NORA

EUSKAL HERRIA
03. zenbakia . 2008ko apirila . 2.50 !

CHILLIDA BIDAIA
Artearen bide gozagarriak

Tr e n a k . X a r m a

handiko 6 trenbide
Amaiur . Gaztelu
beltzaren azkena

Euskara bidaide.
Ternuako aztarnak

hiru norabide

Jara . Lizardi Bidea . Itxarpeko ur-jauzia

NORA

EUSKAL HERRIA

ZuZendaritZa eta erredakZioa

Javier Pascual.
sua@sua-edizioak.com
Imanol Agirre.
nora@nora-aldizkaria.info
Tel. 94 416 94 30. Fax. 94 416 69 76.
Epalza kalea, 8. 4. 48007 Bilbao.
koordinaZioa
Jess M. Prez Azaceta.
jmperez@nora-aldizkaria.info
diseinua eta maketaZioa
Edorta Urrutia eta Aurkene Etxebarria.
administraZioa
Ane Robles.
leke@nora-aldizkaria.info
Banaketa
ETXERAINO.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 30 43 41. Fax. 943 59 01 72.
etxeraino@etxeraino.net
HarpidetZak
IRAGARRI.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 30 35 54.
harpidetza@nora-aldizkaria.info
puBliZitatea
Bixen Larraeta - Jon Sarasola.
publi@nora-aldizkaria.info
EUSKAL HERRIA ALDIZKARIA.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 31 32 09. Fax. 943 31 31 29.
ediZioa
BIHOTZ BEGIAK S.L.
Gudarien etorbidea, s/g. 20140 Andoain.

Bitakora

renez noalarik ezinbestez arteaz egiten dut gogoeta. Zelan aldatu zen munduaren ikuskera Manchester hartan lehen lurrun-makina abiarazi zutenez
geroztik. Ordura arte bizkorren ibilitakoek ere ez zuten mundua begien
aurrean halako abiadan igarotzen ikusi. Nire ustez, abangoardien lanean
trenez bidaiatzeak egundoko garrantzia ukan zuen. Ez da esateagatik
baina, Pariseko artista haiek ez ziren trenez joaten Bretainiara? Bidaia horiek artearen
historia aldatu zutelakoan nago.
Jakina, gero autoa etorri zen-eta, abiadak harrez gero handiagoak, arteak ere beste
koska bat estuago egin zuen. Eta nago zinemaren historian ere trenak eragin handia ukan
duela. Nik neuk, txikitakoetatik gordetzen dudan akordurik miragarriena trenean jazoa
da. Bermeoko geltokian abiaturik trena, baina ni abiaturik zela ohartu ez, munduak ihes
egiten zigun! Zinetismoaren hastapenak nire bizitzan. Sekula ezabatu ez zaidan akordua
da hori. Trenez bidaiatzean, tarteka irakurtzen eta tarteka kanpoari nahiz barrukoari
adi noalarik, artearen historiaz egiten dut gogoeta.

Edorta Jimenez

Inprimaketa: Leitzaran - Fotomekanika: ZYMA

Lege Gordailua: SS-94-2008 - ISSN: 1888-413X
Azaleko argazkia: Chillida-Leku. Alberto Muro.

ihotz begietan
04 bArrano
arrantzalea. 4Egilea: Juan Carlos Muoz.

08
20
26

uskara bidaide
06 eHirugarren
urratsa euskararen historiak eman duen ikurrik esanguratsuetan. Orain
Ternua jarri dugu jomuga eta Iparramerika hartan balezaleek lagatako aztarnen lekukotasuna bereganatzera joan gara.4Testua: Alberto Barandiaran.
Argazkiak: Xabi Otero.

hillida bidaia
08 CArtearen
bideak hartu eta Chillidaren hainbat eskultura publiko izango dira
gure itsasargi bidaia honetan. Formek eta espazioek sortarazten dizkiguten
hunkidura kuttunen bila abiatuko gara.4Testua: Xabier Gantzarain.

arma handiko 6 tren

20 XMunduko
bidaia mitiko ugari egin daitezke trenez. Gurean, berriz, trenak eman
dezakeena ahazturik bide dago. Horregatik hona hemen 6 bidaia xarma handiko trenbideetatik.4Testua: Ibon Martin. Argazkiak: Alberto Muro.

, nafarroako azken gaztelua

26 aGuremaiur
memoriaren mapan bada leku bat dirdira berezia ematen duena: Amaiur.
Nafarroako herri honetako mendixkan altxaturik zegoen gazteluak gure historiaren pasarte ezinbestekoa idatzi zuen.4Testua: Iaki Sagredo. Ilustrazioak:
Juan Luis Landa.

30 3Jaranorabide
mendia, Lizardi bidea eta Itzarpeko ur-jauzia.4Egileak: Sustrai Colina,
Mikel Arrizabalaga eta Josean Gil.
3

biho

tz
be gie

n
ta

Arrano arrantzaleak badu zer

bazkatu. Ur gozotan igerian zegoen
amuarraina hatzaparretan doa hegan.

Bizitzaren zirkulu
biologikoaren ohiko
bira izan arren, zur
eta lur utzi gaitu irudiak. Arrano arrantzalea gure urtegi
eta hezeguneetan
bizi da zelatan. Negu
minean Urdaibain
gorde egiten da.

Basanatura alboalboan dugu.

a Juan Carlos Muoz

euskara

bidaide

Ternua

Balezaleek utzitako ondarea

t Alberto bArAndiArAn a XAbi otero

Kanadara abiatuko
gara. Atlantikoko
kostan euskaraz
egin zuten-eta.

auzak zer diren,

kanpokoek erakutsi ziguten Ternuan eta Labradorren zer zegoen.
Duela hogeita hamar urte, Shelma
Huxley historialari kanadarrak xvi. mendeko agiri bat aurkitu zuen Oatiko artxiboko paperen artean. San Joan naoko patroien
aurka Orioko bi anaiak jarritako salaketaren idazkia
zen. Bi arpoilariak kexu ziren, baleontzia Ternua parean hondoratu eta gero, irabazien banaketa trakets egina zegoelakoan.
Notarioaren aurrean barkuaren kokapen zehatza eman behar
izan zuten bi aldeek, eta, datuoi esker, Kanadako arkeologia
talde bat itsasontziaren bila jarri zen Red Bayn, Labrador eta
Ternua artean. Hasi eta gutxira, munduan ur azpian aurkitutako
ontzirik zaharrena eta osatuena topatu zuten: San Joan
naoa. Haiek gabe, gaur egun ez genituzkeen
horren zehatz ezagutuko Kanadako itsasbazterretan aritu ziren euskaldunen ibilerak. (Inguru
latza da Labrador eta Ternua arteko hura. Negu
gorrian, jasangaitza. Hotza eta izotza).
Red Bayko indusketei esker, gaur egun badakigu
xvi.. mendean euskaldunek balea ehizatzen zutela
Kanadako ekialdean. Badakigu udaberritik aurrera
mila lagun baino gehiago aritzen zirela hango kostan
6

GROENLANDIA

beharrean, upelgile, arpoilari, arrantzale eta arotzak tartean.

