PR IK A ZI

Neboja Zeli1
Univerzitet u Rijeci
Filozofski fakultet

Pravda i politika
Pavievi ore, Pravda i
politika: naslee i granice
politike filozofije Dona Rolsa,
Fabrika knjiga, Beograd, 2011.

naaj Dona Rolsa (John

Rawls) u suvremenoj politikoj filozofiji nije potrebno previe isticati. Suvremne rasprave u politikoj filozofiji velikim su dijelom
unutar filozofskog okvira kojeg je zadao Rols u svojim knjigama, Teoriji
pravednosti iz 1971. i Politikom liberalizmu iz 1993. godine. Autori koji piu
izvan tog okvira vrlo esto moraju
posvetiti dosta vremena objanjavanju zato se nalaze izvan ili ukazivati na nedostatke rolsijanske filozofije. Takoer, o egzegezi Rolsove misli
i implikacijama njegove filozofije napisana je obimna literatura. No, teoretiari se i dalje spore oko toga postoje li dvije faze Rolsove filozofije
od kojih jedna faza pripada Teoriji
pravednosti, a druga Politikom liberalizmu, ili postoji jedan Rols kao jedinstveni filozofski projekt unutar
kojega je tijekom vremena dolazilo
do odreenih modifikacija nekih dijelova jedinstvene teorije.

Argument za dva Rolsa istie

da je on u Teoriji pravednosti izvodio
naela koja treba da upravljaju osnovnom strukturom pravednog drutva
iz hipotetskog izvornog poloaja u
kojem stranke pod velom neznanja
apstrahirajui od kontingentnih
znaajki poput rase, spola i drutvenog poloaja odabiru naela pravednosti, dok u Politikom liberalizmu
predlae da ta naela budu u sreditu
preklapanja razliitih sveobuhvatnih doktrina (preklapajui konsenzus) od kojih svaka ima razliito utemeljenje za ta naela. Razlika izmeu
ta dva gledita je u tome to je izvorni poloaj sluio tome da pokae da
su izabrana naela sukladna s naom
zajednikom ljudskom prirodom kao
autonomnih bia (zato je vano apstrahirati od raznih kontingencija
roenja), dok preklapujui konsenzus podrazumijeva da e graani na
temelju svojih religijskih, moralnih
ili filozofskih uvjerenja sami pronai
dublje utemeljenje za naela pravednosti. Ukoliko je cilj Rolsovog projekta u Teoriji pravednosti bio pronai utemeljenje za naela pravednosti
u naoj zajednikoj ljudskoj prirodi,
tada moe izgledati da Politiki liberalizam vie nije dio istoga projekta jer
vie ne dijeli isti cilj. No, ne slau se
svi teoretiari s ovakvim gledanjem
na Rolsovu filozofiju i ovakvim definiranjem njegovih ciljeva.

Email: nzelic@ffri.hr

18 4

PR I K A Z I

ore Pavievi u svojoj knjizi

Pravda i politika: naslee i granice politike filozofije Dona Rolsa nudi nam
gledite prema kojem u Rolsovoj filozofiji postoji teorijski kontinuitet i postoji jedan Rols, a ne dva ili
tri, kako mnogi smatraju.2 Takav
teorijski kontinuitet ima jedinstveni cilj, a to je da se u uvjetima modernih liberalno demokratskih drutava karakteriziranih pluralizmom
nesumjerljivih vrijednosti pronae
moralni konsenzus koji je neophodan za uspostavljanje stabilnih osnova drutvene saradnje.3 Takoer,
pronalaenje temelja moralnog
konsenzusa ima za cilj obraniti razlonu (ili umnu) vjeru da je mogue uspostaviti stabilno i pravedno drutvo unutar kojeg e graani
moi da uspostave shemu saradnje
koja e im omoguiti da upravljaju
svojim ivotom prema standardima koje smatraju vrednim.4 Prema
tome, Pavievi ne misli da je Rols
imao dva razliita cilja u Teoriji pravednosti i u Politikom liberalizmu,
ve da cijelo vrijeme ima isti cilj
obrana razlone vjere u mogunost
postizanja moralnog konsenzusa u
pluralnim liberalnim demokracijama. Ta nit se protee kroz celokupnu Rolsovu karijeru i u tom smislu
nije potrebno razlikovati razne faze
njegovog rada.5
Pavievi poetak te Rolsove
niti vidi u neuspjehu projekta minimalnog liberalizma koji je poetni
problem liberalizma problem napetosti izmeu gledita pojedinca
i zajednikih normi liberalnog poretka pokuao rijeiti nizom racionalnih kalkulacija koje bi dovele

