.
Napominjemo da su kriterij jednodimenzionalnosti u poetnoj fazi analize zadovoljavale
skale konzervativnog, internog i eksternog stila, ali da su radi drugih kriterija, pojedini ajtemi
ipak odbaeni. Njihovim ukljuivanjem u analizu postotak odbaenih ajtema bio bi 17.3 %.
Postavlja se pitanje da li je 20% ukupno odbaenih ajtema dovoljan argument za dovoenje u
sumnju vrijednosti cijelog instrumenta? Smatramo da nije, obzirom da je to dosta manje od
substancijalnih 50 % , te da je raspon odbaenih ajtema po skalama bio 1-3, uz prilino
ravnomjernu rasporeenost. Sugerirano je redefiniranje ajtema prvenstveno unutar skala
globalnog i oligarhijskog stila (odbaena po 3 ajtema), zatim izvrnog, sudskog, lokalnog i
monarhijskog stila (odbaena po 2 ajtema) i na kraju zakonodavnog, liberalnog,
konzervativnog, hijerarhijskog, anarhijskog, internog i eksternog stila (odbaen po 1 ajtem).
Primjer rezultata finalnog rjeenja dat je u u tabeli 1.11.
Finalno rjeenje - primjer
Tabela 1.11. Ajtem analiza USM: Zakonodavni stil - finalno rjeenje ( ZAK739 )
Ajtem
ZAK8
ZAK5
ZAK4
ZAK6
ZAK1
ZAK2
ZAK3
ZAK7
Validnost - Homogenost
EFA - Image
EFA - PCA
Faktorska zasienost
F1
F2
F1
F2
.655
.781
.633
.757
.585
.716
.593
.711
.509
.642
.509
.633
.483
.606
ajtem iskljuen iz dalje analize
Pouzdanost
R
.455
.434
.383
.404
.326
.325
.291
RA
DA
KMOMSA
ATK
.778
.782
.790
.792
.802
.804
.811
.861
.852
.856
.823
.825
.818
.832
.657
.630
.588
.570
.510
.500
.466
1.00
2.00
3.00
4.00
5.00
6.00
7.00
.820
.840
Rang
RV
1
2
3
1
2
3
Skala
6
KK
2.270
3.384
%OV
32.428
48.344
BT
.000
39
.813
Broj nakon skraenice naziva stila u zaglavlju tabele upuuje na broj zadranih ajtema.
108
Analiza kvantitativnih pokazatelja finalnoga rjeenja uputila je na slijedee:

1. Koeficijenti validnosti ajtema, uzimajui u obzir faktorska optereenja (PCA) raspona
su .44 (GLO4) do .85 (LIB6). Ajtemi se na svim skalama prije rotacije projiciraju uvjek
na jedan faktor, mada je postotak ukupne objanjene varijance razliit i kree se u
rasponu od 35.02 % za monarhijski stil do 57.4 % za liberalni stil;
2. Osnova za procjenu pouzdanosti za svaku od 13 USM skala bio je Cronbach-alfa
koeficijent. Dobijeni koeficijenti kretali su se u rasponu od .63 (monarhijski) do .88
(liberalni) uz medijan od .77. , to je veoma slino rezultatima dobijenim u drugima
studijama (tabela 1.12). Kruskal Walisovim testom utvrdili smo da ne postoje statistiki
znaajne razlike izmeu alfa koeficijenata dobijenih na razliitim uzorcima : 2 (4) =
3.294, p = .510). U tabeli 1.12. data su poreenja Cronbach-alfa koeficijenata u razliitim
validacijskim MSG studijama.
Tabela 1.12. Cronbach-alfa koeficijenti interne konzistencije u razliitim studijama
Stil
Zakonodavni
Izvrni
Sudski
Globalni
Lokalni
Liberalni
Konzervativni
Hijerarhijski
Monarhijski
Oligarhijski
Anarhijski
Interni
Eksterni
Min
Max
Mdn
HK1(1997)
HK2(1999)
USA(1999)
SPA(2000)
BH(2006)
.66
.71
.70
.61
.58
.80
.87
.79
.59
.82
.54
.75
.76
.70
.63
.71
.58
.53
.85
.89
.81
.56
.79
.46
.76
.80
.81
.77
.78
.67
.68
.86
.84
.84
.38
.
.64
.82
.86
.78
.75
.79
.78
.63
.88
.83
.74
.35
.76
.59
.80
.85
.82
.76
.72
.66
.69
.88
.85
.77
.63
.80
.69
.81
.86
.54
.87
.71
.46
.89
.71
.38
.86
.80
.35
.88
.78
.63
.88
.77
Pojanjenje. HK1: Hong-Kong studija Zhangove i Sachsa (1997); HK2: Hong-Kong studja Zhangove (1999);
USA: studija Daia i Feldhusena (1999); SPA: panska studija Cano-Garcie i Hughesove (2000); BH: BosanskoHercegovaka studija (2006).
Dakle, nijedan alfa koeficijent u BH studiji nije nii od .60, dok u svim drugim studijama
jeste. Takoe je uoljivo da su najnii alfa koeficijenti dobijeni za globalni, lokalni, anarhijski
i monarhijski stil, a najvii za konzervativni, liberalni i eksterni stil.
109

3. Reprezentativnost mjerena KMO-MSA koeficijentom prostiru se, za nivo ajtema od .69
(OLI5) do .93 (EKS1), te za nivo skala od .72 (Oligarhijski stil) do .88 (Eksterni), to je
prilino do zasluno (Kaiser, 1975; prema Fajgelj, 2005, str. 386);
4. Diskriminativnost ajtema, mjerena koeficijentom ajtem-total korelacije, kree se u
rasponu .24 ( GLO4) do .78 (LIB6), i to je jedini sluaj ajtema (GLO4) u kojemu nije
dostignuta potrebna granica od .30 (Guilford, 1968). Diskriminativnost na nivou skala,
testirana 2 testom nije bila u potpunosti zadovoljavajua u 6 od 13 sluajeva, naroito
kada su u pitanju skale eksternog i liberalnog stila, gdje je detektirana negativna
asimetrija, osobito za eksterni stil (tabela 1.13).
Tabela 1.13. Deskriptivne statistike vrijednosti za varijable stilova
N
EKSS7
LIBS7
HIJS7
ANA7S
OLIS5
SUDS6
ZAKS7
LOKS6
GLOS5
IZVS6
KONS7
INTS7
MONS6
430
430
430
430
430
430
430
430
430
430
430
430
430
min
2.57
2.29
2.86
2.71
2.80
2.83
2.86
2.00
2.40
2.17
1.00
1.29
2.50
max
7.00
7.00
7.00
7.00
7.00
7.00
7.00
6.83
7.00
7.00
7.00
7.00
7.00
M
5.67
5.52
5.50
4.88
5.19
5.45
5.45
4.38
4.94
5.03
4.02
4.36
4.91
SD
.90
.93
.80
.82
.93
.75
.85
.94
.89
.91
1.06
1.02
.83
Nakoenost
z
p
-5.948
-3.737
-2.944
1.271
-0.965
-1.056
-1.763
0.156
-1.394
-1.884
-1.522
1.493
0.029
0.000
0.000
0.003
0.204
0.335
0.291
0.078
0.876
0.163
0.060
0.128
0.135
0.977
Zaobljenost
z
p
2.200
-0.890
-0.666
-2.610
-2.695
-2.528
-1.632
-2.284
-1.674
-0.102
0.587
-0.059
-1.201
0.028
0.374
0.506
0.009
0.007
0.011
0.103
0.022
0.094
0.919
0.557
0.953
0.230
40.222
14.757
9.109
8.430
8.194
7.506
5.773
5.240
4.747
3.560
2.660
2.234
1.444
p
0.000
0.001
0.011
0.015
0.017
0.023
0.056
0.073
0.093
0.169
0.264
0.327
0.486
Asimetrinost obino ukazuje na nisku

diskriminativnost ajtema u zoni
"visokih"(lijeva) ili "niskih" odgovora (desna), ali i na specifitet uzorka (osobine) ispitanika.
U naem sluaju, dominantna je asimetrinost na lijevu stranu, osobito izraena za liberalni i
eksterni stil, to tumaimo specifitetom uzorka.
Mi smo, dakle, na osnovu jasno definiranih kriterija dvije testne teorije procijenili
psihometrijske karakteristike ajtema i skala USM. Zadrali smo 83 ajtema, rasporeenih na
13 skala, koje smo ponovno podvrgli ajtem analizi, ovoga puta koristei samo KTT kao
teorijsku osnovu. Dobijeni rezultati, po naemu miljenju, u osnovi potvruju hipotezu H 1 a
da ajtemi 13 skala USM mjere 13 stilova miljenja postuliranih Teorijom na validan,
pouzdan, reprezentativan i diskriminativan nain . Naredni korak bio je ispitati latentni
prostor definiran Teorijom.
2.5.1.2. Latentni prostor Upitnika o stilovima miljenja
Temeljem 1.(b) zadatka naega istraivanja, pretpostavili smo da e interrelacije
stilova miljenja (manifestni prostor) tvoriti viedimenzionalnu, idealno pet-dimenzionalnu
latentnu strukturu postuliranu Teorijom. Ove dimenzije trebale bi biti: (1) funkcije stilova
110

miljenja (zakonodavni, izvrni i sudski stil), (2) forme (monarhijski, hijerarhijski,
oligarhijski i anarhijski stil), (3) nivoi (globalni i lokalni stil), (4) podruja (interni i eksterni
stil) i (5) tendencije (liberalni i konzervativni stil). Obzirom na dobijene razliite rezultate
istraivanja o broju i sadraju dimenzija, nismo iskljuili mogunost i drugaijeg
strukturiranja koje u osnovi nee ugroziti internu validnost Teorije.
Hong Kong i BiH studija - komparativna analiza korelacijskih matrica

Traganje za dimenzijama latentnoga prostora zapoeli smo analizom matrice
korelacija 13 skala. Iako svjesni injenice da su multivarijatne tehnike "robustne" na
deformitete distribucija, ovaj, kao i naredne korake poduzeli smo nakon transformiranja
sirovih skorova postupkom normaliziranja. Deskriptivne statistike vrijednosti za 13 skala
nakon transformiranja, date su u tabeli 1.14.
Tabela 1.14. Deskriptivne statistike vrijednosti za varijable stilova nakon transformiranja
N
EKSS7
LIBS7
ZAKS7
OLIS5
HIJS7
SUDS6
IZVS6
GLOS5
LOKS6
ANA7S
KONS7
MONS6
INTS7
430
430
430
430
430
430
430
430
430
430
430
430
430
min
3.16
2.60
2.95
2.69
3.00
3.11
2.38
2.34
1.44
2.32
0.93
2.30
1.18
max
7.51
7.44
7.32
7.27
7.41
7.35
7.68
7.54
7.32
7.16
7.33
7.52
7.33
M
5.67
5.52
5.45
5.19
5.50
5.45
5.03
4.94
4.38
4.88
4.02
4.91
4.36
SD
0.89
0.93
0.85
0.93
0.79
0.75
0.91
0.89
0.94
0.82
1.06
0.83
1.02
Nakoenost
z
p
-0.384
-0.403
-0.259
-0.166
-0.160
-0.076
-0.027
-0.025
-0.011
-0.021
0.013
-0.007
-0.019
0.701
0.687
0.796
0.868
0.873
0.939
0.978
0.980
0.991
0.983
0.989
0.994
0.985
Zaobljenost
z
p
-0.821
-0.732
-0.564
-0.572
-0.263
-0.187
-0.041
-0.039
0.033
-0.033
0.011
0.020
0.020
0.412
0.464
0.573
0.567
0.792
0.852
0.967
0.969
0.974
0.974
0.991
0.984
0.984
0.822
0.699
0.385
0.355
0.095
0.041
0.002
0.002
0.001
0.002
0.000
0.000
0.001
p
0.663
0.705
0.825
0.837
0.954
0.980
0.999
0.999
0.999
0.999
1.000
1.000
1.000
Kako vidimo, nakon transformiranja nijedna distribucija statististiki znaajno ne

odstupa od normalne raspodjele.
Pristupili smo raunanju Pearsonovih koeficijenata r korelacije. Radi lakega
poreenja, zajedno su prikazani koeficijenti Pearsonove produkt-moment korelacije (r) iz
prve (HK) studije validnosti Zhangove i Sachsa (1997) i (boldirano) nae studije.
111
Tabela 1.15. Koeficijenti produkt-moment korelacije stilova miljenja HK1 i BH studije

Stil
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Zakonodavni
Izvrni
Sudski
Globalni
Lokalni
Liberalni
Konzervativni
Hijerarhijski
Monarhijski
Oligarhijski
Anarhijski
Interni
Eksterni
1
.07
.53
.16
.37
.68
-.13
.41
.28
.21
.49
.55
.16
10
11
12
13
.25
.38
.23
.37
.33
.32
.28
.45
.55
.15
.43
-.02
.62
.21
.36
.10
.77
.08
.26
.31
-.29
.29
.41
.60
.33
.45
.43
.20
.26
.54
.26
.26
.31
.12
.41
.43
.28
.60
.27
.34
.35
.12
.59
.48
.51
.48
.24
.48
.36
.46
.45
.16
.42
.13
.27
.61
.42
.22
.15
.30
.22
.28
.26
.40
.18
.39
.18
.09
.41
.43
.16
.38
.04
.37
.28
.37
.32
-.23
.31
.38
.29
.04
.72
.57
.51
.57
.15
.11
.37
.17
.44
.60
.09
.52
.26
.41
.51
.17
.55
-.09
.11
.33
.30
.37
.31
.17
.13
.28
.40
.22
.33
.30
.36
.45
.32
.24
-.19
.35
.21
.31
.56
.37
.35
.32
.41
.41
.07
.05
.17
.44
.47
.20
.16
.33
.45
.23
.38
.15
.33
.03
.55
.33
.29
-.31
Inspekcija tabele 1.15. ukazuje na velike slinosti i odreene razlike. Kada su u

pitanju slinosti, (a) raspon apsolutnih vrijednosti r kretao se od .02 do .77 i .03 do .72
(izvrni-liberalni,izvrni konzervativni i interni-oligarhijski, izvrni-konzervativni), (b)
smjer korelacija generalno je bio u skladu postuliranim MSG teorijom. Primjeri koji ovo
ilustriraju su korelacije konzervativnog i izvrnog stila (.77, .72), zakonodavnog i liberalnog
(.43 , .68), konzervativnog i liberalnog (-.30 , -.19), internog i eksternog stila (-.23 , -.31); (c)
i u jednoj i u drugoj studiji jedan od primjera koji nisu predvieni je korelacija monarhijskog
i hijerarhijskog stila (.43 , .44). mada je, po naemu miljenju cjelokupna dimenzija formi,
(monarhijski, hijerarhijski, oligarhijski i anarhijski stil), izuzev donekle monarhijskog stila,
dosta upitna.; (d) dominantan nivo znaajnosti u obje studije za navedene koralacije bio je
p< .01, izuzev za etvrtu, koja je u studiji Zhangove i Sachsa (1997) bio p< .05.
Govorei o razlikama, to je odnos koeficijenata korelacije globalnog i lokalnog stila
koji u HK studiji nije bio u MSG skladu, a u naoj studiji jeste (.15; -.09). U BH studiji
takoe je utvrena i statistiki znaajna povezanost zakonodavnog i sudskog stila (r = .53, p
< .01), to je takoe u skladu s teorijom.
Ono to nas je dalje interesiralo bilo je da li i u kojoj mjeri postoje statistiki znaajne
razlike meu koeficijentima korelacije dobijenim HK1 i BH studijom. Nako transformiranja
Pearsonovih r koeficijenata u Fisherove z skorove (Petz, 1997), utvrdili smo statistiki
znaajnu razliku u svega 7, od 78 moguih sluajeva, ili 8.97 (zaokrueno 9 %) i to: za
zakonodavni i liberalni stil (t = 3.11, p <.05), izvrni i eksterni (t = 2.51, p < .05), izvrni i
interni (t = -2.84, p < .01), globalni i lokalni (t = -2.03, p < .01), konzervativni i oligarhijski
(t = -2.04, p < .05), konzervativni i interni (t = 2.00, p < .05) i hijerarhijski i anarhijski stil (t =
-2.06, p < .05).
Navedeno upuuje na slijedee: (1) Sternbergova teorija, gledano kroz prizmu
manifestnog prostora operacionaliziranog putem interelacija 13 skala (stilova) USM ima
sasvim zadovoljavajuu internu validnost i (2) slinost rezultata dobijenih BH i HK1
112

studijom kada je osnovni mjerni instrument MSG, TSI (USM) u pitanju, doista je visoka, to
upuuje na jedan od prvih zakljuaka o kros-kulturalnoj validnosti teorije.
Rezultati eksplorativnih i konfirmativnih faktorskih analiza
Konstruktna interna validnost MSG dalje je testirana dvjema strategijama faktorske analize,
eksplorativnom i konfirmativnom. Mada bi se moglo postaviti pitanje o opravdanosti
primjene eksplorativne strategije u naoj studiji, mi smo se za ovakav pristup odluili iz
teorijskih i praktinih razloga: (1) jedini uvjet, kada je konfirmativna strategija u pitanju je
imati unaprijed definiranu prepostavku(e), i to svakako ne dovodi u pitanje primjenu neke od
procedura koje su obino viene kao eksplorativne, npr. faktorske analize glavnih osi ; (2)
koliko je nama poznato, zakljuci o konstruktnoj validnosti MSG, ukljuujui i Sternbergovu
prvu studiju, izvedeni su nakon primjene (razliitih procedura) primarno eksplorativne
strategije, to e nam svakako olakati komparaciju.
Odreivanje broja faktora koji e biti zadrani za dalju analizu i interpretaciju jedno je
od kljunih pitanja uspjeha ove multivarijatne statistike tehnike. Ledesma i Valero-Mora
(2007) u odnosu na Kaiserov , Velicerov te Cattellov Scree test, daju prednost Monte Carlo
simulacijskoj tehnici paralelne analize (PA) koja u logiko-matematikom smislu poiva na
Hornovom (1965) metodu PA: karakteristini korijeni (KK) dobijeni iz realnih podataka
porede se s onima dobijenim procesom simuliranja na sluajnim uzorcima, "paralelnim" u
smislu broja ispitanika i analiziranih varijabli. Ovdje je kriterij zadravanja broja faktora
dvojak: (a) kao znaajni, zadravaju se faktori iji su KK vei od aritmetikih sredina onih
dobijenih iz sluajnih, nekoreliranih podataka i (b) uzimaju se u obzir oni KK koji
korespondiraju s 95-im percentilom distribucije KK dobijenih procesom simuliranja. U
radovima koje smo mi analizirali, kao kriterij u svim sluajevima (izuzetak je Zhang, 1997)
slijeeno je "zlatno" pravilo Kaiserovog KK > 1. Stoga se kod nas javila "radoznala" dilema:
primijeniti tehniku PA (time i kriterij) odreivanja broja faktora koji, prema Valdesmu i
Valero-Mori ima komparativne prednosti u odnosu na ostale, ili se drati Kaiserovog kriterija,
obzirom na laku komparaciju s rezultatima drugih istraivanja. Odluili smo ipak, drati se
Kaiserova pravila, iako nismo mogli odoljeti ne primijeniti PA tehniku na nae rezultate:
sugerirano je zadravanje pet faktora to je djelovalo dosta optimistino, obzirom da je
potvren broj dimenzija (pet), kako je i predvieno Teorijom.
Obzirom da je naa matrica korelacija zadovoljila testove psihometrijske adekvatnosti
za faktorsku analizu, od kojih i Bartlettov i Kaiser-Meyer-Olkinov (Fulgosi, 1979), odluili
smo primijeniti model maksimalne vjerovatnosti iz nekoliko razloga: (a) omoguuje
utvrivanje odnosa meu varijablama i njihovu meusobnu povezanost, (b) determiniranost
modela maksimalne vjerovatnosti, kada su statistiko-matematiki kriteriji u pitanju, vea je
nego kod klasine analize na zajednike faktore, (c) model maksimalne vjerovatnosti
omoguuje testiranje znaajnosti faktora i (d) u veini studija koriten je model zajednikih
faktora, to donekle, olakava kompariranje.
Faktorskom ML analizom uz varimax rotaciju i Kaiserov kriterij KK 1.00,
ekstrahirana su etiri etiri faktora koja su objasnila ukupno 64.5 % varijance 13 skala USM.
113

Uz kriterij faktorskih zasienja .30, pojedini stilovi projiciraju se u latentnom prostoru na
vie faktora od kojih oligarhijski i eksterni na tri, te hijerarhijski, interni, lokalni i globalni na
dva. Prvi faktor obuhvatio je liberalni, zakonodavni, sudski i anarhijski stil, drugi faktor
dominantno izvrni, konzervativni i monarhijski, trei faktor eksterni i interni (u opoziciji) te
etvrti faktor lokalni stil. Faktorska zasienja data su u tabeli 1.16.
Tabela 1.16. Faktorska struktura MSG prvi model
Stil
Faktor 1
Faktor 2
Faktor 3
Faktor 4
Liberalni
.859
.745
Zakonodavni
.817
.720
Sudski
.682
.629
Anarhijski
.609
.433
Izvrni
.892
.818
Konzervativni
.795
.708
Monarhijski
.603
.470
Oligarhijski
.310
.581
Hijerarhijski
.399
.555
Globalni
.549
.315
.479
.485
-.324
Eksterni
.369
Interni
.459
Lokalni
.413
Karakt.korijen
3.164
2.943
1.359
% obj.varijance
24.342
22.641
10.456
7.093
Kum.obj.var.%
24.342
46.982
57.439
64.531
.307
.372
.736
.774
-.729
.782
.830
.910
.922
Ovi rezultati u osnovi podravaju strukturu MSG, mada ne pet-dimenzionalnu,

predloenu teorijom. Iako se izdvajaju forme, koje obuhvataju tri od etiri predviena stila
(monarhijski, oligarhijski i hijerarhijski); zatim funkcije-dva od tri predviena stila
(zakonodavni i sudski), podruja-takoe dva (eksterni i interni stil), te nivoi-dva od
predviena dva stila (lokalni i globalni), ove rezultate treba prihvatiti s oprezom, prvenstveno
radi evidentnih kros-zasienja. Postotak objanjene varijance od 64.53 % slian je rezultatima
dobijenim u razmatranim studijama (HK1 = 65.60; HK2 = 78.4; USA = 68.0; SPN = 72.3).
Radi lakeg kompariranja, u tabeli 1.17. dati su rezultati faktorskih analiza Sternberga i
Grigorenkove (S-G, 1997), te HK1, HK2, USA, SPN i BH studije. Rezultate prve
"nezapadnjake", HK1 studije i BH studije komentiraemo posebno.
114
Tabela 1.17. Kompariranje rezultata faktorskih analiza skala TSI u razliitim studijama
(1997 - 2006)
S-G(1997)
HK1(1997)
HK2(1999)
USA(1999)
SPA(2000)
BH(2006)
Faktor
1
ZAK
IZV
KON
LIB
-.78
.58
.87
.81
IZV
GLO
LOK
KON
HIJ
MON
OLI
INT
.87
.32
.34
.90
.33
.64
.73
.33
HIJ
SUD
LIB
ZAK
LIB
ANA
SUD
INT
LOK
HIJ
GLO
.91
.80
.79
.67
.61
.56
.41
.30
LIB
SUD
ANA
KON
.86
.79
.64
.42
LIB
ZAK
SUD
ANA
OLI
HIJ
EKS
INT
LOK
.86
.82
.68
.61
.31
.40
.37
.46
.41
SUD
OLI
.70
.70
ZAK
SUD
LOK
LIB
HIJ
ANA
INT
.77
.54
.51
.61
.39
.64
.80
KON
IZV
OLI
LOK
IZV
KON
MON
HIJ
.42
.89
.84
.71
.66
IZV
KON
HIJ
MON
OLI
.89
.78
.74
.62
.42
IZV
KON
MON
OLI
HIJ
GLO
EKS
.89
.80
.60
.58
.56
.49
.31
INT
EKS
-.80
.72
SUD
GLO
LIB
HIJ
OLI
ANA
INT
EKS
.62
.49
.56
.57
.39
.37
-.32
.87
INT
EKS
INT
EKS
GLO
-.59
.86
.58
INT
EKS
ZAK
OLI
.86
-.75
.64
.55
OLI
EKS
INT
.32
.74
-.73
LOK
GLO
.92
-.82
GLO
LOK
MON
GLO
LOK
.43
.86
.77
LOK
GLO
.83
-.32
HIJ
.86
MON
ANA
Pojanjenje: S-G (1997): studija Sternberga i Grigorenkove; ZAK, IZV itd.: skraenice za nazive stil-skala,
zakonodavni, izvrni itd; osjenena polja oznaavaju kros-faktorska zasienja. U studiji Zhangove (1999) nisu
navedena faktorska zasienja.
Hong Kong i BiH studija - kompariranje latentnog prostora TSI-USM