Badakigu harremanak izan zituztela bertakoekin, eta badakigu
Europako beste nazioetako barkuak iritsi zirenean, euskaldunen
eskarmentutik ikasi behar izan zutela.
Gaur egun, barkuak desagertu dira Red Baytik. Baina ondarea
geratzen da. San Joan ontzia, esaterako, xehetasun guztiz. (Itsas
bazterreko etxetxoak kolore bizikoak dira, zeruaren grisari desafio egin nahian edo. Errepideetan, altzeak daudela iragartzeko,
Orignal idazten dute. Orein euskal izenetik bide dator).
Biziarengatik dugu irriskatzen bizia
Guri ere ekarguzu hurbillera Balea / segurkiago armaren landatzeko kolpea
/ biziarengatik dugu irriskatzen bizia / arren egiguzu haren gelditzeko gratia.
Joanes Etxeberri Ziburukoaren Manual Devotionezcoa liburuan agertzen diren
otoitzak eta aipuak izan dira, mendeetan, Ternuan eta Labradorren aritu ziren
euskaldunen ahozko ondare ia bakarra. Hor, xvii. mendeko toponimia
ere irakur daiteke: Punta mehea, Punta arrassoa, Baleetako baia,
Arzansko irla, Barratxo
Hizkuntzalariek euskal arrantzaleen doinua aditu dute gaurko izen
askotan, baina urteek grafia ordezkatu dute. Portutxo hori, Port au
Choix da gaur egun; Aingura txar, Ingornachoix; Ferrol zaharra, Old
Ferrolle; Punta mehea, Longue Pointe.
Bestetik, Kanadako ipar ekialdeko amerindiarrekin ere trukerako
hitzak adostu beharko zituzten euskaldunek. Adituek ondorioztatu
dute ania (anaia), kessona (gizona) edo atouray (atorra) hitzak duela oso gutxi arte erabili zituztela bertakoek. Esaterako, Mikmaq
indioek. Amaitzeko gogora dezagun "Zer moduz?" galderari
indioek ikasi zuten erantzun ironikoa: "Apaizak hobeto!".

Indusketek erakutsi dute San Joan naoak 205

tona garraiatzeko ahalmena zuela, eta 800 upel
sartzen zirela sotoan. 50 marinelentzako tokia
zuela, eta masta nagusia 23 metro luze zela, eta
hiru zubi zituela, goitik behera.
Badakigu ekaitz bortitz batek hantxe harrapatu zuela betiko, baina nagusiek, udaberrian
izotza desegiten hasi zenean, balearen olioaz
betetako hainbat upel berreskuratu ahal izan
zutela. Eta badakigu gutxienez bi arpoilari
kexu agertu zirela irabazien banaketa zela eta.

Eta auzia abiatu zutela gero, Euskal Herrian.

(Ekaitz gogorrak ustekabean iristen dira. Bertako biztanleak, neguan, bildu egiten dira, eta
barrualdera emigratzen dute, eta yubarta baleek
muturra erakusten dute olatuen gainetik).
Kanadako arkeologoek ez dute bakarrik San
Joan ontzia berreskuratu. Urpetik atera dituzte
arpoilariek erabiltzen zituzten txalupak ere, eta
beste hiru nao. Eta haien lanari esker, orain badakigu balea ogibide bihurtu zuten marinel haien
bizimoduaz lehen ez genekien gauza asko.
Badakigu, esaterako, euskaldunek arrastoa
utzi zutela hango herrien ahozko tradizioan.
Leiendetan, eta hiztegian. Gaur egun, barkuak
bezala, hitz gehienak desagertu egin dira haien
ahotik. Oroimena, ordea, ez.

KANADA

TERNUA

AEB

Red Bayen bakailaotan

ibilitako arrantzaleak porturatzen. Berton arraina

lehortuko da. Belle Isleko
itsasartean iceberg bat.

Bidaia-gida
Quebecen euskaldunekiko toponimia maiz
azaltzen da. Basque,
euskaldunen presentzia salatzen duen izen
frantsesa ohikoa da.

Red Bayn gordetzen dituzte,

gaur egun, urpetik ateratako
pitxarrak, ontziak, arropa
zatiak eta euskal arrantzaleekin lotutako beste
lekukotasun ugari. Baita
San Joan naoaren, eta sabelean zeramatzan txalupen
erreplikak ere.
7

CHILLIDA

Chillida-leku airetik ikusita.

Santiago Yaniz.

BIDAIA
t Xabier Gantzarain

Chillida-Lekun emango diogu hasiera bidaiari.

Gero, Donostia, Tolosa, Arantzazu, Gasteiz,
Bilbao eta Gernika bisitatuko ditugu, artista
honek utzi dituen lekukotasunen bila. Arteak
sortzen duen edertasuna helburu.

Santiago Yaniz
10

Alberto Muro

rtista askoren kezka izan da euren lana ondo gorde

eta erakusteko moduko leku bat izatea. Munduan
leku bat izatea. Eduardo Chillidak ere bazeukan
kezka hori, eta 1982an Zabalaga baserria erosi
zuen, eta hurrengo urteetan joan zen, poliki-poliki,
inguruko lur eremuak erosten. Hantxe nahi zuen
bere lanarentzako lekua. Naturaren baitan. 2000.
urtean inauguratu zen Chillida-Leku.
Chillida-Leku berezia da zinez. Parke bat
ematen du begiratu batera, baina ez dago
zanbulu-zanbulurik. Galipotezko bide meharrak belazean gora egiten du, bisitariari ibilbide
nagusi bat proposatuz, sotilki bada ere. Hala
ere, enbor azalez egindako bidezidorrak daude,
handik eta hemendik, ibilbide nagusi hori norbere gogoaren arabera moldatu eta osatu daitekeela esanez bezala. Eta onena, inork ez dizu
esaten nondik nora ibili behar duzun, inork ez
dizu esaten belarra ezin dela zapaldu, inork ez
eskulturak ezin direnik ukitu, laztandu, jo.
Bisitaria ez da, beste museo askotan bezala,
non dabilen ez dakien haur baten gisara hartzen. Badakite bisitariari errespetua zor zaiola,
eta honek badaki errespetua zor diola inguruari, lanari, Chillida-Lekuri. Gorputzak ez ezik,
gogoak ere behar du promenatzea.
Hartzen duzun bidea hartzen duzula, lehendabiziko sentipena bakearena da, lasaitasunarena,
aparteko leku batean egotearena. Egunero milaka
eta milaka auto eta kamioi ibiltzen diren errepide baten ondoan egonagatik, lur eremuaren
ertzetako zuhaitz altu bezain zaharrek ia erabat
moteltzen dute zarata, eta zure belarrietara iristen
dena, gehiago da hiri urrun baten zurrumurru
lainoa, zugandik 300 metrora igarotzen diren
zaldi mekanikoen lauhazka zoroa baino.
Ondo zaindutako lekua da. Eta Chillidaren
lanak badira ere protagonista, zapaltzen duzun
lurra edo laztantzen zaituen belarra ere sentitzeko
moduan dago atondua. Beraz, zentzumen guztiekin egin beharreko pasiera da hau, eta poliki.
Eskulturei urrutitik so egiteko aukera duzu
horrela, eta hurbiltzen joatekoa, alde guztietatik
begiratzekoa. Aldatzen doaz horrela gogora
datozkizun irudiak; urrutitik zuhaitza zirudiena,

bostekoa ematen ari diren bi lagun dira bertatik

bertara, edo alderantziz. Hau ez da azterketa bat,
hemen ez duzu aurkitu behar artistak esan nahi
zuena, hemen sentitu egin behar duzu, lasai ibili.
Begiratu, eta ahal bada, ikusi. Eta burdina
ferekatu, eta altzairua esku ahurraz kolpatu, ze
soinu ateratzen duen entzun, Chillida irudikatu
Hernaniko sutegian, borondatearen mailuarekin
kolpatzen burdina, egunerokotasunaren ingudea-

ren kontra. Muinoaren gainean dago Zabalaga.

