Handboek PDV's

TGWN312 Parsi
ele
differensiaalvergelykings (Numeries)
Johan de Klerk
Handleiding vir die module TGWN312, NWU (Potchefstroom-kampus), Potchefstroom
Inhoudsopgawe
1 Tweepuntrandwaardeprobleme
1.1
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2
Inleidende wiskundige sake . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.3
Tweepuntrandwaardeprobleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Die Thomas-algoritme
15
2.1
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
2.2
Die Thomas-algoritme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
3 Iteratiewe oplostegnieke
19
3.1
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
3.2
Eerste afleiding van metodes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
3.3
Tweede afleiding van metodes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
3.4
Moontlike keuses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
4 Paraboliese parsi
ele differensiaalvergelykings
27
4.1
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
4.2
Die eksplisiete metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
4.3
Die Crank-Nicolson-metode (implisiete metode) . . . . . . . . . . . . . .
31
4.4
Stabiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
5 Elliptiese parsi
43
5.1
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43
5.2
Die metode van onbepaalde koeffisiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44
5.3
Basiese idee om die oplossing te kry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
45
5.4
Verdere voorbeelde in verband met Dirichlet-probleme . . . . . . . . . . .
49
5.5
Die metode van onbepaalde koeffisiente (vervolg) . . . . . . . . . . . . . .
53
INHOUDSOPGAWE
5.6
Die Dirichlet-probleem met onreelmatige rande . . . . . . . . . . . . . . .
57
5.7
Neumann-randvoorwaardes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
59
5.8
Hoer-orde differensiebenaderings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
64
6 Hiperboliese parsi
67
6.1
Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
6.2
Eindige verskille en die eksplisiete metode . . . . . . . . . . . . . . . . .
68
Hoofstuk 1
Tweepuntrandwaardeprobleme
1.1
Inleiding
In die wiskundige modellering van probleme uit die werklikheid, is daar n groot aantal
verskynsels wat gemodelleer kan word deur differensiaalvergelykings (gewoon of parsieel),
in die besondere vorm van randwaardeprobleme. In hierdie module wil ons aandag gee
aan die oplos van sulke probleme.
Die gewone differensiaalvergelykings wat ons sal teekom, kan breedweg geklassifiseer word
as aanvangswaardeprobleme en randwaardeprobleme. Ons sal in die besonder aandag gee
aan laasgenoemde tipe, en in die besonder, tweepuntrandwaardeprobleme.
Sommige van die parsiele differensiaalvergelykings wat in die praktyk raakgeloop word, is
lineer, maar n groot aantal is nie. Heelwat van die nie-lineere parsiele differensiaalvergelykings kan onder sekere aannames herlei word na lineere parsiele differensiaalvergelykings.
n Groot gedeelte van die lineere parsiele differensiaalvergelykings wat dan teegekom
word, bevat hoogstens tweede orde afgeleides. Die onder hulle wat funksies van twee
veranderlikes bevat, kan geskryf word in die vorm
Auxx + Buxy + Cuyy + Dux + Euy + F u = G,
waar u(x, y) n funksie is van die twee veranderlikes x en y, en waar A, . . . , G in die
algemeen ook funksies van x en y kan wees.
Hierdie tipe parsiele differensiaalvergelyking, veral met konstante koeffisiente, kan getransformeer word na een van drie tipes parsiele differensiaalvergelykings, genoem kanoniese vorms. Die eerste tipe is almal familie van die sogenoemde warmtevergelyking, die
tweede van die potensiaalvergelyking en die derde van die golfvergelyking.
Die direkte doelwit van hierdie studie is die volgende:
a. om die bogenoemde verskillende tipes wiskundige modelle te bestudeer,
b. om numeriese oplosmetodes vir die differensiaalvergelykings te bespreek,
1
HOOFSTUK 1. TWEEPUNTRANDWAARDEPROBLEME
c. om die beperkings in die wiskundige formulerings aan te dui,
d. om die gebreke van die numeriese oplossing te bespreek en
e. om die resultate goed voor te stel.
Ook die geskiedkundige ontwikkeling van hierdie probleme is interessant en van belang.
Sommige van die probleme kan ook analities in teenstelling met numeries opgelos
word. Dit is n saak wat veral in die module TGWS311 aandag kry.
Die bogenoemde tweepuntrandwaardeprobleme en die drie parsiele differensiaalvergelykingprobleme kan, met al hul implikasies en toepassings, elk alleen n boek vul, maar in
hierdie module kan slegs aandag aan die basiese sake gegee word.
Elke probleem verteenwoordig n sekere tipe wiskundige model en die modelleringsbeginsel wat aan die orde kom, is belangrik. Elke probleem lewer n tipe parsiele differensiaalvergelyking en hierdie tipes parsiele differensiaalvergelykings is uiters belangrik en
word in n verskeidenheid terreine gebruik.
Vir elke tipe probleem is daar n numeriese metode ter sprake, en die metodes wat
bestudeer sal word, is van toepassing op n wye verskeidenheid prakties probleme.
Rekenaarprogramme word gebruik om die oplossing van die verskillende probleme te
verkry. Die goeie hantering van sulke programme is van groot belang vir n toegepaste
wiskundige of ingenieur. Daarom is dit ook van belang dat jy jou programmeringskennis
en -vaardigheid deeglik sal opknap.
Met hierdie doeleindes voor oe, kan die volgende voorbeelde as inleidende probleme tot
hierdie module beskou word.
Tweepuntrandwaardeprobleem: n Balk met aksiale trekkragte dra n nie-eenvormige

verspreide lading. Die vorm van die balk (en ook die deurbuiging) kan verkry word deur
die vergelyking
y + py = r
op te los, met randvoorwaardes by die eindpunte van die balk, wat y en y daar spesifiseer.
Paraboliese parsi
ele differensiaalvergelykings (warmtevergelyking): n Pasgeboude damwal is aan beide kante aan die lug blootgestel. Die verhardende beton stel
warmte vry. Hoe lank neem dit voordat die beton geset het? Hierdie vraag kan beantwoord word deur die parsiele differensiaalvergelyking
ut = uxx + uyy
met aanvangs- en randvoorwaardes daarby, op te los.
Elliptiese parsi
ele differensiaalvergelykings (potensiaalvergelyking): Om die
potensiaal in n halfgeleier te beskryf, word gebruik gemaak van die parsiele differensiaalvergelyking
1.2. INLEIDENDE WISKUNDIGE SAKE
uxx + uyy = f
met aanvangs- en randvoorwaardes daarby.
Hiperboliese parsi
ele differensiaalvergelykings (golfvergelyking): Die vibrasies
in n brug waaroor n voertuig ry, kan verkry word deur n parsiele differensiaalvergelyking
van die vorm
utt = uxx + uyy
op te los. Ook in hierdie geval moet aanvangs- en randvoorwaardes verskaf word voordat
die probleem ten volle opgelos kan word.
1.2
Inleidende wiskundige sake
Voordat ons oor tweepuntrandwaardeprobleme en hulle oplossings gesels, is dit eers nodig
om inleidend en in aansluiting by wiskundige werk wat in vroeere modules gedoen is n
aantal sake te bespreek. Twee onderwerpe sal bespreek word, naamlik (a) die numeriese
bepaling van die afgeleide van n gegewe funksie (in n funksie- of in n tabelvorm) en (b)
die numeriese oplos van aanvangswaardeprobleme.
Om die afgeleide van die funksie f (x) numeries te bepaal, lyk eenvoudig en kan deur
enigiemand uitgedink word: Neem die definisie
f (x + h) f (x)
,
h0
h
f (x) = lim
laat die limiet weg en konstrueer n reeks waardes, vir al kleinerwordende h.

Meer formeel: kies n reeks {hk } sodanig dat hk 0 en bereken die limiet van die reeks
Dk =
f (x + hk ) f (x)
,
hk
k = 1, 2, . . . .
Weens verskeie redes, waarop ons nie nou sal ingaan nie, is hierdie tegniek egter nie baie
doeltreffend nie.
Taylor-ontwikkelings van funksies vorm n steunpilaar in baie afdelings van Wiskunde
en Toegepaste Wiskunde, so ook in hierdie module. Ons sal dus eerder daarvan gebruik
maak om meer doeltreffende metodes te verkry vir die bepaling van die afgeleide van n
funksie.
Indien die funksie f (x) bekend is in punte links en regs van x, se by x h en x + h (of
as slegs funksiewaardes in n tabel bekend is), dan kan maklik aangetoon word dat n
tweepunt-formule vir die berekening van f (x) gegee word deur
f (x) =
f (x + h) f (x h)
+ Eafkap (f, h),
2h
waar
Eafkap (f, h) =
h2 f (3) (c)
= O(h2 ),
6
met c een of ander waarde in die interval [x h, x + h], en O(h2 ) n sogenoemde ordeterm.
Die term Eafkap staan bekend as die foutterm omdat dit n aanduiding gee van die fout
wat gemaak word weens die feit dat die oneindige Taylor-ontwikkelings afgekap word
om eindige ontwikkelings te lewer.
Opmerking: Die bewys, wat jy self moet uitskryf, berus op die volgende: Skryf die Taylorontwikkelings neer van f (x + h) en f (x h) (beide met die hulp van n resterm), trek
die tweede af van die eerste en vereenvoudig die resultaat om die bostaande uitdrukking
te kry.
Hierdie tegniek staan bekend as n sentraal-differensie-formule aangesien dit op verskille
(differences) gegrond is met die x-waarde sentraal tussen x h en x + h.
Die bogenoemde bewys lewer die basis van (of idee vir) n verskeidenheid ander soortgelyke formules. Ons noem n aantal; gaan self die detail en bewyse daarvan deur.
a. Indien die funksie f (x) bereken kan word in 2 punte links en 2 punte regs van x,
se by x 2h, x h, x + h en x + 2h (of as slegs sulke funksiewaardes in n tabel
bekend is) dan kan aangetoon word dat n vyfpunt-formule vir die berekening van
f (x) gegee word deur
f (x) =
f (x + 2h) + 8f (x + h) 8f (x h) + f (x 2h)
+ Eafkap (f, h),
12h
waar
Eafkap (f, h) =
h4 f (5) (c)
= O(h4 ),
30
met c een of ander waarde in die interval [x 2h, x + 2h].

b. Indien die funksie f (x, y) bereken kan word in die punte (xh, y), (x+h, y), (x, yh)
en (x, y+h), dan kan aangetoon word dat formules vir die parsiele afgeleides fx (x, y)
en fy (x, y) gegee word deur
fx (x, y) =
f (x + h, y) f (x h, y)
+ O(h2 )
2h
fy (x, y) =
f (x, y + h) f (x, y h)
+ O(h2 )
2h
en
waar O(h2) weereens n ordeterm van die tweede orde is.
c. Indien die funksie f (x) bereken kan word in punte links en regs van x, se by x h
en x + h, dan kan aangetoon word dat n driepunt-formule vir die berekening van
f (x) gegee word deur
f (x)
f (x + h) 2f (x) + f (x h)
.
h2
d. Indien die funksie f (x) bereken kan word in 2 punte links en 2 punte regs van x, se
by x 2h, x h, x + h en x + 2h (of as slegs funksiewaardes in n tabel bekend is)
dan kan aangetoon word dat n vyfpunt-formule vir die berekening van f (x) gegee
word deur
f (x)
f (x + 2h) + 16f (x + h) 30f (x) + 16f (x h) f (x 2h)