Mi smo potpuno svjesni da kompariranje faktorskih rjeenja zahtijeva jasno definirane
kriterije i egzaktne postupke, emu je osnovni uvjet kvalitet podataka dostupnih za analizu.
Kako ovaj uvjet skoro u pravilu nije u potpunosti zadovoljen, podudarnost faktora dobijenih
na razliitim uzorcima te osobito razliitim faktorskim strategijama, modelima i procedurama,
ako i postoji, teko je dokaziva te ostaje preteno na nivou deskripcije. Stoga smo mi,
izvodei na tri-faktorski model uz primjenu istovjetnih kriterija koje je koristila Zhangova u
HK1 studiji, pretpostavku o slinosti (slaganju) faktora koji objedinjuju razliite stilove u
ove dvije studije testirali raunanjem koeficijenta kongruencije (Fulgosi, 1979, str. 292).
115

Dobili smo dosta visoke vrijednosti koje ukazuju na povezanost faktora to objedinjuju
liberalni, zakonodavni, sudski, anarhijski i lokalni stil (Rc = .988); izvrni, konzervativni,
monarhijski, oligarhijski, hijerarhijski i globalni stil (Rc = .998) te interni i eksterni stil (Rc
= .899). Ako se prisjetimo analize matrica korelacija, gdje smo utvrdili kako praktiki jedva
postoji razlika u manifestnom prostoru, ovakav rezultat ne iznenauje i navodi na zakljuak i
da TSI i USM prelamaju latentni prostor na veoma slian nain. Kada se vratimo naoj
tabeli 1.17, vidljivo je da postoji razliit broj i kvalitet kros-zasienja kojih tendencije
navode na zakljuak o nestabilnosti, prvenstveno faktora koji se odnose na forme stilova
miljenja (monarhijski, hijerarhijski, oligarhijski i anarhijski stil). Stabilnijima se ine faktori
koji objedinjuju funkcije (zakonodavni, izvrni i sudski stil) te podruja (interni i eksterni stil).
Rezultati analize latentnog prostora naprijed navedenih i BH studija sugeriraju prema naemu
miljenju pravac redefiniranja strukture i sadraja MSG: (a) treba svakako odstupiti ka
manjem broju-tri; (b) ove dimenzije najvjerovatnije obuhvataju (1) zakonodavni, sudski i
liberalni stil, (2) izvrni, konzervativni i monarhijski stil, (3) interni i eksterni stil u bipolarnoj
formi.
Epilog: Tri-dimenzionalni model teorije
Provjeru ovako redefiniranog modela uinili smo u dva koraka: (1) primijenili smo
postupak konfirmativne faktorske analize, ML model (Fulgosi, 1979), uz fiksirana tri faktora
za osam skala-stilova i oblimin rotaciju, to je u skladu sa uenjem Sternberga o prirodi povezanosti stilova miljenja. Testiranje reprezentativnosti ovako ekstrahiranih faktora
izvreno je 2 testom i analizom distribucije regresijskih faktorskih bodova; (2)
konfirmativnom faktorskom analizom ispitano je slaganje podataka s onima dobijenim u
prvom koraku (Van Prooijen i Van Der Klot, 2001). Ova analiza izvrena je u statistikom
programu LISREL autora Jreskoga i Srboma .
Kako se prema tabeli 1.18. moe vidjeti, faktorskoa analiza u velikoj mjeri potvrdila
je naa predvianja: prvi faktor objedinio je liberalni, zakonodavni i sudski stil, drugi faktor
izvrni, konzervativni i monarhijski stil i trei faktor interni i eksterni stil u opoziiji. Neto
nii komunalitet ima monarhijski stil. Znatno su reducirana kros-zasienja i logiki su,
obzirom na prirodu stilova miljenja u okviru MSG, interpretabilna: osobe liberalnozakonodavno-sudskog sklopa stila miljenja otvorene su i za samostalan i za timski rad prije
nego osobe izvrno-konzervativno-monarhijskog sklopa.
116
Tabela 1.18. Faktorska struktura TSI - drugi model

Stil
Faktor 1
Faktor 2
Faktor 3
Liberalni
.872
.732
Zakonodavni
.792
.708
Sudski
.724
.633
Izvrni
-.888
.820
Konzervativni
-.854
.711
Monarhijski
-.562
.440
Interni
.368
.767
.805
Eksterni
.460
-.712
.765
Karakt.korijen
2.638
1.733
1.242
%obj.varijance
32.973
21.663
15.527
Kum.obj.var.%
32.973
54.637
70.164
Vrijednosti 2 te Kolmogorov-Smirnovljeva (KS) testa ukazaju na sasvim prihvatljivu

reprezentativnost sva tri ekstrahirana faktora: 2 (7) = 3.569, p = .828; KSz f 1 = .641, p = .806,
KSz
f2
= .603, p = .860 i KSz
f3
= .802, p = .541. Ovaj model htjeli smo provjeriti i
konfirmativnom faktorskom analizom koristei Jreskogov i Srbomov pristup. Mi smo

testirali egzaktnu faktorsku strukturu dobijenu u prvom koraku uz fiksiranje svih faktorskih
zasienja i relacija meu faktorima (Van Prooijen i Van Der Klot, 2001 ).
Procjena stepena slaganja izvrena je na osnovu apsolutnog, komparativnog i parsimoninog
slaganja, kojih indikatori ukazuju na adekvatnost testiranog modela: GFI = .97, AGFI = .96;
RMSEA = .044; NNFI = .99, CFI = .99; PNFI = .87 i PGFI = .68.
Nakon ispitivanja i analize latentnoga prostora moemo zakljuiti da naa hipoteza
H 1 (b) o pet-dimenzionalnoj, izvornoj strukturi Teorije nije u potpunosti potvrena. Meutim,
dopustili smo mogunost i drugaijeg strukturiranja, koje u osnovi nee ugroziti temeljni
teorijski koncept. Rezultati koje smo mi dobili vie idu u prilog istraivanjima Zhangove
(1997) i Daia i Feldhusena (1998) o tri-dimenzionalnoj strukturi Teorije. Nae istraivanje
podralo je i redefiniranje sadraja dimenzija koje su uinili Zhangova i njeni saradnici
(Zhang, 2000a, 2001a, 2001a; Zhang i Huang, 2001; Zhang i Postiglione, 2001; Zhang i
Sternberg, 2000): (a) Tip I sainjavaju stilovi miljenja koji generiraju kreativnost i ukazuju
na vii nivo kognitivne kompleksnosti: zakonodavni, sudski, hijerarhijski, globalni i liberalni
stil; (b) Tip II obrazuju stilovi favoriziranja normi i pravila i podrazumijevaju nii stepen
kognitivne sloenosti: izvrni, lokalni, monarhijski i konzervativni stil, i (c) Tip III kojega
stilovi mogu manifestirati karakteristike stilova oba prethodna tipa, zavisno od situacija i
zadataka: anarhijski, oligarhijski, interni i eksterni stil. Na tri-dimenzionalni model
obuhvatio je, dakle osam statistiki, psiholoki i logiki interpretabilnih stilova: zakonodavni,
117

sudski i liberalni stil (Tip I), izvrni, monarhijski i konzervativni stil (Tip II) te interni i
eksterni stil (Tip III), koje smo ukljuili u dalju analizu.
2.5.2. Eksterna validnost teorije
2.5.2.1. Povezanost varijabli obiteljskog odgoja i stilova miljenja
Temeljem naega 2.(a) zadatka, trebalo je propitati da li postoji povezanost izmeu
varijabli stilova i obiteljskih odgojnih metoda i sredstava (OMS) poticanja, usmjeravanja,
spreavanja i kanjavanja prakticiranih spram ispitanika, a koja e podrati konvergentnu i
diskriminantnu validnost Teorije. Tabela 1.19. sadri informacije o relacijama stilova
miljenja i OMS .
Tabela 1.19. Povezanost varijabli obiteljskog odgoja i stilova miljenja

STIL
TIP
ODGOJNE METODE I SREDSTVA U OBITELJI

POT
USMJ
SPR
KAZ
Zakonodavni
.22**
.26**
.14**
-.02
Sudski
.29**
.28**
.15**
-.06
Liberalni
.22**
.26**
.18**
-.04
Izvrni
II
.29**
.30**
.19**
-.04
Konzervativni
II
.20**
.16**
.12*
-.01
Monarhijski
II
.30**
.24**
.18**
-.06
Interni
III
.13**
.06
.13**
.07
Eksterni
III
.25**
.28**
.12*
-.10*
Pojanjenje.
POT: Poticanje; USMJ: Usmjeravanje; SPR: Spreavanje;

KAZ: Kazna.
*p < .05
**p < .01
Boldirano - statistiki znaajne korelacije koje su u skladu s

postavljenom hipotezom.
Korelacijska matrica Pearsonovih produkt-moment koeficijenata korelacije (r)

pokazuje sljedee: (a) od ukupno 32 mogue korelacije, njih 24 je statistiki znaajno, od
ega 19 u skladu s postavljenom hipotezom; (b) raspon statistiki znaajnih koeficijenata
korelacije kree se (izraeno apsolutnim vrijednostima ) od .10 do .30 (eksterni stil sa KAZ negativno; izvrni stil s USMJ te monarhijski stil sa POT), to je neznatna do srednja
povezanost, te obzirom na veliinu efekta r 2 , niska do srednja determiniranost; (c) smjer
statistiki znaajnih korelacija je dominantno pozitivan, izuzev u jednome sluaju (eksterni
118

stil s KAZ). Najvei broj statistiki znaajnih korelacija obzirom na razliite tipove stilova
odnosi se podjednako na Tip I i Tip II stilova miljenja , po devet od moguih 12 i sve ove
korelacije su pozitivne, statistiki (izuzev jedne) veoma znaajne, raspona .12 do .30
(konzervativni stil sa SPR; izvrni stil sa USMJ te monarhijski stil sa POT). Na kraju, est od
osam statistiki znaajnih korelacija odnosi se na Tip III stilova miljenja, etiri veoma
statistiki znaajnih, raspona .10 do .28 (eksterni stil sa KAZ - negativno te eksterni stil sa
USMJ). Smjer povezanosti, kao i kod Tipa I i II stilova je uvijek, izuzev jednog sluaja,
pozitivan, od ega se u tri sluaja radi o eksternom, a u dva sluaja o internom stilu.
Interesiralo nas je i dublje propitati povezanost OMS i stilova miljenja., utvrditi
mogui doprinos odgojnih stilova obitelji ispitanika objanjenju njihovih sklonosti razliitim
stilovima miljenja. Zanimalo nas je, dakle, u kojoj mjeri multiple mjere odgojnih stilova
(kao prediktorska varijabla), mogu predvidjeti svaki od osam stilova miljenja. Kriterijske
varijable definirane su kao ukupni rezultati na skalama stilova miljenja gdje su izraunati
koeficijenti mutiple korelacije (R), koeficijenti multiple determinacije (R2), korigirani
koeficijenti multiple determinacije (cR2) znaajnost koeficijenta multiple regresije (F) te
regresijski koeficijenti (). U tabeli 1.20. prikazani su rezultati standardne multiple
regresijske analize.
119
Tabela 1.20. Standardni regresijski model doprinosa varijabli odgojnih stilova u objanjenju stilova miljenja
Varijable
Zakonodavni
Sudski
Liberalni
Stilovi miljenja
Izvrni
Konzerv.
Monarhijski
Interni
Eksterni
Poticanje
.102
.073
.184
.001
.095
.093
.154
.005
.156
.007
.226
.000
.147
.012
.119
.035
Usmjeravanje
.196
.001
.165
.004
.180
.002
.200
.000
.064
.279
.083
.144
-.011
.859
.184
.001
Spreavanje
.096
.076
.107
.044
.156
.004
.147
.006
.082
.138
.151
.005
.080
.152
.103
.054
Kanjavanje
.024
.672
-.002
.964
-.022
.699
-.002
.966
.014
.808
-.039
.484
.073
.210
-.059
.296
OMS
.293
.341
.311
.365
.224
.342
.185
.316
R2
.086
.116
.097
.133
.050
.117
.034
.100
2
CR
.077
.108
.089
.125
.041
.109
.025
.091
9.98***
14.00***
11.42***
16.32***
5.62***
14.08***
3.75**
11.79***
120

Kako je uoljivo, u objanjenju zakonodavnog stila, najvei doprinos ima odgojni postupak
usmjeravanja ( = .196, p = .001); sudski stil objanjen je poticanjem ( = .184, p = .001),
usmjeravanjem ( = .165, p = .004) i spreavanjem ( = .107, p = .044); liberalni stil
povezan je s usmjeravanjem ( = .180, p = .002) i spreavanjem ( = .156, p = .004); izvrni
stil objanjen je usmjeravanjem ( = .200, p = .000), poticanjem ( = .154, p = .005) i
spreavanjem ( = .147, p = .006); konzervativni stil poticanjem ( = .156, p = .007);
monarhijski stil poticanjem ( = .226, p = .000) i spreavanjem ( = .151, p = .005); interni
stil poticanjem ( = .147, p = .012) te eksterni stil usmjeravanjem ( = .184, p = .001); i
poticanjem ( = .119, p = .035). Dominantni prediktor stilova Tipa je odgojni pstupak
usmjeravanja te Tipa II i Tipa III poticanje. Generalno, najdominantniji prediktor varijabli
stilova miljenja su odgojne metode i sredstva poticanja, zatim usmjeravanje te na kraju
spreavanje. Kanjavanje se nije pokazalo kao znaajan prediktor bilo kojeg od stilova
miljenja.
Ono to je uoljivo nakon korelacijske i regresijske analize jeste da su odgojne
metode i sredstva kao to su pohvala, odavanje priznanja, nagraivanje za uspjeh, takmienje
i uenje kroz igru, davanje pozitivnog primjera, poticanje na koristan rad, savjetovanje i
pouavanje, u naem istraivanju bile "okrenute" vie svim stilovima, nego metode
spreavanja, primjedbi, opomena, kritika, upozoravanja, nadziranja, prijetnji, prisiljavanja i
kanjavanja. Kanjavanje, npr., nije bilo pozitivno povezano niti sa jednom stilom. Allport
(1991, str.189) navodi istraivanje Witkina iz 1954 koje je pokazalo da su djeca, po stilu
zavisna od polja (rigidnost, ovisnost, konformizam), poticala iz obitelji u kojima su sputavana
u samostalnome donoenju odluka, stroije kanjavana i, generalno, bila liena roditeljske
posveenosti i ljubavi. Suprotno tomu, djeca "neovisna o polju" (fleksibilnost, samostalnost,
nonkonformizam) bila su obiteljskom atmosferom i postupcima roditelja poticana na
samostalno donoenje odluka, pronalaenje vlastitih rjeenja. Do slinih rezultata doao je i
Slatina (2005). Ako proanaliziramo opis (sadraj) MSG zakonodavnog i liberalnog stila, te
izvrnog i konzervativnog stila, moemo uoiti slinost sa "osobinama" Witkinove
nezavisnosti, odnosno zavisnosti od polja. Slini rezultati do kojih se dolo u razliitim
vremenskim periodima i na razliitim uzorcima uz koritenje razliitih instrumenata poticajni
su za dalja istraivanja i validiranje Teorije. Ako se prisjetimo Sternbergovih teorijskih
pozicija, gdje se ocrtava tenja obuhvatanja svih triju tradicija u istraivanju stilova, rezultati
do kojih smo mi doli idu u prilog tomu. Ovdje se dalje, po nama moe postaviti i dalje
empirijski propitivati teza da odgojno bogata, poticajna, demokratska obiteljska atmosfera
potie veu raznolikost u razvoju stilova miljenja, osobito Tip I , nego restriktivna, odgojno
siromana i autokratska obiteljska atmosfera, koja e prije poticati Tip 2 stilova miljenja.
Prethodno reeno, osobito injenica o 19 od 24 statistiki znaajne potvrene
hipotetske veze izmeu mjera stilova miljenja i mjera obiteljskih odgojnih metoda i
sredstava, po naemu miljenju upuuju na zakljuak o eksternoj konvegentnoj i
diskriminantnoj validnost MSG teorije.
121

2.5.2.2. Povezanost stilova miljenja i varijabli nastavnog procesa
Ovdje su nas interesirale samo varijable nastavnog procesa znaajne za nae validiranje
Sternbergove MSG teorije. Jedan od osnovnih posulata Teorije je da stilovi miljenja mogu
(i trebaju) igrati znaajnu ulogu u svim etapama nastave, te da je tomu jedan od osnovnih
uvjeta podudarnost metoda poduavanja i vrednovanja sa stilovima miljenja uenika. U
tabeli 1.21. dajemo pregled takvih, Teorijom postuliranih podudarnosti.
Tabela 1.21. Stilovi miljenja i podudarne metode poduavanja i vrednovanja
(Sternberg, 1994a)
Stilovi miljenja
Podudarne nastavne metode i oblici
Izvrni
Sudski/Zakonodavni
Eksterni
Zakonodavni
Eksterni/Izvrni
Eksterni/Sudski
Izvrni
Predavanje
Podsticajna pitanja
Kooperativno uenje
Rad na projektima
Razgovor u malim grupama
Diskusija u malim grupama
Objanjavanje uz detalje
Podudarne metode vrednovanja

Izvrni
Sudski
Zakonodavni
Sudski
Zakonodavni
Eksterni
Kratki odgovori
Viestruki izbor
Esej
Projekat
Portfolij
Intervju/Izvedba
Temeljem, dakle, naega 2.(b) zadatka u istraivanju, pretpostavili smo da postoji

meusobna povezanost (mjera) preferiranja stilova miljenja ispitanika i (mjera) preferiranja
laboratorijsko-praktinih, ilustracijsko-demonstracijskih, verbalno-tekstualnih nastavnih
metoda, grupnih oblika rada, usmeno-izvedbenih i pismenih (pisanih) metoda vrednovanja
ispitanika, a koja e ukazati na konvergentnu i diskriminativnu validnost Teorije. U tabeli
1.22. su prezentirani podaci o smjeru i jaini detektiranih veza.
122

Tabela 1.22. Povezanost stilova miljenja i varijabli nastavnog procesa
STIL
TIP
METODE , OBLICI I VREDNOVANJE U NASTAVI

LPNM
IDNM
VTNM
GROR
USIZMV
PISMV
Zakonodavni
.35**
.22**
.19**
.19**
.41**
.18**
Sudski
.34**
.26**
.35**
.36**
.37**
.23**
Liberalni
.42**
.26**
.29**
.33**
.48**
.24**
Izvrni
II
.04
.04
.25**
.22**
-.01
.14**
Konzervativni
II
-.12*
-.01
.21**
.11*
-.14**
.07
Monarhijski
II
.12*
.05
.27**
.19**
.04
.14**
Interni
III
.07
-.05
.04
-.08
.07
.15**
Eksterni
III
.32**
.30**
.27**
.52**
.29**
.10*
Pojanjenje.
LPNM: laboratorijsko-praktine nastavne metode; IDNM: ilustracijsko-demonstracijske

nastavne merode; VTN: verbalno-tekstualne mastavne metode; GROR: grupni oblici
rada; USIZ: usmene i izvedbene metode vrednovanja; PISMV: pismene metode
vrednovanja.
*p < .05
**p < .01
Boldirano - statistiki znaajne korelacije koje su u skladu s postavljenom hipotezom.
Pregled korelacijske matrice Pearsonovih produkt-moment koeficijenata korelacije (r)

pokazuje slijedee: (a) od ukupno 48 moguih korelacija, njih 36 je statistiki znaajno; (b)
raspon statistiki znaajnih koeficijenata korelacije kree se
(izraeno apsolutnim
vrijednostima ) od .10 do .52 (eksterni stil sa pismenim metodama vrednovanja te eksterni stil
s grupnim oblicima rada ), to je neznatna do znaajna povezanost. (Petz, 1997); te obzirom
na veliinu efekta r 2 , niska do visoka determiniranost (Fajgelj 2005); (c) smjer statistiki
znaajnih korelacija je dominantno pozitivan, izuzev u dva sluaja (konzervativni stil s
laboratorijsko-praktinim nastavnim metodama te usmenim i izvedbenim metodama
vrednovanja). Najvei broj statistiki znaajnih korelacija obzirom na razliite tipove stilova
odnosi se na Tip I stilova miljenja , 18 od moguh 18 i sve ove korelacije su pozitivne,
statistiki veoma znaajne, raspona .18 do .48 (zakonodavni stil s pisanim metodama
vrednovanja te liberalni stil s usmenim i izvedbenim metodama vrednovanja. Tip II stilova
miljenja obuhvata 11 od 18 statistiki znaajnih korelacija, od kojih je osam veoma
znaajnih, raspona . 11 do .27 (konzervativni stil s grupnim oblicima rada te monarhijski stil
s verbalno-tekstualnim nastavnim metodama. I ovdje je smjer povezanosti dominantno
pozitivan gdje uoavamo devet pozitivnih i dvije negativne korelacije (konzervativni stil s
usmenim i izvedbenim metodama vrednovanja i laboratorijsko-praktinim nastavnim
metodama). Na kraju, sedam od 12 statistiki znaajnih korelacija odnosi se na Tip III stilova
miljenja, est veoma statistiki znaajnih, raspona .10 do .52 (eksterni stil s pismenim
metodama vrednovanja i grupnim oblicima rada). Smjer povezanosti, kao i u sluaju Tipa I
123

stilova je uvijek pozitivan, od ega se est sluajeva odnosi na eksterni stil miljenja. Kada je
smjer pretpostavljenih veza u pitanju, 29 od 36 statistiki znaajnih veza u skladu je s naim
pretpostavkama. Sve nastavne metode, oblici i naini vrednovanja povezani su pozitivno s
Tipom I, tj. kreativnost-generirajuim stilovima miljenja (zakonodavni, sudski i liberalni) uz
uoljiv trend opadanja kada su verbalno-tekstualne i pisane metode vrednovanja u pitanju.
Stilovi Tipa II, koji podrazumijevaju strukturiranost, rad po uputstvu i nii mentalni
angaman, preteno su pozitivno povezani s verbalno-tekstualnim nastavnim metodama,
grupnim oblicima rada te negativno s izvedbenim, laboratorijsko-praktinim i ilustracijsko
demonstracijskim metodama, to je takoe u skladu s Teorijom. Posebno je zanimljivo uoiti
trend eksternoga stila, koji se, skladno teorijskim predvianjima, najintenzivnije vezuje za
grupne oblike rada te metode koje podrazumijevaju "viemodalni" ulni input-output
(komunikaciju) .Verbalno-tekstualne nastavne metode i vrednovanje koje ukljuuje iskljuivo
pisanu rije najnie su preferirani. Suprotno tomu, interni stil preteno je "zainteresiran" za
pisane naine vrednovanja te je negativno povezan s grupnim oblicima rada i ilustracijskodemonstracijskim nastavnim metodama, to dalje podupire Teoriju.
Zanimalo nas je i ovdje dublje propitati povezanost stilova miljenja i nastave, utvrditi
mogui doprinos stilova ispitanika objanjenju njihovih sklonosti nastavnim metodama i
oblicima. Konkretnije, u kojoj mjeri multiple mjere stilova miljenja (kao prediktorska
varijabla), mogu predvidjeti razliite preferencije metoda i oblika u nastavi. Kriterijske
varijable definirane su kao ukupni rezultati na LPNM, IDNM, VTNM, GROR, USIZMV i
PISMV skalama. Kao i ranije, izraunati su koeficijenti mutiple korelacije (R), koeficijenti
multiple determinacije (R2), korigirani koeficijenti multiple determinacije (cR2), znaajnost
koeficijenta multiple regresije (F) te regresijski koeficijenti (). U tabeli 1.23. prikazani su
rezultati standardne multiple regresijske analize.
124
Tabela 1.23. Standardni regresijski model doprinosa varijabli stilova miljenja u objanjenju varijabli nastave
Varijable
LPNM
Metode i oblici nastave

VTNM
GROR
IDNM
USIZMV
PISMV
Zakonodavni
.166
.015
.182
.012
-.021
.766
.004
.949
.238
.000
-.030
.690
Sudski
.009
.886
.033
.620
.183
.005
-.004
.949
.058
.344
.118
.091
Liberalni
.221
.001
.100
.171
.243
.001
.193
.003
.314
.000
.203
.007
Izvrni
.003
.962
-.119
.118
-.011
.884
-.045
.510
-.032
.644
.081
.300
-.120
.070
.077
.273
.186
.006
.071
.262
-.025
.702
.044
.548
.070
.201
.012
.842
.155
.006
.099
.056
-.041
.439
.009
.880
-.066
.312
-.118
.089
-.137
.041
-.056
.367
-.142
.025
.037
.609
.200
.003
.212
.002
.000
.995
.431
.000
.084
.187
-.060
.406
MSG stilovi
Konzervativni
Monarhijski
Interni
Eksterni
.488
.373
.449
.558
.535
.293
R2
.238
.139
.202
.311
.287
.086
2
CR
.224
.123
.187
.298
.273
.068
F=16.48***
F=8.53***
F=13.3***
F=23.79***
F=21.15***
F=4.93***
125