Baserri dotorea izana, zeharo hondatua zegoen
Chillidatarrek erosi zutenean. Eraberrituta
dago orain, baina garai bateko zutarriak eta
zurezko habe zoragarriak zeuden bezala
mantendu dituzte. Errespetuz eta maitasunez
berritu dute, eta emaitza ederra da, etxe ederra.
Bertan Chillidaren hainbat lan daude ikusgai,
eta bere bilakaera artistikoa nolakoa izan

CHILLIDA-LEKUN

tamainu askotako
eskulturak daude.
Kanpoan zerura begira,
txikiagoak baserrian.

11

"Buscando la luz IV" (Argiaren bila) burdinezko

eskulturak 8,5 metro
ditu. Chillida-Lekun
ezezik Bilbon ere bada.

Alberto Muro

da bidaia honetako
lekurik liluragarrienetako bat. Itsasoa,
burdina eta harria.

zen erakusten dute; hasierako marrazkietatik

burdinezko lanetara, egurretik alabastrora,
buztinetik paperean egindako grabitazioetara,
bere lan guztiaren lagin bat besterik ez da.
Kanpoan, lur eremuan egoki sakabanatuta, beste lan asko daude, zuhaitz artean, zelai erdian, edo
bidezidorraren ertzean, eta eskultura horiek behar
zuten lekua dela iruditzen zaizu, Chillida-Leku.
Hernanin jaio, Hernanin bizi

Chillida-Leku Hernaniko lurretan dago. Ezin zuen bestela izan. Donostiarra izan
arren, Eduardo Chillida Hernanin egin zen eskultore. Arkitektura ikasten hasi zen
Madrilen, baina lau urte egin ostean utzi egin zuen, han irakasten zutena ez
zuelako gustuko. Marrazteari ekin zion orduan, eta ondo, oso ondo marrazten zuen.
Miraz zeuzkan guztiak. Baina errazegia iruditzen zitzaion hura artea izateko, eta
esku baldarrarekin hasi zen marrazten: ezkerrarekin. Marrazten ari zenaren kontzientzia behar zuen. Handik Parisera egin zuen. Han hasi zen eskulturak egiten.
Lehendabizikoak, igeltsuan egindako giza gorputzak izan ziren. Baina laster ikusi
zuen ez zela hura beretzat nahi zuen bidea. Krisi sakonean hondoratua, hala idatzi
zuen bere kaieran: Atzoko eskuak dauzkat, biharkoak falta zaizkit. Atzoko eskuak
han utzita, 1951n itzuli zen Paristik, eta Hernanin hasi zen biharko eskuen bila.
Manuel Illarramendiren sutegian egin zuen bere lehen eskultura abstraktoa, Illarik.
Hernanin jaio zen eskultore gisa, eta Hernanin bizi da bere eskultura.

12

Lizardiren leihoa
Hernanitik Tolosara egingo dugu. Garai
batean Gipuzkoako hiriburu izana, Tolosak
gordetzen du oraindik antzinako garrantziaren
itzala. Ezin asmatu zer den, herri handia ala
hiri txikia. Bere garrantziaren seinale, kalean
paratutako eskulturak. Besteak beste, Oteizaren
bat Triangulo plazan. Handik behera hartu, eta
udaletxe inguruan, Aranburu Jauregiaren albo
batean, Chillidarena dago. Metal xafla lodi
batean egindako zulo batek, leiho bat irudikatzen du, eta halaxe du izena lanak: Lizardiren
leihotik. Artistak euskal literaturari egindako
keinu urrietako bat.
Tolosan gora eginda Azpeitirako bidea hartu
behar duzu. Urrakitik zein Errezildik, Azpeitiko Landeta auzora aterako zara. Handik,
errotonda itsusi batean ezkerretara hartuta,
Azkoitirako bidean jarriko zara. Segituan zara
Loiolan, urrutitik ikusten da basilika.

Santiago Yaniz

Haizearen orrazia

Gaur egun, inguruan beste hainbat eraikin dituela, ez zaigu hain beldurgarria iruditzen Loiolako basilika, baina bere
garaian ikaragarria behar zuen. Saia zaitez irudikatzen, inguruan
ezer ez zeukala, zerutik jausitako harritzarra bailitzan, eraikin
honek zer nolako sentimenduak sortuko zituen xviii. mendeko
jendeengan. Baina oraindik ere gizakia txikia da Loiolan. Ez
dakizu Chillidak halakorik pentsatu ote zuen, baina bere lana
giza neurrikoa da. Elizara igotzeko eskaileren ezkerretara dago
jarria, txoko batean, eta ez dio batere protagonismorik kentzen

basilikari. Lekua errespetatuz eta lekura egokituta jarritako lan

bat da, isila. Loiolako santutegitik Arantzazukora egin behar
duzu orain. Urolan gora eginez, Azkoititik Urretxura.
Urretxutik Legazpira hartu orduko, Orbegozoren fabrika ikusiko duzu ezkerretara. Han egin zituen Chillidak bere lanetako
batzuk. Fabrikaren parean, Bergarara hartzeko bidegurutzean,
oraindik zutik dago Intz-enea baserria, Chillidak hain maitea
zuen amonaren jaiotetxea. Pentsa zenbat maiteko zuen, bere
etxeari Intz-enea jarri zion izena.
13

Jorge Moreno

Laster zara Legazpin. Herri sarreran Patrizio

Etxeberriaren fabrika dago. Honekin ere lan
asko egin zuen Chillidak. Esate baterako, Patriziok eman zizkion Arantzazuko ateak egiteko
erabili zituen xaflak. Legazpi atzean utzi eta
Oatira iristeko, Udanako portua pasa behar
da. Gaina hartu eta beheraka hasitakoan, gozatu ederra hartzen dute begiek. Behean Oati,
eta ezkerretara, Aloako mendilerroa. Han
nonbaiten behar du Arantzazuk.
Oati alde batera utzita Arantzazurako bidean
gora hasten zarenean, Nestor Basterretxeak
euskal artzainaren omenez egindako eskultura
ikusiko duzu. Harrizko herri hau idatzi zuen
Arestik; metalezkoa dirudi euskal artisten lana
ikusita. Baina gero bazoaz bidean gora, eta harria
ikusten da alde batera eta bestera. Eta azkenean,
harria harrian, Arantzazu.

Arantzazuko ateak

Gasteizko Foruen

plazan chillida bat. Bilbon, Arte Museoko

Chillida plazan lau
eskultura daude.