do onih normi za koje sve racionalne osobe smatraju da unapreuju

njihov interes. Ovaj je projekt dio
hladnoratovskog liberalizma koji
se oslanjao na vrijednost individualizma shvaenog kao koncepciju negativne slobode, teoriju igara
i teoriju racionalnog odluivanja.
No, takav se projekt pokazao neuspjenim jer je svojim kalkulacijama pokazao to da se norme individualnog racionalnog postupanja
i norme drutvenog i politikog
poretka ne mogu opravdati istim
razlozima6 te e uvijek postojati
odreeno neslaganje izmeu gledita pojedinaca i drutvenih normi. Uostalom, i najvei su teoretiari racionalnog izbora, Amartia
Sen (Amartya Sen) i Kenet Arou
(Kenneth Arrow), isticali da mora
postojati odreeni konsenzus o ciljevima drutva. Don Rols je upravo ponudio temelje za takav moralni konsenzus koji treba sluiti kao
normativno stanovite na temelju
koga je mogue procenjivati politike institucije i prakse na osnovu dobrovoljno prihvaene javne temeljne povelje drutva.7

ore Pavievi, Pravda i politika: naslee i granice politike filozofije Dona

Rolsa; Fabrika knjiga, Beograd; 2011,
str.17.

Ibidem, str.27.

Ibidem, str.28.

Ibidem, str.34.

Ibidem, str.50.

Ibidem, str.55.

PR I K A Z I

Umjesto instrumentalne racionalnsoti pojedinaca Rols je svoju

panju usmjerio na osnovnu strukturu drutva, na glavne ekonomske, politike i socijalne institucije
koje duboko utjeu na ivote pojedinaca neovisno o tome koju koncepciju dobra ti pojedinci prihvaaju. Temeljna ideja takvog moralnog
konsenzusa je ideja drutva shvaenog kao pravini sustav kooperacije
izmeu graana shvaenih kao slobodnih i jednakih. Naela pravednosti koja upravljaju osnovnom strukturom drutva moraju odraavati ili
artikulirati ovu temeljnu ideju pravinog sustava kooperacije.
No, Pavievi s pravom istie da
nije dovoljno samo opisati naela
koja bi sluila kao mjerilo pravednosti osnovne strukture drutva ve
je potrebno pokazati na koji nain
graani prihvaaju takvu pravednu osnovnu strukturu i na koji nain ona generira stavove i djelovanja graana koji je mogu odrati
dugorono stabilnom. Upravo to i
jest obrana razlone (ili umne) vjere da je mogue pravedno drutvo
koje e biti inherentno stabilno. To
da je drutvo inherentno stabilno
znai da graani sami podravaju
koncepciju pravednosti koja je implementirana u glavnim drutvenim institucijama i da postoje sile
unutar samog sustava koje sprijeavaju velike devijacije od pravednosti. U suprotnosti s inherentnom
stabilnosti je nametnuta stabilnost
koju putem sankcija garantirai neka
izvanjska agencija kao Hobsov suveren ili putem obmane kao Platonov
plemeniti laljivac.

185

Osim ovog jedinstvenog cilja

potrage za inheretno stabilnim pravednim drutvom Pavievi smatra da Rols cijelo vrijeme ima i isti
metodoloki okvir za opravdanje
naela pravednosti odnosno za ukazivanje kako je mogu moralni konsenzus oko tih naela. Tri su strategije kojima Rols opravdava naela
kombinirajui ih unutar raznih modela izlaganja kao racionalni izbor
pod razlono prihvatljivim okolnostima (izvorni poloaj); oko njih
je mogue postii suglasnost utemeljenu na moralnim razlozima
ili idejama praktinog uma (kantijanski ili politiki konstruktivizam;
javni um); naela predstavljaju toku ravnotee naih razmiljanja o
pravednosti na razliitim nivoima
openitosti (reflektivna ravnotea).
Pavievi zakljuuje da dubinsko jedinstvo Rolsove teorije ne ini samo
jedinstveni cilj nego i isti metodoloki okvir koji se protee kroz cijelu njegovu filozofiju. Prema tome,
promjene koje Rols tijekom vremena uvodi u teoriju uzrokovane su
time to je jasnije sagledao ciljeve
svoje teorije; uveo nove elemente
radi rjeenja odreenih problema i
odreenim argumentima dao drugo
mjesto ili vrijednost.
Promjene u Rolsovoj teoriji
koje su se pojavile nakon Teorije
pravednosti, kao to je uvoenje
preklapajueg konsenzusa, javnog
uma i isticanje koncepcije pravednosti kao politike koncepcije uzrokovane su time jer je on jasnije vidio da se cilj inherentne stabilnosti
ne moe postii ukoliko se naela
prikau kao ona koja slijede iz nae

