NORA

EUSKAL HERRIA
06. zenbakia . 2008ko uztaila . 2.50 !

UDARAKO
25
DESTINO

Gar aiak. alea

gordetzeko etxeak

Euskara bidaide.
Hendaiako Abadia

hiru norabide

Galdamesko meatzeak . Labiaga mendia . Gapeluko zirkoa

NORA

EUSKAL HERRIA

Zuzendaritza eta erredakzioa

Javier Pascual.
sua@sua-edizioak.com
Hektor Ortega.
nora@nora-aldizkaria.info
Tel. 94 416 94 30. Fax. 94 416 69 76.
Epalza kalea, 8. 4. 48007 Bilbao.
Koordinazioa
Jess M. Prez Azaceta.
jmperez@nora-aldizkaria.info
Diseinua eta maketazioa
Edorta Urrutia eta Aurkene Etxebarria.
Administrazioa
Ane Robles.
leke@nora-aldizkaria.info
Banaketa
ETXERAINO.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 30 43 41. Fax. 943 59 01 72.
etxeraino@etxeraino.net
Harpidetzak
IRAGARRI.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 30 35 54.
harpidetza@nora-aldizkaria.info
Publizitatea
Bixen Larraeta - Jon Sarasola.
publi@nora-aldizkaria.info
EUSKAL HERRIA ALDIZKARIA.
Martin Ugalde Kultur Parkea. 20140 Andoain.
Tel. 943 31 32 09. Fax. 943 31 31 29.
EDIZIOA
BIHOTZ BEGIAK S.L.
Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain.

Inprimaketa: Leitzaran - Fotomekanika: ZYMA

Lege Gordailua: SS-94-2008 - ISSN: 1888-413X

Bitakora

rratsalde berezia izango da, diost lagunak. Besotik helduta, goardasolpean, Alde Zaharretik San Antongo zubira egin dugu. Iluntzen dago,
eta dendetako argiek konfiantza eman didate. Aurten udaberria goiz
dator diost lagunak eta, egia da, putzuak hauts horiz markaturik
ageri dira. Konparazio poetiko bat otu zaidan arren, ez dut gura nire
ciceronearen azalpenak eten, Marzanako zoladura berriaz. San Frantziskon gora, nire herriko
batekin gurutzatu gara, eta ezin izan dut pentsamendua saihestu: Palankatik ote dator hori,
eta beste aldera begiratu dut. Auzo normala da hau, neska!, diost lagunak, begiratu zein
denda txukunak. Liburu-denda baten leihoan geratu gara. Atarietan gizon beltz piloa dago
zerbaiten zain, lagunaren zain, bezeroaren zain. Edo gure zain, agian, diost lagunak,
txantxetan. Mariaren Bihotzaren plazara iritsi gara, baina Arte Erreprodukzioen Museoan
sartzeko beranduegi da; hurrengoan ba. Geu gara emakume bakarrak berbere bar honetan. Tea
edaten ari dira hemengoak; gu, ardo beltza. Laster, garbantzu-kremak, atunezko brikeak eta
meni pastelak jakintsuago sentiarazi didate. Barrako neskak agur esan digu kolonbiar azentu
goxoarekin. Gaua da, zirimiriak badirau, eta Maiatzaren 2ko kalean ez dabil inor. Merkatu
txikia jartzen dute zapatuetan, diost lagunak. Heldu gara La Najara, ibaiondora. Esan diot
lagunari: Badakizu zer gogorarazten didaten putzuek? Beste geografia batzuetako mapak.

Miren Agur Meabe

Azaleko argazkia: Piraguista ekinean. Alberto Muro.

06
08
26

ihotz begietan
04 BDonostiako
hondartza.4Egilea: Santiago Yaniz
uskara Bidaide
06 EAntonio
Abadia euskalgintzako historian letra larriez idatzitako izena da. Bere
euskaltzaletasunak eta bizitza kitzikagarriak oraindik ere erakartzen gaituzte.
Eta gainera Hendaiako Aragorri paraje xarmagarrira garamatzate. 4Testua:
Alberto Barandiaran. Argazkiak: Oscar Fernandez.

25 destino
08 UUdandarako
gaude, etxetik kanpo planak egiteko sasoirik egokienean alegia. Zenbaki
honetan 25 aukera batu ditugu, nahierara gauzatzeko. Abentura, ondare eta
paisaia, aitzuloak, itsasoa, Aezkoako mendiak eta Iparraldea. Horra hor gure
errezetako osagaiak. Adin eta gustu guztiak kontuan hartuta. On egin! 4Testua:
Ander Izagirre, Iaki Alcalde, Itxaro Borda, Jose Etxegoien, Joxemari
Iturralde, Txema Garca Crespo, Txomin Laxalt. Argazkiak: Alberto Muro,
Ander Izagirre, Iaki Alcalde, Jon Benito.

araia
26 GBizkaian
eta Nafarroan gorde dira, gehien bat, garaiak. Nekazarien arkitekturaren alerik bitxienetakoa da gurean. Uztak gorde ohi zituzten bertan, hezetasunetik eta saguetatik ondo babestuta. 4Testua: Antxon Agirre Sorondo.
Ilustrazioak: Juan Luis Landa.

norabide
30 3Galdames
eta Gallartako meatzeak, Labiaga mendia eta Gapeluko zirkua.
4Egileak: Mikel Arrizabalaga, Alberto Muro eta Edurne Elizondo.

biho

tz
be gie

n
ta

Erromatar Legioen kanpamenduak

hamaika hiriren
hazia ei dira. bere
orden geometrikoa
kale sare trinkoetan
betikotu da. txori
begiluzeak erromako armadaren
beste arrasto bat
topatu du.

Orden

zorrotzean eratuta,
antzinako kohorteak nola, gaurko
eguzkiaren semealabek koadrikulaz
koadrikula jabetzen
dira hondarrezko
gatazka eremuaz.

Atzean dorreak,
aurrean infanteria
eta erdian ezkutuak.

Orain zelatariak baino ez daude. Baina,

lasai, gerlari multzoa laster agertuko
da. eta orduan...

a Santiago Yaniz

euskara

bidaide

BADI
A
A

Ipar eta Hegoa bereizten duen tokia

t Alberto Barandiaran a Oscar Fernndez

Sa
nta
An
am
utu
rra

Hi
ge
rb
ur
ua

Afrikan zehar ibili eta

gero, Hendaiako Aragorrin altxatu zuen
Antonio Abadiak bere
egoitza. Bertan
munduko hizkuntza
askori egin zien leku.

Donibane Lohizune
Zokoa

ukaeran, bunker
bat dago. Parean,
Urtubia
Urrua
hor behean,
N-I0
Hendaia
itsaslabarrak.
Aurrean,
itsasoa,
aparraren tonu
Pausua
N-1
zurixkekin, harroa; batzuetan urdin,
Irun A-8
Biriatu
gehienetan berde, berde esmeralda iluna. Ezkerraldean,
Dunbak, Aiako Harrietatik aspaldian jaurti omen zuten
harkaitz parea. Harantzago, Hondarribia. Eskuinaldean, urrun,
Donibane Lohizune. Urrunago, Baiona.
Abadia
gaztelua

Talaia honetatik, gure azpian, Kretazikoa ikusten da. Ezker-eskuin,

xx. mendeko eraikinen itzalak. Gibelean, belardi harroa.
Hau Abadia da, Aragorri ingurua. Iparra eta Hegoa bereizten
duen tokia.
Antonio Abadiak erosi zuen 1860an, Afrikan barna ikerketak egiten aritu eta gero Euskal Herrian finkatzea erabaki
zuenean. 360 hektarearen erdian, jauregi neogotikoa altxatzen
da. Hendaiako hondartzatik, itxura ponposoa dauka. Baina ez
da Abadiaren gazteluak Aragorriri izena ematen diona. Inguru
hau da berezia. Babestoki aparta hau, Bidasoako bokale osoa
menderatzen duen muinoa.
Hamalau hizkuntza
Sarreratik abiatu eta berehala, Larre Etxea
agertzen da, informazio gunea. Abadia osoa
Aita zuberotarra zuen. Ama, irlandarra. Frantzian ikerketa zientiFrantziako itsasbazterrak babesteko erakunfikoengatik ezaguna bada ere, Euskal Herrian euskal kulturaren alde
dearena da gaur egun. Abadiako Adiskideak
egindakoek eman zioten onespena. Hamalau hizkuntza zekizkien,
elkarteak hainbat jai eta topaketa antolatzen
tartean gaeliko eta euskara noski. Berak bultzatu zituen XIX. menditu urtean zehar, eta gazteluaren eta inguruadeko Lore Jokoak eta Bonaparteren laguntzaile handiena izan
zen euskararen lehen mapak osatzeko.
ren ezagutza bultzatzen du.