Gure begietara urrun eta isolatua dago Arantzazu, baina garai batean, topaleku zen batez
ere. Gipuzkoaren mutur batean dagoenez,
Nafarroa eta Araba bertan dauzka. Mendiak
banatu baino batu egiten zuen garaietan,
haraxe biltzen inguruetako jendeak.
Gaur, autoz iristen dira erromesak. Alabaina,
badauka Arantzazuk ukitu mistiko bat. Amildegiaren gainean eraikia, zerutik hurbilago sentitzen zarela esan izan da sarri. Batzuetan, infernutik urrunago sentitzearekin konformatzen da
bat. Dena da ikusgarria Arantzazun. Saenz de

Fededunentzat bakarrik ez, euskaldun ororentzat da sinboloa Arantzazu. 50eko

hamarkadaren hasieran, basilika berritzeko proiektua aurkeztu zenean, zerbait
aldatzen hasi zela sentitu zuen euskaldunak, bazela argi izpi bat frankismoaren
ilunpe beltzean. Erlijioaren babesean, edo aitzakian, estetika berri bat aldarrikatu
zen, gizakiaren neurrira egindakoa. Ez alferrik, Jorge Oteizak lurraren parean jarri
zituen bere apostoluak. Nestor Basterretxeak kriptarako margotu muraletan, berriz,
munduaren historia kontatzen da, eta tartean, besteak beste, kristautasunaren
sorrera. Baina ez da altxamendu faxista bedeinkatu zuen kristautasun bera,
inondik inora; Basterretxearenak gizakia du kezka, justizia soziala, naturarekiko
errespetua. Aldarearen atzean dagoen Jesukristo gurutziltzatua, gorria da, iltzeak
eskumuturretan dauzka sartuta, eta ukabilak itxita ditu.
Estetika berria ez da debaldekoa, ezkutuan egonagatik bizirik dagoen sentimendu baten adierazpena da. Arantzazun sortu zen Jakin aldizkaria, Arantzazun
egin bileran onartu zuen Euskaltzaindiak euskara batuaren alde egitea. Arantzazu
santutegia baino gehiago da.

14

Alberto Muro

Arantzazu berria

15

Oiza arkitektoaren aginduetara eraikia, Jorge Oteizaren apostoluek ematen dizute ongietorria. Apostoluen azpian daude
Chillidaren burdinazko ateak, abstrakzio xume batez jantziak.
Fededuna izan gabe ere, merezi du elizara sartzea. Eta batez ere,
merezi du Nestor Basterretxeak margotutako kripta ikustea.
Denboran bidaiatu duzula irudituko zaizu Arantzazun.
50. hamarkadan ibili zarela bueltaka. Baina segituan galduko duzu sentipen hori, autoan sartu, bidean behera egin,
eta Gasteizerako errepideari lotu orduko, hain zuzen. Euskal
Autonomia Erkidegoko hiriburu administratiboa da Gasteiz,
eta antzematen da. Parte zaharra Erdi Arokoa izan arren, oso

hiri berria da gainontzean. Francoren diktadura bukatu ostean

Eusko Jaurlaritza bertan finkatu izanari zor dio bere hazkundearen zatirik handiena. Francoren diktadura bukatu ostean
Gasteizko udaletxeak Chillidari egindako enkargua izan zen
Foruen Enparantza. Ordurako Haizearen Orrazian lankide izan
zuen Luis Pea Gantxegi arkitektoarekin elkarlanean diseinatua, zeresan ugari eman zuen bere garaian.
Ez zen izan mundu guztiaren gustukoa, eta polemika bizia
piztu zen haur batek istripua izan zuenean. Moldatu egin behar
izan zuten, harrizko paretak igo, inor ez zedin erori. Obra
publikoaren adibide ederra da, jendeari leku bat eskaintzea.

Alberto Muro

Bilborako bidea

Arantzazuk artearen
iraultza ekarri zuen.

sitako burdinazko ateak

zabaldu zituen.

16

Alberto Muro

Chillidak abstrakzioz jo-

Bilbon ez zioten plazarik enkargatu, baina

bere lan ugari dago bertan. Donostia jaioterrian
bertan baino lan gehiago dauzka Chillidak Bilbon. Gran Vian dago Bilbon jarri zuen lehendabizikoa. Egon zaitez bost minutuz alboan eserita,
eta konturatuko zara inork ez diola erreparatzen.
Egongo ez balitz bezalaxe da. Handik alde zaharrera jo, eta Arriagako zubia gurutzatu aurretik
ezkerretara hartuta, Euskaldunaraino eramango
zaituen paseo dotorea dago.
Bilbo berria da. Arkitektura berriaren ikurrak
aurkituko dituzu bertan. Hasteko, Zubi Zuria,
eta honen parean, Isozakiren dorreak. Bi dorreen
tartean dago hurrena: gora eta gora egiten dute
zure begiek eskulturari jarraiki, zeruaren bila,
arnasa eske, eta eskultura barruan sartuta, isolatuta geratzen zara une batez, ez dituzu ikusten

zerua zeharkatzen duten hodeiak besterik, eta

ahaztu egiten duzu hiri handi batean zaudela,
eta munduaren denbora sentitzen duzu zainetan
barrena. Aurrera jarraituta, arkitektura berriaren ikurrik ezagunena den Guggenheim Bilbao
Museoa pasa ondoren, oinezkoentzako zubi

Gernikan bakearen
aldarrikapena porlanez
eraiki zuen. Gure aitaren etxearen begiak
arbolari begira daude.

Kasualitatea
Txikitatik omen zuen gustuko Chillidak, gaur Haizearen Orrazia izenarekin
ezagutzen den lekua. Haraxe joaten zen eskolatik piper eginda, itsasoari begira
egotera, eta leku hartantxe iritzi zion behar zuela, Haizearen Orraziak. Aurretik
izango zuen beste toponimo bat, baina galdu egin da. Artistaren lanak ez zuen
ingurua bakarrik aldatu, baita izena bera ere.
Chillidaren izena darama lan honek, baina jende askok parte hartu zuen proiektuan. Injeniarien kalkuluak ezinbestekoak izan ziren altzairuzko hiru pieza handiak
haraino nola eraman pentsatzeko. Behin kalkuluak eginda, hainbat eta hainbat
langileren eskua behar izan zen, piezak euren lekuraino eramateko diseinatu zen
trenbide gisako hura egiteko. Baina Haizearen Orrazia bezala ezagutzen den
lekuari nortasun berezia eman ziona, Luis Pea Gantxegi arkitektoa da. Berea da
harrizko plaza. Kasualitateak gustatzen zaizkizuenontzat: Chillida-Lekutik pasatzen
den erreka, harrizko plaza honen azpian itsasoratzen da.
Chillida-Lekuren gida:
Telefonoa: 943 33 60 06 eta web: www.eduardo-chillida.com

