NORA

EUSKAL HERRIA
04. zenbakia . 2008ko maiatza . 2.50 !

BASANATURA
URKIOLAN
Natur parkeko sekretuak

Erribera. 7 bide deskubritzeko . Lihoa .

Emakumeen ekonomia

Euskara bidaide.

Arantzazuko santutegia

hiru norabide

Yugoko baseliza .Gobiarango San Pedro . Isturitze eta Otsozelaia leizeak

NORA

EUSKAL HERRIA

Zuzendaritza eta erredakzioa

Javier Pascual.
sua@sua-edizioak.com
Argie Areitio.
nora@nora-aldizkaria.info
Tel. 94 416 94 30. Fax. 94 416 69 76.
Epalza kalea, 8. 4. 48007 Bilbao.
Koordinazioa
Jess M. Prez Azaceta.
jmperez@nora-aldizkaria.info
Diseinua eta maketazioa
Edorta Urrutia eta Aurkene Etxebarria.
Administrazioa
Ane Robles.
leke@nora-aldizkaria.info
Banaketa
ETXERAINO.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 30 43 41. Fax. 943 59 01 72.
etxeraino@etxeraino.net
Harpidetzak
IRAGARRI.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 30 35 54.
harpidetza@nora-aldizkaria.info
Publizitatea
Bixen Larraeta - Jon Sarasola.
publi@nora-aldizkaria.info
EUSKAL HERRIA ALDIZKARIA.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 31 32 09. Fax. 943 31 31 29.
EDIZIOA
BIHOTZ BEGIAK S.L.
Gudarien etorbidea, s/g. 20140 Andoain.

Bitakora

ogoan ditugun lekuak garai bati loturik daude, une zehatzari,

tempus batekin sortu ziren. Uneak egiten du geografia, ez lekuak,
ez espazioak. Bizipenak eraikitzen du geografia, ez paisaiak, ez
argiak, ez koloreak.
Leku berberak berriro bizi izan nahi, eta desagerturik daude betiko.
Horrexegatik ez dugu itzuli gura hainbat lekutara, denbora berriak ezaba ez ditzan.
Sei Berlin ezberdin bizi izan ditut, bost Venezia, hamaika Paris, dozena bat Londres.
Dagoeneko ez dakit zenbat Managuatan egona naizen, zenbat San Franciscok ezagutu
nauten; makina bat Erroma dut gogoan, dozena erdi Viena.
Lagos, aldiz, bi Lagos baino ez ditut bitakora kaieran, eta Port Harcourt bakarra.
Irrikitan nengoke Port Harcourt-era bueltatzeko, jakingo ez banu inoiz ez naizela nire
Port Harcourt-era helduko, garai hura joan zen eta hiri hura betiko aienatu delako.
Baitara bildu eta bertan daude jelatuta bizi izan ditugun lekuak. Nahi bestetan bisita ditza
kegu, begiak itxiz, gogoari eutsiz. Umel eta bero segitzen du, kitzikagarri, anker eta harkor. Port
Harcourt hura ez dago konpartitzerik, bakardade absolutuaren lekua delako.

Laura Mintegi

Inprimaketa: Leitzaran - Fotomekanika: ZYMA

Lege Gordailua: SS-94-2008 - ISSN: 1888-413X
Azaleko argazkia: Musker berdea. Joseba del Villar.

ihotz begietan
04 BBilboko
portua. Santurtzi. 4Egilea: Alberto Muro.

08
20
26

uskara Bidaide
06 EEuskara
batuaren sorlekura, Arantzazura, joan gara. Lan iraultzaileen egoitza
izan da hainbatetan. Oteizak eginiko apostuluek sortu zuten eztabaida izan
zen bat; euskara batuaren gramatika finkatzeko izandako eztabaida, bestea.
4Testua: Alberto Barandiaran. Argazkiak: Oscar Fernandez.

rkiolako basanatura
08 UUrkiolako
parke naturalean bizi den basanatura esploratzera aterako gara.
Naturaren altxor preziatua da mendi eremu ikusgarri hori. Animalia basatiak eta
babestu behar diren landareak ikusmiran jarri eta parkeko bideak korrituko ditugu.
4Testua: Amador Prieto. Argazkiak: Joseba Arrizabalaga.

rribera deskubritzeko 7 bide

20 EOinez,
trenez, autobusez, piraguaz, zaldiz, bizikletaz eta helikopteroz ibiliko gara
Nafarroako Erriberan barrena. Tutera, Cascante, Faltzes, Valtierra, Castejon... herriz
herri, mundu bat deskubritzeko asmotan. 4Testua: Jabier Sainz Pezonaga.

ihogintza, emakumeen lana

26 LBurdina
eta arrantzaren industriak baino haratago egiten dugu topo lihoaren
ekoizpen nabarmenarekin. Historian bere lekua eskatzen duen artisau-ekonomia
hori, batez ere, emakumeen lana izan zen. 4Testua: Jose Antonio Azpiazu.

norabide
30 3Isturitze
eta Otsozelaia leizeak, Gobiarango San Pedro eta Yugoko baseliza.
4Egileak: Sustrai Colina, Josean Gil eta Edurne Elizondo.
3

biho

tz
be gie

n
ta

Luzero Muturraren
magalean gaude.

Eguzkia logura da
eta gure oinpean

Bilboko portu nagusia piztu da. Itsasautopisten abiapuntua omen. Abratik

Bilboko bihotzeraino
nabigatu duten itsasontziek idatzi dute
gure historia hurbila. Gabriel Aresti
poetak ere portu
honetan egin zuen
lan. Egun batean,
euripean eta barku
baten zamalanetan,
oihu egin zuen: beti
paratuko naiz gizonaren alde.

a Alberto Muro

euskara

bidaide
Euskara batuaren
gramatika finkatuko
zuen batzarra egin
zuen Arantzazun
Euskaltzaindiak.
"H" hizkiarekin zer
egin izan zen eztabaidaren ardatz.

harkaitzetako babestokia
t Alberto Barandiaran a Oscar Fernandez

Eunate, Leire. Kriptan, Nestor Basterretxearen alegoriek Kreazioaren hasieratik Kristo

berpizturainoko denbora guztia margotzen
dute. Gizadia, Askatasuna, Kosmosa, airea eta

Nola heldu: Oati dugu

abiapuntua. 10 kilometroko
errepide bat igo behar da
santutegiraino.
Non lo egin eta jan:
Arantzazuko Hospederia:
943 78 13 13.
Informazioa eta bisita gida
tuak: 943 71 89 11.
www.arantzazu.org.
Nora Jo: Urbia eta Aizkorri.
Basilikaren atzealdetik atera
tzen den bideari jarraitu eta,
ordubeteko paseoa emanda,
Urbiako baselizaraino irits
daiteke. Hortik, bi aukera
daude: Aizkorriko mendile
rrotik barna Aizkorriko pun
taraino iristea, edo Urbiako
zelaien gaindi, San Adriango
tuneleraino joatea.