Ziburu

Jakintsu osoa zen Abadia. Geografia, geologia, geodesia, astronomia, fisika, biologia eta etnografia landu zituen, eta
Frantziako Zientzien Akademia zuzendu zuen. Etiopiako amarina
hizkuntza nagusiaren hiztegia osatu zuen, 3.000 hitzez, eta handik
eskuizkribu sorta ekarri zuen. Euskararen gainean ere idatzi zuen.
"Travaux rcents sur la langue basque" (1859), esaterako. Euskara
gutxi erabili zuen, baina "Zuberoatikako gutun bat" argitaratu
zuen lapurtera ederrean. Agosti Txaho-rekin batera, gramatika lana
plazaratu zuen: "Etudes grammaticales sur la langue euskarienne".
Aitzin-solasa Abadiarena da: euskararen berezitasunak aipatu eta
bibliografia eman zuen, orduko hoberenetakoa.
6

Markatutako xendetatik barna, gero eta

nabariago aditzen da kresalaren usaina. Itsaslabarretako olagarroek fama handia zuten
aspaldian. Hondartza txikitxoak edo, hobe
esanda, bainua hartzeko toki franko dago, baina aldapak ez dira errazak. Famatuena Loiakoa
da, Txurruka irlatxoarekin.
Udaberriko garai hau da gazteluaren handitasuna bere neurrian ezagutzeko egokiena, udako
turista saldorik gabe. Eraikina zaharberritu dute
gainera, barrutik eta kanpotik. Hamaika urte
eman dituzte egokitze lanetan. Aitzinaldearen
hezetasun arazoak konpondu ondoren, barruko
altzariak eta oihalak garbitu eta, behar izan denetan, aldatu egin dituzte. Ustekabeko moldaketa
lanak ere izan dira, inbentarioa egin bitartean
azaldutako kalteak konpontzeko. Altzari batzuk,
esaterako egongela handiko armairu txinatar
lakaduna, Parisera eraman zituzten.
Gela zabaletan, Afrikatik ekarritako irudiak
daude, fetitxeak eta oroigarriak. Hau izan baitzen Antonio Abadiaren atsedenlekua. Hemen
dago urteetan mundu zabalean bildu zuena.

erriki, oinez eta

bizikletaz egiteko
xenda osatu dute
Hendaiako hondartzatik
ia Baionako bokaleraino.
Abadian barna, Donibane
Lohizunera doan itsasertzeko bidearekin lotu
daiteke ibilbidea. Itsasotik
gertuago, ezin.

Baina Abadia, nolanahi ere, kanpoaldean

da berezi-berezia. Aragorrin. Bunker horren
gainean, iparra, hegoa, mendebala eta ekia
seinalatzen duten irudiak zizelkatuta daude.
Lauburuak, maskorrak eta izarrak. Norabide bat ere bai: 1,45 W; 43,23 N. Hor dago
irudikatzen eta amets daitekeen guztia. Gida
batean sartzen ez dena.

UDARAKO

25

DESTINO
Hurrengo orrialdeetan udan egiteko
moduko aukera sorta polita proposatuko
dizuegu, adin guztiak eta gustu gehienak
kontuan hartuta. Gure herrian ondo pasatzea denon eskura dago eta.

Sopuertako Abentura Parkea. Alberto Muro.

8

UDARAKO 25 DESTINO
16
18
1

14

17
10

19

23

BENTURAK

22
20

15

21
8

25

5
3
4 6

24
7

11

12

10

TX

1 Sopuertako abentura-parkea
2 Sobrongo Parkea
3 Iratiko oihana, Aezkoa
4 Garralda, Aezkoa
5 Iratiko oihana, Aezkoa
6 Abaurregaina, Aezkoa
7 Margoak Gazeon eta Alaitzan
8 Orozko ibarra
9 Artetako museo etnografikoa
10 Sasiola (Deba)
11 Aiarteko harrobietatik Santa Maria katedralera
12 Garde (Erronkaribar)
13 Bernedotik Oionera

14 Bolibartik Ziortzarako harbidea

15 Txuringadi (Larraul)
16 Lekeitiotik Ondarroara oinez
17 Santa Klara (Donostia)
18 Euskal Herria ontzia
19 Berroeta (Lapurdi)
20 Donibane Garazi (Nafarroa Beherea)
21 Ezterenzubi (Nafarroa Beherea)
22 Mondarrain-Artzamendi
23 Sastarrain, Zestoa
24 Araotzeko kobazuloak (Oati)
25 Aramaioko Nardin aitzuloa

itzulera
Sopuertako abentura-parkea

Frantzian, zuhaitzetako jolas-parkeek aspaldi

samar lortu zuten arrakasta; gaur 400en
bat dira halako jolastokiak. Euskal Herrian
Sopuertakoa izan zen lehena ateak zabaltzen,
Enkarterriko bihotzean. Zuhaitzetako abentura-parkeak natura bisitatzeko beste modu bat
eskaintzen du, dibertigarria eta berezia. Erdi
jolas, erdi kirol, hainbat ibilbide egokitu dira
horretarako, basoarekin hartu-eman estuan.
Eta, garrantzitsuena, ibilbideak
denontzako modukoak dira, lau urtetik
hasita. Hala, adibidez, ibilbide horia da
samurrena: rokodromoa, Asiako oihanetan
ugari diren zubien erako pasabideak
eta tirolina txikiak gainditu behar dira.
Hurrengo ibilbideetan zailtasunak gero
eta handiagoak dira. Gorria da gaitzena,
abenturazale amorratuentzat aproposa.
Lianak eta sokazko zubiak igaro beharko
ditu zirkuituan ausartzen denak. Tarzanen
beraren trebetasuna beharko du. Nolanahi
ere, segurtasuna erabatekoa da. Informazioa: www.sopuerta-abentura.com

A CRESPO
C

Abentura

Alberto Muro

Ebro ertzean

Sobrongo Parkea

Ebrok gurean aurreneko pausoak ematen

dituen inguruan, abenturak Sobron du izena.
Azken haitzarteetako batean igarotzen da ibaia
bertan, Arabako eta Nafarroako erriberara
zabaldu aurretik. Arroilan hainbat aukera eta
zerbitzu daude dibertsiorako: kayak ibaian edo
urtegian, eta txango dibertigarria goietan.
Parkean egitura bitxia jaso dute, dorre, tirolina
eta pasabide esekiekin. Aireko abentura zorabiagarria bizi liteke bertan. Bidea
errazagoa edo zailagoa izan daiteke,
norberaren trebetasunaren arabera.
Zubi tibetarrak, pasabide eskegiak,
rokodromoak zer ez dago abenturaren eremu horretan. Umeentzat ez
ezik, helduentzat ere bada. Ausartzen
denak hiru tirolinatatik jauzi egiteko
zirrara probatuko du; 25, 45 eta 100
Ebro ibaiko pi
metrokoak dira tirolinak.
guak Sobro raIbilaldiak eta mendi bizikleta egiteko
zain dauzkagunen
So
puertan beza. Eta
ibilbide gidatuak ere eskaintzen ditu
abentura ere la ,
bai.
Sobronek Arzenako mendilerroan.
Informazioa: www.aventurasobron.com

Alberto Muro

ABENTURA
AEZKOA
ONDAREA
ITSASOA
IPARRALDEA
KOBAZULOAK

Tarzanen

A GAR
EM

A GAR
EM

A CRESPO
C

TX

13

11

dugu. Berehala bide zahar eta zabala

dugu. Berrendipea errekaren ondotik
igoko gara. Borda bateraino heldu, eta
erreka aldera joko dugu, eskuinetik
igoz, bidexka aurkitu arte; haitzetan
bertan ireki zen bidea. Haitza pasatu
ondoren, errekaren norabidea mantenduko dugu; gertu muino bat igo,
lehen borda aurkitu arte. Paisaia aldatzen da. Pagadia utzi eta Hiriberriko
bordak ditugu, zelaiz inguraturik.
Xarmagarria. Buelta emanen diogu
OIE
EG

4
aldera jaitsiko gara errepidea topatzeko. Ondoan, Ariztokian, Arrigorri
behatokira igoko gara, haitz batetik
hariztia eta Irati ugaldea ikusteko.
Hegoaldera jaitsiko gara, errepidea
jarraituz, bihurgunean zementuzko
pista bat aurkitu arte, (600 m).
Hariztian barna jaitsiko gara, eta bidegurutze argi batean, ezkerreko pista
nagusia utzi, eta eskuin aldera joko
dugu, ubidea aurkitu arte, Olaldeako

inguruari, Auztarriko maldaraino.