17

Alberto Muro

berria ikusiko duzu eskumatara, eta hantxe, Aita

Arrupe zubiaren hasieran, Chillidaren beste lan
bat. Zizel erraldoi bat dirudi, errealitatea zizelatu nahiko lukeen eskultorearen sinboloa. Irudi
batzuk datozkizu burura, eta haien artean, gero
eta indartsuago, burdinazko faroarena, bidea
erakusten bidaztiari.
Ezkutuan geratzen da, baina Arte Ederren
Museoaren atzeko aldean, Eduardo Chillida
enparantza dago, Bilbok Chillidari dion esker
onaren seinale. Bere hainbat lan ikus daitezke
bertan, eta tartean, porlanezko pieza bat. Porlanarekin ere egin baitzuen lana Chillidak.
Porlanezko branka leihoduna da, esaterako,
Gernikakoa. Chillida bera askotan kexatu zen,
Gernikan jarri zuen Gure Aitaren Etxea eskultura
ez zutela errespetatu. Inguruan etxe berriak eraiki
zizkiotela, eta hasierako testuingurua galduta,
lanak asko galtzen zuela. Agidanez, artistaren
ametsa erraz da zapuzten. Baina lanak gordetzen
du, oraindik ere, ikuslearen gogoa beste leku eta
garai batzuetara bideratzeko ahalmena. Porlanezko brankaren babesean, are latzagoa egiten
zaio bati bonbak gainera zetozkien herritarren
inpotentzia eta desolazioa. Are latzagoa, sirena
hotsa eta abioien burrunba. Ez alferrik, porlanean
egindako leihotik Gernikako Arbola ikusten da.
Haizearen Orrazitik itsasoa ikusten da. Entzun egiten da. Usaindu egiten da. Busti egiten
zaitu. Jende andana biltzen da hona. Jendeak
berea sentitzen du leku hau, eta jendeak berea
sentitzen duenean, eskultura publikoak bizirik
jarraitzen du. Haizearen Orrazia egoteko, sentitzeko, momentua bizitzeko leku bat da. Munduan leku bat izateko.

bi eskultura Bilboko
bizikidetasunaren
plazan eta ChillidaLekuko baserrian.

Bilboren memoria metalikoa

Eduardo Chillidak igeltsua erabili zuen, zura erabili zuen, alabastroa, porlana,
buztina, papera. Material horiek guztiak erabili zituen Eduardo Chillidak, baina gure
memoriak, metalarekin lotzen du, altzairuarekin eta batez ere, burdinarekin.
Bilbon dagoen bere obra publikoa ere, metalezkoa da orobat, herdoilaren
kolorekoa. Eta ezin zuen bestela izan. Herdoilaren kolorekoa zen Bilbo orain
hamabost urte. Herdoilaren kolorekoak ziren ibaiko urak, herdoilaren kolorekoak
Labe Garaietako keak, herdoilaren kolorekoak langileen esku zimelak.
Orain bestela da. Bilbo asko aldatu da hamabost urtean, eta gaur, titanioaren
dirdirak islatzen ditu ibaiko urak. Eta ibai ertzean, Guggenheimetik Euskaldunara
bidean, Memoriaren Pasealekua dago. Hainbat eskultura publiko daude bertan,
tartean Chillidarenak, baina ez bakarrik artelanak. Zorionez, mantendu egin dituzte garai batean itsasontziak estekatzeko erabilitako bita herdoilduak. Bilboren
memoria forjatuko den ingudeak dira.
Alberto Muro
18

19

6TRENETAN

zenbaki

ta lur

bidaia

XARMA HANDIKO
t Ibon MArtIn a Alberto Muro

KostaldeKo trena
Donostia-Deba

Trenez ibiliko gara. Astiro,

eta paisaiari begira. Bidaiatzeko gustua galdu barik.

20

oizeko zortzi eta erdiak pasatxo

dira. Nabari da puntako ordua dela,
bidaiariak artega baitabiltza bagoian
zehar. Jarleku bila noa eskuin aldeko leihatila
ondora eta paisaiaz gozatzeko prest esertzen
naiz. Minutu gutxi barru, Eusko Trenen tren
txiki urdinak Donostiako Amara geltokia atzean
uzten duenean, orduantxe hasiko da pentsa litekeen zinemaskope saiorik ederrena kristalean
zehar. Lehenik, Oria ibaia agertuko zaigu begien
aurrean: padurak, lezkadiak, angula preziatuak
harrapatzeko egurrezko egiturak, eta ubarroiren
bat edo beste uretan murgiltzen. Gero, Zarautzeko etxe sailen artean sartuko da trena, eta
han, batzuk jaitsi eta beste batzuk igo egingo
dira. Etorri berriak garaiz datoz kostaldeko trenak eskaintzen digun ikuskizunik ederrenetako
bat ikusteko: itsas labarretako flysch-a.
Mundu guztiko ikerlariak etortzen dira hona
egitura geologiko ikusgarri horiek aztertzera.
Gure filmak neurri epikoak hartuko ditu
mila geruzako pastel erraldoien antzera
1 euskotren
itsasora amiltzen diren labar horietan.
www.euskotren.es
Apur bat aurrerago, olatuen oldarra
Tel. 902 54 32 10.
bertatik bertara ikusi ondoren, hunDonostia-Amara geltokitik.
kiturik iritsiko gara Debako itsasadaOrduero 47. minutuan.
rrera. Han amaituko zaigu ikuskizuna
Prezioa: 2 euro.
eta trena kostaldetik urrunduz joango da
barruko bailaretarantz. Baina film eder hau
bukatu aurretik, txipiroitarako txalupa txikiak
eta urteen poderioz abaildutako ontziralekuak
ikusiko ditugu mareen gorabeheran.
21

la robla
Bilbo-Balmaseda

egiak itxi eta amets egin. Baina horretarako, lehenago Bilboko Concordia
geltokira jo behar dugu, Ibaizabal
ertzean hondartutako harribitxi modernistara,
eta hango arkitekturaz gozatu. Orain bai, Balmasedarako tren zuri-beilegian sartu, lasai eseri,
eta begiak itxi. Trenaren triki-trakak Roblako
trenbidearen garai oparoagoetara eramango gaitu. Duela berrogeita hamar urte inguru, milaka
etorkin iristen ziren hona Palentzia eta
Leon aldetik, tren zahar haren erritmo
Feve 2
patxadatsuan. Amets egiteko trena
www.feve.es
Tel. 94 423 22 26.
zen hura; orduko bidaiariek ere, guk
Bilbo-Concordiatik. Orduero
berriebezala begiak itxi eta aukera berrie
20. minutuan. Lanegunetan
kin, bizimodu hobe batekin egiten
bada zerbitzu bat, 30
zuten amets. Orain ireki ditzagun
minuturik behin, ordu
begiak eta trenbide ertzetan ikusiko
jendetsuetan.
ditugu
etorri berri haiei guztiei lana
Prezioa: 2,20 euro.
ematen zieten lantegiak, siderurgia
enpresak gehienbat. Elkarren premia
zuten: etorkinek lana behar zuten eta fabrikek
eskulana. Gaur egun oroiminez baino ezin da
egin Bilbotik Leonerako zazpi orduko bidea.
Balmasedarainokoa, ordea, beste kontu bat da:
ordubete eskaseko bidea, Bizkaiko industrializazio goiztiarra erakusten diguten parajeetan
barrena. Hori bai, tarteka, baserri giroko irudi
lasaiak ikusteko aukerak ere azalduko zaizkigu.
Eta ikusitakoak ez bagaitu betetzen, berriz ere
begiak itxi eta amets egin.