.
12h2
Wat die numeriese oplos van aanvangs- en randwaardeprobleme betref, begin ons eers by
n eenvoudige formulering van n eerste-orde-differensiaalvergelyking, met n voorwaarde,
naamlik:
x = f (t, x) x(t0 ) = x0 .
Hierin is die bedoeling om uit die vergelyking op te los vir die funksie x(t). Aangesien
daar dan net n algemene oplossing verkry word, word die voorwaarde x(t0 ) = x0 bygegee.
Tegnieke wat reeds bekend is vir die numeriese oplos van so n vergelyking, is die onderstaande. Let vooraf op dat die numeriese oplossing nie as n funksie-oplossing verkry
word nie, maar as n reeks funksiewaardes x0 (wat reeds bekend is), x1 , x2 , x3 , . . . . As dit
moet, sou so n reeks waardes weer as n funksie geskryf kon word deur n interpolasieof approksimasietegniek.
Euler-metode:
xn+1 = xn + hf (tn , xn ),
n = 0, 1, 2, . . . .
Vierde-orde Runge-Kutta-metode:
1
xn+1 = xn + (F1 + 2F2 + 2F3 + F4 ),
6
n = 0, 1, 2, . . . ,
met
F1
F2
F3
F4
=
=
=
=
hf (tn , xn ),
hf (tn + h/2, xn + F1 /2),
hf (tn + h/2, xn + F2 /2),
hf (tn + h, xn + F3 ).
Ook by die afleiding van hierdie formules word gebruik gemaak van n Taylor-ontwikkeling;
kontroleer hierdie opmerking vir die Euler-metode by die Runge-Kutta-metodes word
dit op n meer gesofistikeerde wyse gedoen. Omdat die oneindige Taylor-ontwikkelings
weereens afgekap moet word om eindige, werkbare formules te gee, is die waardes x1 ,
x2 , x3 , . . . benaderings vir die eksakte waardes x(t1 ), x(t2 ), x(t3 ), . . . . Hierdie feit moet
voortdurend in gedagte gehou word. Stel self vas wat die foutterm is in die Euler-metode.
n Volgende vlak van veralgemening van die bostaande probleem, is die geval van n
stelsel eerste-orde-differensiaalvergelykings, met voorwaardes, byvoorbeeld vir die geval
van twee vergelykings:
x = f1 (t, x, y)
y = f2 (t, x, y)
met x(t0 ) = x0 en y(t0) = y0 .
Hierin is die bedoeling om uit die vergelykings op te los vir die funksies x(t) en y(t).
Weereens, aangesien daar dan net algemene oplossings gekry kan word, word die voorwaardes x(t0 ) = x0 en y(t0 ) = y0 bygegee.
Dieselfde tegnieke wat hier bo genoem is, kan weer gebruik word; nou net meer uitgebreid.
In hierdie geval word n reeks funksiewaardes x0 en y0 (wat reeds bekend is), x1 en y1 , x2
en y2 , . . . as numeriese oplossing verkry. Weereens moet ons onthou dat hierdie oplossing
benaderings is vir die eksakte waardes x(t1 ) en y(t1 ), x(t2 ) en y(t2), . . . .
Euler-metode:
xn+1 = xn + hf1 (tn , xn , yn )

yn+1 = yn + hf2 (tn , xn , yn ),
met n = 0, 1, 2, . . . .
Vierde-orde Runge-Kutta-metode:
1
xn+1 = xn + (F1 + 2F2 + 2F3 + F4 ),
6
1
yn+1 = yn + (G1 + 2G2 + 2G3 + G4 ),
6
met
F1
F2
F3
F4
n = 0, 1, 2, . . . , en met
= hf1 (tn , xn , yn )
= hf1 (tn + h/2, xn + F1 /2, yn + G1 /2)
= hf1 (tn + h/2, xn + F2 /2, yn + G2 /2)
= hf1 (tn + h, xn + F3 , yn + G3 )
G1
G2
G3
G4
= hf2 (tn , xn , yn ),
= hf2 (tn + h/2, xn + F1 /2, yn + G1 /2),
= hf2 (tn + h/2, xn + F2 /2, yn + G2 /2),
= hf2 (tn + h, xn + F3 , yn + G3 ).
Ons beskou vervolgens die aanvangswaardeprobleem

x = f (t, x, x ) x(t0 ) = x0 , x (t0 ) = y0 .
Hierin is die bedoeling weereens om uit die vergelyking op te los vir die funksie x(t).
Aangesien dit n tweede-orde-vergelyking is wat opgelos moet word, sal daar n algemene
oplossing met twee onbekende konstantes gekry word. Om die probleem te oorkom,
word daar nou twee voorwaardes bygegee. Let op dat die voorwaardes geld ten opsigte
van x(t0 ) en x (t0 ), en omdat beide voorwaardes by een punt geld, praat ons van n
aanvangswaardeprobleem.
Daar is verskeie metodes wat algemeen gebruik word om n oplossing of benaderde oplossing van n aanvangswaardeprobleem te verkry. Die metodes kan breedweg geklassifiseer
word as analitiese en numeriese metodes. Wat eersgenoemde betref, kan die volgende
genoem word: (a) Die eerste metode is om n analitiese (eksakte) oplossing te probeer
bepaal. Dit is moontlik as die koeffisiente in die differensiaalvergelyking konstant is.
(b) As die koeffisiente nie konstant is nie, kan magreeksmetodes soms gebruik word. (c)
Soms kan n benaderde analitiese oplossing of n oplossing van n probleem wat naastenby
dieselfde is, gevind word.
Wat die numeriese oplos van aanvangswaardeprobleme betref, bestaan daar ook n verskeidenheid tegnieke. Vir die metodes wat ons hier bespreek, moet ons die gegewe enkele
tweede-orde-differensiaalvergelyking eers as twee eerste-orde-differensiaalvergelykings herskryf. Dit word soos volg gedoen:
Stel vooraf y = x . Dan volg dat
x = y
y = f (t, x, y)
met x(t0 ) = x0 en y(t0) = y0 ; of meer gepas vir ons doel
x = y
f1 (t, x, y)
y = f (t, x, y) f2 (t, x, y)
met x(t0 ) = x0 en y(t0 ) = y0 . Deur nou die tegnieke hierbo vir n stelsel vergelyking toe te
pas, kry ons vir opeenvolgende waardes van n, die oplossings as die reekse funksiewaardes
x0 en y0 (wat reeds bekend is), x1 en x1 = y1 , x2 en x2 = y2 , . . . .
Ook hierdie waardes is benaderings vir x(t1 ) en x (t1 ), x(t2 ) en x (t2 ), . . . .
n Probleem wat ten nouste aansluit by bostaande aanvangswaardeprobleem, is die randwaardeprobleem
x = f (t, x, x ) x(a) = , x(b) = .

waar t [a, b] is.
Vergelyk hierdie formulering met die van die aanvangswaardeprobleem om te sien hoe
klein die verskil is. Die tegnieke om hierdie probleem op te los, verskil egter grootliks van
die van die aanvangswaardeprobleem. Die rede vir die verskil sal aanstons gegee word.
Ook vir hierdie probleem is daar verskeie metodes wat algemeen gebruik word om n
oplossing of benaderde oplossing te verkry. Die metodes kan breedweg weer geklassifiseer
word as analitiese en numeriese metodes. Wat eersgenoemde betref, geld die reedsgenoemde tegnieke steeds.
In die bogenoemde randwaardeprobleem is die bedoeling weereens om uit die vergelyking
op te los vir die funksie x(t). Aangesien dit n tweede-orde-differensiaalvergelyking is wat
opgelos moet word, sal daar weer n algemene oplossing met twee onbekende konstantes
gekry word. Om die konstantes te bepaal, word daar weer twee voorwaardes gegee en
die oplossing kan in beginsel verkry word. Alles is tot hier in orde, en as die vergelyking
analities opgelos moet word, is alles hopelik reg. Vir die numeriese bepaling van die
oplossing (soos in die Euler- en Runge-Kutta-metode wat hier bo bespreek is, en ander,
soortgelyke tegnieke) moet daar egter by die beginpunt twee voorwaardes wees. In die
geval van die randwaardeprobleem is daar n voorwaarde by die beginpunt van die interval
en nog een by die eindpunt van die interval. Om n oplostegniek te ontwikkel, moet een
van die volgende uitwee dus gebruik word: (a) Bedink n plan om die randwaardeprobleem
as n aanvangswaardeprobleem te skryf en gebruik die bespreekte tegnieke, of (b) bedink
n heel ander tegniek vir die randwaardeprobleem.
Om hierdie paragraaf mee af te sluit, word aandag gegee aan n tegniek, die skietmetode,
wat aansluit by (a). In die volgende paragraaf sal aandag gegee word aan eindigeverskillemetodes wat aansluit by (b).
Vir die skietmetode vervang ons eenvoudig die randwaardeprobleem
x = f (t, x, x ) x(a) = , x(b) = ,
deur die aanvangswaardeprobleem
x = f (t, x, x ) x(a) = , x (a) = z1 ,
waar z1 n geraaide waarde is. Omdat die oplossing van hierdie opgemaakte probleem
nie noodwendig die oplossing is van die gegewe probleem nie, dui ons die numeriese oplossing aan as, se, x1 . Neem aan daar word n funksie-oplossings oor die interval [a, b] bereken,
dan word die staplengte h gegee deur h = (b a)/n en tn = b. Ons eindig dus met die
funksiewaarde x1 (tn ), dit is, x1 (b). Ons wil he dat hierdie waarde gelyk moet wees aan die
voorskrifwaarde (ons wil dus he die teiken moet getref word) maar in die algemeen
sal dit nie die geval wees nie (die teiken word gemis).
Ons kan weer probeer deur die tegniek te herhaal. Gebruik die keer n ander waarde vir
x (a), se, z2 . Die formulering van die probleem is dan
1.3. TWEEPUNTRANDWAARDEPROBLEME
x = f (t, x, x ) x(a) = , x (a) = z2 .