"Euskara, euskaldunon hizkuntza"

lizaren barrualdean, lehen Txillidaren burnizko ate horiek, neurriz eskasagoak dirudite
Bergara
lerroan, gizon bat dago, apostoluen aldean. Haien presentzia indartsuarekin lotsatuta eta
Urretxu
Zumarraga
bakarrik. Ez du atzera begi- konplexuz beteta baleude bezala. Elizaren hierarkiarekin izaniko
Legazpi
Arrasate
ratu ere egin, baina aldarea- arazoak zirela medio, irudiak bide bazterrera bota zituztenean,
Oati
ri
buelta
eman
eta beira koloredunak batek baino gehiagok nabarmendu zuen euriak malkoz betetzen
Aretxabaleta
ARANTZAZUKO
SANTUTEGIA
eta aldarea eta goitik sartzen den argia zituela Oteizak espazioz bete nahi izan zituen hutsuneak.
aipatzen amaitu ondoren azkenean eseri
Elizaren sarrera apoteosikoa da, aldarea ez baita amaitzen.
garenean, gu ere isildu egin gara. Eta orduan Hemen ere, neurria engainagarri samarra da. Lucio Muozek
entzun dugu musika, doinu antzemanezina. Eta eginiko obra abside gainetik luzatzen da, bistatik galdu arte.
orduan gu ere lasaitu gara. Hemen, Oatitik gorako Xabier Alvarez de Eulateren beirategiaren koloreak argi
harkaitz eta ibar sakonez gaindi, Arantzazun, frantziskotarrek berezia ematen dio ama birjina babesten duen zurari, baina
benetako gordelekua eraiki dutelako. Babestokia.
aldarearen atzeko aldean, handitasun guztia galdu egiten da,
Errepidearen azken bihurgunera arte, ez da basilika ikusten. eta monastegi erromanikoen soiltasuna antzeman daiteke:
Harrigarria da, irudi erlijiosoek eta zeruari
hazka egin nahi dioten dorreek den-dena
Basilikako lan iraultzaileak
betetzen dutelako, baina bertara iritsita ere,
amaitu ziren urte berean hain
hurbildu egin beharra dago friso famatua eta
justu, euskararen gramatika
irauliko zuen batzarra hasi zuen
are dorreak ere ondo antzeman ahal izateko.
Euskaltzaindiak Arantzazun. "H"
Bideak berak, askotan ilun eta goibel izaten
hizkiarekin zer egin zen eztabaida
den sabai handiari begira dagoen ama birjinanagusia. Gaurtik ikusita, huskeria
dirudi, baina batuaren defenda
ren aurrealdera eramaten gaitu. Tokiak hortxe
tzaileen eta eszeptikoenen arteko
geratzea eskatzen du, perspektiba berezia
borroka agerikoena izan zen.
Lehia ez zen, alabaina, gramatikala soilik. Belaunaldien artekoa ere bazen. Nemesio
duelako. Eskailerak elizaren sarreran amaitzen
Etxanizek, esaterako, gazte ameslariak deitu zituen batasun gutxienekoa sustatzen
dira, baina badirudi zenbat eta hurbilago izan,
zutenak. Azkenean, Koldo Mitxelenak gidatutako erreforma nagusitu zen. Oteizaren
orduan eta urrunago daudela Oteizaren eskulapostoluek aldarrikatzen zuten iraultza estetikoarekin gertatu zen bezala, euskarari
arnasa eta etorkizuna emango zion euskara batuak inguru honetan jaso zuen bultza
turak. Hain zuzen ere eskaileren hasieratik
darik handiena. Bakarrik horregatik, nahikoa pisu izango zuen euskararen historian.
begiratzeko eginak balira bezala.
Baina, gainera, hemen idatzi zituen bere poesiak Bittoriano Gandiagak.
Arantzazu monumentu bilakatu zuten gaibatuaren sorlekua
nontzeko artisten lanek, esaterako Eduardo

ura: munduaren bilakaera ageri da kolore biziz

eta irudi geometrikoez marraztuta.
Baina Arantzazu natura ere bada. Urbia, edo
Akuegiko errotatik barna, Iritegiko iturbururaino eramaten gaituen bidea. Plazerra ere
bada. Esaterako, Goiko-Bentako berenjena
beteak edo txokolate tarta. Edo basilikaren
atarian ia egunero jartzen diren saltzaileen
gazta. Edo, besterik gabe, Araotzera begira
jarri eta Lope Agirreren ibilerak irudikatzea,
hemendik atera zenean buruan zer zuen.
Edo, zergatik ez, apostoluak bide bazterrean
irudikatzea, Oteizak espazioz bete nahi zituen
tarte horiek malkoz beteta.

da. Oteiza, Chillida

eta Basterretxea artistek, besteak beste,
utzi dute aztarna.

Bidaia-gida

A ra ntzazu

Eliza garaikidea

Euskara

Gipuzkoako Foru Aldundia

Kultura eta Euskara departamendua

Gipuzkoako Foru Aldundia

Kultura eta Euskara departamendua

URKIOLAKO

BASANATURA
t Amador Prieto a Joseba Arrizabalaga

Urkiolako natur parkera abiatuko gara bertako

basanatura ezagutzera. Hango haitz, baso, ibai eta
mendien arteko faunak eta florak harritu egingo du
ibiltaria. Goazen, bada, inguru babestu horretako
bidezidorretan barrena sentsazio berrien bila.

Piriniotako lirioa, Lilium pyrenaicum.

Izoztutako pagadiari
begira, zuhaitzaren
enborrean, garrapo
txikia. Horrenpean,

gibel-belarra.

izakiontzat pentsaezinak diren indar naturalen

eraginez, zerurantz jalgi ziren behinola, Euskal
Herriko bazter honetan, Urkiolan, Aramotz eta
Anbotoko mendiak. Mendizale asko joaten dira
horko gailurrak igotzera Mugarra, Belatxikieta,
Aramotz, Urtemondo, Alluitz, Astxiki, Untzi
llatx... eta beste asko, paisaiak ikustera besterik
gabe; baina badira gutxi batzuk mendi eta haran
horretako ondare naturala ikustea helburu
dutenak. Izan ere, ingurune babestu horretan
hainbat animalia eta landare aurkituko ditugu.
Natur parke horretako paisaia osatzen du
ten haitzak itsas azpian sortuak dira duela 100
milioi urte baino gehiago. Horregatik, garai
hartan bertan bizi zen itsas fauna betikotuta
gelditu da haitzetako fosiletan. Itsas hondale
haiek ur azalera atera ziren orain dela 40 milioi

urte eta lehorreko izakiek kolonizatu zituzten.