Sarrera sastrakaz beterik dago; beraz,
tentuz bilatu bidea. Sartu ondoren,
ez dago galtzerik. Ordu laurdenean
Gibeleko usategietan gaude. Jaisteko,
berehala utzi pista eta zuzenean jo,
hasieran ezpel eta larre artean eta gero
pagadian. Bi aldiz pistarekin topo
eginen dugu, eta bihurgune batean, bi
usategi ikusten dira. Jaitsi zuzenean
pagaditik, garbi baitago. Behean, berriro pista hartuko dugu itzultzeko.

Beteluko hariztia
Garralda, Aezkoa
zentral hidroelektrikoa elikatzen duena. Zubitxoa pasatu, eta xendarik gabe
jarraituz, ia zuzenean Irati ugaldera,
Garraldako errota zaharreko aztarnak
aurkitu ditugu, ugaldetik gertu. Leku
xarmanta da hamaiketakoa egiteko,
haritzez eta gaztainondoz inguraturik.
Itzulia bide beretik eginen dugu,
antzinako bidea, Arrigorriraino igotzen dena, sastrakaz itxita dagoelako.
Ibilbide osoa: 6 km. Nahiko erraza.

n)
(argazkia
Orbaizeta ri arteko
er
ib
eta Hir
dago
mendietan ea eta
ip
d
Berrenr ikusgarria.
bere iba

Jon Benito

12

Iratiko oihana, Aezkoa

EZKOA

Jon Benito

OIEN
EG

Mendilatzeko bira
Iratiko oihana, Aezkoa

Orbaitzetatik Irabiako bidea hartuko dugu,

Arrazola aisialdi gunean aparkatzeko. Zementuzko pistatik 100 m egin, eta ezkerrera jo,
Robles pista igotzeko. Malda gogorrak dira.
Halako plaza batean bukatzen da, pago eta
karst paisaian. Ezker aldera joko dugu, tirabide
bat hartuz, baina berehala utziko dugu, eskuin
aldera joateko. Ondo aurkitu behar da bidea.
Argi da, baina karsta denez, kontuz. Bidetik
karsta erraz gaindituko dugu, Azpegiko larreetaraino. Zelaiok basoan sartu gabe zeharkatuko
ditugu: hasieran mendebaldera, gero hegora,
zementuzko pista aurkitu arte. Azpegiko aterpea baino lehen, basoan ezkutaturik, lurrezko
bidea hartuko dugu, Mustakolarreako bidea.
Marka zuri-berdeei segi, Larraka auzora arte,
Orbaitzetako Olaren gainean. Zementuzko
pistara jaitsi, eta bidea segi jaitsi gabe: marka
zuri-gorriak ditu. Zementuzko pista lurrezko
bihurtu eta Arrazolara eramango gaitu. 12 km.

OIEN
EG

Gazteluen ibilbidea
Abaurregaina. Aezkoa

Euskal Herriko herri altuenean gaude. Zerealde auzoan hasiko gara. Harrobiko bideko
azken etxean zurezko seinaleak San Migel
ermitarako bidea markatzen du. Ermitako
hondakinetan zutik dirau arku gotiko batek.
Ezpelen artean igoko gara. Seinaleak jarraituz,
Mauletxeko hartziloarekin eginen dugu topo.
Aterpe eta elur zilo gisa erabili izan dute.
Hortik bideak amildegira eramango gaitu.
Harrizko zubitxo bat pasatu ondoren, begiratokira helduko gara. Gazteluberriko kaskoan
gaude. Ez dago gazteluaren aztarnarik. Aezkoa
zati handi bat ikusten da bertatik. Eskuinean
Gazteluandia mendixka dago, eta artean, Gazteluarteko bidea. Ipar ekialdera, Gazteluzar
mendixka. Gazteluberriko kaskoa zeharkatu
eta muinoaren ekialdean, defentsa harresi txikiak aurkituko ditugu. Bideak berriz ermitara
eramanen gaitu. Ibilbidea: 1,5 km. Oso erraza.
Bide osoa zuri-berdez markatuta dago.

Jon Benito

Berrendipea

JOSE ETX

Bidea Garraldan hasten da eta herriko

bi errota elkartzen ditu. Zeharkatuko
dugun hariztia, Europako kandugabe
motako onenetarikoa omen da. Txangoa Garraldako Errotaberrin hasiko
dugu. Ondoko bidean sartuko gara,
Arrigorrira. Aldrebes egon arren, bide
erdian marra zuri-berdeak aurkituko
ditugu. Markak utzi eta eskortaraino
jarraituko dugu, eta hura
pasatu ondoren, ezker

JOSE ETX

JOSE ETX
JOSE ETX

Hona hemen Berrendipea errekaren

ibar xarmagarria, 14 km-ko ibilbidea.
Orbaitzeta pasatu eta Altzateko
akueduktua baino lehen, lurrezko
pista batean sartuko gara. Aparkatu
eta oinez hasi. Lehen bidegurutzean
goitiko bidea hartu, eta km bat eginda,
zurezko seinalea -Irabiara- utziko
dugu Irati ugaldera jaitsi eta pasatzeko
(zubirik ez, bakarrik zementuzko
zorua). Pistatik igo 800 metro eta
bihurgune handi batean bidexka

OIE
EG

Mendilatzeko bira

Orbaizetako Olaren
(goiko argazkia)
gainetik doa. Argazki
txikian, Hiriberri.

13

Jon Benito

Adituen ustez, 1967an Gazeoko elizako presbiterioan aurkitutako margoak Euskal Herriko
fresko gotikoen alerik onena dira, eta penintsulako iparralde osoan ere ez dute parekorik.
Historia sakratuan barnako ibilbide honek
argi islatzen du zer-nolako bizitasuna izan
zuen Donejakue bideak Arabako bazter
horretan. Ibilbidean, noski, hor dira
Hirutasuna eta Jesus gurutziltzatua, baina,
baita Pedro Boteroren galdara ere.
Ez alferrik, joera franko-gotikoari
egozten zaie margo hauen estiloa.
Santiagorako bidean ezinbesteko geldialdia
zen Gazeo erromesentzat eta haien eskutik
iritsi zen eragin hori. Frantziskotarrek ekarritako espiritualtasun berria irudikatzen dute
freskoek: Jainkoa pertsonengandik hurbilago.
Hala, erromanikoaren gelditasunaren eta
zorroztasunaren aldean, aurpegi gizatiarragoko
Jainkoa agertu zen garai hartan xiv. mendean, Jainko naturalagoa.
Gazeoko osagarria Alaitzan dago. Han,
inguruko eguneroko egoerak islatzeko saioa
egin zuen margolariak. Gazeo eta Alaitza N-1
errepidean daude, Aguraindik hurrean.

A CRESPO
C

Anuntzibaitik
Itxinara
Orozko ibarra

Orozko ibar bizia izan zen Erdi Aro gorabeheratsuan; egun, oraindik ere gordetzen du garai
haietako arnasa eta lorratza. Erdi Aroko ordainlekuaren tokian xviii. mendeko Anuntzibai zubia
dago. Arkua da zubiaren osagairik nabarmenena:
bi lehoi, armarri eta gurutze-bidearekin dago
apainduta. Anuntzibaiko multzoaren atari dotorea da, Laudio ertzean. Jauregia, San Migelen
baseliza eta errotaren eta burdinolaren hondakinak aurkituko ditugu multzo horretan.
Bizkaiko bigarren udalerririk zabalena
da Orozko. Alabaina, 103 km koadroetan
apenas bizi dira 2.000 lagun, hiru dozena auzo
koskorretan barreiaturik. Mugarragan San
Migel baseliza dago, xiv. mendekoa, ibarreko
zaharrena. Aurreraxeago, Aranguren dorrea.
Merezi du, merezi duenez, goiko auzoetara
jotzea, bideari azken dotorea emateko. Zaloan,
baseliza erromaniko-gotiko zaharkitua dago,
Andra Mari hain zuzen. 1385ean bazen haren
berri. Eta Urigoitin, postal ederra agertuko
zaigu begien aurrean: baserriak San Lorentzo
eliza neoklasikoaren itzalpean eta Itxinako
kareharrizko harresia atzean.

Orozkon bezala
, herri
ondarea Artet
an ere
protagonista da
,
Ulibarrenari esJose
(beheko argazkker
ia).