U objanjenju sklonosti laboratorijsko-praktinim nastavnim metodama (LPNM) najvei
doprinos ima liberalni stil ( = .221, p = .001), zatim eksterni ( = .200, p = .003) te
zakonodavni stil ( = .166, p = .015); ilustracijsko-demonstracijskim nastavnim metodama
(IDNM) eksterni ( = .212, p = .002) i zakonodavni stil ( = .182, p = .012); verbalnotekstualnim (VTNM) liberalni ( = .243, p = .001), konzervativni ( = .186, p = .006), sudski
( = .183, p = .005), monarhijski ( = .155, p = .006) i interni ( = -.137, p = .041); grupnim
oblicima rada (GROR) eksterni ( = .431, p = .000) i liberalni stil ( = .193, p = .003);
usmenim i izvedbenim metodama vrednovanja liberalni ( = .314, p = .000), zakonodavni (
= .238, p = .000) i interni stil ( = -.142, p = .025) te pisanim metodama vrednovanja
(PISMV) liberalni stil ( = .203, p = .007). Ukupno gledajui, najdominantniji prediktori
nastavnih preferencija su stilovi Tipa I (na pvom mjestu liberalni, zatim zakonodavni te
sudski) , zatim tipa III (eksterni i interni) te Tipa II (konzervativni i monarhijski). Stilovi se,
dakle, u najveoj mjeri "vezuju" za varijable nastave na nain predvien Teorijom,
podupirui hipotezu podudarnosti.
Da zakljuimo, 29 od 34 statistiki znaajnih potvrenih hipotetskih veza izmeu
mjera stilova miljenja i mjera preferiranih nastavnih metoda, oblika i naina vrednovanja
ispitanika, njihov trend po smjeru i intenzitetu kao i rezultati regresijskih analiza pridonose
dalje, po naemu miljenju, potvrdi eksterne konvergentne i dskriminantne validnosti
Teorije.
2.5.2.3. Stilovi miljenja i latentni prostor varijabli obiteteljskog odgoja i nastave
U daljoj analizi interesiralo nas je da li e nae pretpostavke o eksternoj validnosti MSG
teorije biti potvrene i prirodom veza u latentnom prostoru stilova miljenja, varijabli
obiteljskog odgoja i nastavnog procesa.
Odgojne metode i sredstva i stilovi miljenja
Proveli smo kanoniku korelacijsku analizu kako bismo dublje utvrdili povezanost skupa
varijabli odgojnih metoda i sredstava (OMS) poticanja, usmjeravanja, spreavanja i
kanjavanja i stilova miljenja. Potpuni model, ukljuujui sve kanonike varijate bio je
statistiki znaajan, Wilks lambda () test =.710, F(32, 1543,10)=84.69, p=.000. Model je ,
obzirom na 1-, tj. 1-.710 = 290RC2, objasnio 29% zajednike varijance. Od etiri kanonike
korelacije, samo je prva (.499) bila statistiki znaajna objanjavajui ukupno 24.9%
zajednike varijance. U daljoj analizi i interpretaciji bie razmatrane samo one korelacije
izmeu varijabli i varijata vee od .30 (Tabachnick i Fidell, 1996, prema Kolenovi-apo,
2012).
126

Tabela 1.24. Kanonika korelacija meu skupovima varijabli OMS i intelektualnih stilova
Varijable
Zakonodavni
Sudski
Liberalni
Izvrni
Konzervativni
Monarhijski
Interni
Eksterni
Koefic.
rs
rs2 (%)
h2 (%)
.247
.050
.313
.430
.071
.259
-.069
.212
.580
.679
.618
.730
.433
.664
.272
.622
33.64
46.10
38.19
53.29
18.75
44.09
7.40
38.69
33.64
46.10
38.19
53.29
18.75
44.09
7.40
38.69
62.88
69.89
25.50
2.72
62.88
69.89
25.50
2.72
%varijance
redundanca
Poticanje
Usmjeravanje
Spreavanje
Kazna
35.030
8.730
.431
.531
.405
-.057
.793
.836
.505
-.165
%varijance
redundanca
40.280
10.040
RC
RC2
49.900
24.900
Dobijeni kanoniki varijat saturiran je iz skupa varijabli OMS usmjeravanjem (.836), zatim
poticanjem (.793) i spreavanjem (.405). Iz skupa varijabli stilova, bio je zasien izvrnim
stilom (.730), zatim sudskim (.679), monarhijskim (.664), eksternim (.622). liberalnim (.618),
zakonodavnim (.580) i konzervativnim stilom (.433). OMS usmjeravanja i poticanja javljaju
se kao znaajniji faktori nego spreavanje vezujui se kako za stilove tipa I (sudski, liberalni i
zakonodavni) tako i stilove Tipa II (izvrni, konzervativni i monarhijski).
Redundanca skupa varijabli OMS od 10.04% ukazuje kako je, zapravo, ovaj iznos
varijance objanjen skupom varijabli stilova miljenja. Redundanca skupa varijabli OMS
upuuje da je 8.73% varijance stilova objanjeno skupom varijabli OMS.
Rezultati dobijenih kanonikom analizom potvrdili su u velikoj mjeri rezultate
dobijene korelacijskim i faktorskim analizama, dodatno argumentirjui u prilog konceptualne
veze faktora razvoja (obitelji) i stilova miljenja (Sternberg, 1997). Osobito naglaavamo da
kanjavanje, iz skupa varjabli OMS nije identificino kao zanaaj kontributor u pojanjenju
prirode povezanosti OMS i stilova. Nije naena znaajnija razlika u procentima meusobno
objanjenih varijanci, to dodatno osnauje tezu o znaaju i obitelji i kole kao znaajnih
faktora socijalizacije i razvoja (uenja) intelektualnih stilova.
127
Stilovi miljenja i varijable nastave:kanonika korelacijska analiza

Proveli smo kanoniku korelacijsku analizu kako bi stekli jedan dublji uvid u prirodu
povezanosti skupova varijabli stilova miljenja (u daljem tekstu stilovi) i varijabli nastave.
Skup varijabli stilova kljuuje zakonodavni, sudski i liberalni (Tip I); izvrni kozervativni i
monarhijski (Tip II); te interni i eksterni stil (Tip III). Skup varijabli nastave obuhvatio je
laboratorijsko-praktine (LPNM), ilustracijsko-demonstracijske (IDNM) i verbalnotekstualne nastavne metode (VTNM), grupne oblike rada (GROR), usmene i izedbene
metode vrednovanja (USIZMV) i pisane metode vrednovanja (PISMV). Potpuni model,
uzimajui u obzir sve kanonike varijate bio je statistiki znaajan , Wilks lambda () test
=.427, F(48, 2050,96)=8.06, p=.000, za sve kanonike korelacije, zatim F(35, 1756,59)=4.64,
p=.000 nakon iskljuenja prve kanonike korelacije i F(24, 1459,44)=3.19, p=.000 nakon
iskljuenja druge kanonike korelacije. Obzirom na 1- , potpuni model objasnio je 57%
zajednike varijance dva skupa varijabli. Kanonikom anlizom polueno je est kanonikih
varijata od kojih su, dakle, prva tri objasnila statistiki znaajan dio zajednike varijance.
Korelacija izmeu parova prvog kanonikog varijata iznosila je .617, objanjavajui 38%
zajednike varijance. Druga kanonika korelacija iznosila je .419 objanjavajui 17.6% i
trea .351 objanjavajui 12.3% zajednike varijance. Ostale tri kanonike korelacije nisu
objasnile statistiki znaajn dio zajednike varijance (3.3% zatim 1.1% i 0.2%) te su
iskljuene iz dalje analize. U tabeli 1.25. prikazani su rezultati koji se odnose na tri para
kanonikih varijata. Razmatraemo samo one korelacije izmeu varijabli i varijata koji su
vei od .30.
128

Tabela 1.25. Kanonika korelacija meu skupovima varijabli stilova miljenja i nastave
Varijable
Koeficijent
rs
rs2 (%)
Koeficijent
rs
rs2 (%)
Koeficijent
rs
rs2 (%)
h2 (%)
LPNM
IDNM
VTNM
GROR
USIZMV
PISMV
.234
.048
.109
.515
.405
-.063
.756
.583
.573
.843
.788
.328
57.15
33.99
32.83
71.06
62.09
10.76
-.417
.152
.410
.721
-.753
-.069
-.302
-.025
.379
.461
-.515
-.035
9.12
0.06
14.36
21.25
26.52
0.12
.070
.387
-.825
.565
-.123
-.570
-.007
.148
-.634
.147
-.118
-.568
.000
2.19
40.20
2.16
1.39
32.26
66.28
36.24
87.39
94.48
90.01
43.14
6.55
14.82
10.82
17.22
17.39
23.43
26.83
11.29
69.37
68.13
89.81
56.36
74.58
45.90
37.47
95.48
%varijance
redundanca
Zakonodavni
Sudski
Liberalni
Izvrni
Konzervativni
Monarhijski
Interni
Eksterni
44.630
16.970
.236
.061
.481
-.076
.032
.110
-.202
.513
%varijance
redundanca
RC
RC2
.592
.730
.801
.227
-.019
.271
-.009
.810
11.890
2.090
35.05
53.29
64.16
5.15
0.04
7.34
0.01
65.61
-.535
.051
-.210
-.090
.488
.330
.042
.479
-.527
.014
-.385
.583
.756
.389
-.326
.431
28.840
10.960
22.250
3.910
.617
.380
.419
.176
13.020
1.610
27.77
.02
14.82
33.99
57.15
15.13
10.63
18.58
.254
-.608
-.544
-.298
-.323
-.179
.077
1.036
-.256
-.385
-.329
-.415
-.417
-.484
-.518
.336
16.030
1.980
.351
.123
129

Prvi kanoniki varijat ekstrahirao je 28.84% varijance iz skupa varijabli stilova i 44.63%
varijance iz skupa varijabli nastavnih metoda. Drugi kanoniki varijat izluio je 22.25%
varijance iz skupa varijabli stilova i 11.89% iz skupa varijabli nastavnih metoda. Na kraju,
trei kanoniki varijat ekstrahirao je 16.03% varijance iz skupa varijabli stilova i 13.02% iz
skupa varijabli nastave.
Prvi kanoniki varijat saturiran je iz skupa varijabli stilova eksternim (.810),
liberalnim (.801), sudskim (.730) te zakonodavnim stilom (.592). Kada se radi o skupu
varijabli nastave, prvi kanoniki varijat zasien je grupnim oblicima rada (.843), usmenim i
izvedbenim metodama vrednovanja (.788), laboratorijsko-praktinim nastavnim metodama
(.756), ilustracijsko-demonstracijskim nastavnim metodama (.583), verbalno-tekstulnim
nastavnim metodama (.573) te pisanim metodama vrednovanja (.328). Ovi rezultati ukazuju
kako e osobe kod kojih dominira Tip I i Tip III (eksterni stil) stilova, biti skloniji multimodalnoj, polimetodskoj, problemsko-tragalakoj nastavi.
Drugi kanoniki varijat zasien je iz skupa varijabli stilova konzervativnim (.756),
izvrnim (.583), zakonodavnim (-.527), eksternim (.431), monarhijskim (.389) i liberalnim
stilom (-.385). Zasienost drugog kanonikog varijata iz skupa varijabli nastavnih metoda
iznosi za usmene i izvedbene metode vrednovanja (-.515), grupne oblike rada (.461),
verbalno-tekstualne (.379) i laboratorijsko-praktine nastavne metode (-.302). Dakle i ovdje
imamo potvrdu kako e osobe dominantno Tipa I stilova biti skloniji polimetodskoj, "multiulnoj", interaktivnoj nastavi a osobe stil-tipa II vie pasivnoj, egzekutivnoj, "jednosmjernoj"
nastavnoj komunikaciji.
Trei kanoniki varijat saturiran je iz skupa varijabli stilova internim (-.518),
monarhijskim (-.484), konzertivnim (-.417), izvrnim (-.415), sudskim (-.385), eksternim
(.336) i liberalnim stilom (-.329). Zasienost iz skupa varijabli nastavnih metoda bila je za
verbalno-tekstualne nastavne metode (-.634) i pisane metode vrednovanja (-.568). I ovdje je
uoljivo "vezivanje" preteno stilova Tipa II (monarhijski, konzervativni, izvrni) za monomodalnu nastavu, mada je ponekad i u manjoj mjeri mogua sklonost i "liberalnih" uenika
vie pasivnoj ulozi u nastavi.
U tabeli su date i vrijednosti redundnci koje se odnose na svaki kanoniki varijat a
predstavljaju postotak varijance objanjen drugim skupom varijabli. U prvom kanonikom
varijatu redundanca skupa stilova iznosi 10.96%, to znai da je ovaj procenat varijance
objanjen nastavnim metodama. Redundanca skupa nastavnih metoda iznosi 16.97%, dakle,
ovaj je procenat varijance objanjen stilovima. U drugom kanonikom varijatu redundanca
skupa stilova je 3.91% a skupa nastavnih metoda 2.09%. U treem kanonikom varijatu
redundanca zaskup varijabli stilova je 1.98% a skupa nastavnih metoda 1.61%. Ukupna
redundanca svih varijabli stilova iznosi 16.85% a varijabli nastave 20.07%. Uzimajui, dakle,
u obzir redundance analiziranih kanonikih varijata, one se ne razlikuju u velikoj mjeri, mada
stilovi miljenja u veoj mjeri objanjavaju varijancu varijabli nastave, nego obrnuto.
Rezultati dobijenih kanonikom analizom u velikoj su suglasnosti s rezultatima dobijenim
korelacijskim i faktorskim analizama. Tri statistiki znaajna i interpretabilna kanonika
varijata dublje su ukazala na prirodu unutarnje i vanjske povezanosti stilova miljenja i
130

nastavnih metoda, jasno izdvajajui tri tipa stila miljenja i objedinjujui ih u (teorijski)
predvienom konceptualnom okviru s varijablama nastave. I ovdje smo dobili potvrdu kako
je Tip I stilova miljenja koji generiraju kreativnost vie povezan sa tragalako/stvaralakom
nastavom u odnosu na stilove Tipa II koji su u suglasju s egzekutivnim, jednosmjernim
formama i okvirima nastave. Takoe, dobili smo i potvrdu kako se stilovi Tipa III mogu
vezivati za razliite varijable nastave, naglaavajui eksterni stil koji se ini vie
adaptacijsko-generativnim za veinu nastavnih varijabli nego interni stil. Na kraju, dobili smo
argument vie kako stilovi miljenja uenika zaista u veoj mjeri objanjavaju njihove
nastavne preferencije, ali i kako stilovi miljenja mogu biti socijalizirani, ueni u koli, to je
u suglasju s istraivanjima o prirodi stilova miljenja i hipoteze podudarnosti. Kanonike
korelacijske analize, dakle, ukazuju kako trendovi relacija skupova varijabli OMS, nastave i
MSG stilova miljenja jasno podravaju eksternu, konvergentnu i diskriminantnu validnost
teorije.
2.5.3. Socio-demografske varijable kao odrednice stilova miljenja
Na zadatak 2.(c) odnosio se na iri uvid u relacije stilova miljenja ispitanika i razliitih
socio-demografskih varijabli: (1) spolne pripadnosti, (2) redoslijeda roenja, (3) godina
starosti, (4) iskustva pohaanja predkolske ustanove, (5) negativnih iskustava (bolesti i
povreda) u djetinjstvu, (6) vrste zavrene srednje kole, (7) mjesta zavrene srednje kole, (8)
uspjeha u osnovnoj i srednjoj koli, (9) uspjeha tokom studiranja, (10) doivljaja
traumatiziranosti proteklim ratom, (11) samopouzdanja (vjere u vlastite snage), (12)
upranjavanja hobija, (13) obrazovnog nivoa roditelja i (14) tipa vostva u obitelji. Koje
rezultate smo dobili?
2.5.3.1. Spolna pripadnost
Utvrena je statistiki znaajna razlika za zakonodavni stil gdje su vee prosjene skorove
ostvarili ispitanici enskoga spola (M = 5.50, SD = 0.83) nego mukog spola (M = 5.24, SD
= 0.92), t(428) = -2.60, p = .01, 2 = .016, to nije u skladu s naom pretpostavkom. Mjerena
koeficijentom 2 , jaina efekta je niska: 1,6 % meusobno objanjene varijance.
Ranije je kazano kako stereotipi o spolnim ulogama mogu biti znaajan izvor stil
preferencija: mukarci su obino vieni kao predvodnici (Tip I) a ene kao poslunici i
izvrioci (Tip II), te u veini kultura i igraju uloge koje su im namijenjene. Istraivanja
Zhangove i Sachsa (1997) kao i drugih ( Cheung, 2002, prema Zhang, 2005) podupiru tezu da
su mukarci skloniji Tipu I nego drugim stil-tipovima. Rezultati naega istraivanja, iako se
opet radi samo o jednome stilu, govore suprotno: ene su bile sklonije zakonodavnom stilu
nego mukarci. Ovakav rezultat mogao bi navesti na zakljuak da nae drutvo "vie prostora
daje enama", to je svakako pogreno, obzirom na sveprisutnu polnu segregaciju ene u
naemu drutvu. Mi smatramo da se prije radi o injenici da je veina ispitanika mukoga
spola pripadala fakultetima (Fakultet politikih nauka, Ekonomski fakultet) koji po prirodi
sadraja koji se izuavaju, vjerovatno manje potiu Tip I stilova.
131
2.5.3.2. Redoslijed roenja

Nije utvrena statistiki znaajna razlika na mjerama stilova miljenja prvoroenih i ostalih ,
mada je blizu razine statistike znaajnosti sudski stil (p = .059) gdje su, obzirom na ovu
razinu znaajnosti, vee prosjene rezultate ostvarili prvoroeni (M = 5.53, SD = 0.78)
nego ostali (M = 5.39, SD = 0.70), t(413) = 1,89, p = .059, 2 = .009, to nije u skladu s
naom pretpostavkom. Jaina efekta, mjerena 2 koeficijentom je izuzetno niska, svega
0.9 % objanjene varijance.
Kada je u pitanju povezanost reda roenja i razvoja stilova miljenja, rezultati
istraivanja u okviru MSG potpuno su opreni. Stenberg i Grigorenko (1995) utvrdili su
pozitivnu vezu kasnije roenih i zakonodavnog stila. Ovakav rezultat u saglasnosti je o
postulatu da su prvoroeni, obzirom vie izloeni "roditeljskoj brizi", obino vie izvrioci
nego kreatori. Meutim, Ho je 1998 (prema Zhang, 2006) utvrdio potpuno suprotno:
zakonodavni stil vie je bio svojstven prvoroenima, to je dovedeno u vezu s injenicom da
u Hong Kongu starija djeca esto brinu o mlaoj djeci, naravno ne tako revnosno kao roditelji,
a ipak dovoljno da sami budu sputani. Nae istraivanje pokazalo je (mada na granici
statistike znaajnosti) kako su sudskom stilu (Tip I) vie su bili skloni prvoroeni nego
ostali, to obzirom na stil-tipologiju, podupire istaivanje Hoa. injenica da na uzorak
pripada generaciji "djece rata" moe biti osnov za tumaenje ovakvoga rezultata: djeca su
vrlo esto bila u situaciji preuzimati uloge odraslih, to je zahtijevalo esto prosuivanje i
donoenje odluka. Mada na prvi pogled kontradiktorni, rezultati navedenih istraivanja,
ukljuujui i nae, razumljivi su i logiki, drutveno i kros-kulturalno konzistentni.
2.5.3.3. Godine starosti
Utvrdili smo da postoji statistiki znaajna razlika u preferiranju stilova miljenja obzirom
na starost ispitanika: vee prosjene skorove na mjeri zakonodavnog stila koji pripada Tipu I,
ostvarili su mlai ispitanici starosti 18-20 i 21-23 godinae (M = 5.53, SD = 0.77 i M = 5.51,
SD = 0.94) nego ispitanici starosti 24 godine i stariji (M = 5.30, SD = 0.81), F(2, 427) =
3.07, p = .047, 2 = .014, to je u skladu s naom pretpostavkom. Veliina efekta izraena
koeficijentom 2 je niska, 1.4% meusobno objanjene varijance.
Istraivanja povezanosti starosti i stilova miljenja u okviru MSG dalo je oprene
rezultate. Tako Cheung i Zhang (prema Zhang i Sternberg, 2005) nisu utvrdili statistiki
znaajne razlike u stilovima miljenja obzirom na godine starosti ispitanika. Meutim, u
drugim istraivanjima, Zhangova i saradnici (1999, 2002, 2004), utvrdili su da stariji
studenti statistiki znaajno preferiraju Tip I stilova miljenja te interni stil. Ovakvi nalazi
tumae se stanovitem kako starou, bar u izvjesnoj mjeri stilovi miljenja postaju vie
kompleksni. Iako se, po naemu miljenju, ovakav stav (bar djelimino) moe uvaiti,
skloniji smo tvrditi da bi opsenija istraivanja, osobito ako bi se vie povelo rauna o veem
variranju godina starosti ispitanika te kontrolu drugih varijabli, pokazala upravo suprotno:
132

mlai ispitanici vjerovatno bi vie tendirali Tipu I stilova, osobito zakonodavnom, obzirom
da agensi socijalizacije, mada mogu uticati razliito, nisu "do kraja obavili posao", tj.
"ukalupili" linost. Rezultati naega istraivanja podupiru ovakvo razmiljanje. Iako se radi
samo o jednom stilu, zakonodavnom, njega su statistiki znaajnij preferirali mlai ispitanici.
Obzirom da se zakonodavni stil dovodi u direktnu vezu s kreativnou (mladou, op.aut), to
ovakav nalaz ima, po naemu miljenju, jo vie smisla.
2.5.3.4. Predkolski odgoj
Nai rezultati ukazuju kako postoje statistiki znaajne razlike meu ispitanicima koji jesu i
koji nisu pohaali predkolsku ustanovu. Ispitanici koji su pohaali predkolsku ustanovu,
ostvarili su statistiki znaajno vee prosjene skorove na mjerama zakonodavnog, liberalnog
i eksternog stila (tabela 1.26).
Tabela 1.26. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na pohaanje predkolske ustanove
POHAANJE PREDKOLSKE USTANOVE
Varijable
Da
t test
Ne
TIP
SD
SD
t (425)
Zakonodav.1
5.58
0.81
5.39
0.87
2.12
.034
.011
Liberalni1
5.66
0.98
5.46
0.91
1.96
.051
.009
Eksterni1
III
5.83
0.94
5.59
0.87
2.60
.010
.016
STIL
Pojanjenje.
1: statistiki znaajne razlike koje podravaju hipotezu
Statistiki znaajno, dakle, vie preferiraju eksterni stil (Tip III) te , zakonodavni i
liberalni stil (Tip I ) "predkolci", u odnosu na druge, to je u skladu s naom pretpostavkom.
Jaina efekta ( 2 ) iznosi 0.9 % za liberalni, te 1.1 % i 1.6% objanjene varijance-za
zakonodavni i eksterni stil. Prema naim saznanjima, nema direktnih empirijskih istraivanja
o vezi predkolskog odgoja i preferiranja stilova miljenja, baziranih na MSG. Meutim,
Sternberg (1997) istie da razliiti periodi socijaliziranja, time i boravak u predkolskoj
ustanovi, potiu razliite stil-preferencije. Obzirom da je u vrtiu vie igre i manje
strukturiranih situacija, time se vie potie tragalaki duh i kreativni nain miljenja. Djeca u
takvom okruju imaju vie mogunosti biti u interakciji s vrnjacima i razvijati senzibilitet za
kooperativnost i timski rad. Ovu tezu svojim istraivanjem podupire i Gajanovi (1982)organizirani predkolski odgoj pozitivno utie na psihiki razvoj djeteta, naroito na
kognitivni razvoj i razvoj govora.
Rezultati naega istraivanja idu u prilog ovoj tezi, obzirom da su ispitanici
predkolskoga iskustva bili vie skloniji zakonodavnom, liberalnom i eksternom stilu.
133
2.5.3.5. Bolesti i povrede u djetinjstvu

Ispitanici koji su esto bili bolesni i imali tee povrede u djetinjstvu, ostvarili su statistiki
znaajno vee prosjene skorove na mjerama konzervativnog, monarhijskog, i internog stila
nego ispitanici koji takva neprijatna iskustva nisu imali (tabela 1.27).
Tabela 1.27. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na bolesti i povrede u djetinjstvu
Varijable
BOLESTI I POVREDE U DJETINJSTVU