Hierdie formulering sal weer n ander numeriese oplossing tot gevolg he, se x2 . As ons
dieselfde staplengte h as voorheen gebruik, sal ons eindig met die waarde x2 (tn ), dit is,
x2 (b). Hierdie waarde kan nou vergelyk word met die voorskrifwaarde om te sien of ons
nou die teiken getref het of nie.
So kan voortgegaan word, en dit is duidelik waarom die tegniek n skietmetode genoem
word. Dit is egter ook duidelik dat ons nie maar net willekeurig kan skiet nie. Ons
moet op n sinvolle manier inskiet sodat ons die teiken met so min as moontlik
inskietskote kan tref. Daar moet dus by elke nuwe stap op n strategiese wyse n
beste geraaide waarde vir x (a) gekry word. Hiervoor bestaan daar verskeie tegnieke,
waarvan ons slegs die volgende spesiale geval bespreek.
As die oorspronklike differensiaalvergelyking in die randwaardeprobleem die spesiale,
maar algemeen-voorkomende, lineere vorm
x = f (t, x, x ) = u(t) + v(t)x + w(t)x ,
het, dan kan bewys word dat die teiken binne slegs 2 inskietskote getref sal word! Die
stappe hiervoor is die volgende:
1. (Eerste skoot): Kies z1 = 0 en bereken x1 (t1 ), x1 (t2 ), . . . , totdat n waarde
x1 (b) = x1 (tn ) verkry is.
2. (Tweede skoot): Kies z2 = 1 en bereken x2 (t1 ), x2 (t2 ), . . . , totdat n waarde
x2 (b) = x2 (tn ) verkry is.
3. Bereken met behulp van die formule
=
x2 (b)
.
x1 (b) x2 (b)
4. Die finale oplossing van bostaande probleem is dan vir i = 1, . . . , n soos volg:
x(ti ) = x1 (ti ) + (1 )x2 (ti ).
1.3
Tweepuntrandwaardeprobleme
In hierdie paragraaf wil ons aandag gee aan die oplos van tweepuntrandwaardeprobleme
deur middel van eindigeverskille- of diskretisasiemetodes.
Die probleem wat ons wil oplos, kan, soos reeds genoem, in die algemeen geformuleer
word as
x = f (t, x, x ),
x(a) = ,
x(b) = .
10
Let op dat die funksie x(t) verkry moet word en dat dit aan die gegewe randwaardes
moet voldoen. Let verder op dat x(t) slegs oor die geslote interval [a, b] verkry hoef te
word.
Ons gee aandag aan n eindigeverskillemetode. Die basiese idee in hierdie geval is die
volgende: Verkry waardes, xi , wat benaderings is vir die funksiewaardes x(ti ). Om dit
te kan regkry, moet ons vergelykings vorm waarin sulke waardes, xi , voorkom, waarvoor
ons dan kan oplos. Die een tipe stelsel wat ons gewoonlik maklik kan oplos, is lineere
vergelykings.
Ons taak word dus om die tweepuntrandwaardeprobleem te vervang deur n stelsel lineere
vergelykings waarin getalle xi as onbekendes voorkom. Die stelsel vergelykings moet
sodanig wees dat xi x(ti ), met ti n aantal waardes van die onafhanklike veranderlike,
en met x die oplossingsfunksie.
Om so n stelsel vergelykings te vorm waaraan die getalle xi moet voldoen, moet ons
die afgeleides x en x in die differensiaalvergelyking vervang met uitdrukkings waarin
slegs xi , i = 1, . . . , n voorkom. Ons wil dus afgeleides in die differensiaalvergelyking
vervang met eindige verskille, soos reeds in die vorige paragraaf bespreek. Ons gebruik
die volgende twee formules:
x(t + h) x(t h) 1 2
h x ()
2h
6
x(t + h) 2x(t) + x(t h)
1
h2 x(4) ( ),
x (t) =
2
h
12
x (t) =
waar die eindterme in albei gevalle weer foutterme is. Indien hierdie foutterme klein is,
kan ons hulle weglaat en dan kan x(ti ) vervang word met xi , ensovoorts.
Hierdie proses lewer nou nie meer n differensiaalvergelyking nie, maar n aantal vergelykings met onbekende benaderingswaardes. Die vergelykings wat verkry word, is slegs
benaderings vir die werklike differensiaalvergelyking en daarom moet ons verskillende
notasies gebruik, soos reeds angetoon. Om weer saam te vat: Die eksakte waarde x(ti )
sal ons benader deur die benaderde waarde xi .
Die presiese wiskundige afleiding is soos volg: Neem aan die interval [a, b] kan opgedeel
word deur die punte a = t0 , t1 , t2 , . . . , tn , tn+1 = b. Hierdie punte hoef nie gelykgespasieer
te wees nie, maar vir ons doel sal ons aanvaar dat dit gelykgespasieer is. Stel dus, vir n
staplengte, h,
ba
ti = a + ih, i = 0, . . . , n + 1, h =
.
n+1
Indien die benaderingsuitdrukkings
x(t + h) x(t h)
2h
x(t
+
h)
2x(t) + x(t h)
x (t)
h2
x (t)
11
nou gebruik word, tesame met die notasie x(t1 ) x1 , x(t2 ) x2 , . . . , x(tn ) xn , dan
word die diskrete probleem vir die tweepuntrandwaardeprobleem die onderstaande:
x0 =
xi+1 xi1
xi1 2xi + xi+1
=
f
t
,
x
,
,
i
i
h2
2h
xn+1 = .
i = 1, . . . , n,
Hierdie stelsel lewer n vergelykings met n onbekendes xi , i = 1, . . . , n. Die n onbekendes

kan in beginsel hieruit opgelos word. Die stelsel is in die algemeen egter nie-lineer, wat
beteken dat dit dikwels moeilik is om die stelsel vergelykings op te los. n Numeriese
oplostegniek soos die metode van Newton vir n stelsel vergelykings kan wel hiervoor
gebruik word.
Spesiale geval: Ter wille van eenvoud en om n makliker probleem te kan oplos, neem
ons vervolgens aan dat die funksie f in die oorspronklike probleem die spesiale, maar
algemeen-voorkomende, lineere vorm
f (t, x, x ) = u(t) + v(t)x + w(t)x ,
aanneem. Dan het die tweepuntrandwaardeprobleem die vorm
x = u(t) + v(t)x + w(t)x ,
x(a) = ,
x(b) = .
Die stelsel vergelykings waaruit die benaderingsoplossing verkry kan word, is dan
x0 =
1
1
(1 hwi )xi1 + (2 + h2 vi )xi + (1 + hwi )xi+1 = h2 ui ,
2
2
xn+1 = ,
i = 1, . . . , n,
waar ui = u(ti ), vi = v(ti ) en wi = w(ti ). Hieruit kan nou opgelos word vir die onbekendes.
Die onderstaande voorbeeld sal die saak mooi duidelik maak.
Voorbeeld Los numeries op met n = 3 :
x 4x = 50 2 sin t
onderhewig aan x(0) = 0 en x(1) = 5.
en ti = 0 + ih met i = 0, . . . , 4. Dan is h = 14 .
Om die oplossing te verkry, stel ons h = 10
4
Doen die volgende vervangings vir die waarde i :
12
(a) Vervang x deur

xi1 2xi + xi+1
,
h2
dit is,
16xi1 32xi + 16xi+1 ,
(b) vervang x deur xi en

(c) vervang t deur ti , dit is, i/4.
Saamgevat gee dit
i
16xi1 36xi + 16xi+1 = 50 2 sin ,
4
i = 1, 2, 3.
Dit lewer, vir i = 1, 2, 3,

16x0 36x1 + 16x2 = 50
16x1 36x2 + 16x3 = 70,711
16x2 36x3 + 16x4 = 50.
Indien die randwaardes x0 = 0 en x4 = 5 hierin vervang word, kry ons
0 36x1 + 16x2 = 50
16x1 36x2 + 16x3 = 70,711
16x2 36x3 + 80
= 50.
Hierdie stelsel kan opgelos word (byvoorbeeld met die reel van Cramer) en lewer dan as
oplossing: x1 = 3,0134, x2 = 3,6551 en x3 = 0,7912. Saam met die randwaardes
kry ons dan die finale, benaderde oplossing:
x(0) = 0, x(0,25) 3,0134, x(0,5) 3,6551, x(0,75) 0,7912 en x(1) = 5.
Opmerkings Die volgende opmerkings is van belang.
Tridiagonale stelsel Indien ons in die vergelyking
1
1
(1 hwi )xi1 + (2 + h2 vi )xi + (1 + hwi )xi+1 = h2 ui
2
2
die korter notasie ai = 1 12 hwi , di = 2 + h2 vi , ci = 1 + 12 hwi en bi = h2 ui stel, volg
x0 =
ai xi1 + di xi + ci xi+1 = bi ,
xn+1 = .
i = 1, . . . , n,
13
Deur in die hoofvergelyking hier bo i = 1, . . . , n te stel, verkry ons die volgende matriksvergelyking:
d 1 c1
a2 d2
0 a3
0
..
.
0
..
.
0
0
0
0
0
c2
d3
0
0
c3
...
...
0
...
...
0
...
...
0
..
.
a4 d4
...
0
.. . .
..
..
..
.
.
.
.
.
. . . . . . an1 dn1 cn1
... ...
0
an
dn
x1
x2
x3
x4
..
.
xn1
xn
b1 a1
b2
b3
b4
..
.
bn1
bn cn
Let op dat die stelsel n tridiagonale patroon vertoon. Dit is baie spesiaal en daar bestaan
spesiale tegnieke om die oplossing van so n stelsel te bepaal. Daarop sal in die volgende
hoofstuk teruggekom word.
Diagonaaldominansie n Matriks met tipiese inskrywing {aij } heet n diagonaaldominante matriks indien
|aii | >
n
X
j=1, j6=i
|aij |,
i = 1, . . . , n.
Indien diagonaaldominansie vir n matriks soos hier bo geld, dan kan die oplossing direk
verkry word deur Gauss-eliminasie, sonder spilbewerkings.
Ons wil nou aantoon onder watter omstandighede diagonaaldominansie vir bostaande
stelsel geld.
(a) Aanvaar dat vi > 0. Dan is di 2 + h2 vi > 2 vir i = 1, . . . , n.
(b) Aanvaar dat h klein genoeg is sodat ons kan se | 21 hwi | 1. Dus is 1 12 hwi 1.
Hieruit volg die twee moontlikhede (i) 1 + 21 hwi 0 en (ii) 1 12 hwi 0.
Dus geld, vir i = 2, . . . , n 1, dat
|ai |+|ci | |1 21 hwi |+|1+ 12 hwi | = |1+ 12 hwi |+|1 21 hwi | = 1+ 12 hwi +1 12 hwi = 2.
Saamgevat:
1
1
|2 + h2 vi | > |1 + hwi | + |1 hwi |.
2
2
Konvergensie Die vraag kan gevra word of die benaderde oplossing wat met bostaande
metode verkry word, enigsins n oplossing is van die oorspronklike probleem. Sonder om
op die bewys in te gaan, kan gestel word dat dit aangetoon kan word dat wanneer h 0,
die diskrete oplossing na die oplossing van die tweepuntrandwaardeprobleem konvergeer.
Daarvoor moet ons natuurlik sekerheid he dat die randwaardeprobleem n oplossing het.
Hiervoor geld die volgende stelling:
14
Stelling: Neem aan dat op die interval [a, b] die bogenoemde funksies u, v en w kontinu is, dat hul eerste afgeleides bestaan, en dat dit ook kontinu is, en dat v > 0. Die
tweepuntrandwaardeprobleem
x = f (t, x, x )
met
c11 x(a) + c12 x (a) = c13

c21 x(b) + c22 x (b) = c23
het n eenduidige oplossing op die interval [a, b] mits
1. f, ft , fx en fx kontinu is op die gebied D = [a, b] R R;
2. fx > 0, |fx | M en |fx | M op D, en
3. |c11 | + |c12 | > 0, |c21 | + |c22 | > 0, |c11 | + |c21 | > 0 en c11 c12 0 c21 c22 .
Hoofstuk 2
Die Thomas-algoritme
2.1
Inleiding
In hierdie hoofstuk wil ons n eksakte algoritme verkry vir die oplos van n tridiagonale
stelsel.
Die numeriese oplosproses van n tweepuntrandwaardeprobleem (soos ons in die vorige
hoofstuk teegekom het) lei gewoonlik tot n stelsel vergelykings van die vorm
d 1 c1
a2 d2 c2
a3 d3
c3
.
.
..
.
..
.
.
an1 dn1 cn1

an
dn
x1
x2
x3
..
.
xn1
xn
b1 a1
b2
b3
..
.
bn1
bn cn
waar ons van dieselfde simbole en notasie as voorheen gebruik maak.