Jon Benito

GIRRE
ZA

Jose Ulibarrena eskultoreak zibilizazio

baten ondarea bildu du: hamar mila pieza
dauzka Artetako Fantikorena etxean,
apal, bitrina eta eskaileretan, zoru, horma
eta zutabeetan, 278 metro karratuko hiru
solairuen azken zentimetroa bete arte. Iltzeak, kurrikak, ingudeak, alanbikeak eta
hauspoak; zapatak, jantziak, maindireak;
giltzak, txanponak, ordulariak; hezurluzatzaileak, sanbenitoak eta tresna kirurgikoak; hilarriak, kutxak, upelak eta beste
ehunka pieza. Guztiak elkartuz gero, gure
arbaso eguzkoen bizimodua eta historia
ikus daitekeela dio Ulibarrenak.
14

Zibilizazio bat 10.000 piezatan

Artetako museo etnografikoa

Bera da museoko piezarik bereziena,

bere azalpenek argitzen dute pieza
biltegi harrigarri honen zentzua: zibilizazio oso eta buruaski bat ikusten

Ander Izagirre

Margoak Gazeon eta Alaitzan

A N DE R I

TX

Orozkoko ondare
arkitektonikoa xumea
bezain ederra da. Baserriak eta Zaloako
eliza, lekuko dira.

O
A GAR
EM

A GAR
EM

NDAREA

Fresko gotikoak
Arabako Lautadan

TX

A CRESPO
C

du hemen Ulibarrenak. Eta frogak

erakusten ditu: eguzkoen sormenetik
irten ziren bai demokrazia (batzarrak
eta auzolanak) baita express lapikoa
ere (egurrezkoa, erroskaz ixten dena),
kubismoa (tapizetako marrazkietan),
trailerra (Lizason jasotako atoidun
gurdia) edota psikoanalisia (Juan de
Huarteren Examen de los ingenios
liburua, XVI. mendekoa). Arbasoen
hizkuntza, estetika, lanbideak eta
gizarte antolakuntza jaso ditu Artetak:
Munduan egoteko gure modua zen.
Telefonoa: 948.32.80.34
15

Jon Benito

Ikusgarria da , zinez,
Gasteizko katedr
zaharra. Apalagoal
baina bitxia , Sasiolaka,
komentua (behean).o
Alberto Muro

10

Sasiola (Deba)

Ander I

16

zagirre

Deba eta Mendaro arteko ibaiertzean harrizko

nabe handia altxatzen da, ahaztuta, sastrakek
janda, lapurrek profanatuta. Sasiolako komentu frantziskotarra da, 1503koa, Gipuzkoako
hondakin ezezagun eta harrigarrienetako
bat. Alboko Sindika etxeko Pedrok eliza erakutsi ohi die bisitariei: intxaur
beltzezko erretaula barrokoa,
buruak eta besoak galdutako
estatuak, harlauzen azpiko giza
hezurrak Baita klaustroa izan

zena, biltegiko hormak eta inguruko arrastoak:

errebote kantxa, baserri bihurtutako ospitalea,
galtzada, zubiaren oinarria, txalupetako kaia...
Sasiola bide-korapilo historikoa izan baitzen:
kostako galtzadak hemen zeharkatzen zuen
Deba ibaia, berebiziko merkataritza-trafikoa
zuena, batez ere Gaztelako artilea, burdina
eta bakailaoa. Merkatari, olagizon, erromes,
marinel eta soldaduen hotsak aspaldi itzali
ziren. Eta orain, galdetzen du Pedrok, zeini
axola zaizkio horma hauek?.

Gipuzkoako Foru Aldundia

Kultura eta Euskara departamendua

A CRESPO
C

A GAR
EM

A N DE R I

Komentu ahaztua

TX

GIRRE
ZA

11

Harri gotikoen ibilbidearen arrastoan

Aiarteko harrobietatik, Trebiutik, atera ziren duela 700

urte Santa Maria katedral gotikoa eraikitzeko erabili ziren
harriak, baita Gasteizko Erdi Aroko auzo gehiena eraikitzeko erabili zituztenak ere. Idi-gurdi haiek zeharkatzen zuten
bidea berreskuratu egin dute oraindik orain, Santa Maria
katedrala Fundazioaren ekimenez.
Aiarten abiatzen da ibilbidea, antzinako harrobietarantz. Aiarte herrian, etxe bakarrean bizi da jendea gaur egun; harrobiak,
berriz, Gasteizko basoetan daude. Iparraldean, pagadi itzaltsuen
artean igarotzen da bidea; hegoaldean, aldiz, amezti, erkamezti
eta artadien artean. Baso horiek denak atzean utzi ondoren,

Aiarteko harrobietatik Santa Maria katedralera

Kutzemendiko kastrora iristen da ibilbidea. Araban gizakiaren
presentziaren berri ematen duen lekukotza antzinakoenetakoa
da aztarnategi hori. Olarizutik behera, Olarizuko etxaldean
etorriko da hurrengo geldialdia; probintzia osoan ardibide
batekin lotura gehien izan duen lekua da etxalde hori, eta gaur
egun aisialdirako gune bikaina bilakatu da.
Gasteizko Santa Maria katedralean eta hiriaren harresian
amaituko da txangoa. Katedralaren dorrean Aiarteko hainbat
harri-mota aurki daitezke, hala nola, lumakela eta kareharri
dolomitizatua. Katedralari buruzko informazio gehiago:
www.catedralvitoria.com.
17

A
XEM RI

RR
ITU

JO

Ibilaldi hau lasaia bezain ikusgarria

suertatuko zaigu, denbora guztian beherantz joango garelako eta paisaiak halako
edertasuna duelako; hasi nolabait
esateko Kantabria mendien magaletik,
hortxe kokatzen baita Bernedo herria
(710 metroko altitudea dauka) eta Ebro
ibaiaren ia ertzean amaitu arte, Oion
herrian (440 metroko altitudea). Leku
altu eta heze batean hasiko gara, beraz,
Ebro ibai ondoko lehortasunera iritsi
18

AL D E

13

arte. Hori guztia, betiere, paraje ezin

ederragoez gozatuz.
Bernedo herritik abiatuz, eta
beherantz goazela, ezker-eskuin
aurkituko ditugu Lapoblacin, Meano
eta Kripan herrixkak. Ez luke gaizki
egingo bidaiariak, abiatu aurretik,
Meanon bertan ogi txorizoz betea (pan
preado esaten diote) erosiko balu.
Ekoran, Lantziego herrixka ikusteko
parada izango du eskuinerantz, eta

Mendia eta ibaiertza

Bernedotik Oionera
harantzago, Guardia hiria, muino
baten gainean harro-harro igota.
Begiak mahastien edertasunarekin
gozatzeko aukera ematen digu ibilbide
horrek eta, gainera, behin Oionera
iritsita (beraz, oso gertu Errioxako
mugetatik), ardo ederrez saritzeko gure
ahalegina. Denbora guztian beherantz
joate horrek eta parajearen lilurak,
ez luke ikaratu behar inor bidaia hau
prestatzeko momentuan.

14

Askatzaileen bidea

Alberto Muro

Bolibartik Ziortzarako harbidea

Etsai zaharrak ziren Ziortza eta Bolibar.

1051ean bazen Molinibar, gaurko Bolibar,
herri monasterioduna. Eta 968an, herritarrak
Gerrikaitzen mezatan zeudela, arrano batek
burezurra heldu eta ibarraren beste aldera eraman ei zuen. Han egin zuten Ziortzako ermita.
Biak norgehiagokan aritu ziren merkataritza
eta nekazarien zergak kontrolatzeko, eta biek
eraiki zuten eliza bana. Ziortza kolegiata izendatu zutenean Bolibar bere menpe jarri zuten.
Eliza horretatik abiatuko gara, jatorriz x.
mendekoa den Santo Tomas zaharberritutik.
Gertu dago Simon Bolibar museoa, Askatzailearen bizitza kontatzen duena. Eta gertu dago
Ziortzarako harbidea ere. Horixe da igotzeko
modurik ederrena: gurutze-bidea egin, sarrerako arkua zeharkatu eta kolegiata gotikoa
bat-batean topatu. Bisitak: www.monasteriozenarruza.net, www.simonbolivarmuseoa.com

GIRRE
ZA

15

Errota biziduna
Txuringadi (Larraul)