Gaur egun, Urkiolan ikusi, entzun edo aurresentitu daitezkeen animaliak eta landareak
bertako ingurumen baldintzei esker sortuak
dira, baina, batez ere, gizakiaren eraginez
hartu dute oraingo itxura. Nabarmena da han10

hemenka, zalantzarik gabe, gizakiok mendez

mende utzitako arrastoa: mendien eta lurraren
beraren munia agerian utzi duten harrobiak,
urteak pasa ahala eraikitako herriak, hain
gureak diren baserriak, gure garaiko errepideak, zurgintzarako baso landatuak, pinuz

beterikoak, berdez tindaturiko zelaiguneak,

baita ortuak ere... Hala ere, bada oraindik
Urkiola basati hori gozatzeko aukera,
animaliak eta landareak bizi diren inguruak
ikustekoa: mendi-larreak, harkaitzak, pagadiak, artadiak, ibaiak...
11

Hegalaldi dotorearekin lurraldea zaintzen

du sai zuriak. Alboan, askari-loreak
landak tindatzen ditu.

hildako animalien sarraski bila. Hegaztien

behaketan ohituago daudenek beste sai mota
bat ere ezagutuko dute, sai zuria Neophron
pernocterus, bere luma zuri-beltzez jantzia.
Hegazti dotore eta polit hori ikusteko, baina,
udaberria edo uda izan behar du, alegia, negua
Afrikan eman ondoren, kumaldia ateratzera
etortzen baita gurera.
Sarraskijaleez gain, harrapari trebeak ere
badira naturgune eder honetan. Belatz gorriak
Falco tinnunculus eta belatz handiak Falco peregrinus, esate baterako, karehaitzezko

Haitzak bizileku

Argazkilariari so, adi,

agertzen da Musker
berdea, korrika
egiteko prest arriskua
dagoela susmatzean.
12

Badirudi haitz biluziak ekosistema zaila izan

behar duela bizitzeko, eta hala ere, uste baino
izaki gehiago aurkituko dugu haitzetan. Likenak ez ezik beste hainbat landare ere hazten
dira haitzetako arrailduretan. Esate baterako,
iturri-belar zuriak Asplenium ruta-muraria
eta xardin-belar beltzak Asplenium trichomanes hormak eta harresiak kolonizatzeko

gai direnak. Esanguratsuak dira oso harri

bizian sortzen diren Saxifraga generokoak,
hots,harria zulatzen dutenak, horixe baita
latinezko hitz horren esanahia; edota kukubelar piriniar ederrak Aquilegia pyrenaica
maiatzetik uztailera bitartean urdin-more biziz
loratzen direnak. Landaretza horrek hainbat
intsektu mota erakartzen ditu eta horiei esker
bizi dira sugandila bizkorrak Podarcis hispanica eta Podarcis muralis.

Nolanahi ere, Urkiola aldean haitzak bizileku

dituzten animaliarik miresgarrienak hegaztiak
ditugu. Txikiak dira batzuk, hala nola, arkaitzzozo gorriak Monticola saxatilis edo haitzenarak Ptyonoprogne rupestris, eta tamaina
handikoak beste batzuk, sai arreak kasu Gyps
fulvus, zeruan jaun eta jabe hegaldatzen direnak. Hegazti handi horiek labarretako erlaitzzuloetan egiten dituzte habiak eta hegaldi dotorez ibiltzen dira, batetik bestera, goi-larreetan

Naturgune honetan markaturiko edozein ibilbide eginda ere, egun argia

baldin bada, erraz ikusiko dugu sarraski bila zeruan hegan dabiltzan sai arreen
silueta dotorea. Zailagoa da, ordea, haien habiak ikustea, edo aita-amak txitoak berotzen... Horretarako, aparailu optiko sofistikatuak beharko genituzke,
gure begiek ikusi ezin dutena hurbiltzeko. Hala ere, parkeko interpretazio
zentroan pantaila handi bat jarri dute, Urkiolako labarretan zintzilik, kameraz
hartutako irudiak emateko. Beraz, hegazti hauen kumaldi sasoian zentro horretara joan gaitezke, Urkiolako mendatetik gora, Toki-Alai baserrira, eta eguraldi
txarraren beldurrik gabe, patxada ederrean goza dezakegu ikuskizun paregabe
horretaz, saien txitaldia neguan izaten baita. Eta gainera, bide batez, inguru
horretako geologiaz eta biologiaz ere asko ikasiko dugu bisitaldi horretan.

Saiak ikusi
13

hormetan dauden zuloetan egiten

dituzte beren habiak. Izan ere, Ur
kiola natur parkeko harribitxietako
bat dira animalia depredatzaileak,
bi multzotan banatzen direnak:
hegazti harrapariak, batetik, eta
ugaztun haragijaleak, bestetik.

Basoak
Harkaitzetan bizi diren ehiztari hegaldunak
aipatu ditugu, baina ezin dira ahaztu basoko
hegazti harrapariak, hala nola zapelatz liztorjalea Pernis apivorus, arrano sugezalea
Circaetus gallicuseta gabiraia Accipiter
nisus. Alegia, pagadi ugari dago Urkiola al
dean, azaleraren ia %20: Saibi, Urkiolagirre,
Eskuagatx eta Arangio. Baso ilun-misteriotsu
horiek behelainoa harrapatzen dute beren
abartzan, hostoen bidez ura bildu eta lurrari
ematen diote. Pagoa izan ohi da nagusi baso
horietan baina, tarteka, gorosti bakanei eta
otsalizarrei ere egiten die leku. Eta horien
artean bizi dira zenbait landare eder; esate-

Toki-Alai interpretazio zentrotik bertatik ibilbide labur eta erraz bat atera
tzen da Urkiolan bizi diren izakiak ikusi eta naturguneko inguruneak aztertu
nahi dituenarentzat. Zentroan bertan emango digute ibilbidearen triptikoa.
Konifero sailak, ibarbasoak, urkidiak, otadiak, txilardiak, iratzeak... ekosistema
aniztasun handia dugu ibilbide horretan, eta hainbat zuhaitz eta zuhaixka:
haginak, sahatsak, gorostiak, pagoak, hurritzak, elorriak, lizarrak, oteak, txilarrak... Eta isilik bagabiltza, enbor-adarretan hainbat txori txiki ere ikusiko
ditugu: kaskabeltzak, amilotxak, txepetxak, txantxangorriak, gerri-txoriak...
Lurrera adi begiratuz gero, ugaztun handienetako baten arrastoak, basurdearenak, ikusiko ditugu, baita lur tontor txikiak ere, satorra lurpean dabilen
seinale. Bidezidorra Aldazitalako jolasgunera iristen da.

Ibilbide didaktikoa

Okil handia, belatxinga mokohori eta

eskinoso txoriak.
Alboan, kuku-praka
ikusgarria.
14

rako, gibel-belarra Hepatica nobilis, basoko

eguerdililia Anemone nemoralis, lilipak edo
Narcissus generoko loreak, eta, aleluiak
Oxalis acetosella. Ekosistema horietan
zokondo eta ezkutaleku asko egon ohi
da eta, horregatik, ez da erraza
izaten animaliak ikustea.
Baina erne bagabiltza,
beharbada entzun egingo ditugu, eta pazientzia
pixka batekin, akaso ikusi ere bai.