errobi ertzetiK
Garaziraino
Baiona-Donibane Garazi

GVa zain dago nasan. Aire berriko tren

hori egunero zenbait aldiz etortzen
da Parisetik Lapurdiko kostalderaino.
Geltokiburua, txilibitua eta banderatxoa hartuta, tren-makina ultramodernora hurbildu da
eta abiatzeko agindua eman du. Badoa trena
urrutirantz eta Baionako geltokia isil-isilik
geratu da. Bigarren mailako trenbide batean lo,
22

han daukat zain, bagoi bi eta furgoi bakarreko

tren zaharra. Ateak trabatu egiten dira, ezin dira
osorik zabaldu. Badirudi ez didala sartzen utzi
nahi. Barnean urteen zama nabari da. Metal
zaharraren herdoil usaina dago airean. Eseri
egin naiz. Nasako erlojura begiratu dut. Ordua
da baina ez dator inor
gehiago. Okerreko
trenera igo ote
3 snCF.
naiz? Handik
www.ter-sncf.com
segundu bat-Egunero bi-bost aldiz
zuetara abian
irteten da Baionatik.
jarri da trenOrdutegi oso aldakorrak,
hiru ordurik behin edo.
makina. Hiriko
Prezioa: 4,5 euro.
a z ke n e t xe a k

ezkutatu eta Errobi ibai ondoko laborantza

lurrak ageri zaizkit. Ibaiaren orroa entzuten
dut, errailen kirrinka hotsak apaldurik. Paisaia
ederrak azaltzen zaizkit bata bestearen atzetik,
zein baino zein ederragoa, dena neureganatzeko astirik gabe. Gero eta hurbilago sumatzen da
Pirinioa. Harrizko horma handiek trenari bidea
itxi nahi diote. Atzean uzten ditugu geltokiak,
baina ez da inor trenera igotzen. Larritzen hasi
naiz. Hau ote da tren zahar honen azken bidaia?
Duela urte mordoxka, trenbide honen Baigorrirako adarra kendu zuten. Zenbat urte iraungo
ote du Donibane Garazirakoak? TGVren abiadan dabilen Frantziarekin ezin baikor izan.
Edonoiz izan daiteke azken bidaia.

UrolaKo
lUrrUn-MaKina
Azpeitia-Lasao

ren-makina txistuka ari da geltokiko

eraikin nagusiaren aurrean. Begikoa dut
Aurrera izeneko piztia beltz hau. Nasan
barrena korrika datoz haurrak, urduri. Ez da
egunero lurrunezko tren batera igotzeko aukera
izaten, Harri Potterren filmetan bezala. Fatxada
nagusiko erloju handiaren orratzek ia irteteko
ordua dela diote. Trenaren Euskal Museoko
langile bat etorri eta egurrezko bagoietako
ateak zabaldu ditu. Bidaiariak trenera! entzun

Ikusgarria da Urduatik mesetara igotzen den

trenbide luze eta meharra.

23

La Robla eta Urolako

trenek historiarekin bat

egiten dute ibilbidean. Joan
zen mendeko oroimena.

da nasan. Handik minutu pare batera bidaiari

arrUneKo
guztiak gaude geure jarlekuetan. Beste txistu
reMailera rena
bat eta Aurrera Azpeitiko geltokitik abiatu da,
tren museo zoragarri bihurtu duten
San Ignazioko mendatea-Larrun
bailahorretatik. Trenak Urolako baila
rrepide bihurgunetsu bat doa Azkainetik
ran zehar egiten du bidea, menmen
euskotren-trenAren MuseoA
gora San Ignazioko mendatera. Asfaltozdiz, baserriz eta larre berdez
Azpeitia. 4
www.euskotren.es
ko bideak Sararaino jarraitzen du, baina
inguraturiko naturgune
Tel. 943 15 06 77.
nire autoa hementxe geldituko da. Leihatilara
ederrean. Halako batean
5 km-ko ibilbidea. Apiriletik
joan eta txartela erosi dut. Korrika joan beharra
zirrara bizia sentitzen
azarora bitartean. Larunbatetan:
daukat nasaraino, irteteko oso gutxi falta da eta.
dugu,
ibaiaren
gaineko
12,30 eta 18,30etan. Igande eta
Hantxe dago egurrezko tren erromantikoa, ia
zubitik, 40 metroko altuealtue
jaiegunetan: 12,30etan.
jarleku guztiak beteta. Nire bidaide gehienak
ran pasatu behar dugunean.
Prezioa: 4,5 euro,
museora bisita barne.
jubilatu frantsesak dira, Lapurdiko kostan
Eta gero, 225 metroko tunela.
turismoa egiteko behe-denboraldiko aukerak
Tren-makinak txistua jotzen du
baliatzen dituztenak. 1924an eraiki zutenetik
behin eta berriro eta ke lodia bota,
egin ohi duenez, tren-makinak puntu-puntuan
xx. mende hasieran bageunde bezala.
ekiten dio aldapa gogorrari. Mendi malda piko
Aldameneko haurrak aitari galdetzen dio ea
hauetan gora egiteko, kremailera sistema bat
trena indio eta bakeroen pelikula batetik ekarri
dauka, gurpil hortzdun bat eta errail berezi batez
duten, mendebalde urrunetik. Aitaren eranosatua.Hala eta guztiz ere, arnasari eusten diogu
tzunak pentsakor utzi gaitu denok: Ez, Aitor.
tarterik pendizenetan. Altuera hartu
Amona Felipa eta aitona Joxemari
ahala, ikuspegi gero eta ederragoa
honelakoxe trenetan ibiltzen
ageri zaigu.Ardiak eta pottokak
ziren sarritan. Orain dela
5 www.rhune.com
lasai asko daude bazkatzen
ehun urte ez zegoen gaurko
Martxoaren 17tik azaroaren
trenbide ondoan. Kabale
presarik, ez abiadura
7ra bitartean. Irteerak: 10,00
batzuek begiak jasotzen
handirik, eta honelakoxe
eta 15,00etan. Udan 35
minuturik behin.
dituzte gugana. Beste gehietrenak ibiltzen ziren alde
Prezioa:
14
euro
joan-etorria.
10
nek, ordea, nahiago dute
batetik bestera.

urtetik beherakoentzat, 8 Euro.

24

-t

belarra jaten jarraitu. Bat-batean, bihurgune

baten ostean, Larruneko gailurra agertu zaigu
aurrean. Hemendik ikusita igoezina ematen du,
bertigorik ez duten mendizaleentzat bakarrik,
baina gure tren txikiak oso minutu gutxian
eramango gaitu goraino. Eta han goian, ardo
eta urdaiazpiko usaineko benta artean, talaia
zoragarria aurkituko dugu Euskal Herriko itsaso
bazterrak eta mendiak miresteko.

6 MMendilerroUrdUaKo
GainetiK
Bilbo-Urdua-Miranda de Ebro

anpora begiratu eta kolore berdeak

milaka abardura hartzen ditu Araba
mendebaldeko haran hauetan. Badirudi
koadro kostunbrista batean sartuta gaudela. Bagoi
barruan, ostera, kolore tristeagoak ageri dira.
Negua da eta bidaiari bakanek kolore gutxiko
arropak dauzkate soinean. Batez ere trajez jantzitako gizon horrek, ordenagailutik begirik kentzen

ez duen horrek. Jarleku batzuk harago moja bi

doaz, ahopetik berbetan, guk jakin behar ez ditugun sekretuak kontatzen beharbada. Andeetako
itxura duen neska bat ere badoa, hiru-lau
urteko ume batekin, biak ere artilezko
jertse arraiadun koloretsuak jantzita. Tren
honetako kolore ukitu bakarra segur aski.
Megafoniaren hotsak atera nau jendearekiko gogoetatik. Emakume ahots gozo
batek abisu eman digu laster helduko garela Urduara. Bezero jaun-andreak esan
du, eta horrek zerbait hautsi du nire buruan.
Lehen bidaiari ginen; orain, bezero huts. Tren
bidaien erromantikotasuna bazterrean gelditzen
ari da abiadura handiaren mesedetan. Berriz
ere begiak leihora zuzendu ditut Delika parean.
Hortxe dago Nerbioiko ur-jauzia: ibaia sortu eta
berehala izugarrizko jauzia egiten du amildegian
behera. Gero, amaigabeko bihurguneak datoz.
Bagoaz Urduako goialdeetara. Kolore berdeak
okre-horixkari egin dio leku. Lur idorrak, lur
gorriak, paraje bakartiak. Goi-lautadan gaude.
Amaigabeko lerro zuzenen erreinuan.