Ons sal een metode bespreek om hierdie stelsel op te los, naamlik die Thomas-algoritme.
Dit sal volledig afgelei en verduidelik word.
2.2
Die Thomas-algoritme
Die bostaande matriksvergelyking kan ons ook in die vorm

Ax = b
skryf, waar
15
16
HOOFSTUK 2. DIE THOMAS-ALGORITME
d 1 c1
a2 d2 c2
a3 d3
c3
A=
.
.
..
..
..
an1 dn1 cn1

an
dn
x1
x2
x3
..
.
x=
xn1
xn
b=
en
b1 a1
b2
b3
..
.
bn1
bn cn
Neem nou aan dat die matriks A geskryf kan word as die produk van twee matrikse,
naamlik,
A = LU,
waar L n links-driehoekige en U n regs-driehoekige matriks is. Omdat A tridiagonaal
is, volg dit direk dat L en U elk net twee diagonale het en verder nulle. In die algemeen
kan ons stel dat
1
f2 1
f3 1
L=
... ...
fn 1
g 1 c1
g 2 c2
... ...
U =
gn1 cn1
gn
en
met f2 , . . . , fn en g1 , . . . , gn voorlopig onbekend.

Dan is
g1
c1
f2 g1 f2 c1 + g2
c2
f
g
f
c
LU =
3 2
3 2 + g3
...
c3
...
fn gn1 fn cn1 + gn
en deur dit met A te vergelyk, kry ons
g1 = d1
fi gi1 = ai ,
fi ci1 + gi = di ,
i = 2, . . . , n;
i = 2, . . . , n.
2.2. DIE THOMAS-ALGORITME
17
Om nou die oorspronklike stelsel Ax = b, of dan, LUx = b op te los, gaan soos volg te
werk:
(a) Stel z = Ux. Dan volg uit LUx = L(Ux) = b dat Lz = b, en hieruit kan opgelos
word vir z.
(b) Met z bekend, los op vir x uit Ux = z.
Hierdie vergelykings kan rekursief vir zi en xi soos volg opgelos word.
z1
zi
zn
xn
xi
=
=
=
=
=
b1 a1
bi fi zi1 , i = 2, . . . , n 1;
(bn cn ) fn zn1 ;
zn /gn
(zi ci xi+1 )/gi , i = n 1, n 2, . . . , 1.
Algoritme Die proses kan in n algoritme-vorm soos volg saamgevat word:

1. Gegee die vektore a, c, d en b, bereken die vektore g, f en z soos volg:
g1 = d1
z1 = b1 a1
Vir i = 2, . . . , n bereken die volgende:
fi = ai /gi1 ,
gi = di fi ci1 .
Vir i = 2, . . . , n 1 bereken die volgende:
zi = bi fi zi1 ,
en ten slotte
zn = (bn cn ) fn zn1 .
2. Bereken die oplossingsvektor x dan soos volg:
xn = zn /gn
xi = (zi ci xi+1 )/gi ,
i = n 1, n 2, . . . , 1.
18
HOOFSTUK 2. DIE THOMAS-ALGORITME
Voorbeeld
As voorbeeld sal ons die stelsel vergelykings
0 36x1 + 16x2 = 50
16x1 36x2 + 16x3 = 70, 711
16x2 36x3 + 80
= 50.
van paragraaf 1.3 oplos.
Let op dat n = 3 en verder dat
d1 = 36
a2 = 16
c1 = 16
d2 = 36
a3 = 16
c2 = 16
d3 = 36
en
b1 a1 = 50
b2 = 70, 711
b3 c3 = 30.
Stap 1:
(1a) g1 = 36 en z1 = 50.
(1b) f2 = a2 /g1 = 16/(36) = 0, 444 en
g2 = d2 f2 c1 = 36 (0, 444)16 = 28, 888
f3 = a3 /g2 = 16/(28, 888) = 0, 554 en
g3 = d3 f3 c2 = 36 (0, 554)16 = 27, 138
z2 = b2 f2 z1 = 70, 711 (0, 444)50 = 92, 933.

(1c) z3 = (b3 c3 ) f3 z2 = 30, 0 (0, 554)(92.933) = 21, 470.
Stap 2:
(2c) x3 = z3 /g3 = 21, 471/(27, 138) = 0, 791.
(2b) x2 = (z2 c2 x3 )/g2 = (92, 933 16(0, 791))/(28, 888) = 3, 655.
(2a) x1 = (z1 c1 x2 )/g1 = (50, 0 16(3, 655))/(36) = 3, 013.
Hoofstuk 3
Iteratiewe oplostegnieke
3.1
Inleiding
Die Thomas-algoritme om n stelsel lineere vergelykings op te los, is n eksakte metode (in

die sin dat daar nie benaderings bereken word nie). Dit kan egter wel gebeur dat afrondingsfoute wat in die rekenaarberekenings voorkom, oorgedra word en tot onstabiliteite
en verkeerde resultate kan lei, maar die tegnieke bly steeds eksakte metodes. Hierteenoor
bestaan daar ook n groep metodes vir die oplos van n stelsel lineere vergelykings wat
iteratief van aard is. Hierdie tegnieke is geheel en al n alternatiewe oplostegniek met
ander voordele as die tegnieke van die vorige hoofstuk. Dit kan byvoorbeeld op baie groot
stelsels toegepas word (105 105 ) en die proses kan gestop word wanneer die akkuraatheid
voldoende is.
Ons sal die iteratiewe oplostegniek op twee wyses aflei, naamlik (a) eerstens deur middel
van n eenvoudige probleem, en (b) tweedens by wyse van n meer algemene bespreking.
3.2
Eerste afleiding van metodes
Beskou ten aanvang die stelsel van drie lineere vergelykings in drie onbekendes,
a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 = b1

a21 x1 + a22 x2 + a23 x3 = b2
a31 x1 + a32 x2 + a33 x3 = b3 ,
waar die bedoeling is om oplossings te kry vir x1 , x2 en x3 .

In hierdie stelsel kan ons op die ry af uit elke vergelyking oplos vir x1 , x2 en x3 om te
kry,
19
20
HOOFSTUK 3. ITERATIEWE OPLOSTEGNIEKE
x1 = (b1
a12 x2 a13 x3 )/a11
x2 = (b2 a21 x1
a23 x3 )/a22
x3 = (b3 a31 x1 a32 x2
)/a33 .
Ons voer nou die idee in om hierdie stelsel iteratief op te los. Dit beteken dat die volgende
prosedure gevolg word: Raai oplossingswaardes vir x1 , x2 en x3 en noem dit x01 , x02 en
x03 . Vervang dit regs in bogenoemde stelsel om links die waardes x11 , x12 en x13 te kry.
Herhaal hierdie proses totdat n bevredigende oplossing verkry word. In die algemeen sal
(k1)
(k1)
(k1)
ons se dat as ons reeds die iteratiewe oplossings x1
, x2
en x3
het, ons daarmee
(k)
(k)
(k)
die iteratiewe oplossings x1 , x2 en x3 kan bereken. In terme van bostaande stelsel
kan ons skryf:
(k)
(k1)
x1 = (b1
(k)
(k1)
(k)
(k1)
x2 = (b2 a21 x1
x3 = (b3 a31 x1
a12 x2
(k1)
a32 x2
(k1)
)/a11
(k1)
)/a22
a13 x3
a23 x3
)/a33 .
Let op en doen moeite om dit te verstaan dat hierdie stelsel korter geskryf kan word
as
(k)
xi
"
#
3
X
1
(k1)
bi
aij xj
,
=
aii
j=1;j6=i
i = 1, 2, 3.
Indien n stelsel van n vergelykings in n onbekendes opgelos moet word, kan bogenoemde
vergelyking veralgemeen word na
(k)
xi
"
#
n
X
1
(k1)
=
bi
aij xj
,
aii
j=1;j6=i
i = 1, 2, . . . , n.
Let op dat ons deurgaans aanvaar dat aii 6= 0 vir alle gevalle ter sprake. Besef ook dat
as aii 0, daar berekeningsprobleme mag ontstaan.
Hierdie metode staan bekend as die Jacobi-metode vir die oplos van n stelsel lineere
vergelykings. n Verwante metode wat ons vervolgens bespreek, staan bekend as die
Gauss-Seidel-metode.
Ons begin weer met die stelsel
3.2. EERSTE AFLEIDING VAN METODES
21
a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 = b1

a21 x1 + a22 x2 + a23 x3 = b2
a31 x1 + a32 x2 + a33 x3 = b3 ,
en los op vir x1 , x2 en x3 om te kry,