Pagadietan bada txori txiki bat, luma urdin

oso politak dituena, zuhaitz enborretan gora
eta behera ibiltzen dena jateko bila. Garrapoa
Sitta europaea duzue, txori berezia benetan.
Okil handia Dendrocopos major ere laster
igarriko dugu non dabilen, haren moko-hotsa
nahastezina baita zuhaitz ihartuetan zomorro
bila edo lurraldea markatzen dabilenean.
Baina Urkiolan ez da dena
pago. Badira haritz kandudunak Quercus robur, adaburu
sendo-ederrekoak, eta bai
beste zuhaitz hostogalkor
asko ere: lizarrak, astigarrak, ezkiak eta gaztainondoak. Baina
denen artean bat
nabarmendu be
harko balitz, urkia
Betula alba izango
litzateke hori, Urkiolako
parkeari izena ematen
diona, enborraren
azal zuritik erraz
ezagutuko duguna. Egia esan, berdin
dio hariztiak, pagadiak
nahiz baso mistoak izan, lasaiak baldin badira, hainbat izaki biziduni emango diete babesa
eta mantenua, hasi ornogabe ikusezinetatik
eta orkatza Capreolus capreolus edo basurdea
Sus scrofa bezalako animalia handietaraino.
Nolanahi ere, depredatzaileak dira ikusmin
biziena sortzen dutenak, eta hartz mitikoa eta
otso beldurgarria gaur
egun desagertuta
egon arren, hor
ditugu oraindik ere basakatua
Felis sylvestris,
lepazuria Martes
foina eta katajineta
Genetta genetta.
Zuhaitz guztiek ez dute
neguan hostoa gal
tzen; aitzitik,

15

arte gogorrak Quercus ilex berde irauten du

urte osoan. Horregatik, artadi sail ederrak ikus
daitezke Artaunen, Mugarran edo Eskuagatxen.
Arteekin batera, lur harritsu eta idorretara egokitutako beste landare eta zuhaixka batzuk ere
hazten dira haitz artean: gurbitzak, gartxuak,
txorbeltzak eta abar. Eta lore bikainak ere
bai, hala nola zenbait orkidea-mota, Epipactis
parviflora edo Limodorum abortivum kasurako,
basoari ukitu koloretsua ematen diotenak.

Sastrakak eta landak

Zapelatz arrunta,
Txantxikua eta
katajineta, basoko

bizilagunak. Behan,

udaberrilorea.

16

Mendeetan zehar gizakiok basoak soildu eta

ekosistema berriak sortu ditugu hortik guretzako
onura ateratzeko. Horrela sortu da landazabala
deitzen zaion ekosistema, belardiek, ibarbasoek
eta arboladi txikiek osatua. Belardiak bertan
behera uzten direnean, zuhaixka-mota asko
ernetzen dira eta kolonizazio horrek lekua prestatzen du zuhaitz handiak hazteko. Horrela sor
tzen dira sastrakak eta otalurrak. Udaberrian
otaloreen Ulex sp. hori
biziak janzten du
paisaia eta udaz
kenean iratze
Pteridium
aquilinum ihartuen gorriak.
Txilardiak,
sasitzak eta elordiak hainbat txori-motaren
babesleku eta bizigai izaten

dira. Zozoak, birigarroak, txantxangorriak, txepetxak eta abar, halakoxe arantza artean ezkutatzen dira azeriek eta erbinudeek harrapa ez
ditzaten. Trikuak Erinaceus europaeus, ordea,
ez du halako arantzarik behar, bereak baititu,
eta lasai asko ibil daiteke gauetan, zelairik zelai,
jateko bila. Belardiak eta sastrakak leku irekiak
izan ohi dira, muskerra Lacerta viridis bezalako saurioak eguzkitan berotzeko aproposak;
horrela, ehizean egiteko indarra ateratzen dute
eguzkiaren berotasunetik.

Ingurune horietako biztanle batzuek arma

kimikoak erabiltzen dituzte euren burua
defenditzeko edo janaria lortzeko. Sugegorriak
Vipera seoanei, esate baterako, pozoin bortitz
bat injektatzen die bere harrapakinei, bertan
geldiarazi eta errazago jateko. Beste espezie
batzuek, aldiz, gai toxikoak sortzen dituzte
inork jan ez ditzan. Hala egiten du zenbait
landarek, kuku-prakak Digitalis purpurea
kasurako, izenak dioen bezala, kanpai itxurako
lore gorri ederrak dituenak.

Dimako auzotik gora abiatu eta, lau ordutan, Zornotzarainoko 10 km egin

ditzakegu. Bide osoa nahi ez dutenek, ordu pare batean Belatxikietara joan eta
itzuli egin dezakete. Artadiak, larreak eta karst ikusiko ditugu, baita hainbat loremota ere, bai artadiko loreak, bai haitzetara egokitu direnak; eta Urkiolan bizi
diren hegaztiak ere. Artaunetik gora, mendi-pista bati jarraitu eta, aldats gogor bat
igo ondoren, pinu artean sartuko gara, eta gero, artadian. Laster, bidea estutu eta
Urtemondora hurreratuko gara; baina mendia eskuinera utzi eta zidorrean aurrera
egin. Bidegurutzean, aurrera jarraitu. Harri artean, karstean ibiliko gara. Kontuz
ibili, inguru horretan arraildurak, lezeak, trokak, bereziki Galdara izenekoa, ikusiko ditugu. Eta troka sakon hori ertzetik igaro ondoren, Belatxikietako gailurrera
helduko gara. Handik goitik Aramotzeko haitzen ikuspegi ederra dago.

Paisaia karstiko ikusgarria

17

Ura eta bizia

Aurrez aurre. azeria

liraina eta sugegorria beldurgarria,
biak ehiztari zorrotz.

Landare eta animalia batzuek ingurune hezeak

behar dituzte urte osoan bizitzeko eta ugaltzeko.
Urkiolan ez dago erreka askorik, baina badira
hezeguneak, ihitzak edo zingirak, eta bertan oso
animalia eta landare bitxiak bizi dira. Ezagunenak
anfibioak dira: apoak, uhandreak eta arrabioak. Baina badira ehiztari lerdenak ere, ipurtatsa Mustela
putorius kasurako. Dena den, haragijale bitxienak
landare intsektujaleak dira: euliak harrapatzen
dituzten eguzki-ihintzak Drosera rotundifolia eta
moko-bedarrak Pinguicula grandiflora zomorro
txikiak harrapatzen espezializatu direnak.
Urkiolako erreka, mendi, larre edo basoetan dabilenak ustekabe harrigarriak izango ditu, zentzumen
guztiak erne baldin baditu. Bertako bioaniztasuna
gordetzeko bizimolde guztiak errespetatzen eta
gozatzen ikasi besterik ez dugu egin behar.

Urkiolako mendatetik gora, 240 metroko igoera egingo dugu Saibirantz. Gero, 700
m jaitsiko gara, Maariraino. Txilardiak, otadiak, belardi eta ihitzak zeharkatuko
ditugu, eta pagadi zainduenetako bat. Interpretazio zentrora iritsi baino lehen,
eskuinera joan, Saibi mendirantz. Bidegurutze batean, eskorta baten ondoan,
eskuinera joko dugu eta txilardiak eta ihitzak dituen belardi bat pasatu eta gero,
Saibiko gailurrera helduko gara. Mendebalderantz jaitsiko gara; eta pista batetik,
behera. Bidegurutze batean eskuinera hartu, Iturriotzeko leporaino. Hortik, 10
minututan, Akelarre lekuraino. Maarira doan pista hartu eta pagadian sartuko
gara. Basoan gorostiak, haritzak, ametzak eta urkiak aukituko ditugu. Beharbada,
txoriren bat, garrapoa edo okila, entzun edo ikusiko dugu. Urkuleta auzora iritsiko
gara eta, hortik, Maariraino. Han, Urkiolarako autobusa har dezakegu.