Joxe Anjel Zumetak, Txuringadiko errotariak,

badaki bisitaria ahozabalik uzten. Uraren
garrantzia azaltzen dio lehenik (errekek urtetan
Usarrabiko burdinola eta errotak
nola mugitzen zituzten) eta batbatean ate bati tira egin eta uren
indarraren froga zaratatsua agertzen dio. Uhatea zabalduta, botanako urak jausi eta abian jartzen
dira, burrunbadaz, poleak, uhalak
eta gurpilak. Hauek bultzatuta,
ziztu bizian mugitzen dira zerrak,
eskuilak, esmerilak, zulagailua Gipuzkoako
aroztegi hidrauliko bakarra da, Zeraingoarekin
batera, dio Zumetak. Gerraostean Guardia
Zibilak errota itxi eta errotariak, gauez, ehotze
klandestinoan nola ibili ziren ere kontatzen du.
Asteasutik Errekabailararantz doan errepidea hartu eta lehenengo kilometroan helduko
gara Txuringadi baserrira. Larraulgo itzulia
(PR GI-116) oinez eginez gero ere, bertatik
igaroko gara: Larraulgo plazan hasi (museo
etnografikoa gertu dago) eta Txuringadi errota,
Olazar burdinolaren arrastoak eta herriko
baso eta landak zeharkatuko ditugu (7,4 km).
Hitzordua: 943.690.802. Sarrera: euro bat.
Gipuzkoako Foru Aldundia

Kultura eta Euskara departamendua

Ander Izagirre

RE

A N DE R I

GIR

Jon Benito

Iaki Alcalde

Baselizak Zuberoa izena izan arren, ez du Xahoren sorlekuarekin zerikusirik.

Huescako mugatik gertu, leku paregabean dago, Calveira mendiaren hego magalean,
izei eta basa-pinuen zuhaiztian murgilduta. Ermitaren inguruko edozein tokitatik
ikuspegia izugarria da, are eta gehiago ilunabarra bertan harrapatzen bagaitu.
xvi. mendean eraikitako baseliza hori oso kutuna da Garden, baita Erronkariko
haran osoan ere. Izan ere, gaur egun, urtean lau erromeria egiten dira, zein baino
zein jendetsuagoa. Erromesei behar
den bezalako harrera egiteko, ermitan
eta ermitauaren etxean berriztapenak
egin dituzte oraindik orain. Bidaiariak,
besteak beste, pulpitu eta erretaula
gotikoak inoiz baino distiratsuagoak
aurkituko ditu. Bestalde, ermitauaren
etxean, ia 100 lagunentzako txokoa
prestatu dute.
Horrez gain, bisitariak Zuberoako
Andre Mari ermitara iristeko mendiibilbide zirkularraz gozatu ahalko du.
Ansorako errepidean bertan, 5. km
puntuaren paretik, zuriz eta berdez
markatutako bidea abiatzen da (760 m
0). Hasierako maldak gainditu eta gero,
ibilbideak goiko mendiko pista batekin
bat egiten du. Ermitaraino, aldiz, bide
estu-estu batetik iritsiko gara (1.040 m
1 ordu). Bide-zidor berdina jarraitu behar
da errepideraino jaisteko, kasu honetan,
maldan behera (1,45 ordu).

ER IZA

Garde (Erronkaribar)

ND

IAKI A

Zuberoa baseliza

12

zoko
Erronkaribarreko
o
batean Zuberoak
ita
Ama Birjinaren erm
dago, erromesak
noiz etorriko zain.

A LD E
LC

Ziortzako kolegiata,

arranoak seinalatu,

ei zuen lekuan. Behean

Bolibarko museoa eta
Txuringadiko errota.

19

GIRRE
ZA

Jon Benito

20

17

Sugandilen
uhartea
Santa Klara (Donostia)

Oso biztanle bereziak izan zituen Santa Klara

uharteak xvi. mendean: hara bidaltzen zituzten izurriteetan kutsatutakoak. Ondorengo
mendeetan ermita eta itsasargia besterik ez
zuten eraiki eta, irla urbanizatzeko egitasmo
ugari izan diren arren (kai handia, txaletak,
baita Kontxako badia zeharkatuko zuen
trenbide bat ere), bere horretan heldu zaigu.
Asko dira udan Kontxatik eta Ondarretatik uhartera igerian iristen direnak; askoz
gehiago, jakina, Donostiako kaitik maiz
ateratzen diren txalupetan doazenak. Egun
pasa egiteko primerako osagaiak baititu
Santa Klarak: hondartza txikia (Donostiako
laugarrena itsasbehera denean), bi taberna,
mahai ugari hainbat zelaitxo eta txokotan,
eta uharteari itzulia ematen dion ibilbidetxo
xarmanta. Nahikoa da ordu erdia, patxadaz,
itsaslabar zorabiagarrien ertzetik paseatzeko,
badiaren bistekin gozatzeko, itsasargiraino
igotzeko eta basoko gerizpetik hondartza eta
ontziralekura jaisteko. Biztanle bereziena
antzematen saia gaitezke: Podarcis hispanica
sebastiani, Santa Klaran eta Urgull mendian
soilik bizi den sugandila.
Gipuzkoako Foru Aldundia

Kultura eta Euskara departamendua

A CRESPO
C

18

Ibaiadarraren
memoria
Euskal Herria ontzia

Bilboko ibaiadarraren ertzetan jaio direnen

oroimenean ez da inoiz galduko gasolinoen
irudia, Ibaizabal ertz batetik bestera Areetatik Portugaletera, Erandiotik Sestaora
edo Lutxana batetik bestera gurutzatzen
zuten ontzi haien estanpa. Lanak edo etxeko
beharrek akuilatutako zeharkaldiak ziren.
Denboraren gurpilak azkar egiten du jira, eta
gaur, beharrez baino plazer hutsez bidaiatu
liteke ibaiadarrean. Euskal Herria ontziak
ematen digu aukera. Portugaleteko ontzizainek erosi zuten. Berez, Portugaletetik abiatu
eta Santurtzi eta Algorta lotzen ditu, baina
bestelako txangoak ere eskaintzen
ditu, taldeei egokituak, denbora
muga jakinik gabe, ontziaren
konpasean. Bilbotik Getxoraino
izaten dira. Bilboko Udaletxean
hasi, Guggenheim Museoa eta
Euskalduna Jauregia lako bitxi
arkitektonikoei egiten die so,
Navaleko ontzioletan sartu-irten bat
egiten du eta zubi esekiaren azpitik
pasatzen da Abrara iritsi baino lehen.
Informazioa: www.turismoriabilbao.com

Goian, San
uhartea aireta Klara
Behean, Leke tik ikusita.
Ondarroa aritio eta
teko

kostaldea.

Alberto Muro

errepidetik 150 m egin eta eskuinetik Leagiko

dorretxera joko dugu. Bertatik gurdibidetik
Iturretara eta, ondoren, Zelaiara. Auzo horren
sarreran, harrizko gurutze bat dagoen lekuan,
eskumara jo Iturretara doan errepidetik.
Seinale batek Kalamendira igotzeko bidea
adieraziko digu (gailur horretatik Asterrikara
jaitsi gaitezke). Bestela, errepidea segi eta laster
azalduko zaigu, eskuman, biltegi itxurako sagardotegia. Haren atzealdeko basabideak hartu
behar ditugu, U itxurako bailaratxo soildua
inguratu eta basora doan pista hartzeko. Atoan
Latrosuloko iturria topatuko dugu eta eukalipto eta pinuen artean ibiliko gara Asterrikaraino.
Baserri artean eramango gaitu hormigoizko
pistak Antiguako Amaren elizaraino.

TSASOA

Alberto Muro

Lekeitiotik Ondarroara oinez

A N DE R I

Alberto Muro

Errepide bihurriak lotzen ditu Lekeitio

eta Ondarroa itsasertzetik, baina ibiltariak
badauka beste aukera bat: barnetik, 3 orduko
paseoan kostaldeko landa paisaiak ezagutu.
Lekeitioko Santa Maria eliza gotikotik abiatuko gara. Isuntzako zubia
zeharkatu eta Karraspiora heldu baino
lehen eskuineko bide bat hartuko dugu
gorantz. Hurrengo bidegurutzean ere
gorantz, Hotel Villa Itsaso erreferentziatzat jota. Erret bidea agertuko zaigu,
bere jatorrizko harriekin. Etxea
ezkerrean utzita, gorantz segituko
Goian, Lekeitoko
dugu Loibe baserriraino. Gurportua , bere ontzi
,
koloredunekin. Behean
dibide batetik Likoara helduko
Santurtzikoa Eus
ik.
kut
bar
a
rri
He
gara. Etxeak miretsi ondoren,
kal

A GRA
EM

A N DE R I

16

Itsasertz bihurria

TX

GIRRE
ZA

21

XALT

19

Haitzarte
sekretua
Berroeta (Lapurdi)

Berroetakoa ibilbide itzela da, urte osorako.