x1 = (b1
a12 x2 a13 x3 )/a11
x2 = (b2 a21 x1
a23 x3 )/a22
x3 = (b3 a31 x1 a32 x2
)/a33 .
(k)
(k)
(k)
Waar ons by die Jacobi-metode eers x1 , x2 en x3 klaar bereken het met die ou waardes
(k1)
(k1)
(k1)
x1
, x2
en x3
, gaan ons nou van die standpunt uit dat ons moontlik beter kan
doen deur n nuwe berekening so gou as moontlik te begin gebruik. Dus kan ons nou die
(k)
(k)
(k)
iteratiewe oplossings x1 , x2 en x3 soos volg bereken:
(k)
(k1)
x1 = (b1
(k)
(k)
(k)
(k)
x2 = (b2 a21 x1
a12 x2
(k)
x3 = (b3 a31 x1 a32 x2
(k1)
)/a11
(k1)
)/a22
a13 x3
a23 x3
)/a33 .
Let op en doen weereens moeite om dit te verstaan dat hierdie stelsel korter geskryf
kan word as
(k)
xi
"
#
3
3
X
X
1
(k)
(k1)
=
bi
aij xj
aij xj
,
aii
j=1;ji
i = 1, 2, 3.
Indien n stelsel van n vergelykings in n onbekendes opgelos moet word, kan bogenoemde
vergelyking veralgemeen word na
(k)
xi
"
#
n
n
X
X
1
(k)
(k1)
=
bi
aij xj
aij xj
,
aii
j=1;ji
i = 1, 2, . . . , n.
Weereens moet deurgaans geld dat aii 6= 0 vir alle gevalle ter sprake.
Voorbeeld (toepassing van die Jacobi-metode): Los op vir x1 , x2 en x3 in die onderstaande
stelsel.
22
4x1 x2 +x3 = 7
4x1 8x2 +x3 =21
2x1 +x2 +5x3 = 15
Met behulp van die formulering vir die Jacobi-metode kry ons:
(k)
(k1)
x1 = (7
+ x2
(k)
(k1)
(k)
(k1)
x2 = (21 4x1
x3 = (15 + 2x1
(k1)
x2
(k1)
)/4
(k1)
)/(8)
x3
x3
)/5.
Beginnende met die geraaide waardes x01 = 1, x02 = 2 en x03 = 2 volg dat x11 = 1,75,
x12 = 3,375 en x13 = 3,0 en dan weer dat x21 = 1,844, x22 = 3,875 en x23 = 3,025.
Hierdie proses kan nou herhaaldelik voortgesit word. Soos met enige iteratiewe metode
moet die proses gestop word wanneer n sekere graad van akkuraatheid bereik is.
3.3
Tweede afleiding van metodes
Ons wil vervolgens meer algemeen en volledig matriks-gewys hierdie iteratiewe metodes
verkry. Sodoende kan ook uitspraak gegee word oor konvergensie van die tegniek (met
ander woorde, hoe weet ons dat ons n korrekte resultaat as oplossing gaan kry).
Soos reeds verduidelik kom die strategie by hierdie tegnieke daarop neer dat as die vergelyking
Ax = b
opgelos moet word, daar n benaderde oplossing x(0) as aanvangswaarde gekies word;
hiermee word n verbeterde waarde x(1) bereken, dan x(2) , x(3) , x(4) , ensovoorts. Onder
geskikte omstandighede vind konvergensie plaas na die oplossing x van die lineere stelsel.
As algemene agtergrond kan die volgende gestel word: Uit bogenoemde vergelyking volg
Qx = b Ax + Qx,
dit is,
Qx = (Q A)x + b,
3.3. TWEEDE AFLEIDING VAN METODES
23
waar Q voorlopig n willekeurige, maar wel n omkeerbare, matriks is.

Laasgenoemde vergelyking kan iteratief geskryf word as
Qx(k) = (Q A)x(k1) + b
met x(0) gekies. Hieruit volg dan (onder geskikte omstandighede) dat
Qx = (Q A)x + b.
Voordat daar na spesifieke iteratiewe oplostegnieke gekyk word, moet enkele opmerkings
eers gemaak word.
Keuse van die matriks Tot dusver is niks gese oor die keuse vir Q nie. Die volgende
kan nou hieroor opgemerk word:
(a) Die keuse van Q moet sodanig wees dat dit maklik sal wees om die bostaande iteratiewe vergelyking op te los.
(b) Die keuse van Q moet ook sodanig wees dat konvergensie sal plaasvind, ongeag die
beginwaarde x(0) . Dit kan bewerkstellig word deur Q naby A te kies.
Hierdie laaste bewering kan soos volg verduidelik word: Uit
Qx(k) = (Q A)x(k1) + b
volg
x(k) = Q1 [(Q A)x(k1) + b],
omdat Q omkeerbaar is. Indien x die korrekte oplossing is, volg dat
x(k) x = (I Q1 A)x(k1) x + Q1 b.
As ons die huidige fout definieer as e(k) x(k) x en die vorige fout as e(k1) x(k1) x ,
dan volg
e(k) = (I Q1 A)x(k1) (I Q1 A)x
= (I Q1 A)(x(k1) x )
= (I Q1 A)e(k1) .
Let dus op dat vir die tegniek om te konvergeer, die huidige fout kleiner moet wees as
die vorige fout. Dit sal kan gebeur as (I Q1 A) klein is. Op sy beurt sal dit weer
die geval wees as I naby Q1 A is, of as Q naby A is. (Die woorde klein(er) en
naby word in aanhalingstekens geplaas aangesien dit wiskundig gesproke eers sin kan
he indien daar van norms gebruik gemaak word.)
24
In die volgende paragraaf sal ons nou verder ingaan op verskillende moontlike keuses vir
Q.
3.4
Moontlike keuses
1. Q die diagonaal van A

As eerste tegniek kies ons Q as die diagonaal van A. Indien die vergelyking
Ax = b
geskryf word as
n
X
aij xj = bi ,
i = 1, . . . , n,
j=1
dan volg uit

Qx(k) = (Q A)x(k1) + b
dat
a11 0
0 a22
..
..
.
.
0
0
...
...
..
.
0
0
..
.
. . . ann
(k)
x1
(k)
x2
..
.
(k)
xn
0
a12
a21
0
..
..
.
.
an1 an2
. . . a1n
. . . a2n
..
..
.
.
...
0
(k1)
x1
(k1)
x2
..
.
(k1)
xn
dit is,
(k)
aii xi
n
X
(k1)
(aij )xj
+ bi ,
i = 1, . . . , n,
j=1; j6=i
of, ten slotte, dat

(k)
xi
"
#
n
X
1
(k1)
=
aij xj
+ bi ,
aii
i = 1, . . . , n,
j=1; j6=i
mits aii 6= 0 vir i = 1, . . . , n.
Hierdie iteratiewe metode lewer die reeds bespreekte Jacobi-metode.
b1
b2
..
.
bn
3.4. MOONTLIKE KEUSES
25
2. Q die laer driehoekige deel van A, insluitende die diagonaal

Vir n tweede keuse kies ons Q die laer driehoekige deel van A, met insluiting van die
diagonaal. Met behulp van
n
X
aij xj = bi ,
i = 1, . . . , n,
j=1
en
Qx(k) = (Q A)x(k1) + b
volg dat
a11 0
a21 a22
..
..
.
.
an1 an2
...
...
..
.
0
0
..
.
. . . ann
(k)
x1
(k)
x2
..
.
(k)
xn
0 a12
0
0
..
..
.
.
0
0
. . . a1n
. . . a2n
..
..
.
.
...
0
(k1)
x1
(k1)
x2
..
.
(k1)
xn
dit is,
n
X
(k)
aij xj
j=1; ji
n
X
(k1)
(aij )xj
+ bi ,
i = 1, . . . , n,
j=1; j>i
of, ten slotte, dat

(k)
xi
"
#
n
n
X
X
1
(k)
(k1)
=
aij xj
aij xj
+ bi ,
aii
j=1; ji
i = 1, . . . , n,
mits aii 6= 0 vir i = 1, . . . , n.
Hierdie iteratiewe metode lewer die reeds-bespreekte Gauss-Seidel-metode.

3. Variasie op geval 2: die oorrelaksasietegniek
Die laasgenoemde vergelyking, naamlik
(k)
xi
"
#
n
n
X
X
1
(k)
(k1)
aij xj
aij xj
+ bi ,
=
aii
j=1; ji
i = 1, . . . , n,
met aii 6= 0 vir i = 1, . . . , n, kan ook geskryf word as

(k)
xi
(k1)
xi
"
#
n
n
X
X
1
(k)
(k1)
(k1)
=
aij xj
aij xj
+ bi aii xi
,
aii
j=1; ji
b1
b2
..
.
bn
26
dit is,
(k)
xi
(k1)
= xi
1
aii
"
n
X
(k)
aij xj +
j=1; j<i
n
X
(k1)
aij xj
j=1; ji
bi .
(k1)
Hierdie uitdrukking kan genterpreteer word as n korreksie wat by xi

aangebring
(k)
word om xi te kry. Ons kan ook n oorkorreksie soos volg invoer (met die hoop om
sodoende verdere korreksies te verminder):
(k)
xi
(k1)
xi
aii
"
n
X
j=1; j 1 n sogenoemde oorrelaksasiefaktor. Dan volg
(k)
xi
"
#
n
n
X
X
(k)
(k1)
(k1)
=
aij xj
aij xj
+ bi + (1 )xi
,
aii
j=1; ji
steeds met aii 6= 0 vir i = 1, . . . , n.
i = 1, . . . , n,
Hierdie iteratiewe metode staan bekend as die SOR-metode (Successive Over-Relaxation).
Hoofstuk 4
Paraboliese parsi
ele
differensiaalvergelykings
In hierdie hoofstuk beskou ons die warmtevergelyking (ook genoem die diffusievergelyking). Dit is n prototipe van n klas probleme wat bekend staan as paraboliese parsiele
differensiaalvergelykings. In hierdie probleme stel n mens belang in die verloop van n
proses oor een of ander gebied soos wat die tyd verander. In paraboliese vergelykings is
daar gewoonlik n proses wat van een of ander toestand oorgaan na n stabiele toestand
waar omstandighede nie meer van tydstip tot tydstip verander nie.
4.1
Inleiding
Om n duidelike begrip te he van die tipes parsiele differensiaalvergelykings wat ons

in hierdie en die volgende hoofstukke gaan bespreek, is dit nodig om te weet hoe die
verskillende vergelykings geklassifiseer word. Ons aanvaar dat die algemene vorm van die
vergelyking onder beskouing die volgende is (vergelyk ook die inleidende opmerkings by
hoofstuk 1):
Auxx + Buxy + Cuyy + Dux + Euy + F u = G,
waar u(x, y) n funksie van die twee veranderlikes x en y is, en waar A, . . . , G ook funksies
van x en y kan wees.
Die diskriminant B 2 4AC wat uit hierdie vergelyking verkry kan word, speel n baie
belangrike rol. Die volgende gevalle kan onderskei word:
1. As B 2 4AC > 0, dan staan die vergelyking bekend as n hiperboliese parsiele
differensiaalvergelyking.
2. As B 2 4AC = 0, dan staan die vergelyking bekend as n paraboliese parsiele
differensiaalvergelyking.
27