6 renFe
www.renfe.es
Tel. 902 24 02 02.
Bilbo-Abandotik. Ibilbide
luzeko lineak dira, ordutegi
aldakorrekoak.
Prezioa: 11-12 euro.

Baiona-Garazi lotzen

duen trena Iparraldeko

bihotzean zehar doa, Errobiren ertz zoragarritik.

25

AMAIUR
t IakI Sagredo garde i

Juan LuIS Landa

xvi. mendea

maiurko gazteluaren hondakinak ikustera doanak nekez pentsa

lezake paraje eder hartan gudaleku latza izan zela duela bostehun
urte. Historiak dioskunez, 1512an, Nafarroa konkistatu zutelarik, orain hondatuta ikusten dugun gaztelu hau, Pirinio guztiko gotorleku estrategikoena bihurtu zen. Lehenago, Erdi Aroko
gotorleku xume bat besterik ez zen, bidesarien kobrantza
babesteko eraikia, eta sei bat gizon besterik ez ziren
egoten hura zaintzen. Handik gutxira, ordea, artileriaren erasoei eta setioei aurre egiteko egokitu
zuten eta esparru gotortua handitu, ehunka soldadu eta zenbait kanoi sartzeko
moduan. 1516an, harginak lanean hasi ziren espainiarren aginduetara eta, horma
berriak eraiki ahala, kanoi-zuloak eta fusil-zuloak ezarri zituzten bertan. Gotorlekuaren ertz bakoitzean zelatarientzako garitak paratu zituzten.
Bestalde, lubetak eta lubanarroak ere egin zituzten gazteluko ateak babesteko, eta hormak loditu. Azkenik, kanoiak ipini zituzten hura defenditzeko.
Urte batzuk geroago ere, 1521ean, hobekuntza handiak egin zituzten dorre
nagusian eta harresietan. Lanak burutu ondoren, lehengo gaztelu zaharra garai
hartako edozein erasori eusteko moduko gotorlekua zen.
Urte haietan Amaiur konkistatzeak esan nahi zuen abantailazko posizioa lortzen
zela Baionatik gertuko mendi-pasabidea defenditzeko, eta horrekin batera, Iruerako bidearen kontrola eta gurdi zein kanoientzako iraganbide erosoa.
Konkista horrek, bada, bi zatitan banatu zuen Nafarroa: batetik,
legezko erregeei leial zitzaien aldea, eta bestetik, beaumondarren
hasierako laguntzaz espainiarren menpe zeudenena. Amaiurko
gaztelua bien erdian gelditu zen eta horregatik zen hain inportantea hura
kontrolatzea. Dokumentuetan agertzen denez, Erdi Aroan izan omen zen
borrokaren bat edo beste Amaiurren; konkistatu zutenez geroztik, ordea,
etengabeak dira hango erasoak, setioak eta berreraikuntzak, hala nola 1512an,
1521ean, 1522an, 1536an, 1637an eta baita 1810ean ere, Konbentzioaren kontrako gerretan. Horrek adierazten digu zenbaterainoko garrantzi estrategikoa
izan duen Baztango mugetan dagoen Otsondoko mendatea babesteko.
Artikuluan aurkezten ditugun bi irudiok azken azterketa arkeologiko eta historikoetan oinarritzen dira. Ilustrazioaren zehaztasun guztiak zaindu ditugu.

26

27

200 n
Amaiurko gazteluaren harri artean gorderik dago 200 nafarrek egindako erresistentziaren oroimena. Izan ere, Jaime Belaz
Medrano buru zutela, Nafarroako erregearen esku utzi zuten
berriro gotorleku hura. Handik lasterrera, armada handi bat
biltzen hasi zen Miranda erregeorde espainiarra gaztelua menderatzeko asmoz. Hala bada, 1522ko uztailaren 4an, Iruetik
Baztan aldera abiatu ziren 10.000 soldadu, tartean beaumondar
ugari eta zenbait kanoi. Lantzen egun batzuk gelditu ondoren,
Baztanera jo zuten, Belateko galtzadan barrena artileria eramanez. Uztailaren 11rako, Berroetan kokatuta zeuden espainiarrak,
28

eta setiatuak defentsarako antolatzen hasi ziren, premiazko

lanak eginez horma eta lubanarroetan eta janaria eta munizioa
bilduz. Zigako dorrea eraitsi ondoren, erregeordearen armadak
Amaiurko gaztelua begiz jo zuen uztailaren 14an, eta, hurrengo
egunean, kanoiak ezarri zituzten gotorlekuaren aurrean.
Azken gudua hasi aurretik, agramondarrak saiatu ziren
etsaien setioa hausten, baina alferrik izan zen, besteak askoz
gehiago baitziren. Gero, luzaroan ekin zioten kanoiek gotorlekuko harresien kontra. Triskantza handiak egin arren, ez zuten
lortu goiko aldera igotzeko atea suntsitzea. Miranda erregeordea

amorrazioz beterik zegoen, ondo baitzekien gotorleku hura

konkistatu behar zuela Karlos V. enperadorea Flandesetik
itzuli baino lehen. Orduan espainiarrak tunel bat egiten hasi
ziren eta hainbat polbora pilatu zuten gotorlekuaren azpian.
Gero sua eman zioten eta, leherketaren eraginez, defentsa gune
nagusiaren zati bat erori zen. Aldi berean, gazteluaren alde hura
defenditzen zuten asko hil zituen eztandaren indarrak. Kea desagertu zenean, erregeordeak ikusi zuen leherketak zulo handi
bat egin zuela harresietan eta handik barrura sartzeko agindu
zion infanteriari. Gaztelua defenditzen zutenek aurre egin

ahal izan zioten zenbait erasori. Baina handik egun batzuetara,

hildakoak eta zaurituak asko zirela ikusirik, Jaime Belaz Medrano
buruzagiak errendizioa ituntzea erabaki zuen uztailaren 20an, eta
hala, gainerakoen bizia salbatu. Gaztelua defenditzen zutenak Irueko kartzelara eraman zituzten. Egun batzuk beranduago, Jaime
Belaz Medrano eta haren semea pozoinduta hil ziren.
Amaiur konkistatua zen. Egun batzuk geroago, Iruera eraman
zituzten kanoiak eta gaztelua suntsitu zuten bost leherketa handi
eraginez. Harrezkero, Amaiurko hondakin haiek dira Nafarroaren
independentzia defenditu zuen azken gotorlekuaren ikur.
29

hiru

norabide

Jara

familiarra

mahastien gaineko mendia

mendia

Testua: Sustrai Colina

Irulegi herria, Jara mendiaren altzoan pausatzen da eta bertan landaturiko mahastiek ospe handia eskuratu dute. Gure urratsak mendian
gora abiaraziko dira, gero izerditu ondoren ardo tragoa gozoago izango delakoan.