Da
t test
Ne
TIP
SD
SD
t (425)
Konzervativni1
II
4.37
1.09
3.97
1.05
2.50
.013
.014
Monarhijski1
II
5.22
0.78
4.88
0.83
2.78
.006
.018
Interni1
III
4.75
1.02
4.31
1.01
2.90
.004
.019
STIL
Pojanjenje.
Dakle, interni (Tip III) te monarhijski i konzervativni stil (Tip II) svojstveni su
ispitanicima koji su esto trpili bol, to je u skladu s naom pretpostavkom. Jaina efekta
osnovom 2 koeficijenta iznosi 1.4 1.8 i 1.9 % za konzervativni, monarhijski i interni stil,
navedenim redoslijedom. Ovakvi rezultati, po naemu miljenju, u velikoj mjeri potvruju
eksternu, konvergentu validnost MSG: ako se paljivije analiziraju pojmovi koji opisuju
konzervativni, monarhijski i interni stil, nije teko zakljuiti da ih se moe objediniti i
izrekom "to je sigurno, sigurno". Drugim rijeima, ispitanici koji su imali negativna
iskustva-bolesti, tee e se odluiti izloiti riziku i bie skloniji Tipu II stilova miljenja.
2.5.3.6. Vrste kola
Utvrdili smo da su ispitanici koji su pohaali neku od gimnazija imali statistiki znaajno
nie skorove na mjerama izvrnog, konzervativnog i monarhijskog stila , nego ispitanici koji
su pohaali neku od strunih kola (tabela 1.28). Dakle, manje su bili skloni izvrnom,
monarhijskom i konzervativnom stilu (Tip II) oni ispitanici koji su zavrili neku od gimnazija
nego ispitanici iz strunih kola, to podrava nau pretpostavku. Jaina efekta temeljem
koeficijenta 2 iznosi 2.0 1.7 i 1.3 % objanjene varijance za izvrni, monarhijski i
konzervativni stil, navedenim redoslijedom.
134
Tabela 1.28. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na vrste zavrene srednje kole
VRSTA ZAVRENE SREDNJE KOLE
Varijable
Gimnazije
Strune
t test
TIP
SD
SD
t (421)
Izvrni1
II
4.90
0.91
5.16
0.90
-2.91
.004
.020
Konzervativni1
II
3.90
1.03
4.15
1.08
-2.38
.018
.013
Monarhijski1
II
4.81
0.82
5.03
0.84
-2.69
.008
.017
STIL
Pojanjenje.
Ovi rezultati idu u prilog istraivanja Sternberga i saradnika (1995) o tome kako kole
svojom "ideologijom" i kulturom mogu uticati na preferiranje razliitih stilova miljenja.
Nai rezultati daju potporu staroj tezi o gimnazijama kao mjestima koje potiu kreativnost i
odakle dolaze poznati knjievnici, umjetnici, stvaraoci. Dakako, ovdje treba uzeti u obzir i
injenicu da se nastavni programi gimnazija razlikuju od nastavnih programa strunih kola,
te da postoji mogunost i obrnute veze: uenici koji preferiraju Tip I stilova vjerovatno e
prije odabrati gimnaziju nego kolu izrazito strunog usmjerenja. Naravno, ovdje, kao niti na
drugim mjestima, ne govorimo o uzrono-posljedinim vezama nego o utvrenoj, statistiki
znaajnoj povezanosti.
Utvreno je takoe da su ispitanici koji su srednju kolu pohaali u Sarajevu imali
statistiki znaajno vee prosjene skorove na mjerama zakonodavnog stila (M = 5.57, SD =
0.80) nego ispitanici koji su srednju kolu pohaali u drugim gradovima (M = 5.37, SD =
0.88), t(353) = 2.25, p = .025, 2 = .014, to je u skladu s naom pretpostavkom. Mjerena
koeficijentom 2 , jaina efekta je niska: 1,6 % objanjene varijance.
Zhang i Sternberg (2005) navode rezultate nekoliko istraivanja koja su potvrdila
vezu stalnog mjesta boravka i kolovanja studenata i razliito preferiranih stilova miljenja.
Ovdje se ubrajaju istraivanja Vermae (2001) gdje je utvreno da studenti iz ruralnih
podruja Indije vie preferiraju hijerarhijski stil te manje oligarhijski stil, u odnosu na kolege
iz urbanih podruja, zatim Wua i Zhangove (1999), koji su utvrdili da su "urbani" studenti
bili vie izvrni od suburbanih, te Zhangove i Postiglionea (2001) da su studenti sa Tibeta bili
skloniji stilovima Tipa II nego stilovima Tipa I, i da su studenti iz velikih gradova Kine
(Pekinga, Nankinga i angaja) bili skloniji Tipu I stilova miljenja. Rezultati naega
istraivanja idu u prilog tezi da veliki gradovi vjerovatno vie potiu sklonost Tipu I stilova
miljenja, iako je utvrena veza samo za zakonodavni stil. Zasigurno je da veliki gradovi i
njihove kole generalno nude bogatije kulturne i obrazovne sadraje (time i izazove), to
svakako moe biti osnova za tumaenje rezultata do kojih smo doli.
135

2.5.3.7. kolska postignua
Rezultati se odnose na testiranja hipoteze o razlici u preferiranju stilova miljenja ispitanika
koji tokom kolovanja jesu ili nisu oficijelno bili pohvaljivani i nagraivani za kolski uspjeh.
Kako se iz tabele 1.29. vidi, statistiki znaajno vee skorove na skalama zakonodavnog i
liberalnog stila imali su ispitanici koji su bili oficijelno pohvaljivani i nagraivani za kolski
uspjeh, to nije u skladu s naim pretpostavkama.
Tabela 1.29. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na kolski uspjeh
POHVALE I NAGRADE TOKOM KOLOVANJA
Varijable
Da
t test
Ne
TIP
SD
SD
t (428)
Zakonodavni2
5.52
0.81
5.23
0.94
2.81
.006
.021
Liberalni2
5.58
0.91
5.34
0.97
2.26
.024
.012
STIL
Pojanjenje.
2: statistiki znaajne razlike koje ne podravaju hipotezu
Jaina efekta obzirom na 2 koeficijent iznosi 1.2 % (liberalni stil) i 2.1 %, za zakonodavni
stil. Rezultate emo komentirati zajedno s nalazima o povezanosti stilova miljenja i uspjeha
tokom studija.
Kada je u pitanju uspjeh na studiju, utvreno je da studenti koji, izraeno prosjenom
ocjenom, postiu bolje rezultate, statistiki znaajno ostvaruju vee prosjene skorove na
skalama zakonodavnog i liberalnog (Tip I) te statistiki znaajno manje prosjene skorove na
skalama izvrnog i konzervativnog stila (Tip II) tabela 1.30. Jaina efekta osnovom 2
koeficijenta iznosi 1.0, 1.3, 2.7, i 3.5 % za liberalni, izvrni, konzervativni i zakonodavni stil,
navedenim redoslijedom. Nijedna utvrena razlika nije u skladu s naim prepostavkama.
136
Tabela 1.30. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na uspjeh tokom studiranja

USPJEH NA STUDIJU - PROSJENA OCJENA
Varijable
6i7
t test
8, 9 i 10
STIL
TIP
SD
SD
t (339)
Zakonodavni2
5.23
0.94
5.56
0.80
3.45
.001
.035
Liberalni2
5.37
0.98
5.56
0.87
1.95
.052
.010
Izvrni2
II
5.08
0.91
4.87
0.89
-2.15
.032
.013
Konzervativ.2
II
4.14
0.99
3.79
1.05
-3.13
.002
.027
Pojanjenje.
2: statistiki znaajne razlike koje ne podravaju hipotezu
Rezultati istraivanja temeljena na MSG po ovome pitanju dala su razliite rezultate.

Istraivanja Sternberga i saradnika (1993, 1997) pokazala su da sudski i zakonodavni stil, za
razliku od izvrnog, vie vode ka uspjenom rjeavanju razliitih vrsta zadataka. Za razliku
od toga, Zhang (2002) je utvrdila da je bolji uspjeh amerikih studenata mjeren prosjenom
ocjenom tokom studija, pozitivno povezan sa izvrnim a negativno s globalnim i liberalnim
stilom. Sline rezultate Zhangova i saradnici (prema Zhang i Sternberg, 2005), dobili su i
tokom istraivanja na uzorcima studenata iz Hong Konga i Filipina. Studija Cano-Garcie i
Hughesa (2002), dala je takoe sline rezultate. Rezultati naega istraivanja o uspjehu u
osnovnoj koli (pohvale i nagrade) i tokom studiranja (prosjena ocjena), podravaju nalaze
Sternberga i saradnika. Vie su nagraivani i pohvaljivani u osnovnoj koli i bolje su
prosjene ocjene tokom studiranja postigli ispitanici skloniji zakonodavnom i liberalnom
stilu (Tip I) a loije ocjene ispitanici skloniji izvrnom i konzervativnom stilu. Ovi rezultati
ne podupiru tezu o kognitivnom modelu kole, to se moe pojasniti i strukturom uzorka
ispitanika na kojemu je istraivanje izvreno, te uticajem i drugih (kolskih) socijalizacijskih
faktora.
2.5.3.8. Ratna trauma
Utvrdili smo kako ispitanici koji na subjektivnom psiholokom planu ne osjeaju posljedice
rata ostvaruju statistiki znaajno vee prosjene skorove na skali izvrnog stila (M = 5.10,
SD = 0.89) nego ispitanici koje takve posljedice osjeaju, (M = 4.88, SD = 0.83), t(412) = 2.17, p = .030, 2 = .011, to nije u skladu s naom pretpostavkom. Rezultati, dakle, ukazuju
kako su statistiki znaajno manje skloni izvrnom stilu ispitanici koji koji na subjektivnom
planu osjeaju posljedice rata: Jaina efekta temeljem 2 koeficijenta iznosi 1.1%. Rezultati
ne podravaju nae pretpostavke.
Ovo pitanje bilo je za nas posebno interesantno, obzirom da nismo nali istraivanja u
okviru MSG koja bi razmatrala ovu problematiku. Zato ispitanici koji na subjektivnom
137

planu osjeaju posljedice rata manje preferiraju izvrni stil, mada je rat bio izvor najvee
strepnje i neizvjesnosti za svakoga koji ga je iskusio? Mogue objanjenje krije se u injenici
da su nai ispitanici, esto u ratnim uvjetima bili u situaciji pronalaziti vlastita rjeenja i
donositi kreativne odluke. Ma kako zvualo, izgleda da ratne okolnosti, vjerovatno i druge
sline katastrofe mogu kod djece bar supresirati razvoj nekih od stilova Tipa II. Naravno,
ovdje nikako ne moemo generalizirati, pogotovo to nae istraivanje nije utvrdilo i druge
mogue relacije.
2.5.3.9. Vjera u vlastite snage
Utvrdili smo kako su statistiki znaajno vee prosjene skorove na skalama zakonodavnog,
liberalnog i sudskog stila (Tip I) imali ispitanici koji vjeruju da e studij zavriti u
predvienom roku. Jaina efekta temeljem 2 koeficijenta je 1.1% za zakonodavni stil, 2.0 i
2.3 % za liberalni i zakonodavni stil. Detektirane statistiki znaajne razlike u potpunosti
podravaju nae pretpostavke (tabela 1.31).
Tabela 1.31. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na samopouzdanje
ZAVRETAK STUDIJA U ROKU
Varijable
Da
t test
Ne
TIP
SD
SD
t (420)
Zakonodavni1
5.52
0.86
5.23
0.81
3.16
.002
.023
Sudski1
5.49
0.75
5.31
0.73
2.15
.032
.011
Liberalni1
5.59
0.94
5.30
0.87
2.92
.004
.020
STIL
Pojanjenje.
Istraivanja Zhangove i saradnika (2001), pokazala su da vjera u vlastite snage

(samopouzdanje) moe biti povezana sa preferiranjem stilova miljenja. Ispitanici koji su
imali vie povjerenja u sebe, bili su skloniji stilovima Tipa I, a ispitanici sa manje samopovjerenja stilovima Tipa II. Sline rezultate Zhangova je dobila i kada se radi o
samoprocjeni sposobnosti (2004). Rezultati naega istraivanja u potpunosti podravaju ove
nalaze. Okvir za tumaenje ovih rezultata moe se nai, prema Zhangovoj i Sternbergu (2005)
kako u Bandurinoj socijalno-kognitivnoj teoriji, tako i u postulatu o stilovima miljenja kao
suelju inteligencije i linosti.
138
2.5.3.10. Slobodno vrijeme- hobi

Ispitanici koji u slobodno vrijeme upranjavaju razliite vrste hobija ostvarili su statistiki
znaajno vee prosjene skorove na skali liberalnog stila (M = 5.59, SD = 0.90) nego
ispitanici koji nemaju hobije (M = 5.37, SD = 0.97), t(428) = -2.24, p = .026, 2 = .012, to
je u skladu s naim predvianjima. Jaina efekta temeljem 2 koeficijenta iznosi 1.2 %.
Istraivanja vannastavnih aktivnosti kao jednog od izvora uticaja na razvoj stilova
miljenja dalo je interesantne rezultate. Tako je Zhangova (1999, 2001) utvrdila da su Tipu I
stilova miljenja vie skloni ispitanici koji su ee putovali, bili voe, te imali vei broj
hobija i radno iskustvo. Rezultati naega istraivanja podravaju ove nalaze, mada se radi
samo o jednom, zakonodavnom stilu (Tip I) i odnosi se na upranjavanje hobija.Kao osnovu
za tumaenja rezultata do kojih su doli, Zhangova i Sternberg (2005) navode kako
vannastavne aktivnosti pruaju vie izazova i mogunosti rjeavanja problema, to moe
poticati razvoj stilova Tipa I, to svakako ima smisla. Meutim, ovdje se (i ne samo ovdje),
postavlja pitanje ta emu prethodi i da li se moe generalizirati, osobito zakljuivati o
uzrono-posljedinim vezama. Nije li mogue da ja, kao liberalni mislilac (bez politikih
konotacija) upravo zato vie preferiram izazove, putovanja, hobije? Pogotovo to sam u
godinama kada imam mogunosti vie putovati, dobrano i "stilistiki" oformljen.
2.5.3.11. kolska sprema roditelja
Utvreno je da ispitanici kojih majka ima nii stepen obrazovanja, ostvaruju statistiki
znaajno vee prosjene skorove na skalama izvrnog i konzervativnog stila ( Tip II ). Jaina
efekta ( 2 ) iznosi 1.6 i 2.2 %. Takoe, jednosmjernom analizom varijance utvreno je da su
ispitanici kojih otac ima nii stepen obrazovanja, imali statistiki znaajno vie prosjene
skorove na skali monarhijskog stila (Tip II). Jaina efekta temeljem koeficijenta
1.5 % objanjene varijance (tabela 1.32.).
iznosi
Tabela 1.32. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na kolsku spremu roditelja

KOLSKA SPREMA RODITELJA
Varijable
Nia i osnovna
Srednja
Via i visoka
ANOVA
TIP
SD
SD
SD
F(2, 387)
Izvrni1(majka)
II
5.04
0.87
5.11
0.88
4.68
0.98
4.29
.014
.022
Konzerv.1(majka)
II
4.05
0.96
4.04
1.06
3.63
1.08
3.10
.046
.016
Monarh.1(otac)
II
4.81
0.83
4.98
0.79
4.75
0.79
3.05
.048
.015
STIL
Pojanjenje.
139

Obrazovni nivo roditelja jedan je od najbitnijih indikatora socio-ekonomskog
statusa (SES) obitelji. Istraivanja uticaja SES obitelji na preferiranje stilova miljenja u
okviru MSG vreno je u vie navrata. Ovdje navodimo rezultate Sternberga i Grigorenkove
(1995), te Zhangove i Postiglionea (2001), koji su utvrdili da ispitanici koji potiu iz obitelji
vieg SES znaajnije preferiraju stilove Tipa I. Nae istraivanje skoro je u potpunosti na
liniji navedenih istraivanja, obzirom da smo utvrdili sklonost stilovima Tipa II ispitanika
kojih je obrazovni status roditelja nii. Osnova za tumaenje ovakvih rezultata moe biti da
obitelji vieg obrazovnog nivoa vjerovatno vie i trae i oekuju (u kreativnom i tragalakom
smislu) od vlastite djece, ali im mogu obezbijediti i bolje materijalne uslove za uenje,
vannastavne aktivnosti, putovanja , zabavu.
2.5.3.12. Vostvo u obitelji
Prema dobijenim rezultatima, statistiki znaajno vee prosjene skorove na skalama
konzervativnog i monarhijskog stila (Tip II) i internog stila (Tip III) imali su ispitanici gdje
samo jedan od roditelja vodi glavnu rije. Takoe, statistiki znaajno vee prosjene
skorove na skali eksternog stila (Tip III) imali su ispitanici u ijim obiteljima se odluke
donose zajedniki. Jaina efekta obzirom na 2 koeficijent iznosi 1.6, 1.9, 2.7 i 3.2 % za
eksterni, konzervativni, interni i monarhijski stil, navedenim redoslijedom (tabela 1.33.).
Tabela 1.33. Prosjeni stil-skorovi ispitanika obzirom na obiteljsko vostvo
GLAVNA RIJE I ODLUKE U OBITELJI
Varijable
Otac
Majka
Zajedno
ANOVA
TIP
SD
SD
SD
F(2, 416)
Konzervat.1
II
4.04
1.07
4.22
0.97
3.83
1.07
4.13
.017
.019
Monarhijski1
II
5.03
0.82
5.01
0.88
4.70
0.79
6.92
.001
.032
Interni1
III
4.44
1.03
4.56
1.02
4.14
0.99
5.87
.003
.027
Eksterni1
III
5.68
0.89
5.49
0.88
5.79
0.90
3.28
.038
.016
STIL
Pojanjenje.
Mi nismo nali istraivanja zasnovanu na MSG, a koja govore o tipologiji obitelji

kroz prizmu stilova roditeljskog voenja. O autoritarnom i demokratskom vostvu u obitelji
detaljno raspravlja Paali-Kreso (2004): ukratko, zanemarujui politike konotacije,
autoritarnost upuuje na diktaturu jednoga lana grupe (obitelji), koji se pita o svemu i ima
glavnu rije, a demokratsko vostvo upuuje na saradnju i zajedniko odluivanje lanova
grupe (obitelji). Nae je istraivanje pokazalo je da autoritarno vostvo povezano sa stilovima
kojih je osnovna karakteristika izvravanje i posluh (Tip II) a demokratsko s eksternim stilom
140

(Tip III), to ima substancijalni smisao te ukazuje na dalju konvergentnu validnost MSG.
Zakljuno, kada se o relacijama socio-demografskih varijabli i stilova miljenja radi,
od 31 utvrene statistiki znaajne relacije, 23 podravaju naa predvianja. Relacije koje
nisu u skladu s naim predvianjima su one koje se odnose na spol, uspjeh tokom kolovanja
i percepciju ratne traume. Ono to je moda najvie (pozitivno) iznenaujue je da kole i
fakulteti kojima pripadaju nai ispitanici vjerojatno vie potiu Tip I nego tip II stilova
miljenja, dakle, nisu rigidno (kognitivno) usmjerene. Naravno, moe se hipotetizirati i u
obrnutom smjeru, kako ovdje kole jo nisu do kraja obavile misiju "ukalupljivanja" mladih
ljudi.
2.5.3.13. Socio-demografske varijable i stilovi u razliitim studijama: komparativna analiza
Zhang i Sachs su u prvoj validacijskoj studiji Teorije van SAD (1997) utvrdili razliku u
stilovima miljenja obzirom na godine starosti, spolnu pripadnost, nivo i vrstu studiranja te
iskustvo u poduavanju. Za nas je ovdje znaajno napomenuti da su, prema ovome
istraivanju, stariji studenti vie preferirali sudski stil nego njihove mlae kolege, to je
opreno naim rezultatima istraivanja, ali i teorijskim konceptom da stilovi Tipa II
"pripadaju" starijima. U drugoj studiji (1999), Zhangova je utvrdila povezanost svega triju od
11 testiranih varijabli socijalizacije -godina starosti, iskustva u putovanju i radnog iskustva s
devet stilova miljenja, gdje su stariji ispitanici bogatijeg radnog i "putnikog" iskustva vie
preferirali hijerarhijski, eksterni, globalni, zakonodavni i liberalni stil. Kako se stilovi tokom
ivota mogu mijenjati, moda je starost, povezana s radnim iskustvom, time i boljim
materijalnim uvjetima, omoguila ispitanicima da ee putuju, to svakako doprinosi
sloenijem i bogatijem mentalnom angamanu, a to je karakteristika Tipa I stilova.
U tabeli 1.34. dat je pregled socio-demografskih varijabli istraivanih u tri studije- HK1, HK2
i BH.
Tabela 1.34. Socio-demografske varijable istraivane u HK1, HK2 i BH studiji
Studije
HK1
HK2
BiH
Spol
Red roenja
NI
Starost
Vrsta srednje kole
NI
Upranjavanje hobija
NI
Mjesto prebivalita
NI
Varijabe
Pojanjenje
+: utvrene razlike
- : nisu utvrene razlike
NI : nije istraivano
141

Kako je iz prethodne tabele uoljivo, od ukupno est socio-demografskih varijabli
istraivanih u tri studije, (spol, red roenja, starost ispitanika, vrsta srednje kole koju su
pohaali, upranjavanje hobija i mjesto stalnog boravka), u odnosu na BiH studiju mogu biti
komparirane dvije: spolna pripadnost i starost ispitanika. U oba sluaja rezultati su razliiti,
mada ne nuno i kontradiktorni.
Razlike u odnosu na spolnu pripadnost nisu podudarne, obzirom da globalni stil (Tip I)
prema HK1 studiji vie preferiraju ispitanici mukoga spola dok je u BiH studiji obrnuto,
zakonodavnom stilu (Tip I), bile su sklonije ispitanice. Ovi rezultati, kao i drugi rezultati o
povezanosti spola i stilova miljenja po naemu uvjerenju vie idu u prilog tezi da se spolne
razlike u ovome podruju psihologije, slino kao i u podruju inteligencije sve vie smanjuju
(Zarevski, 2000). Obzirom da stilovi, kao psihologijski konstrukt, obuhvataju i kognitivno
funkcioniranje, to ova teza ima jo vie ima smisla.Naravno, temeljitije bi trebalo istraiti
spolne razlike iz sva tri ugla - biolokog, socio-kulturalnog i neurofiziolokog i njihovu
povezanost sa stilovima miljenja.
Kada je u pitanju povezanost godina starosti ispitanika i stilova miljenja, u HK1 i
HK2 studiji stariji ispitanici bili su skloniji sudskom i globalnom stilu (Tip I), a u BiH studiji
mlai ispitanici bili su skloniji zakonodavnome stilu (Tip I). Iako sva tri stila pripadaju
istome tipu-podrazumijevaju sloenije mentalne procese, zakonodavni stil vie karakterizira
inovatora i kreativca, a sudski stil analitiara. Ako pogledamo prosjenu starost ispitanika u
sve tri studije ( HK1 M = 27, HK2 M = 30,5 i BiH M = 23.1), tada ovakvi rezultati svakako
imaju smisla i konzistentni su s tezom, kako smo i ranije naglasili, da je "mladost" generator
(kreativnih) ideja. Naravno, i ovdje su potrebna dalja istraivanja obzirom da dob moe biti i
bioloki ali i funkcionalno odreena. Fer je (2012), analizirajui relacije demografskih
karakteristika i intelektualnih stilova istraivanih u okviru MSG utvrdila nekonzistentnost
rezultata dobijenih razliitim studijama. Spolna pripadnost detektirana je kao znaajna u
sedam studija, a kao neznaajna u etiri studije; godine starosti znaajne su bile u pet a
neznaajne u etiri studije; vrste kola znaajne u est i neznaajne u tri studije te nivo
kolovanja znaajan u etiri i bez znaaja u tri studije.
Rezultati koje smo dobili sugeriraju da postoje meusobne razlike u stilovima
miljenja ispitanika obzirom na razliite socio-demografske varijable: spolnu pripadnost,
godine starosti, iskustvo kontinuiranog odgoja u predkolskoj ustanovi, bolesti i povrede u
djetinjstvu, vrstu zavrene srednje kole, mjesto pohaanja srednje kole, ostvareni uspjeh u
osnovnoj i srednjoj koli i tokom studiranja, percipiranu traumatiziranost ratom,
samopouzdanje, upranjavanje hobija, kolsku spremu majke i oca te tip vostva u obitelji.
Priroda detektiranih razlika u naemu istraivanju konzistentno govori da su skloniji Tipu I
stilova miljenja oni ispitanici koji su mlai, koji su pohaali predkolsku ustanovu, pohaali
neku od gimnazija u velikome gradu, koji vjeruju u vlastite snage i upranjavaju razliite
vrste hobija. Tipu II stilova miljenja skloniji su ispitanici koji su imali bolna fizika iskustva
u djetinjstvu (bolesti i povrede), iji je SES, operacionaliziran obrazovnim nivoom roditelja,
nii te ako potiu iz obitelji u kojima dominira autokratski odgojni stil.
Obzirom na principe i faktore razumijevanja i razvoja stilova miljenja (Sternberg,
142