28 HOOFSTUK 4. PARABOLIESE PARSIELE
DIFFERENSIAALVERGELYKINGS
3. As B 2 4AC < 0, dan staan die vergelyking bekend as n elliptiese parsiele differensiaalvergelyking.
Dit is dikwels n vermorsing van tyd om na n bepaalde probleem in wiskunde te kyk en

dit te probeer oplos. Wat eerder gedoen moet word, is om n veralgemeende probleem te
formuleer en die dan op te los. Die verkree oplossing van die algemene probleem kan dan
direk toegepas word op die besondere probleem.
Soos in die geval van gewone differensiaalvergelykings bestaan n goed-geformuleerde
model van n fisiese probleem nie maar net uit n parsiele differensiaalvergelyking nie
daar moet ook genoeg voorwaardes gegee word sodat n eenduidige oplossing vir die
probleem verkry kan word.
Die volgende warmteprobleem kan in die driedimensionele ruimte as modelprobleem gebruik word:
uxx + uyy + uzz = ut .
In hierdie vergelyking is u n funksie van die ruimtelike veranderlikes x, y en z en t is
die tyd. Die notasie ut dui u/t aan, uxx dui 2 u/x2 aan, ensovoorts. Uit hierdie
vergelyking kan die temperatuur u(x, y, z, t) op tydstip t by die posisie (x, y, z) in n driedimensionele liggaam verkry word. Let dus op dat u n reeelwaardige funksie is, afhanklik
van vier veranderlikes.
Ons sal spesifiek die volgende eenvoudiger eendimensionele uitdrukking, met die nodige
voorwaardes, naamlik
c2 uxx = ut
op die gebied G as modelprobleem gebruik. In hierdie vergelyking is c n konstante, en
G = {(x, t) : a < x < b, t 0}. Verder geld die aanvangswaarde u(x, 0) = g(x) en die
randwaardes u(a, t) = f1 (t) en u(b, t) = f2 (t), t 0.
4.2
Die eksplisiete metode
Ons doelwit in die numeriese oplos van die probleem is om getalle ui,j te bepaal sodanig
dat hulle benaderings is vir die oplossingsfunksie se waardes in n aantal punte (xi , tj ).
Dit wil se, ons soek getalle
ui,j u(xi , tj ) i = 0, . . . , n + 1;
j = 0, 1, 2, . . . .
Ons diskretiseer die parsiele differensiaalvergelyking soos wat ons vroeer die gewone differensiaalvergelyking gediskretiseer het. Ons kan dit doen deur n net (of rooster) oor
4.2. DIE EKSPLISIETE METODE
29
die gebied G te plaas deur die interval [a, b] langs die x-as in n gelyke deelintervalle te
verdeel en n staplengte k in die rigting van die t-as te kies. In die besonder, stel
h=
ba
,
n+1
x0 = a,
xi = x0 + ih, i = 1, . . . , n,
xn+1 = b
en
tj = jk,
j = 1, 2 . . . .
Vir die tweedeordeafgeleide stel ons

uxx (xi , tj )
ui1,j 2ui,j + ui+1,j

,
h2
en vir die eersteordeafgeleide stel ons

ut (xi , tj )
ui,j+1 ui,j
,
k
waar h en k die die lengte van die diskretisasie-interval aandui vir onderskeidelik die
veranderlikes x en t.
Ons kan dus die bostaande parsiele differensiaalvergelyking vervang deur die volgende
benaderingsvergelyking, wat in sy vorm n differensievergelyking is:
c2

ui,j+1 ui,j
=
,
2
h
k
waaruit volg
ui,j+1
Ons stel r =
c2 k
h2
c2 k
c2 k
c2 k
= 2 ui1,j + (1 2 2 )ui,j + 2 ui+1,j .
h
h
h
sodat die vergelyking word,
ui,j+1 = rui1,j + (1 2r)ui,j + rui+1,j ,
i = 1, . . . , n;
j = 0, 1, . . . .
Let op dat hoewel ons hier bo benaderings ingevoer het vir uxx en ut ons afgesluit het
met n vergelyking (en nie n benadering nie). Wat ons in der waarheid gedoen het,
is om die oorspronklike parsiele differensiaalvergelyking benaderd te vervang deur n
differensievergelyking. Ons herhaal ook weer dat hoewel ons eintlik op soek is na die
funksiewaardes u(xi , tj ), i = 0, . . . , n + 1; j = 0, 1, 2, . . . , ons die benaderde waardes
ui,j , i = 0, . . . , n + 1; j = 0, 1, 2, . . . , gaan kry en daarmee tevrede sal moet wees.
Ons vat die tegniek soos volg saam in die onderstaande algoritme.
Algoritme: die eksplisiete metode

1. Plaas n net oor die gebied G = {(x, t) : a < x < b, t 0}, met
h=
ba
,
n+1
x0 = a,
xi = x0 + ih, i = 1, . . . , n,
xn+1 = b
en
tj = jk,
j = 0, 1, 2 . . . .
2. Se ui,j is die gevraagde benaderings vir die oplossingsfunksie se waardes in die

roosterpunte (xi , tj ), dit is ui,j u(xi , tj ) met i = 1, . . . , n en j = 1, 2, . . . .
3. Met behulp van die aanvangswaarde kan ons stel
ui,0 = g(xi ),
i = 0, . . . , n + 1.
4. Met behulp van die randwaardes kan ons stel

u0,j = f1 (tj ),
un+1,j = f2 (tj ),
j = 0, 1, 2, . . . .
5. Deur die parsiele differensiaalvergelyking te diskretiseer, volg

met r =
c2 k
h2
en i = 1, . . . , n; j = 0, 1, 2, . . . .
6. Met die bogenoemde aanvangs- em randwaardes bekend, kan hieruit opgelos word
vir ui,j deur opeenvolgend vir j = 1, 2, . . . op te los.
Opmerking
Omdat die benadering van die eersteordeafgeleide net n eersteordebenadering is, kan
hoogstens eersteordeakkuraatheid in die finale oplossings verwag word. Dit beteken dat
n baie fyn net oor die gebied geplaas moet word. Daar is egter n verdere probleem,
naamlik die van stabiliteit: As die stappe in die tydrigting nie baie klein is nie, bou
afrondingsfoute op, en die oplossing raak totaal niksseggend. Ons sal in paragraaf 4.4
weer op die saak van stabiliteit terugkom.
Voorbeeld
Beskou die parsiele differensiaalvergelyking ut = 2uxx onderhewig aan
(a) die aanvangswaarde u(x, 0) = 0 as 0 < x 2 en
(b) die randwaardes u(0, t) = 100 en u(2, t) = 0 as t 0 is.
Neem h =0,5, r =0,25 en dus k = h2 r/c2 = 0,250,25/2 = 0,03125. Die basiese formule
word
4.3. DIE CRANK-NICOLSON-METODE (IMPLISIETE METODE)
ui,j+1 =
31
ui1,j + 2ui,j + ui+1,j

4
en verder het ons

u0,0 = 100, u1,0 = 0, u2,0 = 0, u3,0 = 0, u4,0 = 0
en
u0,1 = 100, u0,2 = 100, . . . ;
u4,1 = 0, u4,2 = 0, . . . .
Dit lewer
100 + 2 0 + 0
= 25
4
0+20+0
=
=0
4
0+20+0
=
=0
4
u1,1 =
u2,1
u3,1
en dan
100 + 2 25 + 0
= 37, 5
4
25 + 2 0 + 0
= 6, 25
=
4
0+20+0
=
= 0,
4
u1,2 =
u2,2
u3,2
ensovoorts. Hierdie resultate kan op verskillende maniere visueel voorgestel word.
4.3
Die Crank-Nicolson-metode (implisiete metode)
Ons doelwit is nog steeds om die paraboliese parsiele differensiaalvergelyking

c2 uxx = ut
met gegewe aanvangs- en randwaardes op te los. Ons bespreek in hierdie paragraaf n
meer effektiewe metode om die probleem op te los.
Hierdie metode behels onder andere dat die Thomas-algoritme herhaaldelik toegepas
word, telkens om n hele ry oplossingswaardes by n volgende tydstap te bepaal. Elke
volgende waarde word dus nie eksplisiet soos voorheen uit die metode bepaal nie: dit

is implisiet in n stelsel vergelykings verskuil en moet met n verdere oplossingsprosedure bepaal word. Hierdie implisiete metode staan bekend as die metode van Crank en
Nicolson, en is vernoem na die navorsers John Crank en Phyllis Nicolson. Dit is vinniger
en meer betroubaar as die eksplisiete metode en heelwat groter tydstappe kan gebruik
word. Ons sal in die volgende paragraaf aantoon dat die eksplisiete metode onstabiel is
indien die getal r groter as 0,5 gekies word. Die oorsaak vir die probleem le deels by
die eersteordeafgeleide na die tyd, waarvoor n eersteordebenadering gebruik word. As
verbetering hierop, het Crank en Nicolson hul metode voorgestel wat ons vervolgens wil
bespreek.
Die basiese argument van Crank en Nicolson se metode kom daarop neer dat al is die
benadering
ui,j+1 ui,j
k
vir
ut (xi , tj )
van die eerste orde, is dieselfde benadering, naamlik,

ui,j+1 ui,j
k
vir
k
ut (xi , tj+ 1 ) = ut (xi , tj + )
2
2
egter n tweedeordebenadering, wat ons as sodanig sou kon benut.

Maar as ons die benadering vir ut in die regterlid (van die parsiele differensiaalvergelyking
hier bo) by die punt (xi , tj+ 1 ) neem, moet ons ook die benadering vir uxx in die linkerlid
2
in die punt (xi , tj+ 1 ) neem. As ons egter waardes in punte halfpad tussen twee tydvlakke
2
gebruik, bring ons nuwe onbekende funksiewaardes in. In plaas daarvan gebruik ons as
benadering vir uxx in die punt halfpad tussen die tydvlakke, die gemiddeld van uxx se
waardes by die twee tydstappe j en j + 1. Dus,
1
[uxx (xi , tj ) + uxx (xi , tj+1 )]
2

1 ui+1,j 2ui,j + ui1,j ui+1,j+1 2ui,j+1 + ui1,j+1
+
.
2
h2
h2
uxx (xi , tj+ 1 )

2
Dit lewer dan die diskretisasie

c2 ui+1,j 2ui,j + ui1,j ui+1,j+1 2ui,j+1 + ui1,j+1
ui,j+1 ui,j
+
=
2
2
2
h
h
k
wat ons, met die hulp van r =
c2 k
,
h2
kan herskryf as
r
r
r
r
ui1,j+1 + (1 + r)ui,j+1 ui+1,j+1 = ui1,j + (1 r)ui,j + ui+1,j ,
2
2
2
2
vir i = 1, 2, . . . , n.
Die aanvangs- en randwaardes kan net soos by die eksplisiete metode hanteer word deur
te stel,
4.3. DIE CRANK-NICOLSON-METODE (IMPLISIETE METODE)
ui,0 = g(xi ),
33
i = 0, 1, . . . , n + 1,
en
u0,j = f1 (tj ),
un+1,j = f2 (tj ),
j = 0, 1, 2, . . . .
Opmerkings
1. Vir elke tydstap j moet die hele stelsel vergelykings nou opgelos word die nuwe
waardes kan nie een vir een soos voorheen bepaal word nie.
2. Vir elke tydstap j het ons n stelsel lineere vergelykings met n onbekendes in n
vergelykings, met aanvanklik, vir i = 1, 2, . . . , n, die waardes ui,0 bekend en ui,1
onbekend.
3. Die stelsel vergelykings is n tridiagonale stelsel. Aanvanklik word die waardes vir
j = 1 (dit is, t = t1 ) bepaal uit die vir j = 0. Dan word die waardes vir j = 2 (dit
is, t = t2 ) bepaal uit die vir j = 1, ensovoorts. By elke tydstap, tj , kan dit met
die reedsbespreekte Thomas-algoritme of iteratiewe metodes opgelos word, deurdat
telkens, met die waardes ui,j bekend, opgelos word vir ui,j+1.
Voorbeeld
Beskou weereens die parsiele differensiaalvergelyking ut = 2uxx onderhewig aan
(a) die aanvangswaarde u(x, 0) = 0 as 0 < x 2 en
Neem weer h =0,5, r =0,25 en dus k = h2 r/c2 = 0,25 0,25/2 = 0,03125. Die basiese
formule word
ui1,j+1 + 10ui,j+1 ui+1,j+1
ui1,j + 6ui,j + ui+1,j
=
8
8
en ons het ook

u0,0 = 100, u1,0 = 0, u2,0 = 0, u3,0 = 0, u4,0 = 0
en
u0,1 = 100, u0,2 = 100, . . . ;
u4,1 = 0, u4,2 = 0, . . . .
Dit lewer met behulp van die bostaande formule die volgende vergelykings:

j = 0, i = 1 :
dit is,
j = 0, i = 2 :
dit is,
j = 0, i = 3 :
dit is,
u0,1 + 10u1,1 u2,1