Saibiko bidezidorra
18

19

7ERRIBERA

zenbaki

ta lur

bide

t Jabier Sainz Pezonaga

I
1

Tutera oinez

utera hiri modernoa da dudarik gabe. Hara sartu eta

berehala konturatuko da bidaria. Baina hiriaren arima,
historiak ematen duen berezitasun hori ezagutzeko,
bere alde zaharreko kale estu eta korapilatsuak zanpatu beharko ditu. Labirinto horretan galduko da, agian, Pio Barojari
gertatu zitzaion bezala La ruta del aventurero eleberrian kontatu
zuen. Dena den, beldurtientzat txango gidatuak ere badaude.
Foru Plazan hastea eta Santa Barbara tontorrean bukatzea da gure
proposamena. Bidean, harat-honat, meskitaren inguruan antolatua

20

zegoen hiri islamiarraren zantzua aurkituko dugu. Baita ere monumentu erromanikoak, bereziki katedrala, non Azken Judizioaren
ateak eskultura multzo harrigarri bat erakusten baitu. Halaber,
Errenazimendu edo Barroko garaiko jauregiak, armarridunak eta
erliebe eta pintura mitologikoekin apainduak. Baina, batez ere,
txoko eta aterabide gabeko kale xarmantak, hala nola Dombriz
edo Huerto del Rey. Gero, gora joko dugu kale estuetatik Paseo
del Castilloraino. Gorago gazteluaren murruen arrastoak, eta tontorrean, non antzina Tutela jainkosa gurtu zen, Jesusen Bihotzaren
omenezko eskultura erraldoia, jornalarien odolaz eraiTutera
kia. Handik ikuskizun paregabea: hiria, Ebro ibaia eta
ibarra, La Mejanako ortuak, Erribera erdia.

Caparroso-

Valtierra autobusez

rueko San Nikolas atean hasten zen

errege bidea, Erriberako kamioa deitutakoa, Tuterara eta Aragoira eramaten
zuena. Milaka orgazain euskaldunek egin
behar izan zutena. Eta bidari askok era guztietako gurdietan. Guk autobusez egin dezagun,
sargoriak eta euliek molestatu gabe. Caparroso,
Arrigarai-ren sorterria, leku estrategikoa zen
errepide horretan. Alde batetik, Aragua ibaiaren zubia pasatu-pagatu behar zen (zubiaren
azpitik pasatzen ziren almadiei ere kobratzen
zieten Caparrosokoek) eta, beste aldetik, etapa
luzea hasten zen Bardeak zeharkatu beharrez.
Artaldeak ere igarotzen ziren handik. Gaur
egun errepidea pinudi lerro bik inguratzen
badute ere, paisaiaren idortasuna nabaria da.
Paisaia berdera ohitutako jendeak basamortu
bat imajinatzen du Erribera, ibarreko baratzeak

ezagutu gabe. Errepideak txirrista batean bezala

eramaten gaitu gora eta behera, zamarien nekea
eta orgazainen juramentuak gogora ekarriz.
Ebroren ibar berdera heldu eta laster Valtierran gaude. Han berehala atentzioa emango
digute hegian dauden kobazuloek.
Beste herrietan desagerrarazi egin
Caparroso
zituzten, baina hor, berriz, zaindu,
eta batzuk landa-hotel moduan
erabiltzen dira. Kobazulo horiek,
Erdi Aroan hasi ziren eraikitzen, gazteluen alboan, baina ez dira oso antzinakoak. Azken mendeotan herriko etxe
gehienak noblezia eta jauntxoen esku
zeudenez, jende jornalariak kobazuloak
egin zituen, eskuz eta erreminta arinez,
haien uztarripetik alde egiteko. Laborarien erresistentzia ikurrak dira.

Tutera, judutarren auzo

berria, San Nicolas eliza

eta katedrala. Aurrekoan,
Cascanteko olibadia.

N-121

Nafarroako Erribera hobeto

ezagutzeko 7 aukera ezberdin
eskaintzen ditugu. Begirada
ezberdina da, dudarik ez,
oinez edota helikopteroz ,
bizikletaz edo zaldiz gabiltzanean. Deskubritu ditzagun ikuspuntu ezberdin horiek

Jos Antonio Martnez

Jos Antonio Martnez

deskubritzeko

Valtierra

Gida:
www.conda.es.
Tel: 948 820 342.
21

Castejon-Cortes

trenez

Castejn

Tutera

Gida:
www.renfe.es.
Tel: 902 240 202.

22

Cortes

Jorge Moreno

astejon betidanik izan zen gune

estrategikoa Erriberako komunikazioetan, Ebro pasatzeko leku
aproposa baitzen, baina trenaren
etorrerarekin hasi zen herri handia izaten xix.
mendean. Herriko museoan biltzen dira, bai
lehenengo euskaldunen aztarnak, bai trenbideari lotutako tresneria zahar bitxia. Herria
bisitatuz gero, bidaria trena hartzera gonbidatzen dugu Erriberako ikuskizun panoramiko
batez goza dezan. Bidea, Corteseraino, Ebroren
eskuin aldetik egiten da. Ezkerreko leihotik
deskubrituko du ibaiak sortzen duen ingurune berde-berdea, oraindik mantentzen diren
ibar-basoez eta hain preziatuak diren barazkien
alorrez hornitua. Egun argitan Pirinioetaraino
heltzen da soa, baina normalean zeruertza
Bardeetako goi-uneek marrazten dute, Yugo
mendilerroak lehenik eta La Negraren mendixkek gero. Tutera igaro ondoren Aragoiko
Kanal Inperialaren parean dabil trena. Behinola ontziak ikusiko genituzkeen Tutera eta
Zaragozaren arteko bidea egiten zutela. Eskuin
leihotik, Montes de Cierzo-ko buztin-lurrezko
erripak pasatu ondoren Moncayo mendi gorak
izango dugu lagun bidai osoan.
Aragoiko mugan, Cortes herria topatzen
dugu. Erdi Aroko gaztelu bat izan arren herri
modernoa da. xx. mendearen hasieran eraiki
zen azukre-lantegiaren bultzadaz garatu
zen. Lantegi hartan hasi ziren egosten
Erriberan garaian hain indar handia
Fontellas
izan zuten ideia anarkistak eta
sozialistak. Cortesen
Ribaforada badago hiritar mugimendu bizkor bat,
erresumin-edo.