1997), nai rezultati substancijalno podravaju eksternu konvergentnu i divergentnu
validnost MSG teorije.
Osvrt
Dosadanja istraivanja stilova miljenja definiranih Teorijom upravljanja sobom i
operacionaliziraih putem TSI, slijede, prema Zhangovoj i Sternbergu (2005) tri pravca. Prvi i
najvaniji,fokusiran je na relacije stilova miljenja prema razliitim socio-demografskim
varijablama (godine starosti, spol,red roenja) i karakteristikama okruenja (mjesto
stanovanja, kolski uvjeti - nastava, tipovi kola, vannastavne aktivnosti, percipirano okruje
uenja i poduavanja i obiteljski stilovi miljenja).Drugi pravac bavi se ulogom stilova
miljenja u uenju i razvoju, gdje posebno mjesto zauzimju odnos stilova miljenja i
kolskoga postignua, samoprocjene sposobnosti i samopouzdanja, kognitivnog razvoja, crta
linosti, preferiranih stilova uenja i poduavanja. Trea grupa istraivanja usmjerena je na
propitivanje i razumijevanje prirode veza izmeu stilova miljenja sa stil-konstruktima
predloenim od strane drugih istraivaa, kao to su Hollandova tipologija izbora karijere,
Torranceovi modeli miljenja itd. Sva tri pravca, u biti usmjerena na kros-kulturalno
validiranje, dala su interesantne rezultate. Osvrnuemo se na prva dva, obzirom da u
najveoj mjeri ovdje pripada i nae istraivanje.
Prvi pravac u sutini je bio usmjeren potvrdi Sternbergove hipoteze (1988, 1977) da
su stilovi miljenja bar djelimino inducirani procesima socijalizacije, osobito kulturom,
spolnom pripadnou, godinama starosti, stilovima roditelja, kolovanjem i zanimanjem.
Razliita istraivanja (Sternberg i Grigorenko, 1995; Zhang, 1999; 2004a, Zhang i Sachs,
1997; Verma, 2001). podravaju ovu tezu, sugerirajui da stilovi miljenja reprezentiraju
preteito stanja, da su modifikabilni, te da su vrijednosno "orijentirani". Nae istraivanje
ukazalo je da postoje relacije stilova miljenja s razliitim varijablama socijalizacije i linosti.
Nama je jasno da se zbog ogranienosti istraivakoga nacrta ne mogu izvoditi zakljuci o
uzrono-posljedinim vezama, ali se u naemu istraivanju uoava jasan trend ili mustra:
Stilovi Tipa I "vezani" su za mladost, predkolski odgoj, gimnazije u velikim gradovima,
samopouzdanje, razliite interese kroz upranjavanje hobija. Stilovima Tipa II "pogoduje"
tjelesno bolno djetinjstvo, nizak SES i restriktivni obiteljski odgojni stil. Mi ovdje vidimo
osnovu za dalje propitivanje veza razliitih socijalizacijskih faktora kao odrednica razvoja
stilova miljenja.
Drugi pravac usmjeren je prvenstveno na propitivanje relacija stilova miljenja, kole
i linosti, naroito podudarnosti stilova uenja i varijabli nastavnoga procesa, podudarnosti
stilova uenika i njihovih roditelja. Istraivanja Messsicka (1994, 1996), Muminovia
(1998) ,Sternberga i saradnika (1997, 2004), kao i drugih autora upuuju na imperativ
uvaavanja individualnih razlika uenika u procesu poduka/uenje. Nae istraivanje ukazuje
da postoje jasne relacije izmeu kreativne, polimetodske, viemodalne nastave i stilova Tipa
I, te jednosmjerne, unimodalne, monometodske nastavne komunikacije i stilova Tipa II.
Ako hoemo poticati i razvijati kreativnost, fleksibilnost, kritiko miljenje i tragalaki duh,
143

to svakako neemo postii bez variranja i kreativnog osmiljavanja nastavnoga metoda.40
Interesantno je da pregledom literture, izuzev pojedinih referenci (Zhang, 2003b),
nismo utvrdili da je direktno propitivana relacija odgojnih stilova u obitelji i stilova miljenja
ispitanika, gdje bi osnov bila Sternbergova MSG teorija. U naemu istraivanju utvrdili smo
postojanje relacija koje ukazuju da se poticajni, vieslojni, odgojni postupci i demokratsko
odluivanje u obitelji "sidre" uz stilove Tipa I a restriktivna, odgojno siromana obiteljska
atmosfera pogoduje vie stilovima Tipa 2. U gore pomenutom istraivanju, Zhangova je na
uzorku 223 srednjokolaca i njihovih roditelja utvrdila, pored relacija personolokih varijabli
i stilova miljenja, statistiki znaajnu povezanost stilova miljenja uenika i stilova njihovih
roditelja. Ovdje moemo zastati i upitati se u kojoj mjeri, npr., poznajemo vlastite stilove.
Koje stilove koristimo u vladanju sobom? Koje stilove demonstriramo pred naom djecom i
uenicima? Koje odgojne metode i sredstva preferiramo i koristimo u komunikaciji? O
stilovima vaspitanja detaljno raspravlja Bogojevi (2002), te navodi miljenje Adorna (1950)
da autoritarni stil vaspitanja trai od djece poslunost i pokornost, to kasnije rezultira
rigidnim ponaanjem kod djece. Na tragu ovome su, prema istome autoru, i pojmovi
Flandersovog razlikovanja direktivnog i nedirektivnog uticaja nastavnika na uenike: uenici
nedirektivnijih nastavnika imaju pozitivan stav o koli, uenju, vrnjacima, kreativniji su
nego uenici direktivnijih nastavnika. Rezultati naega istraivanja ukazuju na sline relacije
stilova miljenja ispitanika i stilova koji dolaze "s druge strane", iz obitelji i kole.
40
Ovdje, naravno ne mislimo monometodizam nego nastavni metod kao kreaciju. Vie u Slatina (1998)
144
2.6. OGRANIENJA I IMPLIKACIJE ISTRAIVANJA

Jedna od najozbiljnijih kritika, kada se o empirijskim istraivanjima u psihologiji radi, odnosi
se na konstataciju da su uesnici uglavnom iz praktinih bili studenti. Studije o stilovima
miljenja koje smo mi analizirali, nisu iznevjerile ovu tradiciju. Bile su zasnovane na
prigodnim, velikim, nesistematski stratificiranim uzorcima, to je svakako ograniavalo
dosege generaliziranja. Ni mi, u naemu istraivanju, nismo iznevjerili "studentsku" tradiciju
niti smo imali, recenzijskim statistikim rijenikom govorei, reprezentativan uzorak.
Smatramo da se radi toga i naoj studiji moe uputiti prigovor "uzorka". No, isto tako
podvlaimo da cilj naega istraivanja nije bio istraivati stilove miljenja (studenata), te na
osnovu toga generalizirati na cijelu populaciju, ve provjeriti u kojoj se mjeri Sternbergova
teorija o stilovima miljenja, operacionalizirana temeljnim mjernim instrumentom, moe
detektirati i kod naih studenata. Bilo je teko pretpostaviti da na uzorak od 430 ispitanika
nee biti dovoljno reprezentativan da "detektira" Sternbergovu teoriju, ako je temeljito
zasnovana i jasno operacionalizirana.
U dosadanjim studijama stilova miljenja zasnovanih na Sternbergovoj teoriji,
konstruktna valjanost uglavnom je propitivana eksplorativnim faktorskim strategijama gdje
je dominirao model analize zajednikih faktora. Ovdje se moe postaviti pitanje o egzaktnosti
dokazivanja jednog unaprijed definiranog modela formalno eksploratornivnim faktorskim
postupcima. Nae je miljenje da je bilo koju teoriju, pa i Sternbergovu teko odmah podvesti
pod zadani model, prije temeljite eksploracijske provjere, osobito u drugaijem kulturalnom
okruju. Rukovodei se time, na pristup u ispitivanju i analiziranju latentnog prostora
Teorije bio je stupnjevit, i donekle razliit od pristupa drugih autora. U istraivanju smo
nakon eksplorativne, ukljuili i formalnu konfirmativnu strategiju koja je potvrdila model
detektiran eksplorativnom strategijom.
Dosadanje validacijske studije MSG teorije dominantno su, u psihometrijskom
smislu, poivale na temeljima Klasine teorije testa. Konsekventno, rezultati ajtem analize
izraeni su KTT statisticima uz, u pravilu Cronbach-alfa koeficijent kao kriterij pouzdanosti,
uz prihvatanje i niskih vrijednosti, ispod .60. U naem istraivanju tokom ajtem analize
oslonili smo se na vie jasno definiranih kriterija kako KTT, tako i Teorije ajtemskog
odgovora, to je, po naemu miljenju doprinijelo koherentnijim i validnijim rezultatima.
Rezultati ajtem analize putem oba pristupa pokazali su se konvergentnim. Jedini sluaj u
kojem smo prihvatili Cronbach-alfa koeficijent nii od .70 odnosio se na monarhijski stil, jer
se statistiki i logiki jasno mogao interpretirati naim tri-dimenzionalnim modelom Teorije.
Uzorak naih varijabli-kriterija za validiranje Teorije odabran je i operacionaliziran,
koliko je mogue paljivo i logiki utemeljeno. Posebno naglaavamo da su sociodemografske varijable uvjetovale dilemu o tome kako pristupiti testiranju velikoga broja
pojedinanih hipoteza. Kako smo ve naglasili, presudno za nau odluku o koritenju vie
pojedinanih univarijatnih testova zasnovanih na t i F omjeru (statisticima) bila je
145

mogunost kompariranja rezultata s dvije prve "nezapadnjake" studije validnosti Teorije te
iri uvid u relacije meu varijablama a ne, u ovome sluaju, predvianje.
Jedan od njozbiljnijih prigovora naemu istraivanju mogao bi biti da se temelji
iskljuivo na samoprocjeni, a ne i drugim istraivakim tehnikama. Uz to, moe se postaviti i
pitanje da li se zakljuci o validnosti jedne teorije mogu donijeti samo kroz prizmu jednog,
makar i temeljnog instrumenta na osnovu kojega je teorija operacionalizirana. Dosadanja
istraivanja Sternbergove teorije uglavnom su, iz praktinih razloga, ukljuivala
samoprocjenu, i u poetku, jedan "reprezentativni" instrument-TSI (USM). Svakako da bi
nae istraivanje bilo validnije uz primjenu vie razliitih tehnika i instrumenata, no
smatramo loginim i praktino i ekomski opravdanim krenuti postupno. Prijevod i adaptiranje
samo jednog mjernog instrumenta zaista zahtijeva ogroman intelektualni i materijalni
angaman, slino kao i primjena viestrukih tehnika i metoda u istraivanju.
Koeficijenti korelacija u naem istraivanju uglavnom su niski do umjereni , to bi
mogao biti prigovor praktinom znaaju naega istraivanja. Analizirajui druge validacijske
studije, uoili smo sline tendencije. U psihologiji je poznato kako niski koeficijenti
povezanosti ne smiju navoditi na zakljuak o njihovome manjem znaaju (znaenju).
Psihometrijske karakteristike svih 13 skala (stilova miljenja), prvenstveno 8 skala
(stilova miljenja) koje smo nakon faktorske provjere utvrdili vie validnim i interpretabilnim
(zakonodavni, sudski ,liberalni, izvrni, konzervativni, monarhijski, interni i eksterni) mogu
biti osnova i orijentir daljeg validiranja, standardiziranja. Bosanskohercegovaka verzija TSI,
osobito gore navedenih osam skala, moe nai primjenu za procjenu stilova miljenja
definiranih Sternbergovom teorijom na ogranienoj populaciji studenata u BiH, prvenstveno
onih koji studiraju na fakultetima humanistikih i drutvenih nauka, osobito pedagokim i
srodnim fakultetima , to bi svakako moglo doprinijeti sistematinijoj primjeni principa
individualizacije u nastavnom procesu. Nae istraivanje osobito upuuje na potrebu dubljeg
propitivanja relacija izmeu temeljnih faktora odgoja-obitelji i kole i stilova miljenja i daje
osnova za egzaktnije testiranje hipoteza da obitelji demokratskoga odgojnoga stila i
viemodalna, interakcijski utemeljena nastava, osobito kreativni polimetodizam, induciraju
Tip I a obitelji autokratskoga odgojnog stila i unimodalna, "jednosmjerna" nastava induciraju
Tip II stilova miljenja.
Implikacije naega istraivanja teorijske su i praktine prirode. Potpuno neovisno,
doli smo do saznanja o potrebi redefiniranja MSG teorije ka tri-dimenzionalno
strukturiranom modelu, te time poduprli istraivanja i drugih autora koji su doli do slinih
rezultata. Nae istraivanje moe biti izazov daljeg propitivanja modela za druge autore u
Bosni i Hercegovini.
146
2.7. ZAKLJUNA RAZMATRANJA

U naemu istraivanju krenuli smo od hipoteze da je Teorija mentalnog samo-upravljanja
konstruktno-interno i eksterno validna i u BiH okruju. Naa pretpostavka bila je zasnovana i
potaknuta rezultatima kros kulturalnog validiranja Teorije diljem svijeta i motivirana eljom
da konano, ukoliko se pokae validnom, praktino zaivi, prvenstveno u naoj koli.
Rezultati naega istraivanja upuuju na slijedee zakljuke:
1. Konstruktna interna validnost MSG teorije
Manifestni prostor
Ajtem analiza USM bazirana na jasno definiranim kriterijima, kako u okviru KTT, tako i
TAO, poluila je konvergentne rezultate: utvren je izuzetno visok do potpuno jednak
stupanj podudarnosti poretka ajtema unutar pojedinih skala (zakonodavni i sudski stil =
1.0 ; konzervativni, oligarhijski i eksterni = .98; izvrni, lokalni, liberalni, interni i
monarhijski = .95 ; globalni = .93 ; hijerarhijski = .90 ; te anarhijski = .88, sve na
nivou znaajnosti p < .01). Temeljem utvrenog poretka, zadrano je i ukljueno u dalju
analizu 81 od 104 ili 80 % ajtema USM. Broj i raspored odbaenih ajtema, ukazao je na
potrebu redefiniranja ajtema prvenstveno unutar skala globalnog i oligarhijskog stila
(odbaena po 3 ajtema), zatim izvrnog, sudskog, lokalnog i monarhijskog stila (odbaena
po 2 ajtema) i na kraju zakonodavnog, liberalnog, konzervativnog, hijerarhijskog,
anarhijskog, internog i eksternog stila (odbaen po 1 ajtem). Upitnik o stilovima
miljenja-USM je, kao jedan od temeljnih instrumenata kojim je operacionalizirana MSG
teorija, demonstrirao zadovoljavajue mjerne karakteristike: validnost, pouzdanost,
reprezentativnost i diskriminativnost .
Koeficijenti validnosti ajtema kretali su se u rasponu od .44 (ajtem br.4 na skali
globalnog stila) do .85 (ajtem br.6 na skali liberalnog stila), ajtemi unutar svih skala
projicirali su se prije rotacije uvijek samo na jedan faktor. Pouzdanost svake od 13 skala
USM, iskazana Cronbach-koeficijentom alfa kretali su se u rasponu od .63 (monarhijski)
do .88 (liberalni) uz medijan od .77. Utvreno je da ne postoje statistiki znaajne razlike
izmeu alfa koeficijenata dobijenih na razliitim uzorcima - u okviru drugih analiziranih
studija: 2 (4) = 3.294, p = .510. Ipak, nijedan alfa koeficijent u BH studiji nije bio nii
od .60, dok u svim drugim studijama jeste. Najnii alfa koeficijenti dobijeni su za globalni,
lokalni, anarhijski i monarhijski stil, a najvii za konzervativni, liberalni i eksterni stil.
Reprezentativnost izraena KMO-MSA koeficijentima prostirala se, za nivo ajtema
od .69 (ajtem br.5 za oligarhijski stil) do .93 (ajtem br.1 za eksterni stil), te za nivo skala
od .72 (oligarhijski stil) do .88 (eksterni stil).
Diskriminativnost ajtema, izraena koeficijentom ajtem-total korelacije, kretala se u
rasponu .24 (ajtem br.4 na skali globalnog stila, to je i jedini sluaj pomanjkanja kriterija
od .30) do .78 (ajtem br. 6 za liberalni stil), Diskriminativnost na nivou skala, testirana 2
testom bila je u potpunosti zadovoljavajua u 7 od 13 sluajeva (zakonodavni, lokalni,
147

globalni, izvrni, konzervativni, interni i monarhijski stil).
MSG teorija, gledano kroz prizmu manifestnog prostora analizom interelacija 13
skala (stilova) USM pokazala je sasvim zadovoljavajuu internu validnost. Pokazala se
velika podudarnost rezultata dobijenih prvim validacijskim studijama u Hong Kongu
(HK1) i Bosni i Hercegovini. Gore navedene konstatacije podupiru slinosti: (1) raspona
apsolutnih vrijednosti r koeficijenata korelacije od .02 do .77 i .03 do .72 (izvrniliberalni,izvrni konzervativni i interni-oligarhijski,izvrni-konzervativni); (2) smjera
korelacija generalno u skladu postuliranim MSG teorijom-korelacije konzervativnog i
izvrnog stila (.77, .72); zakonodavnog i liberalnog (.43 , .68); konzervativnog i
liberalnog (-.30 , -.19); internog i eksternog stila (-.23 , -.31); (3) i u jednoj i u drugoj
studiji jedna od relacija koja nije u skladu s MSG bila je korelacija monarhijskog i
hijerarhijskog stila (.43 , .44); (4) domiantan nivo znaajnosti u obje studije za navedene
koralacije od p<.01. Kada je o razlikama rije (1) odnos koeficijenata korelacije
globalnog i lokalnog stila u HK studiji nije podrao MSG teoriju, a u naoj studiji jeste
(.15; -.09); (2) u BH studiji takoe je utvrena i statistiki znaajna povezanost
zakonodavnog i sudskog stila (r = .53, p < .01), to je takoe bilo u skladu s teorijom; (3)
na kraju, statistiki znaajna razlika meu r koeficijentima u HK i BH studiji naena je u
samo 7 od 78 moguih sluajeva (9%): za zakonodavni i liberalni stil (t = 3.11, p <.05),
izvrni i eksterni (t = 2.51, p < .05), izvrni i interni (t = -2.84, p < .01), globalni i lokalni
(t = -2.03, p < .01), konzervativni i oligarhijski (t = -2.04, p < .05), konzervativni i interni
(t = 2.00, p < .05) i hijerarhijski i anarhijski stil (t = -2.06, p < .05).
Latentni prostor
Rezultati faktorske analize u koju je ukljueno 13 stilova - skala u osnovi su podrali
strukturu MSG, mada ne pet-dimenzionalnu kako je izvorno postulirano. Primjenom
faktorske ML analize uz varimax rotaciju i Kaiserov kriterij KK 1.00 (preliminarna
eksplorativna faktorska analiza), ekstrahirana su etiri faktora koja su objasnila ukupno
64.5 % varijance 13 skala USM. Uz kriterij faktorskih zasienja .30, pojedini stilovi
projicirali su se u latentnom prostoru na vie razliitih faktora od kojih oligarhijski i
eksterni na tri te hijerarhijski, interni, lokalni i globalni na dva. Prvi faktor obuhvatio je
dominantno liberalni (.86), zakonodavni (.82), sudski (.68) i anarhijski (.61) stil; drugi
faktor izvrni (.89), konzervativni (.79) i monarhijski (.60), trei faktor eksterni (.74) i
interni (-.73) u opoziciji te etvrti faktor lokalni stil (.83). Dimenzija forme obuhvatila je
tri od etiri predviena stila (monarhijski, oligarhijski i hijerarhijski); funkcije dva od tri
(zakonodavni i sudski); podruja dva od dva (eksterni i interni) te nivoi takoe dva od
dva (lokalni stil i globalni stil). Razliit broj i vrijednosti faktorskih kros-zasienja
ukazale su na veu stabilnost faktora koji objedinjuju funkcije (zakonodavni, izvrni i
sudski stil), te podruja (interni i eksterni stil). Ovi rezultati sugerirali su redefiniranje
strukture i sadraja MSG ka manjem broju dimenzija (tri), koje bi obuhvatile 8 od 13
stilova definiranih Teorijom: (a) zakonodavni, sudski i liberalni stil (Tip I stilova
miljenja), (b) izvrni, konzervativni i monarhijski stil (Tip II) i (c) inteni i eksterni stil u
bipolarnoj formi (Tip III).
148

Ovako redefinirani, trodimenzionalni model testiran je konfirmativnim faktorskim
analizama, to je dalo u potpunosti zadovoljavajue rezultate. Prvi faktor objedinio je
liberalni (.87), zakonodavni (.80) i sudski stil (.72) objanjavajui ukupno 32.97 %
varijance; drugi faktor izvrni (-.89), konzervativni (-.85) i monarhijski (-.56) stil, uz
21.66 % i trei faktor interni (.76) i eksterni stil (-.71) uz 15.27 % ili sveukupno 70.16
objanjene varijance. Ekstrahirani faktori bili su stabilni i logiki interpretabilni.
Vrijednosti 2 te Kolmogorov-Smirnovljeva (KS) testa ukazali su na sasvim prihvatljivu
reprezentativnost sva tri ekstrahirana faktora: 2 (7) = 3.569, p = .828; KSz f 1 = .641, p
= .806, KSz f 2 = .603, p = .860 i KSz f 3 = .802, p = .541. Testiranje egzaktne faktorske
strukture konfirmativnom faktorskom analizom Jreskoga i Srboma ukazalo je na
adekvatnost testiranog modela : GFI = .97, AGFI = .96; RMSEA = .044; NNFI = .99, CFI
= .99; PNFI = .87 i PGFI = .68.
Latentni prostor stilova miljenja, dakle, nije podrao pet-dimenzionalnu nego tridimenzionalnu strukturu Teorije, to je u skladu s rezultatima dobijenim drugim
validacijskim studijama.
2. Konstruktna eksterna validnost MSG teorije
Prepostavili smo da postoji povezanost izmeu stilova miljenja ispitanika i obiteljskih
odgojnih metoda i sredstava poticanja, usmjeravanja, spreavanja i kanjavanja
prakticiranih spram ispitanika, a koja e podrati konvergentnu i diskriminativnu
validnost Teorije. Korelacijskim i regresijskim analizama utvrdili smo da je povezanost
opadala u pravcu manje demokratskih odgojnih postupaka. Uz razuman oprez u
zakljuivanju o uzrono-posljedinim vezama, rezultati do kojih smo doli ukazuju da
moemo razmiljati o demokratskoj obiteljskoj atmosferi kao generatoru Tipa I stilova
miljenja i restriktivnoj, autokratskoj obitelji koja e vjerovatno prije inducirati posluh i
konformizam, to je obiljeje Tipa II stilova miljenja.
Pretpostavili smo, takoe, da postoji meusobna povezanost stilova miljenja
ispitanika i preferiranja
laboratorijsko-praktinih, ilustracijsko-demonstracijskih i
verbalno-tekstualnih nastavnih metoda; grupnih oblika rada; usmeno-izvedbenih i pisanih
metoda vrednovanja nastavnog postignua ispitanika, a koja e ukazati na konvergentnu i
diskriminativnu validnost Teorije. Utvrdili smo da su sve nastavne metode, oblici i naini
vrednovanja bili pozitivno povezani s Tipom I stilova miljenja
uz uoljiv trend
opadanja kada su verbalno-tekstualne i pisane metode vrednovanja u pitanju to, kada je
Teorija u pitanju, ima substancijalni smisao. Stilovi Tipa II, koji podrazumijevaju
strukturiranost, izvravanje i jednostavniji mentalni angaman, preteno su bili pozitivno
povezani s verbalno tekstualnim nastavnim metodama, grupnim oblicima rada te
negativno s izvedbenim, laboratorijsko-praktinim i ilustracijsko demonstracijskim
nastavnim metodama, to je takoe u skladu s Teorijom. Eksterni stil se, skladno
teorijskim predvianjima, najintenzivnije vezivao za grupne oblike rada te metode koje
podrazumijevaju polimetodsku,
viemodalnu komunikaciju. Verbalno-tekstualne
149

nastavne metode i vrednovanje koje ukljuuje iskljuivo pisanu rije bili su najnie
preferirani. Suprotno tomu, interni stil preteno je bio povezan s pisanim nainima
vrednovanja te je bio negativno povezan s grupnim oblicima rada i ilustracijskodemonstracijskim nastavnim metodama, to je dalje poduprlo Teoriju.
Analiza relacija stilova miljenja, varijabli obiteljskog odgoja i nastavnog procesa u
latentnom prostoru takoe govori u prilog eksternoj validnosti Teorije. Utvrdili smo da su
stilovi koji vie angairaju sloenije mentalne procese i generiraju kreativnost (Tip I),
izrazitije pozitivno bili povezani s demokratskim odgojnim postupcima, polimetodizmom
i nie pozitivno povezani s autokratskim odgojnim postupcima i monometodizmom.
Stilovi koji angairaju manje sloene kognitivne procese (Tip II), statistiki su znaajno
nie bili povezani s demokratskim odgojnim okrujem, ali i sa svim ostalim faktorima
odgojnih postupaka i nastavnog procesa.
Pretpostavili smo, takoe, da postoje razliite relacije stilova miljenja ispitanika i
brojnih socio-demografskih varijabli, to je naim istraivanjem i potvreno. Utvrdili
smo da su skloniji Tipu I stilova miljenja bili mlai ispitanici , zatim oni koji su
pohaali predkolsku ustanovu, pohaali neku od gimnazija u velikome gradu, koji
vjeruju u vlastite snage i upranjavaju razliite vrste hobija. Tipu II stilova miljenja bili
su skloniji ispitanici koji su imali bolna fizika iskustva u djetinjstvu (bolesti i povrede),
iji je SES bio nii te oni koji potiu iz obitelji u kojima dominira autokratski odgojni stil.
Ovi rezultati, po naemu miljenju, substancijalno podravaju eksternu konvergentnu i
divergentnu validnost Sternbergove teorije.
U naemu istraivanju, dakle, krenuli smo od osnovne pretpostavke da e Teorija
upravljanja sobom biti konstruktno, interno i eksterno validna. Na stav je da smo ovu
hipotezu u osnovi i potvrdili:
1. Temeljni mjerni instrument Teorije, bosansko-hercegovaka verzija TSI - USM, kroz
prizmu dvije psihometrijske teorije (tradicije) Klasinu teoriju testa i Teoriju ajtemskog
odgovora, demonstrirao je zadovoljavajue psihometrijske karakteristike;
2. Doli smo do saznanja, kao i drugi istraivai u svijetu, o potrebi restrukturiranja petdimenzionalnog na tri-dimenzionalni model, i to smatramo najznaajnijim teorijskim
doprinosom naega istraivanja. Ova spoznaja svakako ne umanjuje vrijednost, ve
doprinosi koherentnosti i aplikabilnosti Teorije;
3. Relacije stilova miljenja s varijablama obiteljskog odgoja i nastavnog procesa u
latentnom i manifestnom prostoru su, obzirom na postulate teorije o prirodi stilova
miljenja, logiki, psiholoki i kulturalno interpretabilne.;
4. Praktino, USM se moe koristiti na ogranienoj populaciji studenata, prvenstveno
humanistikih i drutvenih nauka i posebno pedagokih i srodnih fakulteta-za
identificiranje sklonosti razliitim nainima poduavanja i vrednovanja, to svakako
moe doprinijeti kvaliteti univerzitetske nastave.
150
3. INTELEKTUALNI STILOVI I KREATIVNOST