100 + 10u1,1 u2,1
u1,1 + 10u2,1 u3,1
u1,1 + 10u2,1 u3,1
u2,1 + 10u3,1 u4,1
u2,1 + 10u3,1 0
=
=
=
=
=
=
u0,0 + 6u1,0 + u2,0 ,

100 + 6 0 + 0;
u1,0 + 6u2,0 + u3,0 ,
0 + 6 0 + 0;
u2,0 + 6u3,0 + u4,0 ,
0 + 6 0 + 0.
Met behulp van die bogenoemde numeriese waardes, vereenvoudig hierdie vergelykings
na
10u1,1 u2,1
= 200
u1,1 + 10u2,1 u3,1 = 0
u2,1 + 10u3,1 = 0.
of, in matriksvorm,
10 1 0
u1,1
200
1 10 1 u2,1 = 0 .
0 1 10
u3,1
0
Die oplossing is
u1,1 = 20,20 u2,1 = 2,04 u3,1 = 0,20.
Vir die volgende tydstap kry ons die vergelyking

323,27
10 1 0
u1,2
1 10 1 u2,2 = 32,65
3,27
0 1 10
u3,2
met oplossing
u1,2 = 32,99 u2,2 = 6,66 u3,2 = 0,99,
ensovoorts. Ook hierdie resultate kan op verskillende maniere visueel voorgestel word.
4.4. STABILITEIT
4.4
35
Stabiliteit
Ons wil vervolgens aandag gee aan die stabiliteit van sowel die eksplisiete as die implisiete
metode. Die bespreking van beide gevalle verloop in n groot mate soortgelyk aan mekaar.
Ons sal dit apart behandel en eerstens aandag gee aan die stabiliteit van die eksplisiete
metode; daarna sal die stabiliteit van die implisiete metode aan die beurt kom.
Stabiliteit van die eksplisiete metode:

Vir die eksplisiete metode is die vergelyking
die basis vir die numeriese oplostegniek.
Laat die waardes ui,j , i = 1, . . . , n op tydstap j vektorgewys aangedui word deur
Uj =
u1,j
u2,j
..
.
un,j
Ter wille van die verdere bespreking aanvaar ons dat die randwaardes deurgaans 0 is, dit
is, f1 (t) = f2 (t) = 0, sodat u0,j = un+1,j = 0 vir alle j.
Bogenoemde vergelyking kan dan geskryf word as
Uj+1 = AUj ,
waar A die n n matriks is, gegee deur
A=
1 2r
r
0
r
1 2r
r
0
r
1 2r
..
..
..
.
.
.
0
0
0
...
...
...
..
.
0
0
0
..
.
. . . 1 2r
As ons aanvaar dat die probleem onder beskouing n warmteprobleem is, dan kan ons
redeneer dat die temperatuur in die liggaam onder beskouing na 0 sal nader as t
omdat die rande by 0 grade gehou word. Dit moet daarom dus ook geld dat die numeriese
oplossing na 0 sal nader as t . Aangesien
Uj+1 = AUj ,
geld

Uj = AUj1 = A2 Uj2 = . . . = Aj U0 .
Neem aan dat die eiewaardes van A gegee word deur 1 , . . . , n en stel
(A) = maksi=1,...,n |i |.
Die uitdrukking (A) staan bekend as die spektraalradius van A.
Ons aanvaar nou n stelling waarvolgens limj Aj U0 = 0 as en slegs as (A) < 1. Dus
2
kan ons stel dat die parameter r = ch2k sodanig gekies moet word dat (A) < 1, dit is, al
die eiewaardes van A moet in absolute waarde kleiner as 1 wees.
n Bepaling van die eiewaardes van A (Bylae 1) toon dat dit gegee word deur
i = 1 2r(1 cos i ),
i =
i
,
n+1
i = 1, . . . , n.
Vir (A) om kleiner as 1 te wees, moet dus geld dat

1 < 1 2r(1 cos i ) < 1,
i = 1, . . . , n.
Dit sal geld as en slegs as

0<r<
1
,
1 cos i
i = 1, . . . , n.
Ons weet wel reeds dat r > 0. Ons soek nou na die minimumwaarde van
1
, i = 1, . . . , n,
1 cos i
(of selfs n nog kleiner waarde) sodat dit kan dien as beperking op die waarde van r: Let
op dat i 6= , i = 1, . . . , n. Vir hierdie keuses van i geld dit dus dat cos i < 1. Dus is
1 cos i < 2 waaruit volg dat
1
1
> .
1 cos i
2
Aangesien r positief is, kan ons dus die eis stel dat r op die grootste
1
2
mag wees.
Samevattend: Vir die eksplisiete metode om dus stabiel te wees, aanvaar ons dat r =
c2 k
12 .
h2
Stabiliteit van die implisiete metode:
Vir die implisiete metode is die vergelyking
r
r
r
r
ui1,j+1 + (1 + r)ui,j+1 ui+1,j+1 = ui1,j + (1 r)ui,j + ui+1,j ,
2
2
2
2
die basis vir die numeriese oplostegniek.
Laat die waardes ui,j , i = 1, . . . , n op tydstap j weereens aangedui word deur
4.4. STABILITEIT
37
Uj =
u1,j
u2,j
..
.
un,j
Bogenoemde vergelyking kan dan geskryf word as
(2I + rB)Uj+1 = (2I rB)Uj ,

waar B die n n matriks is, gegee deur
2 1 0 . . .
1 2 1 . . .
B = 0 1 2 . . .
..
..
.. . .
.
.
.
.
0
0
0 ...
0
0
0
..
.
2
Ter wille van die verdere bespreking aanvaar ons ook hier dat die randwaardes deurgaans
0 is, dit is, f1 (t) = f2 (t) = 0. Dan is u0,j = un+1,j = 0 vir alle j.
As ons ook weer aanvaar dat die probleem onder beskouing n warmteprobleem is, dan kan
ons weer redeneer (weereens omdat die rande by 0 grade gehou word) dat die temperatuur
in die liggaam onder beskouing na 0 sal nader as t . Dit moet daarom dus ook weer
geld dat die numeriese oplossing na 0 sal nader as t . Aangesien
Uj+1 = (2I + rB)1 (2I rB)Uj ,
geld
Uj =
=
=
=
(2I + rB)1 (2I rB)Uj1

[(2I + rB)1 (2I rB)]2 Uj2
...
[(2I + rB)1 (2I rB)]j U0 ,
sodat limj [(2I + rB)1 (2I rB)]j U0 = 0 as en slegs as

[(2I + rB)1 (2I rB)] < 1.
Die stabiliteit van die metode sal dus verseker wees as ons kan bewys dat
[(2I + rB)1 (2I rB)] < 1.
Ons sal in Bylae 2 aantoon dat dit wel die geval is vir enige waarde van r.
Samevattend: Die implisiete metode is stabiel vir alle waardes van r =
c2 k
.
h2

BYLAE 1
Ons sal in n paar stappe aantoon dat die eiewaardes van A gegee word deur
i = 1 2r(1 cos i ),
i =
i
,
n+1
i = 1, . . . , n.
Stap 1:
Let op dat die matriks
A=
1 2r
r
0
r
1 2r
r
0
r
1 2r
..
..
..
.
.
.
0
0
0
...
...
...
..
.
0
0
0
..
.
. . . 1 2r
geskryf kan word as

A = I rB
waar B gegee word deur
B=
2 1 0 . . .
1 2 1 . . .
0 1 2 . . .
.. . .
..
..
.
.
.
.
0
0
0 ...
0
0
0
..
.
2
Indien ons skryf Ax = x en Bx = x, dan is Ax = (I rB)x = (1 r)x, dit is,

(1 r)x = x. Dus is 1 r = . Ons hoef dus slegs die eiewaardes van B te bepaal.
Die eiewaardes van A volg dan direk uit hierdie laaste uitdrukking.
Stap 2:
Vir die bewys word die volgende identiteite aanvaar (maar kontroleer dit self en wees
daartoe in staat om die bewyse te kan doen):
sin(k + 1) + sin(k 1) = 2 sin k cos

2 sin sin 2 = (2 2 cos ) sin
2 sin n sin(n 1) = (2 2 cos ) sin n.
Hierin is k en n gegewe waardes.
4.4. STABILITEIT
39
Stap 3:
i
Laat xi = [sin i , sin 2i , . . . , sin ni ]T , waar i = n+1
, i = 1, . . . , n. Dan volg (onder
andere met behulp van die bogenoemde identiteite) dat
Bxi =
2 1 0 . . .
1 2 1 . . .
0 1 2 . . .
..
.. . .
..
.
.
.
.
0
0
0 ...
sin i
sin 2i
sin 3i
..
.
2
sin ni
0
0
0
..
.
2 sin i sin 2i
sin i + 2 sin 2i sin 3i
sin 2i + 2 sin 3i sin 4i
..
.
sin(n 2)i + 2 sin(n 1)i sin ni

sin(n 1)i + 2 sin ni
(2 2 cos i ) sin i
2 sin 2i 2 sin 2i cos i
2
sin
3
2
sin
3
cos
i
i
i
..
2 sin(n 1)i 2 sin(n 1)i cos i

(2 2 cos i ) sin ni
sin i
sin 2i
sin 3i
= (2 2 cos i )
..
sin(n 1)i
sin ni
= (2 2 cos i )xi .
Hiermee is aangetoon dat die eiewaardes van B, naamlik i , i = 1, . . . , n, gegee word

deur
i = (2 2 cos i ).
Dus word die eiewaardes van A, naamlik i , i = 1, . . . , n, gegee deur
i = 1 2r(1 cos i ).