186

PR I K A Z I

prirode kao autonomnih bia jer u

pluralnim drutvima neke religijske
i sekularne doktrine nee prihvatiti takvu obuhvatnu ideju o ljudskoj prirodi. No, kako ispravno istie Pavievi, to ne znai da je Rols
odustao od argumenta iz Teorije, ve
samo da je uvidio da je argument iz
autonomije samo jedan sluaj suglasnosti koncepcije dobra i naela
pravednosti. U Politkom liberalizmu
naela pravednosti nalaze se u sreditu preklapajueg konsenzusa razlonih doktrina.
No, to doktrine ini razlonima? Iako Rols ne daje neku jasnu
definiciju razlonosti, ipak je opeprihvaeno da su najvanije karakteristike razlonih osobe to da prihvaaju ideju drutva kao pravinog
sustava kooperacije izmeu slobodnih i jednakih graana i terete suenja koji pluralizam objanjavaju
slobodnim koritenjem ljudskog
uma, a ne na temelju iracionalnosti ili zlonamjernosti onih koji ne
dijele nau doktrinu. Ovo moemo
shvatiti kao politiko odreenje
razlonosti jer je definirano sadrajem, a ne epistemolokom formom. Meutim, Rols sam je unio
dosta zbunjenosti kod svojih interpretatora navodei i epistemoloke
kriterije za razlone doktrine formalne teorijske karakterisitke koje
ih ine svima shvatljivim i pridravanje nekih osobina praktinog zakljuivanja. Neki su autori isticali
da moe doi do konflikta izmeu
sadrajnih i epistemolokih kriterija jer mogu postojati doktrine koje
prihvaaju ideju kooperacije i tereta suenja, ali ne zadovoljavaju

formalne kriterije, a mogu je i obrnuti sluaj. Mislim da je Pavievi

u pravu kada kae da moramo razliite koncepcije (doktrine) proveravati s obzirom na politiku ideju
razlonosti8, a ne pozivajui se na
formalne epistemoloke kriterije.
Razlog za to je to graani mogu
koristiti razliite naine zakljuivanja (koncepcije racionalnosti)
da poveu opte principe s linim
gleditem.9 U suprotnom bi graani trebali provjeravati tue sveobuhvatne doktrine, da li su u skladu s
formalnim kriterijima, a preklapajui konsenzus upravo ima za cilj
uspostaviti stabilnost u zajednikom politikom prostoru iznad rasprava izmeu samih doktrina u
ideji pravinog sustava kooperacije
izmeu slobodnih i jednakih graana. U konanici, nee niti samo
postojanje preklapajueg konsenzusa biti dovoljno da se uspostavi inherentna stabilnost. Graani
moraju pokazati u svojoj politikoj
praksi da uistinu prihvaaju politike vrijednosti kooperacije, slobode, jednakosti i naela pravednosti
koja su sukladna s tim vrijednostima. Politika praksa mora biti ograniena onime to Rols naziva javni
um graani (pogotovo dravni
slubenici i suci) moraju jedni drugima ponuditi razloge koje i drugi razloni graani mogu prihvatiti kada se donose odluke vezane
uz bitne elemente ustava i pitanja

Ibidem, str.260.

Ibidem, str.263.

PR I K A Z I

osnovne pravednosti. Potujui

granice javnog uma graani pokazuju jedni drugima da prihvaaju
zajednike ideje koje se nalaze u
sreditu preklapajueg konsenezusa i time doprinose inherentnoj stabilnosti pluralnog liberlano demokratskog drutva.
Knjiga Pravda i politika vrlo je
opirna knjiga koja pokuava zaokruiti i uiniti koherentnim jedan
impozantan filozofski opus. U ovom
prikazu pokuano je da se ukratko
slijedi nit koja po Pavieviu povezuje Rolsove faze u jednog Rolsa.
Meutim, ta nit nije nimalo jednostavna i pravocrtna. Potencijalni itatelj e se uvjeriti da esto vijuga i
stvara klupko argumentacije iz kojeg se opet nastavlja. Ova knjiga nije
jednostavna, kao niti jedna knjiga o
Rolsu ili od Rolsa. No, s druge strane
vrlo je bogata objanjenjima njegovih pojmova, argumentima u prilog
Rolsa i pozicioniranjem njegove teorije ili njezinih dijelova u odnosu
s drugim teorijama i teoretiarima.
To ju ini vrlo vrijednim i vrlo korisnim doprinosom politikoj filozofiji na ovim prostorima

187