Sarako aitzuloetako aparkalekua baino ehun
metro lehenago abiatzen da. Ondo markatutako bidea gorantz doa eta Sararen ikuspegi
ederrak eskaintzen ditu. Larrunek bere eki eta
hegoaldeko aurpegiak erakusten ditu.
Mugarriek erakusten dute bidea lepo koskor bateraino. Gurutzea dago lepoan bertan
(450 m). Han gara konturatu orduko. Bidezidorra utzi eta Atxuriako harresirantz joko
dugu eta luzeka zeharkatuko. Orduan sartuko
gara Berroetako haitzarte magikoan. Atxuriako
hormatik libratutako harritzarren artean
bilatuko dugu bidea, sigi-saga. Anitz txondorplazaren aztarnak ikusiko ditugu. Haitzartea
Atxurian (650 m) bermatzen da azkenik. Zidor
ederrak inguratzen du hego-ekialdetik, larre
zabalak mendean hartuz. Txilar artean hainbat
bidexka igotzen dira Atxuriako ertzera. Horietako bati jarraituz iritsiko gara gailurrera (766
m). Arrasto zuri-horiei segi eta, ipar-ekialdeko
saihetsetik, abiapuntura jaitsiko gara. 3,30 h.
22

RDA
BO

Garaziko

20

merkatua

Donibane Garazi (Nafarroa Beherea)

Astelehen oroz zabaltzen da, mendeen gauetarik gaurko argiraino, Garaziko merkatua.
Karrika nagusiaren bi aldeetan pausatzen
bezala da eta goizetik arras jendea dabil erosketak egiten, ekoizpenak dastatzen edo ostatuetan denbora edaten. Jendea bertara batez
ere Garazi, Baigorri eta Oztibarre haranetarik
biltzen da, hitzordu ekidin ezina bailitzan.
Astean behin Garazi autoz emokatzen da
eta udaran irudi luke hiri handiagoetako
bideetan gaudela geldituak. Azken urteotan,
desbideraketa proiektuak sortu dira, oraindik
gorpuztu gabe. Nafarroa Beherean, Donapaleun eta Garazin daude merkatu ospetsuenak.
Gozo da, edozein sasoitan, txosnen
aitzinetik pasatzea, ezagunekin solastatzea,
ezezagunak agurtzea, etxeetan edo mendiko
borda urrunetan adelatu gazta freskoak ahoratzea eta beste bizimodu bat asmatzea. Arropa
saltzaileek beraien puska anitzak eskaintzen
dituzte, oihu eta karrasika: erosi, arren, erosi,
diote txantxa bat edo beste artekatuz.

goizetan
Ezterenzubi (Nafarroa Beherea)

Enaut Etxamendi herriko semeak abestu

bezala, bidez bide ibiltzen garenean Iratiko
oihana zeharkatu eta Garazira pasatu aurretik
Ezterenzubin geratzen gara, pausa gau batez
gozatzeko. Loa hausten digu elizaren zeinuak
eta Beherobi errekaren xuxurlak: magikoa zait.
Goizaren urratzea halaber. Aterpetxeko leihoak irekitzean ohartzen naiz herria oraindik
itzalean datzala, eguzkiak inguruko bortuak
jadanik balatzen dituen arren. Aska hertsian
dago Ezterenzubi, bideek gailurretara deitzen
gaituzten bitartean: Errozate belardiz troxaturiko harritzar larrutu arrosekin eta hantxe, Irau
zirraragarritik Iratira doan Pagaltzetarako patar
garratza: Etxamendiren kantuko astottoaren
ttiki-ttaka hautematen dudala uste dut.
Ernagako bordetara eroaten nauen xendra
gorrian gora abiatzen naiz eta bigarren bihurgunetik gora, ekiak nola Ezterenzubi argitzen
eta berotzen duen mirestean, ukidura batek
katestatzen nau: ederra da, isila da, umila da
Ezterenzubi laztantzen duen goiz nabarra.

LA

XALT

22

Lapurdiko
behatokia
Mondarrain-Artzamendi

Kostaldetik 40 minutura, Artzamendiko mendiak ikuspegi paregabea eskaintzen du itsaso

aldera eta Nafarroa barnealdeko ibarretara.
Atekagaitz edo Pas de Roland igarobidetik
(Itsasu) ekingo diogu ibilbide zirkular honi.
Zidor balizatu batek garoen artean eramango
gaitu, ertzari jarraiki, Mondarrain-Arranomendiren (749 m) oinera. Aldapa pikoa gaindituko
dugu talaia miresgarrira igotzeko. Gailurrean,
erromatar gazteluaren aztarnak gotorleku
natural horretako harkaitzekin nahasten dira.
Larreetara jaitsi eta GR-10ren arrasto zurigorriak hartu, Zuharretako lepora joateko.
Bide eder eta erosoari jarraituko diogu, balkoi
batean nola, bistak alde batera eta bestera,
Mehatzeko leporaino (716 m). 80. mugarriak
eta harrespilek zedarritzen dute. Ekialderantz
daude megalitoak, tradizioari jarraiki. Artzamendiko (926 m) igoerak bista onak oparituko
dizkigu Errobiren ibarrera. Erdi hondatutako
eskortetan barrena abiapuntura jaitsiko gara,
Maldako erpin ikusgarria (612 m) inguratuz.

Aurreko orrialde

,
Donibane Garaan
zi.
Behean, Itsasu eta
Ezterenzubi ondoko
Errozateko Harpea.

Jon Benito

21

Ezterenzubi
TXOMIN

ITXARO
LA

ITXARO

TXOMIN

Alberto Muro

RDA
BO

PARRALDEA

Jon Benito

23

GIRRE
ZA

Sastarrain, Zestoa

ederrena margotu zuten, adituen hitzetan.

Zaldi horiek eta beste margo batzuk
ikusteko aukera izango da laster, Ekaingo
leizearen erreplika zabaltzen dutenean.
Bitartean, madeleinetarren urratsak
jarrai ditzakegu Zestoan. Zubi Zaharretik Urola ibaia zeharkatu eta, Liliko
jauregitik aurrera, Sastarrain bailaratxoan barrena abiatuko gara, izokinak
arrantzatu ondoren etxera zihoan
arbaso prehistoriko baten moduan.
Hark ikusten zuen basoaren antzekoa
ikusiko dugu guk (urkiak, hurritzak,
haltzak) eta hark bezala entzungo dugu

A N DE R I

GIRRE
ZA

24

Lurrazpiko zirrarak

24

Araotzeko kobazuloak (Oati)

Alberto Muro

A N DE R I

GIRRE
ZA

Alberto Muro

Lurrazpiko altxorrak gordetzen ditu

Araotz bailarak, ikara gozoak eragiten
dituztenak. Aizkorriko mendigunearen
magalean, 14 kilometroko galeriak
zulatu dituzte Aldaola eta Arantzazu
errekek milaka urtetan: GesaltzaArrikrutzeko labirintoa. Bisitak
egiteko prestatu duten zatian hezurmuinak kilikatuko dizkiguten hotsak
entzungo ditugu: leizeetako lehoiaren
orro bortitza eta estalaktitak eta
estalagmitak eraikitzen dituzten tanten
zurrumurrua.
Kanpoan berriz, Jaturabeko urtegitxoa
igaro eta berehala, aparkaleku oso txiki
bat ikusiko dugu. Hantxe hasten den
bidexkan gora oinez abiatu eta laster
seroraren etxe zaharra agertuko zaigu.
Sandailiko kobazulora igotzeko
eskaileretan harrizko aska bat dago,
kobako urak jasotzen dituena: haurdun gelditu nahi zuten emakumeak
gerriraino sartzen ziren bertan.
Sinesmen zelta baten oihartzuna izan

errekaren zurrumurrua. Errekak altxor

modernoago bat gordetzen du: Lilitarrek
xviii. mendean eraiki zuten presa handia. Aurrerago, basotik ateratzerakoan,
oreinez josita egon ziren kareharrizko
mendien magalean dago Ekaingo leizea,
Debako lurretan.
Kilometro eta erdiko bidea egin dugu
honaino. Hemendik aurrera PR GI-41
ibilbidea osatu genezake, 9 kilometrokoa,
marmol zerrategi baten aztarnak, ur-jauzi
bat, Agittako erroten hondakinak eta
Eskapaio iturria ezagutu ondoren Zestoara bueltan eramango gaituena.

daiteke errito hau. Eta fede zaharren

oinordeko da Sandailiko ermita kristaua, mendiaren erraietan eraikia.
Hirugarren zulo bat bada Oatiko
bazterrotan: Orkatzategi mendiaren
Gipuzkoako Foru Aldundia

Kultura eta Euskara departamendua

horman zabaltzen den Aitzuloko begi

erraldoia. Bertan sartzeko, Araotzeko elizan hasten den Uraren ibilbidea jarraitu
behar da (PR-GI-102. Aitzuloraino: 1h.
Itzuli osoa: 3h30).