rulegiko eliza eta udaletxea atzean utzi, etxe

tarte batetik pasa, eta hilerria eta Prieureko
kapera bazterrean lagaz, ekin diogu harbide
pikortu bati. Ataka iragan eta pattar-goiti
segitu dugu mahastiaren etxea begiz jo arte.
Buztanzelai, Izpegi eta Iparlari behako bat bota
eta parez-pare ageri zaigun Jara mendiruntz
bideratu ditugu pausoak. Markatutako
bideari jarraiki, Oilarandoi eta Haotza
mendiek bide onean goazela
gaztigatuko digute, Irulegi herria
geroz eta beherago ageri delarik.
Ezker-eskuin dauden mahastietan
entretenituta, aldapa piko bati

ekin diogu, Baigura eta Iparla mendiek osatzen

duten paisaian aterpe hartuz, baina arditegian
pausatu gabe. Azken aldatsa baino ez zaigu
falta gailurrean dagoen antena harrapatzeko!
Gailurrera arribatu, arnasa hartu, eta antenaruntz
zuzendu ditugu urratsak, beheranzkoa beste
bide batetik egiteko asmoz. Xenda garbi bati
segi, asfaltatutako bidean pauso batzuk urtu,
pentze pare bat zuzen zeharkatu, eta
Azkarateruntz egin dugu, Azkarateko
seinalea agertu zaigun arte.
Orduan, ezker hartu, eta mahastiak
gurutzaturik, abiatzean hartutako
bidearekin egingo dugu topo.

BiDe GiDa
Datuak:

Altuera: 812 m.
Luzera: 12 km.
Desnibela: 615 m.
Iraupena: 3 ordu eta erdi.
Zailtasuna: ertaina

nola helDu:

Donostiatik: A-63 autobidea

hartu eta 5.irteeran jalgi.
Donibane Garazirako
norabideari jarraitu, Arrosan
Baigorriruntz eginez. Baigorrin
Irulegiri buruz hartu eta 5
kilometrok eramaten dute
Irulegira.

Joseba del Villar

liZarDiren BiDea

olerkiak bidelagun

Testua: Mikel Arrizabalaga

Maite ditut gallurrak / argiak ez beste / Ai, egaztia banintz / gaik gain nenbilke! Xabier Lizardiren olerki hau eta beste batzuk irakur
ditzakegu poetak maiz egiten zuen bidea osatzen badugu. Jakina da poetak Mutitegi baserri aldera maiz jotzen zuela.

an Esteban auzotik abiatu eta berehala mendi

aldera joko dugu. Ibilbidearen lehen zatian
N-I errepidean barna, Tolosa herrira iristean, hau utzi eta
oso nabarmenak ez diren PR-GI 114aren
herriko geltokiaren atzeko aldean dagoen San Esteban
bide-seinale zuri eta horiak bilatuko ditugu eta
auzoa bilatuko dugu.
horretarako errekastoaren beste aldean dagoen Illibia
Datuak:
etxearen ondotik igarotzen den bidea hartuko dugu.
Luzera: 2,8 km (joan).
Desnibela: 248 m.
Porlanezko bidetik aurrera egingo dugu,
Denbora: 1 ordu.
Pikoaga baserriaren ondotik pasa
Damaiturri
Z ailtasuna :
eta Mutitegi aldera jo.
Lapatzaiturri
Oso erraza.
Zenbait lekutan, Lizardi
Letaiturri
idatzita duen egurrezko
Lizardiren
Liza
rdiren
gezi batek norabide
monumentua
zuzena adierazten du.
SAN ESTEBAN
Mutitegi baserritik
Mutitegi
nola helDu:

BiDe GiDa

itxarpe

izkiko ur-jauzia

gorantz egingo dugu, hasieran xenda bat jarraituz

eta, ondoren, zuhaitzen artean zabaltzen den bide
zabal eta erosoa segituz. Laster izango gara Lizardiren
omenez altxatutako monumentuaren ondoan.
Eskuinetik ateratzen den bidea utzi eta balizatutakoa
jarraituko dugu. Gorabeherarik gabeko xendan barna
berehala egingo dugu topo egurrezko zutoin batekin,
eta bertan Lizardiren poema bat.
Irakurri, aurrera segi eta beste
zutoin bat, eta gero beste bat
Horrela, poetaren olerki ezagun
batzuk irakurtzeko parada. Eta
bukaeran Damaiturrira helduko
gara. Leku zoragarria.

Testua: Josean Gil

Izki natur parkean dago Itxarpeko ur-jauzia, izen bera daraman ibar xumean. Ur-emari handia denean ikuskizuna ahantzezina izaten da.
Kokapen estrategikoari esker toki askotatik ikus daiteke; Manduraitako gainaldetik, besteak beste.

txarpeko ibarrera eta ur-jauzira ibilbidea

Birgaragoienen abiatzen da. Azazeta mendatetik
etorrita, herriko lehen eraikuntzaren aurrean ikusiko
dugun zabalgunean utziko dugu autoa. Errepideko
bihurgunean garela, Berron erreka gurutzatuko dugu
porlanezko zubi batetik. Berrozialdeko ibarrean aurrera
egingo dugu, astiro-astiro. Mendebaldera begira
jarriko gara, Berroziko, Itxarpeko eta Gurduntxarango
ibarretatik amiltzen diren ur xumeek irekitako ibar
zabalera, hain justu ere. Langa bat zeharkatuko dugu
laster. Bertoko landaretzak osatzen duen galeriatik
irten eta segituan, beste langa batera iritsiko gara.
Barrera ongi ixteko esaten digu seinale batek.
Hurrengo bidebanatzean, bide nagusia bazterrean

30

BiDe GiDa
utzi eta, ezkerrera eginez, erreka ertzera jaitsiko gara.
nola helDu:
Ur-emari handia denean (neguan eta udaberrian)
Lizarrara bidea hartuta Gasteizen, Azazeta mendatea
errekastoaren albotik segitu beharko dugu pitin
jaitsi bezain pronto iritsiko gara Birgaragoienera.
batean, ur lasterra txapaz egindako zubi txiki batetik
Datuak:
igarotzeko. Errekaz bestaldeko berdeguneetan garela,
Denbora: 2 ordu.
Desnibela: 275 m.
ezkerrera egiten duen pista bati segituko diogu eta, erreka
Ur-jauzia: Itxarpeko Txorrotea, 10 m.
nagusia zeharkatu gabe, eskuinera (mendebaldera) eta
Kilometroak: 6 km.
maldan gora egingo dugu. Belarrezko bidea estutzen
Zailtasuna: erraza.
joango da goratasuna hartu ahala. Bideak ezkerrera bira
bat emango baitu goraxeago. Sigi-sagaka, bideari men
Birg
eginda, Manduraitako goi-lautadara iritsi. Aldapak
bertan amaitzen baitira, ezkerraldera joko dugu.
Manduraita
Manduraita
Ibar xumea izanagatik ere, jauzi polita egiten dute
Itxarpekoo urItxarpek
ur-jjauzia
jauzia
Basabea
ur gardenek harrizko balkoitik.

erro