Peralta-Faltzes

zaldiz

rain dela hamarkada batzuk arte,

Erriberako hiri eta bideak zamariz
beteak ziren. Laborari jendeak
zaldi, behor, asto edo mando
baten gainean pasa behar zuen bizitzaren aldi
dexentea. Gaur nekez ikusten da zamaririk,
baina zenbait herritan zaldiz ibiltzeko aukera
ematen diguten zalditegiak badaude. Haietako
bat Peraltan dugu. Bertan ibilbide anitz egiteko
parada dugu, bai mendian, Estellerriko Erribe-

rarantz luzatzen diren igeltsuzko mendilerroen

zehar, bai lautada zabalean. Hemen proposatzen
dugun ibilbideak Arga ibaiaren parean Faltzes
herri politeraino eramaten gaitu.
Behin Argaren gaineko zubia igarota ezkerrerantz joko dugu. Laster konturatuko gara gizadiaren eta naturaren arteko lehiaz. Gizadiak
ibaia ia-ia kanalizatu egin du lur-hesiak eraikiz
eta behin ibai-baso handiak zirenak murriztu
egin ditu egurra ateratzeko eta lurra emankorra
aprobetxatzeko. Hori ematen du aditzera Suasa
toponimoak euskaraz Zuhatza ei zena, bidearen hurbil kokatua. Hala ere zenbait gunetan
mantendu da ibaiaren jatorrizko ubidea. Gune

horiek bere aniztasun ekologikoa gorde

dute eta gaur egun babestuak daude.
Faltzes
Halakoa da ibilbide honetan zeharkaArlas
tuko dugun Soto de la Muga, non gorde
tzen den igaraba europearra espezie
Peralta
berezia. Ikusgarriak benetan ere
urak zizelkatu dituen lurrezko paretak ibaiaren eskuin aldean. Peraltara
itzulita herriko museo etnografikoa bisitatzeak
lurralde honen ikuspegia aberastuko digu.
Gida:
Yeguado Soto Gil. Peraltan
Tel: 948 399 015.

Ebro ibaiaren gainetik,

Castejonen, igarotzen den
zubitik trena doa. Ibilbidea,
ibaiarekin batera egiten du.
23

Santiago Yaniz

Ablitas-Cascante

Ebro ibaiak meandroak

eta txorientzat paradisu
naturalak sortzen ditu Tuteratik hurbil doanean.

Cascante

24

bizikletaz

rribera deskubritzeko aproposa da

bizikleta. Aukera asko ematen ditu
bakoitzaren indarren arabera herriak
eta lurrak bisitatzeko. Halaxe proposatzen dugu Keiles arroa, Ebroren eskuin aldean,
dastatzea. Badugu aukera Via Verde del Tarazonica deritzana erabiltzeko. Ibilaldi horrek Tutera
eta Tarazona lotzen zituen trenbideak utzitako
bidea aprobetxatzen du. Espresuki bizikletaz eta
oinez ibiltzeko prestatua dago eta ondo seinalatuta gainera. Tuterako intermodal geltokian hasten
da eta guztira 22 km ditu. Ebrotik Moncayo
aldera doa aldapa goxoan. Beste aukera erromatarren galtzadaren gainetiko bidea erabiltzea da,
lehengoari zeharkakoa, eta bide batez Ablitas eta
Cascante herri xarmantak bisitatzea. Erromatarren garaian Cascante zen lurralde honetako
hiri nagusia eta handik pasatzen zen Tarraco
eta Asturica lotzen zituen galtzada
garrantzitsua. Bizikleta izter artean,
Barillas
Ablitas
zentzumen guztiak liluratzeko

prest izango ditugu olibadietan tarinek abesten

duten musikaz, almendrondoen usain eztiaz edo
mahastietako kolore zipriztinduez. Cascante eta
Ablitas artean Lor aintzira topatuko dugu non
erdi-erdian urrezko altxor bat omen baitago.
Gida:
Bizikletak alokatzea
www.queilesaventura.com
Tel: 661 360 666.

Martzilla-

Milagro piraguaz

ideari heltzeko Martzilla dugu

abiapuntu. Nork ez du ezagutzen
herriaren gazteluaren soslaia eta
Ana de Velasco bere defendatzailearen kondaira heroikoa? Azucarera auzotik eta
Barranco de los Alamos-tik hel daiteke. Ibaiak,
ese-ak egiterakoan, igeltsu-lur eta buztin-lurrezko
labar sortzen ditu. Labarrak, inguruan dauden
ibai-basoen batera, Erriberako natur altxorrak
dira. Antzina gaurko makaldi, lertxundi eta

Corella-Fitero

helikopteroz

iretik ere ezagutu ahal da Erribera. Globoan ibiltzea esperientzia

zoragarria da. Gaur egun badago
aukera helikoptero bat kontrata
tzeko eta txango bat emateko hodei guztien
azpitik. Enpresa hori Korellan dugunez, aprobetxatuko dugu Alhama arroa deskubritzeko.
Ezker-eskuin haize-erroten bi marra zurik
marrazten dute ibarra, bata, Montes de Cierzo aldean eta bestea Yerga mendi sakratuan

Santiago Yaniz

Santiago Yaniz

sahastietan otsoak eta oreinak

bizi ziren. Milagro parean, gazteluaren aztarnak ditugu, erriparen
gainean. Laster Ebrori lotzen zaio
Pirinioetako ura. Piraguaz egin ahal
da
bidea. Edo almadiaz. Mendeetan
Alesbes
zehar menditar askok, Echo eta Anso
haranekoek lehenik eta Erronkari eta
Zaraitzukoek gero, ibaitik garraiatzen
Milagro
zuten haien basoetako egurra. Jende
ausart haien jitea ibaiertzetan gorde da.
Pentsa 1821. urte arte dokumentatzen dela
Milagron Aragua ibaiaren euskarazko izena!
Martzilla

Erga jainkosaren egoitza baita. Ibarraren

herri nafarrak Corella, Cintruenigo eta Fitero
dira. Airetik nabarmentzen da, ondo baino
hobeto, Corellako hirigune zahar bildua.
Herri horiek mugako herriak dira eta, hori
dela eta, milaka gatazka ezagutu zituzten. Baita
kontrabandoarekin lotutako mila historia ere:
Corella Baiona txiki bat zela esan zen xviii.
mendean. Ibarraren bizitza uraren inguruan
bira ibili da beti. Aitzinetik soroak urezta
tzeko erreten-sare bat antolatu zen. Ura biltzeko aintzirak, bertan estanca deituak, goitik
ikusiko ditugu, han-hemenka, herrien hurbil.
Fitero herrian monasterio erromanikoa nabarmentzen da. xvii. mendean fiteroar xumeak
herri berri bat saiatu ziren egiten fraideen
hatzaparretatik ihes egiteko. Eta
Corella
azkenik Fiteroko ur termalak.
Alhama arabiar izenak esanahi
hori dauka. Dena den jendeak
Rio mayor deitzen du, oso
Cintrunigo
handia ez izan arren. Ha
la ere ikustekoa da jasa
Fitero
datorrenean.

beste mundutako

naturak eraikitako paisai

misteriotsuak oparitzen dizkigute Errege Bardeek.

Gida:
www.cieloabiertohelicopteros.com
Tel: 948 331 452.