25

Santa Cruz apaizak talde bat antolatu zuen Euskal Herriko

paraje bihurrienetan Gobernu liberaleko soldaduei eraso
egiteko. 1872ko abuztuan atxilotu eta Aramaioko udaletxean
giltzapetu zuten, baina gauez balkoitik ihes egin eta mendialdera jo zuen. Urdungio baserrikoek Nardin koba esturaino
lagundu zioten eta bertan igaro zituen hiru egun, Txomin
mutil kozkorrak jatekoa eramaten ziola. Handik Iparraldera
ihes egin zuen azkenik.
Ezkutalekuaren bila Urdungio bertatik abiatuko gara,
Gantzaga auzoko baserririk altuenetik. Zutoin batek Ipizte
mendirako bidea adierazten du, eta pinudi batetik eramango
gaitu pistak Kasatxo aterpetxeraino. Hemen ezkerrerantz
diagonalean irteten den zidorra hartuko dugu Zabalandi
leporaino (896 m), non Udalaitz mendiaren gandorra azalduko
zaigun. Ezkerretara jo eta laster Anboto ere ikusiko dugu.
Kareharri hautsi eta haritzen artetik igoko gara Ipizteko

Santa Cruz apaizaren kobazuloa

Aramaioko Nardin aitzuloa
tontorrera (1.067 m) eta ondoren gailurreko
lerroaren ondotik jaitsiko gara, hariztian barrena,
amildegiaren gain-gainean dauden
kareharrizko bi monolito handietaraino ailegatzeko.
Zorrotz begiratu beharko dugu
bigarren monolitoaren oinarrian
pitzadura bat aurkitzeko: Nardin
kobazulora sartzeko pasabidea.
Barruan kutxa bat topatuko
dugu (Santa Cruz apaizaren
arrosario bat, biografia bat eta
bi argazkirekin) eta Aramaioko
bailararen ikuspegi bikaina
eskaintzen duen leiho natural
handia. (Igoera: 1h30).

Haitzetako arrakalen
artean sartu behar da

Nardin aitzulora
heltzeko. Aramaio
ibarra zain daukagu.

Ander Izagirre

Orein kumeak ehizatzera etortzen ziren

Madeleine aldiko arbasoak eta Ekaingo
kobazuloan igarotzen zituzten udaberria
eta uda. Duela 16.000 urte, leize horretan
arte franko-kantauriar osoko zaldi-frisorik

Madeleinetarrekin paseoan

23

A N DE R I
Ander Izagirre

Lerroon azpian, Lili

jauregia. Behean,
Arrikrutz. Hurrengo
orrialdean, Sandaili
eta bere kobazuloa.

OBAZULOAK

25

garaiak
alearen etxeak
t

Antxon Agirre Sorondo i Juan Luis Landa

ain dago zabaldua estereotipoa, garaiaren

irudia Galiziako eta Asturiasko paisaiekin
lotzen baitugu. Alabaina, Euskal Herriko
baserri giroan ere ohikoa izan zen garaia edo
garaixea, eraikin bitxia ia gehienetan. Azalpen soil bat lehenbizi: zutabeen gainean jasotako eraikina da garaia, aletegi
edo bihitegi moduan erabiltzen zen, edo uztak eta baratzeko
beste produktuak gordetzeko, sagu eta bestelako karraskariengandik eta gainerako harrapariengandik babesean, baita
lurraren hezetasuna ez iristeko moduan ere.
Euskaraz ezin konta ahala dira eraikina izendatzeko erabiltzen diren terminoak: galtegi, saltai, zalgategi, aletegi, altegi,
alsistu, arnaga, bihitegi, hazitegi, bandio, mandio, mandiota,
selaru, selauru, selauri, soilaru, idortegi, idorde, aldategi,
aldetegi, algorio, zizku Izendegiaren aberastasunak berak
salatzen du gure geografia osoan zabaldu zela, nahiz eta,
egiari zor, Kantauriko mendebal-mendebaleko lurraldeetan
bezain ugari ez izan beste inguruetan.
Izan ere, Portugaldik Nafarroara eta Aragoiko mugaldeko
eskualdetara bitarte, penintsularen iparraldeko eremu zabal
horretan adina garai ez da beste inon Europa osoan. Aletegien dentsitatea handia da oso penintsularen iparraldean.
Ohituraz, Erdi Aroan, jauntxoen edo elizaren jabegoei
loturik sortu ziren garaiak; izan ere, aletegi horietako asko
hamarrenak eta hasikinak edo primiziak gordetzeko baino
ez ziren erabiltzen, hau da, eliztar guztiek beren parrokiari
sostengua emateko nahi edo nahi ez pagatu behar zituzten
uzta-zatiak gordetzeko.
Hori ohikoa zen penintsulako beste eskualdeetan, baina
Euskal Herrian ez zen halako usantzarik, jakitan emandako
zerga horiek apaiz-etxeko aletegian gordetzen baitziren,
edo hari atxikitako eraikinetan. Horregatik daude garai
gutxiago Euskal Herrian.

26

27

Babarrunak
Intxaurrak

Artoa

Sagarrak

Gaztainak

Garia

Garaiak Euskal Herrian

NOLAKOA DA GARAIA
Egurrezko edo harrizko eraikina da garaia eta harrizko lau, sei edo
zortzi haberen edo gehiagoren gainean finkaturik dago; enbor
piramidalaren forma dute habe horiek. Harrizko oinaren eta eraikinaren zokaloaren artean mentsula bat jartzen da, karraskariak
bihitegira igo ez daitezen. Arrazoi beragatik, garaira igotzeko eskailerak ataritik zertxobait aldenduta egoten dira. Ez da harritzekoa
izaten aletegiaren atean katazulo bat zabaltzea, katuek askatasunez
sartu eta ateratzeko modua izan dezaten. Garaien kanpoaldean,
usu, San Joan egunez bedeinkatutako abarrak egoten dira, uztasasoian jasotako altxor preziatua hobeki babeste aldera.
28

Bi isurialdeko teilatutxo bat izaten du estalki; eskualdeko

eguraldia eta euriteen maiztasuna nolakoa, halakoa izan
ohi da garaiaren sabaia ere. Hala, Euskal Herrikoen artean,
esaterako, badira egurrezko oholekin teila moduan estalitako
garaiak, eta badira buztinezko teilekin, bai zapalekin eta
bai kanal itxurakoekin estalitakoak ere. Galizian, ohituraz,
arbelarekin estaltzen zituzten. Barnealdean, berriz, egurrezko
trenkadekin banatzen zuten garaia; halaxe antolatzen zituzten
gelaxkak ale batzuk eta besteak bereizteko, baita bestelako
produktuak bereizteko ere.

Hainbeste eta hain bestelakoak izan dira historian zehar jaso

izan diren eraikinak, zaila baita garai mota jakin bat zehaztea.
Nolanahi ere, zuhurtasuna mintzo da lerro hauetatik, bi mota
bereiztera ausartuko gara: bata, harrizkoa, metro erdiko oinen
edo habeen gainean jasoa eta oinplano angeluzuzenekoa; eta
bestea, egurrezkoa, metro bateraino jasotako oinekin eta oinplano
karratukoa. Aurrenekoak berezkoagoak dira penintsularen iparmendebaldean; bigarrenak Asturiasen, Kantabrian, Bizkaian eta
Gipuzkoan. Bi garai mota horien artean ez dago muga garbirik;
inguru lausoago batzuetan bietatik aurkitzen ahal da.