U ovoj studiji bili smo fokusirani se na intelektualne stilove kao resurse kreativnosti kroz
prizmu Troslonog modela intelektualnih stilova Zhangove i Sternberga (2005, 2006) i
jednog hipotetikog konceptualnog okvira o povezanosti kulturalnih dimenzija i
intelektualnih stilova (Zhang i Sternberg, 2012). Rezultati istraivanja u komparativnom
pristupu koji ima obiljeja meta-analitike studije govore kako su ispitanici koji (geografski)
pripadaju razliitim kulturama bili vie skloni intelektualnim stilovima kreacije nego
intelektualnim stilovima posluha ali i kako je ova tendencija bila izraenija kod ispitanika iz
Bosne i Hercegovine nego iz Kine i sa Filipina.
3.1. INTELEKTUALNI STILOVI - RESURSI KREATIVNOSTI
Prema Zhangovoj i Sternbergu (2005, 2006, 2012) od posebnog znaaja za kreativnu
generativnost su stilovi Tipa I konceptualizirani Troslonim modelom intelektualnih stilova.
Ovdje, temeljem MSG teorije spadaju zakonodavni stil kao preferencija da se misli i donose
odluke na nove naine te sudski, hijerarhijski, globalni i liberalni stil. Potrebno je ponovno
jasno naglasiti postojanje distinkcije izmeu stilova miljenja i sposobnosti. Sklonost misliti
na novi nain nikako nije isto to i sposobnost misliti kreativno (Zhang i Sternberg, 2005,
2006).Kreativnost ukljuuje procese i stilove miljenja koji bi trebali rezultirati i korisnim i
vrijednim posljedicama-produktima. Isti princip odnosi se i na druge intelektualne stilove.
Kreativnost se obino definira kao potencijal/sposobnost stvaranja novogaoriginalnog, kako u svijetu ideja, tako i materijalnom svijetu. Odnosi se, dakle, na produkcija
ideja i objekata koji su novi i originalni, vrijedni i primjenjivi(Colman, 2001). Prrema
Investicijskoj teoriji kreativnosti (engl. Investment Theory of Creativity - ITC) Sternberga i
Lubarta (1991), kreativnost poiva na konfluentnosti- dinamikom sjedinjavanju i sadejstvu
est razliitih resursa (faceta) kreativnosti: intelektualnih sposobnosti, znanja, intelektualnih
stilova, linosti, motivacije i okruenja. Empirijska istraivanja (Zhang i Sternberg, 2011;
Zhang, 2012), ukazuju kako su intelektualni stilovi procijenjeni kao najvaniji resurs
kreativosti.
3.2. CILJEVI ISTRAIVANJA I ISTRAIVAKA PITANJA
Jedan od temeljnih ciljeva naih dosadanjih teorijskih empirijskih istraivanja intelektualnih
stilova (1999, 2003, 2005, 2007, 2009, 2010, 2013) bio je kros-kulturalno, psihometrijsko
validiranje bosansko-hercegovake verzije Upitnika o stilovima miljenja (USM) Sternberga
i Wagnera (1992), gdje smo analizom manifestnog i latentnog prostora utvrdili
zadovoljavajue mjerne karakteristike izvorne verzije upitnika. U ovoj studiji interesiralo nas
je promotriti intelektualne stilove u zapad-istok komparativnom kontekstu kroz prizmu jedne
savremene psihologijske teorije-Troslonog modela intelektualnih stilova. Konkretnije,
nastojali smo propitati u kojoj su mjeri intelektualni stilovi ispitanika koji pripadaju razliitim
151

kulturama slini ili razliiti i kako to razumjeti temeljem jednog prominentnog, Hofstedeovog (1980) kulturalnog modela?
3.3. METOD
3.3.1. Varijable
Kultura, definirana Hofstede-ovim kulturalnim modelom definirana je kao nezavisna

varijabla. Zavisnu varijablu predstavljaju preferirani intelektualni stilovi-stilovi miljenja
definirani Teorijom mentalnog samo-upravljanja i Troslonim modelom intelektualih stilova
Zhang-ove i Sternberga (2005, 2006). Odnos varijabli promatran je i analiziran u
hipotetikom kontekstu o konceptualnoj vezi kulturalnih dimenzija i intelektualnih stilova
(Zhang i Sternberg, 2012).
3.3.2. Uzorci studija-ispitanici
U odabiru uzorka studija vodili smo rauna o loginoj i empirijskoj

zasnovanosti/reprezentativnosti elementa za komparaciju: (a) veliini i karakteristikama
uzorakau svim studijama ispitanici su bili studenti univerziteta-fakulteta u velikim
regionalnim centrima, gdje spolna pripadnost nije bila znaajniji prediktor stil-preferencija;
(b) metodologiji istraivanjaprimijenjeni su slini kvantitativni, korelacijski istraivaki
nacrti gdje je uvijek testirana i u zadovoljavajuoj mjeri demonstrirana kros-kulturalna
(faktorko-analitika) konstruktna valjanost i alfa () relijabilnost temeljnog instrumentaUpitnika o stilovima miljenja; (c) vremenskoj distanci istraivanja, kako bi se kontrolirala
varijabla utjecaja vremena. Temeljem navedenih kriterija komparirali smo rezultate est
studija, tri dobijene na uzorcima u Bosni i Hercegovini (BiH studije: Puina, 2007, 2009,
2012; N = 693) i tri dobijene studijama u dvije istone zemlje Kini i Filipinima (Istone
studije: Zhang i Sachs, 1997; Tak i Chang, 2011 i Bernardo, Zhang i Callueng, 2002; N =
611). Tri Istone studije objavljene su u referentnim asopisima a tri BiH studije prezentirane
na meunarodnim konferencijama i kongresima.
3.3.3. Postupak
Prosjene vrijednosti (M) na mjerama za svaku od svih 13 skala-stilova, hipotetskog raspona

1(minimum) do 7(maksimum), bile su osnov za rangiranje rezultata. Time je za svaki stil
odreen rang u rasponu 1-13 i medijanu (Mdn) 7, i omoguen generalni uvid u preferenciju
intelektualnih stilova. Kako bi objedinli i komparirali kvantitativne rezultate dobijene u
razliitim studijama, koristil smo Cohenov d kao jednu od naeih mjera koje se u metaanalitikim studijama koriste u procjeni jaine efekta (engl. Effect size, ES), tj.jaine
152

povezanosti meu varijablama reprezentiranih numerikim skalama. Vrijednost d predstavlja
razliku izmeu aritmetikih sredina dviju grupa (npr. eksperimentalne i kontrolne)
podijeljena standardnom devijacijom bilo koje grupe ako su varijance dvije grupe homogene.
Obzirom da to najee nije sluaj, u praksi se obino koristi zajednika standardna devijacija
- kvadratni korijen prosjeka kvadriranih standardnih devijacija. Cohen (1988) odreuje i
opisuje vrijednosti ES kao malu (d = 0.2, obuhvata 1 % varijance), srednju (d = 0.5,obuhvata
6% varijance) i veliku ( d = 0.8, 16 % varijance). ES moe se razumjeti i kao prosjena
percentilna pozicija rezultata jedne u odnosu na rezultate druge grupe. Npr., ako je d = 0.0, to
znai da prosjeni rezultat jedne grupe "pada" na 50 percentil druge grupe. Takoe, ES moe
biti interpretiran u procentima preklapanja, gdje, npr. d = 0.2 ukazuje de se 14.7 %
distribucije rezultata dvije grupe meusobno ne preklapa.
3.4. REZULTATI ISTRAIVNJA
Kvantitativni podaci objedinjeni u tabeli 3.1. omoguavaju isitavanje dva poretka bitna za
naknadnu analizu: (a) u prvoj koloni pored vrste stila brojevi predstavljaju rangove, prva tri
(boldirano) u BiH i druga tri u Istonim studijama); (b) u posljednjoj koloni date su, od
najvee do najmanje, ES (d) vrijednosti.
Tabela 3.1. Intelektuani/stilovi miljenja u razliitim studijama (kulturama)
BiH (2007)
N=218
BiH (2009)
N=430
Studije
BiH (2012)
Kina (1997)
N=45
N=88
Intelektualni stilovi
Tip
SD
SD
SD
SD
Liberalni 6,2,3; 10,8,10

Sudski 4,4,7; 5,2,8
Zakonodavni 3,5,4 ;7,3,3
Hijerarhijski 2,3,2; 1,6,1
Konzervat.*11,13,12; 11,10,7
Monarhijski 7,9,11; 8,12,6
Eksterni 1,1,1; 2,1,4
Anarhijski 5,10,5; 9,4,11
Interni* 13,12,8; 13,13,12
Izvrni* 8,7,6; 4,4,2
Globalni 10,8,10 ;6,9,9
Lokalni* 9,11,9; 12,11,13
Oligarhijski* 12,6,13; 3,7,5
I
I
I
I
II
II
III
III
III
II
I
II
III
4.96
5.21
5.34
5.42
4.34
4.82
5.83
5.09
3.98
4.68
4.49
4.58
4.26
1.15
0.81
0.95
0.85
1.17
0.82
0.85
0.84
1.18
1.08
0.76
0.99
0.89
5.52
5.45
5.45
5.50
4.02
4.91
5.67
4.88
4.36
5.03
4.94
4.38
5.19
0.93
0.75
0.85
0.80
1.06
0.83
0.90
0.82
1.02
0.91
0.89
0.94
0.93
5.67
5.39
5.64
5.81
4.63
4.73
5.85
5.53
5.00
5.45
4.75
4.83
4.52
0.67
0.63
0.82
0.54
0.84
0.59
0.55
0.59
0.72
0.63
0.81
0.55
0.70
4.25
4.57
4.49
4.89
4.23
4.47
4.79
4.32
4.06
4.65
4.50
4.09
4.66
0.96
0.82
0.83
0.97
1.12
0.92
1.03
0.73
1.06
0.89
0.69
0.86
1.02
Filipini
(2002)
N=429
M
SD
4.94
5.17
5.16
5.09
4.73
4.60
5.70
5.10
4.53
5.09
4.87
4.70
4.99
0.91
0.76
0.89
1.08
1.10
0.87
0.99
0.82
0.98
0.87
0.84
0.85
2.95
Kina (2011)
N=94
Veliina
efekta
SD
4.28
4.57
4.94
5.22
4.61
4.62
4.90
4.28
4.12
5.05
4.41
4.08
4.69
0.84
0.74
0.79
0.84
0.80
0.61
0.83
0.66
0.78
0.66
0.64
0.68
0.72
0.62
0.48
0.45
0.45
0.44
0.35
0.30
0.13
0.11
0.08
0.05
0.05
0.02
Pojanjenje: Konzervativni*11,13,12; 11,10,7 : Konzervativni stil zauzima 11,13 i12 i rang u BiH i 11,10 i 7 rang u Istonim studijama,
te dominira (*) u Istonim studijama.
N veliina uzorka
M (engl. mean) - aritmetika sredina
SD standardna devijacija
Na to ukazuju gore prezentirani rezultati? Uzimajui u obzir ES okvire za interpretaciju,

najizraenije razlike odnose se na intelektualne stilove u rasponu d = 0.30 (eksterni stil) do
0.62 (liberalni stil) ukljuujui etiri stila Tipa I, liberalni, sudski, zakonodavni i hijerarhijski;
153

dva stila Tipa II, konzervativni i monarhijski, te jedan stil Tipa III, eksterni. Rezultat d =
0.62 ukazuje da se 73.25 % prosjenih rezultata na skali liberalnog stila BiH studija nalazi
iznad prosjenih (IP) rezultata na skali liberalnog stila Istonih studija. Nadalje, 75.66 %
rezultata se preklapa (P). Na kraju, postoji 66.95 % vjerojatnosti da e sluajno odabrani
ispitanik iz BiH studija biti superiorniji (S) na "liberalnom" skoru nego sluajno odabrani
ispitanik iz Istonih studija. U tabeli 3.2. izdvojene su (temeljem veline d efekta) vrijednosti
koje reba itati jednako gornjem opisu za liberalni stil.
Tabela 3.2. Intelektuani/stilovi miljenja u razliitim studijama (kulturama): veliina
efekta (d) i elementi za poreenje
Stilovi miljenja
Tip
IP
Liberalni 6,2,3; 10,8,10

Sudski 4,4,7; 5,2,8
Zakonodavni 3,5,4 ;7,3,3
Hijerarhijski 2,3,2; 1,6,1
Konzervativni*11,13,12; 11,10,7
Monarhijski 7,9,11; 8,12,6
Eksterni 1,1,1, 2,1,4
I
I
I
I
II
II
III
0.62
0.48
0.45
0.45
0.44
0.35
0.30
73.24
68.44
67.36
67.36
67.00
63.68
61.79
75.66
81.03
82.20
82.20
82.59
86.11
88.08
66.95
63.29
62.48
62.48
62.21
59.77
58.40
Pojanjenje: IP (iznadprosjenost), P (preklapanje), S (superiornost)
Uoljivo je, dakle, da pored liberalnog stila i drugi stilovi Tipa I dominiraju u BiH studijama,
ukljuujui sudski, zakonodavni i hijerarhijski stil. Izuzetak je monarhijski stil koji po
naemu miljenju nije u nesuglasju sa stil-profilom detektiranim u BiH studijama. Jedini stil
koji je dominantan u Istonim studijama u odnosu na BiH studije je konzervativni stil ( d =
0.44 ). Najizraenija razlika odnosi se na liberalni stil, pa je predstavljena grafikonom. 1.
Istone studije
BiH studije
d=0.62
Grafikon 1: Sklonosti liberalnom stilu u razliitim kulturma
154

3.5. DISKUSIJA
3.5.1. Intelektualni stilovi, kultura i kreativnost
Kako protumaiti ovakve rezultate? Veliki broj autora, meu kojima Sternberg i Zhang (1997,
2012) pored odgojnih faktora (osobito obitelji i kole), kulturu vide kao jedan od
najznaajnijih initelja induciranja razliitih intelektualnih stilova. Prema Hofstede-u (1990)
kultura je kolektivno programiranje uma koje razultira kategorijalnim razlikama meu
ljudima. etiri temeljne kulturalne dimenzije/kategorije su razlike u drutvenoj moi,
izbjegavanje neizvjesnosti, individualizam-kolektivizam i maskulinost-femininost. Zhang i
Sternberg (2012) razvijaju hipotezu-konceptualno povezivanja kulturalnog modela Hofstedea i Troslonog modela intelektualnih stilova: ljudi koji dolaze iz kultura, ali i regija i etnikih
grupa gdje postoje male razlike u drutvenoj moi, gdje se rijetko ispoljava izbjegavanje
neizvjesnosti, gdje je izraen individualizam i maskulinost (esto ekonomski razvijenije,
"moderne" zemlje) vjerovatno e vie teiti ispoljavanju Tipa I intelektualnih stilova.
Suprotno tomu, ljudi koji pripadaju grupama izraenih razlika u drutvenoj moi, gdje se
esto izbjegava neizvjesnost, gdje je izraen kolektivizam i femininost (obino slabije
ekonomski razvijene zemlje), vjerojatno e vie ispoljavati Tip II intelektualnih stilova.
Kultura-stil hipoteza Zhangove i Sternberga (2012) saeto je prikazana u tabeli 3.3.
Tabela 3.3. Kulturalne dimenzije: hipoteza o konceptualnoj vezi sa intelektualnim
stilovima (Zhang i Sternberg , 2012)
Kulturalne dimenzije
Drutvena mo:
mala-velika
Izbjegavanje neizvjesnosti:
nizak nivo-visok nivo
Individualizam - Kolektivizam
Maskulinost - Femininost
Kljuni pojmovi i opisi
Odgovarajui
intelektualni stilovi
Ljudska nejednakost. Mjera u kojoj manje uticajni lanovi drutva

prihvataju i oekuju da je drutvena mo nejednako rasporeena.
Mala razlika: vie slobode vie kreativnosti, ekonomski bolje
razvijene zemlje.
Tip I
Velika razlika: manje slobode manje kreativnosti, ekonomski

razvijenije zemlje.
Tip II
Drutvena tolerancija neizvjesnosti. Nivoi ugode ili neugode u

nestrukturiranim situacijama.
Nizak nivo izbjegavanja neizvjesnosti vie tolerancije, vie novih
ideja, reflektivno miljenje i vostvo, ekonomski vie razvijene zemlje.
Tip I
Visok nivo izbjegavanja neizvjesnosti manje tolerancije, manje novih

ideja, izvrno miljenje i sljedbenitvo, ekonomski manje razvijene
zemlje.
Tip II
Zemlje individualizma: vie tolerancije za individualno miljenje,

ponaanje i nonkonformizam, ekonomski vie razvijene zemlje.
Tip I
Zemlje kolektivizma: manje tolerancije individualnog miljenja,

ponaanja i nonkonformizm, ekonomski slabije razvijene zemlje.
Tip II
Maskulina drutva: novi naini miljenja, vie vrednovani sigurnost i

odlunost, ekonomski vie razvijene zemlje.
Tip I
Feminina drutva: konvencionalno miljenje, vie vrednovano slijeenje

pravila i poslunost, ekonomski slabije razvijene zemlje.
Tip II
155

Sudei prema rezultatima BiH studija, mogli bismo zakljuiti da je Bosna i Hercegovina, bar
kada se o njenim studentima radi, ve odavno u Evropi. Meutim, Bosna i Hercegovina jo
uvijek je zemlja velikih socijalnih razlika (moi), zemlja gdje je u drutvenoj promociji
vaniji posluh nego kreacija i zemlja velike ekonomske neizvjesnosti. Preferirani stilovi
miljenja bosanskohercegovakih studenata procijenjeni na kros-kulturalno validnim
mjerama nisu intelektualni stilovi posluha nego intelektulnih stilovi kreativnog i refleksivnog
miljenja, i vie su izraeni nego kod njihovoih kolega iz zemalja nemjerljivo snanijeg
ekonomskog razvoja. Jednim dijelom, ovi na prvi pogled kontradiktorni rezultati svakako se
mogu objasniti injenicom da nai ispitanici (uzorci ukljueni u komparativnu analizu) dolaze
sa tri velika univerziteta i grada koji su centri regionalnog razvoja Zenice, Mostara i
Sarajeva. Meutim, ista injenica odnosi se i na ispitanike iz Istonih studija jer pripadaju
velikim univerzitetskim centrima u Hong Kongu i Manili. Filipini a osobito Kina su izrazito
ekomski razvijenije zemlje nego Bosna i Hercegovina ali kulturalni uticaj kolektivizma u
ovim zemljama vjerojatno jo uvijek vie egzistira nego u evropskim zemljama. Takoe,
sistemi obrazovanja na Filipinima i u Kini vie su centralizirani nego u BiH. Prema jednom
od istraivanja (Bernardo, Zhang i Callueng, 2002), obrazovni sistem Filipina naglaava
predefinirani, recepturni pristup kognitivnim zadacima i pouavanje-sticanje znanja koje
naglaava egzekutivno miljenje. Mada nismo bili u mogunosti kontrolirati/analizirati veliki
broj faktora/varijabli koji doprinose razvoju intelektualnih stilova, moemo biti prilino
sigurni da se makar jednim dijelom kreativni stil profil BiH studenata moe pripisati i
edukacijskim (kolskim) faktorima, osobito preferiranju studija. Znaajno je i interesantno
naglasiti da je Dizdarevi (1980), istraujui stvaralatvo i drutveno ponaanje mladih,
jasno utvrdio stvaralake potencijale uenika osnovnih kola u Bosni i Hercegovini, osobito
znaaj mikro-kulture kole i kvalitete odgojno-obrazovnih potencijala (znanja) koje su kole
u to doba (samo-upravljanja) poticale i nudile.
156
3.5.2. Znaaj studije
Prema naemu miljenju, predstavljena komparativna studija moe doprinijeti u dva pravca:
(a) kros-kulturalnom razumijevanju (znaaja) intelektualnih stilova u kontekstu savremenih
kulturalnih i psiholokih teorija-kao jednog od najznaajnijih resursa kreativnosti/promjena
koje u Bosni i Hercegovini izuzetno trebamo; (b) emprijski utemeljenom saznanju da studenti
u BiH demonstriraju kreativne, liberalne (evropske) tendencije (elje). Takoe, ova studija
moe biti poziv i izazov drugim istraivaima koji ele tragati za razumijvanjem odnosa
kulturalnog konteksta i intelektualnih stilova, bilo u prezentiranim ,bilo u nekim drugim
teorijskim i praktinim okvirima. Njome se otvaraju brojna pitanja, npr. kako je njegovanasauvana i kako se i u kojoj mjeri odgojno potie kreativnost (u) BiH.
3.5.3. Ogranienja studije
Temeljno ogranienja predstavljene komparativne studije odnosi se na pitanje

reprezentativnosti uzoraka ukljuenih u komparativnu analizu, osobito njihov mali broj.
Meutim, ovi uzorciispitanici su nesumnjivo u datim takama vremena bili ogledala mikrokultura iz kojih dolaze. Ako, dakle, ovdje uzorke razumijemo kao male populacije, ovakve
studije mogu biti vie nego informativne. Naravno, one ne mogu biti temelj nekritikih
generalizacija, ali mogu ukazati na arita/izvore "problema". Pored toga, naredne
komparativne studije trebale bi biti egzaktnije meta-analitiki zasnovane.
157
3.6. ZAKLJUAK
Rezultati istraivanja ukazuju kako ispitanici u obje studije vie preferiraju Tip I nego Tip II
intelektualnih stilova. Meutim, postoji i nekoliko bitnih razlika: (a) tendencija orijentiranosti
ka Tipu I intelektualnih stilova-liberalnom, sudskom, zakonodavnom i hijerarhijskom,
izraenija je kod ispitanika u BiH studijama; (b) jedan od kljunih stilova Tipa I liberalni
stil znatno je vie preferiran u BiH nego u istonim studijama; (c) konzervativni stil, jedan od
kljunih stilova Tipa II, preferiran je znatno vie u istonim nego u BiH studijama. Uoljiva
je jasna (BiH) sklop-tendencija : liberalni-sudski-zakonodavni-hijerarhijski stil. Nai studenti,
dakle, otvoreni su za novost, originalnost i toleriranje dvosmislenosti, ele biti kreativni i
misliti svojom glavom, svjesni su znaaja odreivanja prioriteta te potrebe prosudbe i
vrednovanja (promjene), kako sebe, tako i svijeta oko sebe.Takoe, oni su skloni maksimalno
se posvetiti izazovima i saraivati sa drugima. Ima li i jedna zemlja u Evropi (svijetu) koja bi
se odrekla ovakvih atributa? Jasno imajui na umu zamke generaliziranja, rezultati studije su
prema naemu miljenju u suglasju sa hipotezom o konceptualnoj vezi kulturalnih dimenzija i
intelektualnih stilova (Zhang i Sternberg, 2012) makar jednim dijelom rasvjetljavajui ulogu
mikro-kultura (u ovome sluaju dominantno kole- univerziteta) u njihovoj stil-odgojnoj
ulozi. Ono to bez ikakve sumnje moemo zakljuiti jeste da u Bosni i Hercegovini imamo
najvaiji resurs kreativnostimlade ljude otvorena uma spremne prihvatiti izazove.
Kreativnost BiH studenata, temeljem jednog od najznaajnijih resursa-izvora kreativnosti (za
sada i na svu sreu) jo uvijek odolijeva vremenu. Kao uitelji (svih nivoa) moramo se
neprestano pitati ta inimo kako bi njegovali i poticali kreativno miljenje naih mladih?!
158
EPILOG
Prolo je mnogo vremena kako je Teorija upravljanja sobom ugledala svjetlo dana. Koji su
bili razlozi raanja i razvoja (jo jedne) psihologijske teorije i koje pozicije ona ima danas?
Prema Sternbergu (1997) postoji vie razloga/motiva razvoja jedene nove stil-teorije.
Nepostojanje modela ili metafore koja integrira razliite stilove, ne samo meu teorijama,
nego ak i unutar teorija. Pojedinani stilovi obino su promatrani izolovano i pokuaji da se
dovedu u vezu ogledali su se u raunanju korelacija meu skorovima dobijenim mjerenjem
razliitih stilova. U teoriji vladanja sobom svi stilovi specificirani teorijom korespondiraju sa
aspektima upravljanja/vladanja. Postoji, dakle jedna objedinjujua koncepcija koja objanjava
zato su ljudi razliiti/slini. Ovdje se stilovi ne mogu pistovjetiti sa sposobnostima, pojmovi
o sposobnostima naprosto nisu primjenjivi. Slino se odnosi na "opasnost" koja dolazi iz
polja psihologije linosti. Teorija mentalnog samo-upravljanja je, dakle i odgovor na
nedovoljnu povezanost izmeu teorija stilova i psiholokih teorija, generalno i teorija ljudske
inteligencije i linosti, posebno. Korespondira sa onim teorijama linosti koje vide ljude kao
sisteme koji se organiziraju i koji aktivno oblikuju, modeliraju svoje okruenje kao i sebe
same. Aktivno oblikovanje okruenja je, prema Sternbergu klju: ljudi nisu samo rtve
sredine kao u bihejvioristikim (S R) sistemima niti rtve sjenki unutranjih sila kao u
psihodinamskom, Frojdijanskom smislu. Ljudi jesu oblikovani, ali i oblikuju svoje okruenje.
Uticaj je interaktivan i reciprono determiniran. Ljudi nisu pasivni primaoci uticaja izvana te
na njih odgovaraju na adaptivne ili maladaptivne naine. Oni aktivno odgovaraju na
razliite naine, ovisno od irine (lepeze) svojih stilova (Sternberg, 1970, str.148, 158). MSG
teorija je od objave (1988) pa do danas, generirala ogroman broj istraivanja u svijetu, te bila
temeljem Troslonog modela intelektualnih stilova kao jednog od najobuvatnijih,
objedinjujuih stil-modela dananjice. Heuristika "upotrebljivost" teorije ocrtana je brojnim
empirijskim studijama/implikacijama za razliite aspekte ljudskog ivota, ukljuujui kolu,
biznis i meuljudske odnose. Generirala je, takoe brojne instrumente, od kojih je Upitnik o
stilovima miljenja neupitno kros/kulturalno validna mjera ljudske stil/raznolikosti. Ona i
dalje "raste" i generira nova istraivanja (Zhang i Fan, 2011).
MSG teorija je, kao i druge stil-teorije bila izloena kritici, osobito iz pozicija "tvrde",
pozitivistike metodologije/psihologije operacionaliziranja/doprinosa razumijevanju ljudske
raznolikosti. Zaista, um i srce teko je (psiholoki) "uhvatiti", no njihov neprestani ples na
razmeu/granici "dvije psihologije" svakako je izazov a ne prilika odricanju. Vidjeli smo
kako postoje jasne naznake biolokih (genetikih) korelata takvoga igranja, zato onda sporiti
mogunosti vidjeti/spoznati jedan takav fenomen na jasniji (MSG) nain? Na kraju, odgovor
na pitanje o Sternbergovoj teoriji i njenoj poziciji danas moemo potraiti temeljem briljantne
analize Radonjia o znaenju teorija i hipoteza u psihologiji (1981, str. 231-233), te analize
shvatanja/znaenja teorija u psihologiji Kozbelta ,Beghetta i Runca (2010). ta, dakle, znai
pojam teorije (i hipoteze) u psihologiji; ta ini sadraj hipoteza i teorija i u emu je njihova
159