Informazio gehiago:
www.riberanavarra.com
25

LIHOA
Jose Antonio Aspiazu

uskal Herrian lihoa aipatzen

denean, gure amonen argazki
horituak eta armairuetan
gordetako mihiseak etor
tzen zaizkigu gogora;
betiere, lotsaz bezala erakusten den
iraganeko ondare sentimental bati
lotuak. Historian adituago direnek,
ordea, badute ikertzeko beste bide bat:
aspaldiko margoak. Margo horietan ageri
diren emakumeek harro eta kokin erakus
ten dituzte burua estaltzeko erabili ohi
zituzten lihozko burutxeta tenteak. Lekuen ara
bera, burutxeta ezberdinak ageri dira. Bestalde,
hor ditugu lihoaren nekeak eta penak erakusten
dituzten iruleen argazkiak. Hiru mendeko tartea
dago irudi horien artean. xvi. mendeko margoe
tan ageri diren emakumeek itxura eta janzkera
dotorea dute, harrotasunez betea. xx. mendeko
argazkietakoek, aldiz, irudi etsitua ematen dute,
gainbehera doan kultura baten seinale. Garai
batetik bestera dagoen aldeak zentzugabea diru
di, irudiak okerreko denboran baleude bezala.
Zer misterio gordetzen dute xx. mendeko eus
kal irule etsituen irudiek, hiru mende lehenago,
harro eta pozik, lihozko burutxeta ikusgarriak
luzitzen zituzten emakume haien ondoan?
Konparazio horrek, beharbada, bideren bat
zabalduko digu euskal lihogintza ulertzeko, aspal

26

Gure historian
izan duen
lekuaren bila

diko distira eta oparotasunetik,

oroitzapen xume bat besterik ez izateraino.
Burdinak eta lihoak egindako bideak parekatzea
arriskutsua da agian, baina parekotasunik balego,
euskal emakumeak, ukatu zaion protagonismoa
berreskuratuko luke jantzigintzaren arloan. Izan
ere, olagizonei beti aitortu izan zaie Euskal
Herriko ekonomian izan duten eragina.

Euskal lihoaren
garai oparoak
Akats larria izan da euskal historiografian pentsa
tzea gure idiosinkrasiaren ezaugarriak iragan hur
bilari lotuta daudela. Lihoaren historia, zehazki,
gainbehera hasi eta desagertu zen garaian aingu
ratuta gelditu da. Garai horri gehiegi begiratzeak
baztertu egin ditu beste ikerke
ta batzuk, lihoaren
munduaz nahikoa
genekielakoan.
Aurreiritzirik gabe
hurbiltzen bagara Aro
Modernora, berehala
konturatuko gara orain
arteko ikerketa etnogra
fikoek emandako irudia
ren oso bestelakoa ageri
zaigula arlo teknikoan,
sozialean eta ekonomi
koan. Eta konturatuko ga

ra gizarteak guztiz
ezohikoak diren
baliabideak eta
arreta eskaintzen
zizkiola lihoari.
Dirua eta denbora,
garraioa eta erakun
deen laguntza, dena
zetorren oinarrizko
industria bermatze
ra. Portugaletik 200 kiloko ehunka zakukada linazi
ekartzen zituzten itsasontziek euskal portuetara.
Gero, linazia auzo galduenetaraino garraiatzen
zuten mandazainek. Lihoa ereiteko hainbat lursail
goldatzen ziren. Hor daukagu liho-zuntza mihise
bihurtzeko tresneria guztia ere. Eta lihoa beratzeko
putzuak. Toponimiak berak ere Linarri, Lina
zasoro, Liapotzu... garbi erakusten digu zenba
terainoko garrantzia izan zuen langintza horrek
xvi. mende bukaeran. Hainbeste ezen Gipuzkoako
ekonomiaren zutabe bietako bat izatera iritsi bai
tzen, Ternuako arrantzaren kalterako.
Arrantzaren eta burdinaren oihartzuna duen
garai loriatsu hartan, euskal lihogintza, Ipar alde
ko oihal merkatu oparoaren imitazio xumetzat
hartzen zen. Alabaina, artisauen langintza horrek
indar handia hartu zuen eta, aberastasuna sor
tzearekin batera, Euskal Herriaren irudia aldatu
zuen. Gure iraganaren irudia aldatzen duen di
namika harrigarri horretan, ezustean, emakumea
ageri zaigu benetako protagonista.

"La historia desconocida del lino vasco".

Emakumeen eskuetan

zegoen euskal lihogintza. Berari zegokion ereitea, biltzea

eta gainerako langintza.

27

Oihalen merkatua
Gure iraganaren irudia aldatzen
duen dinamika harrigarri horretan,
ezustean, emakumea ageri zaigu
protagonista. Emakumeak hartzen
du aurrea linazia bere eskuetara
iristen den unetik. Emakumeari
dagokio lihoa ereitea, biltzea eta
gainerako langintza guztia. Ez
ordea, ezkontzako arreoa presta
tzeko bakarrik, merkatuan saltzeko
baizik. Oihalak eho, inguruko azoke
tan saldu eta merkatuan eragina izaten
zuen emakumeen lan horrek. Merkatariak
ermitetara joaten ziren serorak ikustera, alar
gunak eta neskazaharrak bisitatzera, jakiteko zernolako oihal piezak egiten ari ziren. Eta elkarren
lehian ibiltzen ziren gero, zeinek oihalik ederrena
eskuratuko, geroxeago prezio onean saldu ahal
izateko. Mihisegileek mugak ezartzen zituzten,
baina mugak ezartzeko, produktua maneiatu eta
kontrolatu beharra zegoen hain zuzen. Horrega
tik, merkatua kontrolatzean, euskal emakumeak
boterea eta eragin soziala areagotu zituen.
"La historia desconocida del lino vasco".

Lihoa lantzea nekatsua

zen. Bildu eta gero, uretan
sartu, kardatu eta ardatzez
eta gorez, haria egiten zuten.

Emakumeak eta
lihoaren globalizazioa
Euskal emakumeek, gizartean baztertuta egon
arren, euren eragina handitzea lortu zuten lihoaren
kontrolari esker. Eta lihoa Euskal Herriaren
mandatari bikaina izan zen. Askotan uste izaten
dugu gure arbasoak arropa eskasez janzten zirela
eta inportazioko jantzi garestiak aberatsen kontua
direla. Uste horri, baina, bestelako errealitate bat
kontrajarri behar zaio. Izan ere, euskal oihalgin

tzak, barneko premiak asetzeaz gain, kanpoko

merkatuetan ere bazuen eragina. Harrokerian
jausteko beldurrik gabe, esan daiteke euskal oihala
globalizatuta zegoela. Mantelina izan zen produk
turik ezagunena, emakumeek burua estaltzeko
erabili ohi zuten mihise fina. Merkatariek Iberiako
eta Ameriketako merkatuetan saltzen zuten. Eta
Gipuzkoak, Estatu frantziarrean oihalak saltzeko
baimena eskatu zionean erregeari, eskubide horren
benetako mezua gelditu zen agerian: oihal hitzaren
ordez, mantelina jarri zuten, beatilla gaztelaniaz.

Lihoarekin eginiko izarak

oso latzak ziren. Burukoak
tente-tente zeramatzaten.
29

hiru

norabide

Yugoko Andre Maria

mendia

ondarea

ren baseliza

familiarra

Testua: Edurne Elizondo

Kontrastez beteriko herrialdea da Nafarroa. Paisaiari dagokionez ere bai. Iparraldeko baso berdeetatik, hegoaldeko basamortura.
Arguedasen, Erriberan, Bardeetako parkeko atea da Yugoko Andre Mariaren baseliza. Iraileko lehenengo igandean erromeria egiten dute.