Euskal Herrian 37 garai dira oraindik: 14 Bizkaian, 22 Nafarroan eta

bakarra Gipuzkoan (Araban ez da alerik erroldatu nahiz eta, bertan
ugariak diren del horreo garaiko izeneko etxaldeak). Garai bat
ezagutu nahi duen irakurlearentzat, hona gure aholkua: doala
Iurretako Ertzilla Aundi baserrira, han topatuko du-eta Bizkaiko
Diputazioak zaharberritutako garai ederra. Gipuzkoako ale bakarra
Bergaran dago, San Martin auzoko Agerre baserriaren ondoan. Hura
ere bikain egokiturik dago kanpo eta barru ikusteko, aldundiak egindako zaharberritze lanei esker.
Nafarroan askoz handiagoa da aukera. Itzelak dira Zabaltzako Estoki
etxekoak, Santa Fekoa, Erdozaingoa, Zaraitzuko Ballazkoa eta Iratxetakoa; azken hau Euskal Herriko hoberena. x. mendekoa ei da; beste aditu
batzuek, berriz, xii. mendearen amaiera eta xiii. mendearen hasiera artean
kokatzen dute. Nafarroako arkitektura erromanikoa baino lehenagoko
lekuko bakanetako bat da, eta erlijio-izaera ez duen bakarra.
29

hiru

norabide

Galdamesko bidegorria

mendia

bizikleta

familiarra

Testua: Alberto Muro

Galdamesko meatzetako trena 1876an hasi zen lanean, bertako mendietako burdina mea Sestaoko Benedicta dartsenako kaietara eramanez.
Bizkaiko Labe Garaien lehengaia zen mea hura.

Bide Gida
Nola heldu:

Datuak:

Santelices

ibaia

Tnel
El Sobaco

Balastera

Castao

un

Bilbotik, A-8 autobidetik Kantabriako

norabidean. Arenako hondartzaren
parean A-8 laga eta Somorrostrora
jo. Behin bertan, Sopuertarako
errepidea hartu. Sei kilometro
e g i n o s t e a n e z ke rre t a ra
joko dugu, Galdameserantz,
Atxuriagako atseden-lekura
heldu arte.

Ba r
bad

aurkituko ditugu, Barbadun ibaiko ibarraren

ikuspegiez goza dezagun.
Bide berde horrek Somorrostroko Santelices eta
Zugaztieta (La Arboleda) lotzen dituen errepidea
zeharkatu eta, bidegorri bihurtuta, aurrera jarraitzen
du. "Tnel del Sobaco"
izenekoaren -200 metro luzebarrutik Castaoko atsedenlekura helduko gara. "Calcos
Viejos" izeneko tunel txikiak
Balastera auzoaren atean
lagako gaitu. Bertan agortuko
zaigu bidegorria, Gallartatik
kilometro gutxitara.
Alberto Muro

txuriagako aparkalekuan hasiko da gure

ibilbidea, La Aceako industrialdera
eramango gaituena. Bertan, antzinako tren
geltokiaren ondoan, bidegorria hasten da. Bere 17
kilometroei hasiera emateko, Galdames izeneko
tunela zeharkatzen du.
Ibilbideko lehenengo
zazpi kilometroak oinezko
eta txirrindularientzat baino
ez da eta baso jori baten
zehar doa gurbitza, makala,
gaztainondo, haritz eta
arteen gerizan. Lantzean
behin behatoki txikiak

Ventana
527

Luzera: 17 kilometro.
Desnibela: Bat ere ez.
Iraupena: ordubete bizikletaz.
Zailtasuna: Erraza

La Acea
Atxuriaga

Labiaga

gailurraren oparia azken unera arte gordeta

Testua: Edurne Elizondo

Tontorra Lapurdiko lurretan egon arren, Berako mendirik ezagunenetakoa da Labiaga, Larunen ondotik. Herriko ikastolak berak, gailur
horren izena hartu du. Ibantelli ere erraten diote anitzek. 1,3 hektareako naturgunea bada bertan, bertako arbel-hobia babesteko.

Itsasoko mailatik gertuen dagoen Nafarroako herria da

Bera, 43 metrora. Lizuniaga, berriz, 219ra dago; Labiaga
700era. Autoz ailegatu gaitezke haraino, eta ibilgailua han
utzi. Bidea atsegina eta ederra da, aldapa handirik gabekoa.
Paisaiaz gozatzeko aukera eskaintzen du. Basurdeen,
azerien, azkonarren, eta orkatzen arrastoak aurki daitezke,
halaber, eta hamaika txoriren kantuak entzun.
317

Manttale

Ibardin
mendatea

573

Altzate

Z ia

ZZalain
l

Larrun

Haranburua
250

Lizuniaga
mendatea

a so
B id

Lizarieta
mendatea

ag
L izu ni

Usategiak

eran, herritik 4,5 kilometrora hartzen da

Labiagara igotzeko pista, Lizuniagako gainean.
Beratik igota, Lizuniagara ailegatu, eta
eskuinean dagoen bidea hartu behar da. Hari jarraitu,
eta abiapuntutik ordu erdi ingurura, suhiltzaileentzako
putzua dago. Handik ehun metrora, pista utzi eta
ezkerrera eginen dugu. Berehala, bi bidezidor estu
ageriko dira. Eskuinekoa hartu behar da, hau da, gora
egiten duena. Bide horretan, laritzak topatuko ditugu
ezkerrean, eta pinuak eskuinean.
Laritzen eta pinuen artean jarraitu behar da, bideak
180 graduko bihurgunea marrazten duen arte. Puntu
horretan, laritzen basorantz sartzen den bidetik jarraitu
behar du mendizaleak, hamabost minutuz, gutxi

gora behera. Orduan, eskuinetik

kontrako norabidean ageri den
bidea hartu behar da, basoa
amaitu arte. Aurrean azaldu
den bide estuan aurrera eginen
dugu gero, haritzen artean
hasieran, eta pagoen artean
gero. Bide estu horretatik gora
egin behar du beti mendizaleak,
harrizko lehen tontorra ikusi arte. Haren
atzean, ezkutatuta dago Labiagako benetako gailurra.
Tontorretik, inguruko mendiak eta herriak ikus daitezke:
Larun, Mendaur, Auza, eta Saioa; eta Bera, Lesaka eta
Zugarramurdi, bertzeak bertze. Itsasoa ere bai.

Joseba del Villar

Bide Gida

441

Gapeluko zirkoa

Testua: Mikel Arrizabalaga

Iparla, Tutulia, Astate eta Lauordena mendiek, Errobi ibaiaren ezkerreko ertz osoa menderatzen duen hamar kilometroko gandor luzea
osatzen dute. Bidarrai eta Baigorri artean hedatzen den Iparlako harresia bi zirko bikainek mugatzen dute: Gapelu eta Talatze.

ordazar baserriaren ondotik ateratzen den

pista hartu eta berehala basoan murgilduko
gara. Lehen bidegurutzean ezkerrekoa utzi
eta aurrera segituko dugu, gaztainondo, pago eta
haritzek osatzen duten baso ederra zeharkatuz.
Pista zabala xenda bihurtu
eta Abraku erreka egurrezko
zubiaren gainetik igaroko dugu.
Bide zaharrak Galartzeko lepora
eramango gaitu eta ondoren Idoko
lepoko bordara. Garo, belar eta
txilarrek janzten dute harresi
honen kolorea eta sasoiaren
arabera aldatu egiten da.

Harresiak gaindiezina dirudi, baina oso nabarmena

den xenda jarraituz, malkarraren oinetik Iparlako
korridorera gerturatuko gara. Bat batean, bide leun eta
erosoa norabidez aldatu eta malda piko eta gogorra
bihurtuko da. Berrehun metroko desnibela igo eta lepoan
izango gara. GR-10aren seinale zurigorriak jarraituz
tontorra zapalduko dugu.
Itzultzeko GR-10aren bide-seinaleak jarraituko ditugu.
Azkar galduko dugu altuera eta Harrietako lepoan,
GR-10a utzi eta Urdozera doan bidea hartuko dugu.
Basoan zehar Sarosarreko bordaren ondora helduko gara.
Hemen, Urdozera doan bidea utzi eta gure ezkerrera
ateratzen den pista zabala hartuko dugu. Larrarteko
lepotik bideak Bordazarrera eramango gaitu.

Bide Gida
Nola heldu:

Bidarrai eta Baigorri lotzen

dituen errepide zahar eta
estua jaraituz, Gaztigar lepoa
igaro eta lehen bidegurutzera
heltzean, Baztidara igotzen
den errepidea jarraitu, auzoa
zeharkatu eta berehala
Bordazar-Berroa baserriaren
ondora iritsiko gara.

Iparlako lepoa
Iparla
Idoko lepoa

Abraku

Datuak:

Luzera: 11 km (zirkularra)
Desnibela: 750 m
Denbora: 3 ordu 30
Zailtasuna: Ertaina

Tutulia

Harrietako lepoa
0
GR-1

30
Joseba del Villar

erreka

Bordazar
Larrarteko lepoa