meusobna slinost/razlika? Koji su kriteriji dobre hipoteze i teorije?
Prema Radonjiu (1981, str.231) termin teorija nema jedinstveno znaenje i zavisi
kako od subjekata koji njime operiraju tako i od stepena razvijenosti pojedinih nauka. On
daje tri opisa znaenja teorije: (1) teorija se suprotstavlja ulnom, opaajnom, ivotnom
iskustvu. Temelji se na posrednim, indirektnim saznanjima, operira pojmovima i
apstrakcijama, sadri vei ili manji stepen hipotetinosti kao i opte znanje koje se odnosi na
veliki broj konkretnih pojava; (2) u egzaktnim naukama, npr. u fizici, teorija integrira,
povezuje dobro utvrene zakone i nalazi ono to je u njima zajedniko; (3) u manje
egzaktnim naukama, kao to je sluaj u psihologiji, teorija ima elemente hipotetinog, samo
je dijelom bazirana na utvrenim injenicama, zamjenjuje sigurno znanje i u ovom smislu ne
razlikuje se principijelno od hipoteze. Ona sadri osnovnu bitnu karakteristiku hipoteze:
nagaanje. Hipoteze i teorije (kada je rije o sadraju) mogu se odnositi na objektivno
postojanje nekih injenica, zatim na uzrok (uzroke) nekih pojava i na zakonske veze izmeu
odreenih pojava. Najee i hipoteze i teorije interesuje sve ovo skupa, dakle i injenice i
njihovi uzroci i njihova meusobna povezanost. Iako se hipoteze i teorije u principu ne
razlikuju (zajedniko im je nagaanje, pretpostavljanje), razlika ipak postoji: Radonji,
(1981), smatra da
... (1) razlika izmeu zakona, teorija i hipoteza je u stepenu dokazanosti, potvrenosti.
(...) U zakonima i u odgovarajuim oblicima hipoteza i teorija tvrdi se o postojanju
neke veze izmeu varijabli, odnosno pojmova. Stepen potvrenosti moe se odnositi
na
- stepen 'potvrenosti' pojmova i
- stepen potvrenosti veze izmeu pojmova, odnosno varijabli.
U empirijskim zakonima pojmovi su obino u potpunosti zasnovani na posmatranim
injenicama, tj., definisani su operacionalno. Kod teorija i hipoteza to ne mora da
bude sluaj; hipotetiki momenat kod njih moe da se odnosi upravo na sadraj pojma
koji se dovodi u vezu sa drugim pojmom, kao to je sluaj u teorijama i hipotezama
koje se odnose na uzrok (nezavisna varijabla) posmatranog ponaanja (zavisna
varijabla).(str. 233)
Ovdje je bitno istai pitanje prirode veza u zakonima. One svakako nisu iste u npr. prirodnim
naunim zakonima i zakonima u psihologiji. Zakoni u psihologiji najee imaju samo
statistiku vanost. Zakonske veze-u tom smislu (statistikom), mogu biti empirijski
zasnovane i potvrene. Meutim, kod hipoteza i teorija veze izmeu varijabli samo su jednim
dijelom zasnovane na promatranjima, o ostalom se zakljuuje. Dakle, jasna je granica izmeu
empirijskih zakona te hipoteza i teorija. Ako bismo sada eljeli odgovoriti na pitanje u emu
je onda razlika izmeu teorija i hipoteza, mogli bi uzeti u obzir dva kriterija. Prvi kriterij je
stepen zasnovanosti na promatranim injenicama: smatra se da su teorije u veoj mjeri
zasnovane na iskustvenim podacima. Drugi kriterij je stepen obuhvatnosti: smatra se da je
teorija obuhvatnija od hipoteze, da integrira vie hipoteza, da "pokriva" iru oblast, dok se
hipoteza odnosi na ui problem (Radonji, 1981, str.233).Teorije u psihologiji razlikuju se i
160

prema stepenu optosti kao i prema funkcijama koje imaju. Stepen optosti ide dotle da
pojedine teorije imaju irinu sistema ili pravaca u psihologiji (npr. Getalt psihologija). Kada
se radi o funkcijama, govori se obino o teoriji kao cilju-gdje nam jedna teorija odgovara na
pojedine probleme i pitanja koja smo postavili u naunom istraivanju i teoriji kao sredstvu
naunog napretka-gdje nam slui u traganju za odgovorima na postavljena pitanja. Teorija u
sutini ima uvijek obadvije funkcije, naglaavanje jedne ili druge obino ovisi od
"orijentacije" naunika (Radonji, 1981, str.234, 235).
Na kraju, moe se govoriti o mjerilima na osnovu kojih moemo procjenjivati nauni
vrijednost hipoteza i teorija. Prva vrsta mjerila je sadrinska: jedna hipoteza ili teorija je
prihvatljivija ukoliko je u veoj mjeri potvrena injenicama i ukoliko je u skladu sa drugim
hipotezama i teorijama. Druga vrsta mjerila je formalna i govori o tome koliko je jedna
teorija jednostavna, obuhvatna i plodna (Radonji, 1981; Sternberg, 1997).
Prvo pitanje koje nas ovdje interesira je pojmovna aparatura MSG, smisao kljunih
pojmova Sternbergove teorije. Imaju li oni nauni smisao? Kada postavljamo ovo pitanje ono
se u sutini odnosi na pitanje smisla hipotetskih konstrukata u nauci. Mi znamo da su danas
klasini principi verificiranja i klasini zahtjevi operacionalizma u filozofiji nauke naputeni
(uporedi sa Kozbelt ,Beghetto i Runco, 2010, str. 21, 22).Smatra se dovoljnim da pojam
bude testabilan ili ak samo konfirmabilan, tj. potvrdljiv, pa da ima naunog smisla. Ovi
termini prema Radonjiu (1981) govore o sljedeem: pojam je testabilan kada jo nije
verifikovan, ali kada poznajemo metod, tehniku pomou koje bismo neke pojave mogli
objektivno promatrati i, pojam je konfirmabilan potvrdljiv kada jo nije verifikovan, kada
ne znamo metod na osnovu koga bismo odgovarajue pojave mogli objektivno promatrati
ali kada se on da svesti na pojave koje se u principu mogu objektivno promatrati i kada u
principu znamo uslove pod kojima se odgovarajue pojave mogu objektivno promatrati.
"Promenjeni kriterijum smisaonosti pojmova i stavova doputa u nauci pojmove i stavove
koji su praktino ili u principu ili samo indirektno svodljivi na posmatrane injenice i
operacije. Takav kriterijum dozvoljava vei stepen optosti, apstraktnosti i hipotetinosti
pojmova i stavova."(Radonji, 1981, str.155) Dakle, osnovni MSG pojmovi stil miljenja,
vladanje sobom, dimezije stila, sklop stila, fleksibilnost stila i drugi, obzirom na gore reeno,
ne mogu biti dovedeni u pitanje. Sternbergova teorija govori o objektivnom postojanju
odreenih injenica-o tome da se ljudi meusobno razlikuju po nainima spoznaje (stilovima
miljenja). Svojim teorijskim i empirijskim istraivanjem on je to dokumentirao. Dalje, ona
govori o uzrocima te pojave (naslijee, sredina, aktivitet), kao i o odreenim tendencijama
(npr. tendencija da uitelji precjenjuju u sposobnostima one ake koji im po stilovima lie).
Osim toga, njegova teorija integrira vie hipoteza, ak vie pristupa u prouavanju stilova.
Dakle, ona je obuhvatna. Prethodno, dakle, vodi ka zakljuku da u Sternbergovom sluaju
zaista moemo govoriti o teoriji a ne o hipotezi.
Sljedee pitanje odnosi se na pitanje funkcije Sternbergove teorije. Da li ona ima
funkciju cilja ili sredstva. Drugim rijeima, da li nam je pruila jedno od prihvatljivih
objanjenja konstrukta stila u psihologiji i da li je to uenje primjenjivo u praksi; ili ima
funkciju sredstva, tj. heuristika u daljim istraivanjima stilova. Nae je miljenje da
Sternbergova teorija ima obje funkcije, uz napomenu da naglaavamo ovu drugu. "Raanje" i
161

rast Troslonog modela intelektualnih stilova u krilu MSG, uz brojna empirijske studije, to
svakako potvruje. U ovoj teoriji odslikava se razumijevanje dotadanjh pristupa uz novu
("vladajuu") poziciju motrenja. Ako MSG teoriju posmatramo kroz nekoliko osnovnih
metodologijskih/razvojnih dimenzija kao to su nomotetinostidiografinost, holizam
elementarizam, naslijeeokolina, ini se da je ovdje dosta uspjeno pronaen zlatni,
dijalektiki, "srednji put". Teorija u velikoj mjeri naglaava, a to posebno podvlaimo,
znaaj uenja i pouavanja u raanju intelektualnih stilova, koji opet u vjeitoj igri
"pomiruju", integriraju i generiraju ljudsko (psiholoko) bie.
Na kraju, postoji li jedna velika, glavna,"grand" stil-teorija (GST) i u kojoj mjeri
MSG to zaista i jeste? Odgovarajui na ovo pitanje, Rayner, Roodenburg i Roodenburg (2012)
argumentiraju kako MSG moe predstavljati poetni ciklus formiranja jedne Velike stilteorije: "Model mentalnog samoupravljnja i kasnije modeliranje stilova miljenja a zatim
intelektualnih stilova integrira vie aspekata ljudske osobnosti (sposobnosti, inteligenciju,
kreativnost) u jednu formalnu teoriju."(str.57) Meutim, prema istim autorima, potrebno je
dodatno empirijski propitati naine putem kojih stilovi miljenja odraavaju/utjeu na
podruje samo-regulirajuih procesa unutar linosti uenika, ukljuujui dimenzije metakognicije, samo-percepcije i osobito afektivne dimenzije, koje MSG, ini se, u dovoljnoj
mjeri, ne uzima u obzir. Ovdje bismo, stoga, dodali i slino pitanje koje nas odavno "mui":
Ako upravljamo sobom (putem stilova miljenja), to svakako ukljuuje meta-kognitivne
psiholoke dimenzije, pa bi bilo loginije govoriti o strategijama (samo)upravljanja, tj.
"manipuliranja" vlastitim stilovima miljenja. Stilovi, dakle, ne mogu upravljati sami sobom i
stoga dobro dolazi u pomo fleksibilnost, kao neka vrsta meta-stila (Sternberg, 1997), koja
prema naemu miljenju nije u dovoljnojnoj mjeri operacionalizirana/mjerena u okviru MSG.
Metakomponente u Sternbergovoj Trijarhijskoj teoriji inteligencije upravo imaju ulogu
kognitivnog nadgledanja i vrednovanja, pa se onda postavlja pitanje o stilu kao konstruktu
najvieg reda, razliitom od inteligencije (sposobnosti). Stilovi, ako i ne prerastu u strategije,
u ovome sluaju hijerarhijski su nie i "pod kontrolom" sposobnosti (inteligencije). Dakle, ni
MSG u potpunosti ne razrjeava sloeno pitanje odnosa psihologijskih konstrukata ljudske
inteligencije i stilova/linosti. Potrebno je, svakako, i podrobnije razmotriri pitanja
edukativnih naina/procesa "osvjetavanja" stilova, konkretnije, pod kojim uvjetima stilovi
(ako i kada to treba?) zaista prarastaju u strategije, i pomau samo-reguliranom uenju/ivotu.
Stoga, postoje i drugaiji primjeri stil-modela/teorija koji pretendiraju (ako ve nisu) biti StilVeliki, kao to je Kolbova (1984, 2007), utemeljena na modelu iskustvenog uenja i razvijena
pod uticajem uenja Deweya i Lewina. Kozhevnikov (2007) te Moskina i Kozhevnikov
(2011), prema Rayner, Roodenburg i Roodenburg (2012), smatraju kako kretanje ka Grandstil teoriji zahtijeva konceptualno reintegriranje vie teorija i modela kognitivnih stilova i
stilova uenja u jedan iri, psihologijski konceptualni okvir psihologije linosti,
individualiteta i ljudske izvedbe. Prema naemu miljenju, Trosloni model intelektualnih
stilova, temeljen na MSG teoriji , primjer je upravo takvih nastojanja i koherentnih,
integrirajuih, heuristiki generativnih i otvorenih sistema (znanja) koji stilovima omoguuju
ii naprijed. Bilo kako, stil u psihologiji ostaje i dalje izazovom i inspiracijom...
162
LITERATURA
Allport, G. (1961). Pattern and growth in Personality. New York: Holt, Rinehart
and Winston.
American Psychological Association. (2002). Publication manual of the American
Psychological Assotiation (5th ed.). Washington, DC: Author.
American Psychological Association. (2008). PsycINFO database. Washington, DC: Author.
Andrilovi, V., udina Obradovi, M. (1996). Psihologija uenja i nastave. Zagreb:
kolska knjiga.
Balkis, M. i Isiker, G. B. (2005). The relationship between thinking styles and personality
types. Social behavior and Personality, 33(3), 283-294.
Bernardo, A. B., Zhang, L. F. i Callueng, C. M. (2002). Thinking styles and acdemic
achieevment among Filipino students. Journal of Genetic Psychology, 163(2),
149-163.
Bogojevi, S. (2002). Stilovi vaspitanja. Banja Luka: Grafid.
Cano-Garcia, F.i Hughes, E. H. (2000). Learning and thinking styles: An analysis of their
relationship and influence on academic achievement. Educational Psychology, 20(4),
413-440.
Cattell, R. (1978). Nauna analiza linosti.Beograd: Beogradski izdavako-grafiki zavod.
Child, D. (1993). Psychology and the teacher. London: Cassell.
Claxton, C.S., Murrell, P.H. (1987). Learning styles. Washington: ASHE.
Cohen, J. (1988). Statistical power analysis for the behavioral sciences (2nd ed.). Hillsdale,
NJ: Lawrence Earlbaum Associates.
Colman, A. M. (2001). A Dictionary of Psychology. New York: Oxford University Press.
Coop, R.H. i Brown, L.D. (1970). Effects of cognitive stile and teaching method
on categories of achievement.Journal of Educational Psychology,.61(5),
400 405.
Coop, R.H., White, K. (1974). Psychological concepts in the classroom. New York:
Harper i Row.
Curry, L. (1983). An organization of learning styles theory and constructs. ERIC Document
ehi, E.(1990). Koje je zanimanje za mene. Beograd: Kultura.
235, 185.
Dai, D.Y., Feldhusen, J.F. (1999). A validation of thinking styles inventory: Implications
for gifted education. Roeper Review, 21(4), 302-307.
Dizdarevi, I.(1980). Stvaralatvo i drutveno ponaanje mladih. Sarajevo:Svjetlost.
English, H.B. i English, A.C. (Ur.).(1972). Obuhvatni renik psiholokih i psihoanalitikih
pojmova. Beograd: Savremena administracija.
Entwistle, N. (1993). Styles of learning and teaching. London: David Fulton
Publishers.
Fajgelj, S. (2001). Nova i stara ajtem analiza - poreenje. Psihologija 1-2, 83-110.
Fajgelj, S. (2005a). Metode istraivanja ponaanja (drugo dopunjeno izdanje).
Beograd: Centar za primenjenu psihologiju.
Fajgelj, S. (2005b). Psihometrija. Metod i teorija psiholokog merenja (drugo dopunjeno
izdanje). Beograd: Centarza primenjenu psihologiju.
Fer,S.(2012).Demografic Characteristics and Intellectual Styles. U Zhang, L. F., Sternberg, R.
J., i Rayner (Ur.) Handbook of intellectual styles (str. 109-130). New York: Springer.
Filipovi, N.S. (1988). Didaktika 1. Sarajevo: Svjetlost.
163

Filipovi, V. (Ur.).(1984). Filozofijski rjenik ( 2. dopunjeno izdanje ). Zagreb: Nakladni
zavod Matice hrvatske.
Filipovi, V. (Ur.).(1986). Englesko - hrvatski ili srpski rjenik. Zagreb: kolska knjiga i
Grafiki zavod Hrvatske.
Fulgosi. A. (1979). Faktorska analiza. Zagreb: kolska knjiga.
Furnham, A. (2012). Intelligence and Intellectual styles. U Zhang, L. F.i Sternberg, R. J., i
Rayner (Ur.) Handbook of intellectual styles (str. 173-192). New York: Springer.
Gajanovi, N. (1982). Psihiki razvoj djeteta i vaspitanje. Sarajevo: Svjetlost.
Gardner, H., Kornhaber, M. L., Wake, W. K. (1999). Inteligencija-razliita gledita.
Jastebarsko: Naklada Slap.
Goetz, E.T., Alexander, P.A. i Ash, M.J. (1992). Educatiobal psychology- A classroom
perspective. New York: Maxwell Macmillan International.
Good, C.V. i Scates, D.E. (1967). Metode istraivanja u pedagogiji, psihologiji i
sociologiji. Rijeka: Otokar Kerovani.
Grgin, T. (1997). Edukacijska psihologija. Jastebarsko: Naklada Slap.
Griggs, S. i Dunn, R. (1996). Learning styles of Asian American adolescents.
Emergency librarian.
Grigorenko E.L i Sternberg, R.J. (1997). Styles of thinking, abilities, and academic
performance. Exceptional children, 63(3), 295 312.
Grigorenko. E .L. i Sternberg, R. J. (1995). Thinking styles. U Saklofske, D., i Zeidner, M.
(Ur.), International handbook of Personality and intelligence, (str.205-229).
New York: Plenum.
Halmi, A. (1999). Temelji kvantitativne analize u drutvenim znanostima. Zagreb: Alinea.
Hofstede, G. H. (1980). Cultures consequences: International differences in work-related
values. Beverly Hills, CA: Sage.
Hofstede, G. H. (1990). Empirical models of cultural differences. U: Bleichrodt, N i Drenth,
P. J. D. (Ur.), Contemporary issues in cross-cultural psychology (str. 4-20).
Amsterdam: Swets i Zeitlinger.
Inweregbu, J. (2006). An investigation of thinking styles and Learning approaches of
university students in Nigeria. UMI br.32 18281
Jensen, E. (2003). Super-nastava. Zagreb: Educa.
Jreskog, K. G. i Srbom, D. (2006). Lisrel 8.8 for Windows software. Lincolnwood:
Scientific Software International, Inc.
Jung, C.G. (1984). Psiholoki tipovi. Novi Sad: Matica srpska.
Kagan, J. (1958). The concept of identification. Psychological Review, 65(5), 206-305.
Keefe J.W. (Ur.). (1982). Student learning styles and brain behavior. Reston:
National Association of Secondary School Principals.
Klai, B. (1986). Rjenik stranih rijei. Zagreb: Nakladni zavod Matice hrvatske.
Koen, M. i Nejgel, E. (1977). Uvod u logiku i nauni metod. Beograd: Zavod za
udbenike i nastavna sredstva.
Kolenovi-apo, J. (2012). Psihologija humora (teorije, metode i istraivanja). Sarajevo:
Svjetlost
Kozbelt, A; Beghetto, R. A; Runco, M. A. (2010). Theories of Creativity. U Kaufman, J. C. i
Sternberg, R. J. (Ured.) The Cambridge Handbook of Creativity (str. 20-47).
Cambridge: Cambridge University Press.
Krsti, M. (Ur.). (1988). Psiholoki renik. Beograd: IRO Vuk Karadi.
Kvaev, R. (1980). Sposobnosti za uenje i linost. Beograd. Zavod za udbenike
i nastavna sredstva.
Kvaev, R. (1983). Razvijanje kreativnog ponaanja linosti. Sarajevo: Svjetlost.
164

Kvaev, R. (1978).Primjena teorija uenja na oblast nastave i vaspitanja. Beograd:
Privredno-finansijski vodi.
Kvaev, R. (1981). Psihologija stvaralatva. Beograd: Zavod za udbenike i
nastavna sredstva.
Ladesma, R. D. i Valero-Mora P. (2007). Determining the Number of Factors to Retain in
PFA: an easy-to use computer program for carrying out Parallel Analysis.
Practical Assesment, Research i Evaluation, 12(2).
Lazarevi, D. (1978). Individualizacija nastave i kognitivnistil.U: Zbornik instituta
za pedagoka istraivanja br.11. Beograd: Prosveta.
Lazarevi, D. (1989). kolsko uenje i kognitivni stil. U: Zbornik instituta za pedagoka
istraivanja br.22. Beograd: Prosveta.
Lincare, J. M. (2006a). A User's Guide to Winsteps Ministep Rasch-Model Computer
Programs. Chicago: Winsteps.com
Lincare, J. M. (2006b). WINSTEPS Rasch measurement computer program. Chicago:
Winsteps.com
Magnusson, K. (2014). Interpreting Cohen's d effect size an interactive visualization.
Dostupno 24.02.2014 na http://rpsychologist.com/d3/cohend/
Mandelman, S.D., Grigorenko, E. L. (2012). The Etiolgy of Intellectual Styles:Contribution
From Intelligence and Personality. U Zhang, L. F., Sternberg, R. J., i Rayner (Ur.)
Handbook of intellectual styles (str. 89-107). New York: Springer.
Mandi, P. (1990). Kognitivni stilovi i stilovi uenja. Pedagogija 3, 267-273.
Mandi, P., Gajanovi, N. (1991). Psihologija u slubi uenja i nastave.Lukavac:
Grafokomerc Tunji.
McCown, R., Driscoll, M., Roop, P.G. (1996). Educational psychology.Needham
Heights: Simon i Schuster Company.
Mejovek, M. (2003). Uvod u metode znanstvenog istraivanja. Zagreb: Naklada Slap.
Messick, S. (1984). The nature of cognitive styles: Problems and promise in eduvational
practice. Educational Psychologist, 19, 59-74.
Messick, S. (1994). The matter of style: Manifestations of personality in cognition, learning,
and teachinh. Educational Psychologist, 29, 121-136.
Messick, S. (1996). Bridging cognition and personality in education: the role of style in
performance and development. European Journal of Personality, 10, 353-376.
Milas, G. (2005). Istraivake metode u psihologiji i drugim znanostima. Jastebarsko:
Naklada Slap
Miller, A. (1987). Cognitive Styles: An integrated model. Educational Psychology, 7(4),
251-268.
Miller, A. (1991). Personality types, learning styles and educational goals. Educational
Psychology, 11(3-4).
Morgan, H. (1997). Cognitive styles and classroom learning. Westport, CT: Praeger.
Muminovi, H. (2013). Osnovi didaktike.Sarajevo: CNS.
Muminovi, H. (1998), Mogunosti efikasnijeg uenja u nastavi.Sarajevo: Svjetlost.
Nilsson, B. i Hwang, P. ( 2000. ). Razvojna psihologija ( Od fetusa do odraslog ).
Sarajevo: Filozofski fakultet.
O'Hara, L. A. i Sternberg, R. J. (2001). It Doesn't Hurt to Ask: Effects of Instruction
to Be Creative, Practical, or Analitical on Essay-Writing Performance and Their
Interaction With Students' Thinking Styles. Creativity Research Journal, 2, 197-210.
Olport, G.V. (1991). Sklop i razvoj linosti. Bugojno: Katarina.
Paali-Kreso, A. (2004). Koordinate obiteljskog odgoja: Prilog sistemskom pristupu
razumijevanja obitelji i obiteljskog odgoja. Sarajevo: Je.
Peujli, M. (1977). Metodologija drutvenih nauka. Beograd: Slubeni list SFRJ.
165