Bide Gida
Nola heldu:

Valtierra eta Arguedas herrien artean hasten da Yugoko

Andre Mariaren baselizarantz igotzen den errepidea. 5
kilometroko bidea da; azken kilometro eta erdian
errepidea estutu egiten da. Aparkalekua
B A R D E A K
dago baselizaren ondoan.

Yugoko
Andre Mariaren
baseliza

Oinez heldu:

Oinez ere igo daiteke Arguedasetik.

Urtero, lasterketa egiten dute
herrian baselizaraino.

Zer ikusi eta non egin lo:

Arguedas

a
ter
Tu

regiak
Landar

iba

ia
Lima
seko

Mendia zulatu eta etxe bila

katutako kobazuloak daude Val
tierran. Bertan egin daiteke lo. Tel:
948 84 32 25.

EB

RO

San Pedro Haitza

IBA

IA

Testua: Josean Gil

San Pedro haitza ezezaguna bezain aparta da. Arabako Boveda eta Burgosko Villalba de Losa udalerrien artean altxatzen baita, oharkabean
igaro daiteke erraz-erraz. Tontor apal eta umila izanagatik ere, hamaika altxor deskubritzeko aitzakia emango digu.

San Martin
de Losa

Aedo ermita

San Sebastian

Villalambrs

Datuak:

Denbora: 2
ordu 45 mi
nutu (joan-etorria)
Zailtasuna: erraza.
Desnibela: 300 m.
Altuera: Risca de San Pedro, 978 m.

Bide Gida

an Martin de Losa herriko eliza inguruan

dagoen iturrian hasiko dugu ibilbidea.
Mendebalderantz hasiko gara eta,
dorretxe baten ondotik igaro eta berehala,
hego-mendebalderantz jarraituko dugu.
Bihurgune batera iritsita, ezkerretik segitu
eta burdinazko ate batera helduko gara.
Fresno
de Losa
Hura zeharkatu eta, Escabrosoko
parajean gaindi, aurrera egingo
dugu Aedo baselizaraino iritsi
San Pedro
arte. Pista nagusitik jarraituko
dugu ondoren, ibarrean gora.
Hala, behialako bideei eutsita baita
goratasuna hartuta ere mendilerroaren

Gazteluko Leizeak

gainaldera iritsiko gara. Metro batzuk hegoaldera

egingo dugu gainaldean eta basa-pista batekin
egingo dugu topo. Pistan ezkerrera eginez, ekialdera
joko dugu. Larre batzuen artetik segituko dugu gero,
aurrez aurre San Sebastian haitza dugula. Uneoro
Losa ibarrera begira, haren erpin geodesikora
iritsiko gara. Amildegia gogaide,
lepo batera iritsiko gara gero.
Harresi bat zeharkatuko dugu
han eta, norabideari eutsita,
San Pedroraino daraman
azken igoerari aurre egingo
diogu. Erpin geodesikoa eta
postontzia daude gailurrean.

Joseba Arrizabalaga

Testua: Sustrai Colina

Harpeek bertikalean egiten dute bidea, goitik behera beti. Horrela, arkeologoek pausoz pauso egin zuten behera Donamartiriko Gaztelu
muinoan, leize-zulo bat zegoela uste zuten tokian hiru kausitu zituzten arte: Isturitze, Otsozelaia eta Erberua.
70.000 lanabes, pintura, eta grabatuk baieztatzen
duten gisan. Gune guztiz estrategikoa zen kokapen
hori Pirinioen oinetan. Horregatik sartu zaigu hi
rugarren leizera abiatzeko grina. Ezin, ordea. Be
hinola oso indartsua izan zen Donamartiri ibaiak
okupatzen ditu bertako galeriak. Atzera egin behar,
beraz, gizakiaren historiaren 80.000 urteetako
arrastoak grabatuz, eta sarreran dagoen
museo arkeologikoan sartu-irten bat eginez.
Produktu etniko eta mineralak aurkituko
ditugu bertan, baita Otsozelaia baserriko
sotoko ekoizpen zainduak ere. Gazteluko
muinoko sorpresa kutxa horretan leize-zulo
batek beste bat ezkutatzen du.

Bide Gida
Nola heldu:

Hazparretik hurbil daude kokatuta. Behobiako mugan

A-63 autobidea hartu behar dugu eta 6. irteeran jalgi,
Baiona eta Paue lotzen dituen A-64 autobidean sartuz.
Bertan, 3. irteeratik Hazparneruntz egin eta Hazparnetik
Donamartirira joango gara. Bertan
topatuko ditugu
Apairi
hiru leizeak.
Arb

sturitze koba-zuloa esploratu dugu aurre

na.1895ean aurkitutako ondare arkeologiko
izugarriak harritu gaitu batetik, eta erosioari
aurre egin dioten estalaktitek eta estalagmitek
bestetik. Deigarriak dira, halaber, leize honen
proportzio erraldoi eta kolore beroak.
Hortik Otsozelaia kobazulora
egin dugu salto, bertako galeriek
obra artistiko natural bat osatzen
dutela frogatzeko. Ez zuten alferrik
milurtekoetan zehar urak zizelkatutako
harrizko katedrala bataiatu. Lehen bi
harpe hauetan Neanderthalak eta
Cro-Magnonak bizi izan ziren aspaldi,

Informazioa:

Tel: 0033 559 296

472.
an
Web: www.grottesisturitz.com
Martxotik azaroraza
irekia dago.
Bisitaren prezioa: 6,80
e

Lekuine
Isturitze eta
Otsozelaiako
harpeak

Joseba Arrizabalaga

Lahara

Izturitze
Donamartiri

Donostiri
470

Garralda

iba

ia

30

ra
ar

Valtierra
r
yo
Ma

Gobiarango

hark hanka sendatu zion. Egungo eraikina

aurretik bertze bat bazela uste da xvii .
mendekoa da. Pedro Arrese arkitektoaren
agindupean hasi ziren egiten, 1620. urtean.
Pedro Agirrek jarraitu zituen lanak, 1677tik
aurrera. Hiru erretaula daude baselizaren
barruan. Eta eraikinaren ondoan, aterpe bat.
Eguneko lehen ordu lasaietan txorien kantua
baino ez da entzuten baselizaren inguruan.
Egurrezko begiratokitik Bardea Zuria ikus
dezake bisitariak. Hainbat bide ateratzen
da handik. Haurrentzat prestatu dute tokia,
halaber, parke batekin, eta han bazkaltzeko
edo askaltzeko tokia ere bada.

rre
ka

libondoak, pinuak eta aman

daondoak. Azken horiek, lorez
jantzita agertzen dira neguaren
azken egunetan, egun horietako eguzkiaren
indarrari esker. Hori da Yugoko Andre Maria
baselizaren inguruko paisaia, Arguedasen.
Herriko gunerik garaiena da, 491 metrora.
Tradizioak dio baseliza
egin zuten toki berean
Yugoko Andre Maria
a g e r t u z i t z a i o la ,
1089. urtean, herriko
mainguari. Herritarrek ez zioten sinetsi,
eta, ondorioz, birjinarengana itzuli, eta

Kolorotz

Mazarola