Petz, B. (1992). (Ur.). Psihologijski rjenik. Zagreb: Prosvjeta.
Petz, B. (1997). Osnovne statistike metode za nematematiare. Jastebarsko: Naklada Slap.
Puina, A. (1999). Zato je vano kako . ( Neke opte napomene o znaaju kognitivnih
stilova za odgojno-brazovno djelovanje). Naa kola 7-8. Sarajevo: Savez drutava
prosvjetnih radnika BiH.
Puina, A. (2003). Kognitivni stil karika koja nedostaje. Zbornik radova: Inkluzija u
kolstvu Bosne i Hercegovine. Sarajevo: TEPD i Odsjek za pedagogiju filozofskog
fakulteta u Sarajevu.
Puina, A. (2005). Poduavajmo uspjenoj inteligenciji. U Prilozi za pedagoko-andragoku
praksu . Sarajevo: DES.
Puina, A. (2007). Intellectual styles in Bosnia and Herzegovina educational system. Rad
prezentiran na XIII World congress of comparative education societies, Sarajevo,
BiH.
Puina, A. (2009). Stilovi miljenja: studija validnosti teorije mentalnog samo-upravljanja.
Neobjavljena doktorska disertacija.Univerzitet u Sarajevu, BosnA i Hercegovina.
Puina, A. (2010). The Theory of Mental Self-Government: A Bosnian Validity Study. U
Gok, F. (Ur.) Book of Abstract of XIV World congress of comparative education
societies (str. 392). Istanbul: Organizing Commitee of XIV World congress of
comparative education societies.
Puina, A. (2013). Intellectual styles of Bosnian students: a cross-cultural perspectives. Rad
prezentiran na 4th World Conference on Learning, Teaching and Educational
Leadership, Barcelona, panija.
Puina, A. (2014). Creativity of Bosnian secondary school students:an intellectual styles
perspective. Rad prezentiran na 5th World Conference on Psychology, Counseling
and Guidance, Dubrovnik, Hrvatska.
Puina, A. (2014). Intelektualni stilovi kao resursi kreativnosti. Didaktiki putokazi 68,18-21.
(rad je skoro u potpunosti koriten u 3.poglavlju knjige).
Radonji, S. (1981). Uvod u psihologiju. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
Radonji, S. (1985). Psihologija uenja. Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva.
Radovanovi, V., Kvaev, R. (1976). Pojam, odredbe i vrste kognitivnog stila. Pedagogija
2 - 3. Beograd: Savremena administracija.
Rayner, S. i Riding, R. (1997). Towards a categorization of cognitive styles and learning
styles. Educational Psychology, 17(1 i 2), 5-27.
Reber, A.S. (Ur.).(1985). Dictionary of psychology. London: Penguin books.
Riding, R. J. (1997). On nature of cognitive style. Educational Psychology, 17(1 i 2), 29-49.
Riding, R. J. i Dyer, V. (1983). The nature of learning styles and their relationship to
cognitive performance in children. Educational Psychology, 3, 275-287.
Riding, R. J. i Cheema, I. (1991). Cognitive Styles-an overview and integration.
Educational Psychology, 11 (3 i 4), 193-215.
Riding, R. J. i Grimley, M. (1999). Cognitive style, gender and learning from multi-media
materialsin 11-year-old children. British Journal of Educational Technology, 30(1),
43-56.
Riding, R. J., i Rayner, S. (1998). Cognitive Styles and Learning Strategies: Understanding
Style Differences in Learning and Behaviour. London: David Fulton.
Roodenburg, J., Roodenburg, E., i Rayner, S. (2012). Personality and intellectual styles. U
Zhang, L. F.i Sternberg, R. J., I Rayner (Ur.) Handbook of intellectual styles (str. 209231). New York: Springer.
Sadler-Smith, E. (2012). Metacognition and styles. U Zhang, L. F.i Sternberg, R. J., i Rayner
(Eds.) Handbook of intellectual styles (str. 153-172). New York: Springer.
166

Saracho, O. N. (1991). Teacher expectations and cognitive style: Implications for students'
academic achievement. Early Child Development and Care, 77, 97-108.
Savvas, M., El-Kot, E. i Sadler-Smith, E. (2001) Comparative study of cognitive styles in
Egypt,Greece, Hong Kong and the UK. International Journal of Training and
Development,5(1), 64-73.
Silver, H. F., Strong, R.W., Perini, M. J.(2000). Integrating learning styles and multiple
intelligences.Trenton: Silver Strong & Associates.
Slatina, M. (1998). Nastavni metod. Sarajevo: Filozofski fakultet.
Slatina, M (2005). Od individue do linosti: uvoenje u Teoriju konfluentnog obrazovanja.
Zenica: Dom tampe.
Sternberg, R.J. (1988). Mental self-Government: a Theory of Intellectual styles and their
development. Human Development, 31, 197224.
Sternberg, R.J. (1990). Thinking styles: keys to understanding student performance.Phi
Delta Kappan.
Sternberg, R.J. (1994a). Thinking Styles: Theory and assessment at the interface between
intelligece and personality. U R. J. Sternberg i P. Ruzgis (Ur.), Intelligence and
personality,169-187.
Sternberg, R.J. (1994b). Allowing for thinking styles. Educational Leadership, 52(3),
36 39.
Sternberg, R.J. (1995). Intelligence and cognitive styles.U: Individual differences and
personality. London: Longman Group Limited.
Sternberg R.J. (1997). Thinking styles. Cambridge: Cambridge University Press.
Sternberg, R. J. (2006a). The Nature of Creativity. Creativity research journal, 18(1), 87-98.
Sternberg, R. J. (2006b). Creating a Vision of Creativity: The First 25 Years. Psychology of
Aesthetics,Creativity, and the Arts, 8(1), 2-12.
Sternberg, R. J. (2012). The Assessment of Creativity: An Investment-Based Approach.
Creativity research journal, 24(1), 3-12.
Sternberg, R. J. i Grigorenko, E. L. (1993). Thinking styles and the gifted. Roeper Review,
16(2), 122-130.
Sternberg, R.J. i Grigorenko E.L. (1995). Styles of thinking in the school.
European Yournal for High Ability, 6.
Sternberg, R.J. i Grigorenko, E.L. (1997). Are cognitive styles still in style?
American Psychologist, 52(7), 700 712.
Sternberg, R. J.; Lubart, T. I. (1991). An ivestment theory of creativity and its development.
Human Development, 34(1), 1- 31.
Sternberg, R. J.; Wagner, R. K. (1992). Thinking styles Inventory.Unpublished test, Yale
University.
Sternberg, R. J. i Zhang, L. F. Styles of Thinking as Basis of Differentiated Instruction.
Theory into practice, 44(3), 245-253.
Sternberg, R. J. i Zhang, L. F. (Ur.).(2001). Perspectives on Thinking, Learning and
Cognitive Styles. London: Lawrence Erlbaum.
Sternberg, R. J.; Zhang, L. F. (2011). Revisiting the Investment Theory of Creativity.
ei, B. (1988). Opta metodologija. Beograd: Nauna knjiga.
oljan, N.N. i Kovaevi M. (1991). Kognitivna znanost. Zagreb: kolske novine.
Van Proojinen, J.W i Van Der Klot, W.A. (2001). Confirmatory analysisis of exploratively
obtained factor structures. Educational and Psychological Measurement 61(5),
777-792.
Verma, S. (2001). A study of thinking styles of tertiary students. Psycho-Lingua, 31(1),
15-19.
167
Vernon, P.E. (1973). Multivariate Approaches to the Study of Cognitive Styles. U:

J. R . Royce (Ur.),Multivariate Analysis and Psychological Theory.(str. 125-148)
London-cademic Press.
Vujaklija, M. (1986). Leksikon stranih rei i izraza. Beograd: BIGZ.
Vukasovi, A. (1991). Pedagogija. Zagreb: Zagreb.
Wallach, M.A. i Kogan, N. (1996). Modes of thinking in young children. Nev York:
Holt, Rinehart and Winston, Inc.
Woolfolk, A.E. (1998). Educational Psychology.Boston: Viacom company.
Woolfolk, A.E. (2004). Educational Psychology.Boston: Pearson.
Whitehead, J. M. (Ur.).(1976). Personality and Learning 1. London: Open University Press.
Witkin, H.A. (1976). Some implications of research on cognitive style for problems of
education. U: Personality and learning. Ed. Whitehead, J.M. London:
Hodder and Stoughton.
Wu, X., i Zhang, H.C. (1999). The preliminary application of the Thinking Style Inventory
in college students. Psychological Science China, 22(4), 293-297.
Yu, T. M., Zhu, C. (2011). Relationship between teachers' preferred teacher-student
interpersonal behavior and intellectual styles. Educational Psychology,31(3), 301-317.
Zarevski, P. (1997). Psihologija pamenja i uenja. Jastebarsko: Naklada Slap.
Zarevski, P. (2000). Struktura i priroda inteligencije. Jastebarsko: Naklada Slap.
Zhang, L. F. (1999). Further Cross-Cultural Validation of the Theory of Mental SelfGovernment. The Yournal of Psychology, 133(2), 165-181.
Zhang, L. F. (2000a). University students' learning in three cultures: An investigation of
Biggs's 3P model. The Journal of Psychology, 134(1), 37-35.
Zhang, L. F. (2000b). Relationship between Thinking Styles Inventory and Study Process
Questionnaire. Personality and Individual Differences, 29, 841-856.
Zhang, L. F. (2000c). Are Thinking styles and Personality Types Related? Educational
Psychology, 20(3), 271-283.
Zhang, L. F. (2001a). Thinking Styles, self-esteem, and exstracurricular experiences.
International Journal of Psychology, 36(2), 100-107.
Zhang, L. F. (2001b). Thinking styles and personality types revisited. Personality and
Individual Differences, 3(6), 883-894.
Zhang, L. F. (2001c). Do styles of thinking matter among Hong Kong secondary school
students? Personality and Individual Differences, 31(3), 289-301.
Zhang, L. F. (2001d) Do Thinking Styles Contribute to Academic Achievement Beyond SelfRated Abilities? The Journal of Psychology, 135(6), 621-637.
Zhang, L. F. (2001e). Approaches and Thinking Styles in Teaching. The Journal of
Psychology, 135(5), 547-561.
Zhang, L. F. (2002a). Thinking Styles and cognitive development. The Journal of Genetic
Psychology, 163(2), 179-195.
Zhang, L. F. (2002b). Thinking Styles and modes of thinking: Implications for education and
research. The Journal of Psychology, 136(3), 245-261.
Zhang, L. F. (2002c). Thinking Styles and the Big Five Personality Traits. Educational
Psychology, 22(1), 17-31.
Zhang, L. F. (2002d). Thinking Styles:Teir relationship with modes of thinking and academic
performance. Educational Psychology, 22(3), 331-348.
Zhang, L. F. (2003a). Contributions of thinking styles to critical thinking dispositions.
The Journal of Psychology, 137(6), 517-544.
Zhang, L. F. (2003b). Are parents' and children's thinking styles related? Psychological
Reports, 93, 617-630.
168
Zhang, L. F. (2004a). Revisiting the Predictive Power of Thinking Styles for Academic
Performance. The journal of Psychology, 138(4), 351-370.
Zhang, L. F. (2004b). Predicting cognitive development, intellectual styles, and personality
traits from self-related abilities. Learning and Individual Differences, 15, 67-88.
Zhang, L. F. (2004c). Thinking Styles: University students' Preferred Teaching Styles
and Their Conceptions of Effective Teachers. The Journal of Psychology,
138(3), 233-252.
Zhang, L. F. (2004d). Field-dependence/independence: cognitive style or perceptual
ability?-validating against thinking styles and academic achievement. Personality
and Individual Differences, 37, 1295-1311.
Zhang, L. F. (2005). Does teaching for a balanced use of thinking styles enhance stdents'
achievement? Personality and Individual Differences, 38, 1135-1147.
Zhang, L. F. (2006). Does Student -Teacher Thinking Style Match/Mismatch Matter
in Students' Achievement? Educational Psychology, 26(3), 395-409.
Zhang, L. F. (2008). Teachers' Styles of Thinking: An Exploratory Study. The Journal
of Psychology, 142(1), 37 - 35.
Zhang, L. F. (2013). Conceptions of creativity among Hong Kong university students.
Educational Psychology, 33(5), 521-539.
Zhang, L. F., Fan, W. The Theory of Mental Self-Government Grows Up. (2012). U Rayner,
S., i Cools, E. (Ur) Style Differences in Cognition, Learning and Menagment:Theory,
Research and Practice. Taylor and Francis. Kindle Edition.
Zhang, L. F. i Huang, J. F. (2001). Thinking styles and five-factor model of personality.
European Journal of Personality, 15, 465-476.
Zhang, L. F. i Postiglione, G. A. (2001). Thinking styles, self-esteem, and socio-economic
status. Personality and Individual Differences, 31, 1333-1346.
Zhang, L. F., Sachs, J. (1997). Assessing thinking styles in the theory of mental selfgovernment: A Hong Kong validity study. Psychological Reports , 81, 915-928.
Zhang, L. F. i Sternberg, R. J. (1998). Thinking styles, abilities, and academic achievement
among Hong Kong university students. Educational Research Journal, 13(1), 41-62.
Zhang, L. F. i Sternberg, R. J. (2000). Are learning approaches and thinking sstyles related?
A study in two Chinese populations. The Journal of Psychlogy, 134(5), 469-489.
Zhang, L. F. i Sternberg, R. J. (2002). Thinking styles and teachers' characterictics.
International Journal of Psychology, 37(1), 3-12.
Zhang, L. F.i Sternberg, R. J. (2005). A threefold model of intellectual styles. Educational
Psychology Review, 17(1), 1-53.
Zhang , L. F.; Sternberg, R. J. (2006). The nature of intellectual styles. Mahwah, NJ:
Lawrence Erlbaum.
Zhang , L. F.; Sternberg, R. J. (2011). Revisiting the investment theory of creativity.
Zhang, L. F.;Sternberg, R. J. (2012). Culture and intellectual styles. U Zhang, L. F.i
Sternberg, R. J., i Rayner (Ur.) Handbook of intellectual styles (str. 131-152). New
York: Springer.
Zhang, L. F., Sternberg, R. J., i Rayner (2012)(Ur.). Handbook of intellectual styles New
York: Springer.
169

Indeks autora
Alexander, 164
Allport, xi, 2, 121, 163
Andrilovi, 2, 163
Ash, 164
Balkis, 163
Beghetto, 161, 164
Bernardo, 87, 152, 156, 163
Bleichrodt, 164
Furnham, 58, 59, 60, 62, 164

Gajanovi, x, 87, 133, 164, 165
Gardner, 13, 14, 25, 61, 63, 64, 65, 164
Goetz, 164
Good, 93, 164
Grgin, 2, 164
Griggs, 23, 164
Grigorenko, 3, 4, 12, 13, 14, 18, 21, 22, 37,
Bogojevi, 100, 144, 163

Brown, 87, 163
Callueng, 87, 152, 156, 163
Cano-Garcia, 163
Cattell, 3, 163
ehi, 4, 163
Cheema, 8, 166
Child, 2, 26, 163, 166
Claxton, 163
41, 49, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74,
75, 87, 88, 132, 143, 164, 165, 167
Halmi, 93, 164
Hofstede, 152, 155, 164
Huang, 88, 117, 169
Hughes, 163
Hwang, 37, 38, 165
Inweregbu, 41, 164
Isiker, 163
Cohen, 27, 153, 163, 165

Colman, 66, 86, 151, 163
Coop, 87, 163
udina Obradovi, 163
Curry, 7, 163
Dai, 82 163
Dizdarevi, 156, 163
Drenth, 164
Driscoll, 165
Jensen, 23, 24, 164

Jreskog, 164
Jung, 19, 28, 164
Kagan, 4, 13, 14, 15, 27, 28, 164
Kaufman, 164
Keefe, 164
Klai, 2, 86, 164
Koen, 93, 164
Kogan, 4, 13, 27, 168
Dunn, 4, 23, 164

Dyer, 166
El-Kot, 167
Entwistle, 15, 17, 22, 87, 163
Fajgelj, 100, 103, 104, 110, 123, 163
Fan, 159, 169
Feldhusen, 82, 163
Fer, 142, 163
Filipovi, 101, 104, 163, 164
Kolenovi-apo, 126, 164

Kornhaber, 164
Kovaevi, 167
Kozbelt, 161, 164
Krsti, 86, 164
Kvaev, 2, 3, 5, 6, 43, 67, 87, 164, 165,
166
Ladesma, 165
Lazarevi, 2, 37, 42, 44, 87, 165
Fulgosi, 113, 115, 116, 164
Lincare, 104, 165

170

Magnusson, 165
Mandelman, 37, 165
Mandi, 3, 87, 165
McCown, 165
Mejovek, 165
Messick, 2, 4, 13, 27, 87, 165
Milas, 93, 165
Miller, 10, 11, 12, 57, 87, 165
Morgan, 3, 165
Silver, 63, 167

Slatina, 24, 44, 65, 121, 144, 167
oljan, 167
Srbom, 164
Sternberg, x, 2, 3, 4, 6, 7, 12, 13, 14, 15,
18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 28, 29, 30, 31,
32, 34, 37, 38, 39, 41, 42, 45, 49, 50, 52,
54, 56, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69,
70, 71, 72, 73, 74, 75, 78, 82, 87, 88, 97,
Muminovi, 24, 42, 165

Nejgel, 93, 164
Nilsson, 37, 38, 165
O'Hara, 87, 165
Olport, 165
Paali-Kreso, x, 20, 24, 140, 164
Peujli, 165
Petz, 86, 112, 123, 165, 166
Postiglione, 88, 117, 169
Puina, 105, 152, 166
117, 122, 127, 132, 133, 135, 137, 139,

142, 143, 151, 152, 155, 158, 159, 161,
162, 163, 164, 165, 166, 167, 169
Valero-Mora, 113, 165
Van Der Klot, 116, 117, 167
Van Proojinen, 167
Verma, 143, 167
Vernon, 3, 57, 167
Vujaklija, 86, 168
Vukasovi, 168
Radonji, 2, 4, 5, 6, 160, 161, 166

Radovanovi, 2, 3, 5, 6, 166
Rayner, 6, 13, 14, 22, 29, 30, 31, 42, 162,
163, 164, 165, 166, 169
Reber, 86, 166
Riding, 3, 8, 9, 13, 14, 22, 87, 166
Roodenburg, 162, 166
Roop, 165
Royce, 167
Wake, 164
Wallach, 4, 168
White, 163
Whitehead, 87, 168
Witkin, 2, 13, 14, 16, 17, 18, 27, 29, 87,
168
Woolfolk, 61, 62, 64, 168
Wu, 168
Yu, 168
Runco, 161, 164

Sachs, 79, 141, 143, 152, 169
Sadler-Smith, 12, 26, 29, 35, 166, 167
Saklofske, 4, 164
Saracho, 87, 166
Savvas, 167
Scates, 93, 164
Zarevski, 2, 3, 14, 15, 16, 18, 44, 142, 168

Zeidner, 4, 164
Zhang, 3, 6, 12, 13, 19, 25, 26, 28, 29, 30,
31, 39, 41, 42, 44, 58, 79, 82, 87, 88,
113, 117, 131, 132, 135, 137, 141, 143,
144, 151, 152, 155, 156, 158, 159, 163,
164, 165, 166, 167, 168, 169
ei, 93, 167
Zhu, 168
171
172
173
174
175
176
177
178
179

O autoru:
Amir PUINA (Sarajevo, 15.10.1958). Studirao i diplomirao 1981. na Filozofskom fakultetu
u Sarajevu na Odsjeku za pedagogiju i psihologiju i Odsjeku za psihologiju, gdje je 2000.
odbranio magistarsku radnju Kognitivni stilovi u svjetlu uenja Roberta J. Sternberga.
Doktorsku disertaciju na temu Stilovi miljenja: studija validnosti teorije mentalnog samoupravljanja odbranio na Odsjeku za psihologiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu 30.6.2009.
Bavi se psihologijom uenja i poduavanja, s posebnim naglaskom na prouavanje znaaja
kognitivnih stilova za kolsko uenje, o emu je objavio niz radova (Naa kola, Porodica i
dijete, Zbornik radova Inkluzija u kolstvu Bosne i Hercegovine, Zbornik radova Univerziteta
u Sarajevu, Zbornik radova Ekonomskog fakulteta u Sarajevu , World Council of
Comparative Education Societies, Didaktiki putokazi, Procedia Social and Behaviotal
Sciences). Uestvovao na vie naunih i strunih skupova, konferencija i projekata u zemlji i
inostranstvu (USA, Kanada, Finska, Norveka). Tokom 2002. godine boravio na
jednomjesenom strunom usavravanju na University of Pittsburgh USA. Kao JFDP
stipendist amerike vlade od 2004 do 2005 boravio na strunom usavravanju na Miami
Inernational University i Yale University USA. Od Asocijacije studenata Filozofskog
fakulteta Univerziteta u Sarajevu dobio 2001. priznanje za najbolja predavanja na Odsjeku za
pedagogiju. Biran 2002. u zvanje vieg asistenta na Odsjeku za pedagogiju, gdje uestvuje u
nastavnim aktivnostima i izvodi vjebe iz Pedagoke psihologije, Didaktike i Profesionalne
orijentacije. Biran u zvanje docenta 2010. za oblast psihologija na Odsjeku za pedagogiju
gdje izvodi nastavu iz Ope psihologije i Pedagoke psihologije na dodiplomskom i
poslijediplomskom studiju. Bio angairan kao saradnik na pedagokim fakultetima u Mostaru
i Zenici, Fakultetu islamskih nauka u Sarjevu i Muzikoj akademiji u Sarajevu.
Autorske knjige i prirunici: Prilozi za pedagoko-andragoku praksu .(2005) Sarajevo: DES.
(koautor).
180

Stil U Psihologiji Teorije I Istrazivanja PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Stil U Psihologiji Teorije I Istrazivanja PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Filozofski fakultet u Sarajevu

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Filozofski fakultet u Sarajevu

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

II DIO: REZULTATI EMPIRIJSKIH STUDIJA ........................................................ 77

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

EPILOG ................................................................................................................................. 159

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Lista tabela, ema, slika i grafikona

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Sarajevo, aprila 2014. godine.

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

1. TA JE STIL: PSIHOLOKI OKVIRI RAZUMIJEVANJA

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

EKSTRAVERZIJA (ili SURGENCIJA); II SARADLJIVOST (SPORAZUMLJIVOST); III SAVJESNOST; IV NEUROTICIZAM ( ili

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

ema 1: Hipotetski konstrukt u SOR formuli

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

1.3. INTEGRATIVNI STIL-MODELI

Lynn Curry (1983) predloila je model interesantnog naziva: LUK. Temeljem

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

ema 2: Dimenzije kognitivnog stila prema Ridingu i Cheemai (1991)

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Motiviran eljom oivljavanja temeljnih, konceptualnih i empirijskih istraivanja kognitivih

ema 3: Model procesiranja informacija Alana Millera (1987, str.252)

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

ema 4: Model kognitivnih stilova Alana Millera (1987, str.253)

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Jedno od temeljitijih nastojanja integriranja istraivanja stilova je tradicijski stil-model

Harvey, Hunt i Schroder (1961)

Preferirani nivo apstrakcije

Stepen u kojem ljudi prihvataju raznolikost

Gardner i Schoen (1962)

Tendencija ka sloenijim grupnim vezama

Messick i Kogan (1963)

Gardner i Schoen (1962)

Harvey i dr. (1961)

Tendencija ka razvrstavanju ideja u

Kagan, Moss, i Sigel (1963)

Preferencija analitikoj nasuprot relacijskoj

Witkin,Oltman, Raskin i Karp (1971), prema Zhang i Sternberg, (2005, str.16).

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Suena nasuprot fleksibilnoj

Smith i Klein (1953)

Klein i Schlesinger (l951)

Glavni predstavnici kognicijske tradicije12 su Kaganova refleksivnost-impulsivnost (1976)

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Zarevski (1997) pojanjava:

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Slika 2: Test podeavanja tijela (Witkin, 1976, str. 289)

Stil u psihologiji: teorije i istraivanja

Preferiraju impersonalne situacije i