BYLAE 2
Ons sal in n paar stappe aantoon dat
[(2I + rB)1 (2I rB)] < 1.
Stap 1:
Uit die vergelyking
Bx = x
kan die eiewaardes van B bereken word. Omdat dit geld dat Ix = 1x, kan ons aflei dat
(2I + rB)x = (2 + r)x en

(2I rB)x = (2 r)x.
Verder nog: omdat Bx = x, geld 1 Bx = x en dus
1
x.
B 1 x =
Met behulp van hierdie drie resultate volg dan
(2I + rB)1 (2I rB)x =

=
=
=
(2I + rB)1 [(2I rB)x]

(2I + rB)1 [(2 r)x]
[(2I + rB)1 x](2 r)
(2 + r)1(2 r)x.
As 1 , 2 , . . . , n die eiewaardes van B is, moet ons vervolgens dus aantoon dat

2 ri

2 + ri < 1,
i = 1, . . . , n.
Stap 2:
Soos reeds in Bylae 1 aangetoon, word die eiewaardes van B, naamlik 1 , 2 , . . . , n gegee
deur die numeriese waardes
i = 2(1 cos i ),
Stap 3:
i =
i
,
n+1
i = 1, . . . , n.
4.4. STABILITEIT
41
Aangesien dit vir die bogenoemde waardes van i geld dat 1 < cos i < 1,
is 0 < (1 cos i ) < 2 en dus 0 < 2(1 cos i ) < 4; dit is,
0 0, en dus dat 4 ri < 4 + ri .

Ook, omdat 0 < 4 geld verder dat ri < 4 ri .
Uit hierdie twee resultate het ons dan
ri < 4 ri < 4 + ri ,
dit is,
2 ri < 2 ri < 2 + ri ,
en gevolglik,
1 <
2 ri
< 1.
2 + ri
Die ongelykheid

2 ri

2 + ri < 1,
i = 1, . . . , n,
geld dus vir enige positiewe keuse van r, saam met die gegewe waardes van i , i = 1, . . . , n.

Hoofstuk 5
Elliptiese parsi
ele
5.1
Inleiding
In hierdie hoofstuk beskou ons elliptiese parsiele differensiaalvergelykings. Uit hierdie klas
vergelykings is die Laplace-vergelyking beroemd. Weens sy geskiedkundige ontwikkeling
kan dit beskou word as die prototipe-probleem.
Laplace-vergelyking
2 u
2u 2u
+
= 0.
x2 y 2
In Wiskunde is daar die voortdurende prosesse van enersyds spesialiserings en andersyds

veralgemenings. So is bostaande vergelyking, hoe belangrik ook al, op sy beurt n spesiale
geval van die Poisson-vergelyking. Die kan soos volg geformuleer word:
Poisson-vergelyking
2 u
2u 2u
+
= f (x, y),
x2 y 2
met f n gegewe funksie.

Die proses van veralgemening kan egter nog verder voortgesit word. Beide bostaande
parsiele differensiaalvergelykings vorm op hulle beurt weer n onderdeel van die sogenoemde Dirichlet-probleem. Hierdie probleem bestaan uit die Poisson-vergelyking (of as
n spesiale geval, die Laplace-vergelyking) saam met randvoorwaardes wat die waardes
van die oplossingsfunksie op die rand van die gebied voorskryf. Ons dui die gebied aan
deur G en die rand van die gebied deur G. Die randvoorwaarde is dan van die vorm
u(x, y) = g(x, y), (x, y) G, met g n gegewe funksie. Saamgevat:
43
44
HOOFSTUK 5. ELLIPTIESE PARSIELE

Dirichlet-probleem Los op vir u(x, y) uit die Poisson-vergelyking

2 u
2u 2u
+
= f (x, y),
x2 y 2
met f n bekende funksie, of, as spesiale geval, die Laplace-vergelyking

2 u
2u 2u
+
= 0.
x2 y 2
Enige van hierdie vergelykings geld op die gebied G. Op die rand van die gebied, G,
geld die randvoorwaarde, u(x, y) = g(x, y), (x, y) G, met g n gegewe funksie.
5.2
Die metode van onbepaalde ko

effisi
ente
Voordat ons verder gaan met n bespreking van elliptiese parsiele differensiaalvergelykings, staan ons eers stil by n baie handige en bruikbare tegniek wat bekend staan as die
metode van onbepaalde koeffisiente. Hierdie tegniek word wyd in Wiskunde en Toegepaste
Wiskunde gebruik, nie net by die oplos van parsiele differensiaalvergelykings nie.
Gestel n maklik-berekenbare wiskundige formulering word gesoek vir n gegewe moeilikberekenbare wiskundige uitdrukking. Voorbeelde hiervan is die volgende: n Sekere
funksie is moeilik integreerbaar, en daar word daarom na n makliker formule gesoek.
Of: n parsiele afgeleide is onbekend maar dit moet op een of ander manier meganies
bereken word, ens. Dikwels is die metode van onbepaalde koeffisiente dan juis n gemaklike uitkomkans.
Ons het reeds in n vorige hoofstuk tegnieke bespreek om die afgeleide van n funksie deur
middel van n formule-berekening te verkry. Meer spesifiek, ons het reeds aangetoon, deur
onder andere van n Taylor-ontwikkeling gebruik te maak, dat
f (x)
f (x 2h) 8f (x h) + 8f (x + h) f (x + 2h)
,
12h
of, as n spesiale geval, met x = 0, dat

f (0)
f (2h) 8f (h) + 8f (h) f (2h)

.
12h
Ons gaan hierdie laaste formule nou aflei deur gebruik te maak van die metode van
onbepaalde koeffisiente.
Vir hierdie metode gaan ons uit van die veronderstelling dat die formule waarna ons
soek moet geld vir n eenvoudige funksie, byvoorbeeld n polinoom van graad n, se,
an xn +an1 xn1 + +a0 . As ons aanvaar dat die proses onder beskouing n lineere proses
is (soos wat byvoorbeeld die geval is met differensiasie en integrasie), dan sal die resultaat
5.3. BASIESE IDEE OM DIE OPLOSSING TE KRY
45
korrek wees vir bogenoemde polinoom as dit korrek is vir die funksies xn , xn1 , . . . , 1, ook
genoem basisfunksies.
Ons volg nou die volgende werkwyse: Neem aan ons soek na n benadering
f (0) Af (2h) + Bf (h) + Cf (0) + Df (h) + Ef (2h),
waar h n gegewe staplengte is, en A, B, C, D en E onbepaalde (onbekende) koeffisiente
is, wat bepaal moet word.
As ons nou aanvaar dat die bostaande benadering presies korrek moet wees vir n polinoom van graad 4, kry ons vyf vergelykings waaruit die onbekendes bepaal kan word,
naamlik:
f (x) = 1
f (x) = x
f (x) = x2
f (x) = x3
f (x) = x4
:
:
:
:
:
0
1
0
0
0
=
=
=
=
=
1A +
1B +
(2h)A + (h)B +
(2h)2 A + (h)2 B +
(2h)3 A + (h)3 B +
(2h)4 A + (h)4 B +
1C + 1D +
1E
0C + (h)D + (2h)E
0C + (h)2 D + (2h)2 E
0C + (h)3 D + (2h)3 E
0C + (h)4 D + (2h)4 E
Uit hierdie vyf lineere vergelykings kan opgelos word vir die vyf onbekendes. Om die
berekenings egter ter wille van hierdie bespreking eenvoudig te hou, aanvaar ons dat die
gesoekte formule simmetries is, behalwe vir n tekenverskil. Dus, aanvaar A = E en
1
8
8
1
B = D. Dan is C = 0 en met min moeite volg A = 12h
, B = 12h
, D = 12h
en E = 12h
.
Saamgevat kry ons dan die vroeere resultaat

f (0)
f (2h) 8f (h) + 8f (h) f (2h)

.
12h
Opmerking: Let op dat hoewel ons in bostaande afleiding van eksakte vergelykings (en
nie benaderingsvergelykings nie) gebruik gemaak het, ons hierdie finale resultaat steeds
as n benadering skryf. Wat natuurlik waar is, is dat in sommige gevalle, waaronder die
gevalle van die basisfunksies 1, x, x2 , x3 , x4 , die eksakte antwoord wel gekry word.
5.3
Basiese idee om die oplossing te kry
Die basiese idee in die hantering van elliptiese parsiele differensiaalvergelykings is dieselfde as vir paraboliese parsiele differensiaalvergelykings, en soos later sal blyk, ook vir
hiperboliese parsiele differensiaalvergelykings, naamlik dat die vergelyking gediskretiseer
word. Die metode om die parsiele differensiaalvergelykings te diskretiseer is weereens
deur die afgeleides te vervang met eindigeverskille-benaderings, die foutterme te ignoreer
en die waardes wat uit die vergelykings volg, te neem as benaderings vir die oplossing in
n versameling roosterpunte.
Oorsigtelik gestel, kan ons die Dirichlet-probleem soos volg numeries oplos:
46

1. n Rooster (of net) word oor die betrokke gebied geplaas. Die inkremente van die
rooster word langs die x- en y-rigting gekies. Om die berekenings eenvoudig te hou,
sal ons die staplengtes in beide rigtings dieselfde kies, se h.
2. Dui die roosterpunte met (xi , yj ) aan. Laat die numeriese benaderings soos volg
aangedui word:
u(xi , yj )
u(xi + h, yj )
u(xi h, yj )
u(xi , yj + h)
u(xi , yj h)
ui,j
ui+1,j
ui1,j
ui,j+1
ui,j1.
3. Vervang by die punt (xi , yj ) die tweede afgeleide uxx met die benaderingswaarde
uxx |(xi ,yj )
ui+1,j 2ui,j + ui1,j

h2
en die tweede afgeleide uyy met die benaderingswaarde

uyy |(xi ,yj )
ui,j+1 2ui,j + ui,j1

.
h2
Vervang dan die Laplaciaan uxx + uyy by (xi , yj ) met die benaderingswaarde
(uxx + uyy )|(xi ,yj )
ui,j+1 + ui1,j + ui,j1 + ui+1,j 4ui,j

.
h2
Vervang hierdie uitdrukking in die gegewe parsiele differensiaalvergelyking. Dan

word die diskretiseringsformule vir die Poisson-vergelyking by die punt (xi , yj ) (dit
wil se, die benaderingsvergelyking vir die differensiaalvergelyking),
ui,j+1 + ui1,j + ui,j1 + ui+1,j 4ui,j
= f (xi , yj ).
h2
4. Vervang alle onbekendes op die rand met die gegewe waardes.
5. Los die stelsel vergelykings wat sodoende gevorm word op.
Voordat ons na voorbeelde kyk, net die volgende oor notasie: n Notasie wat soms gevolg word in die afleiding van diskretiseringsformules en wat baie help vir n visuele
voorstelling is die volgende:
Stel die basispunt (x, y) voor as O.
Stel die punt (x, y + h) voor as N (want dit le noord van O);
stel die punt (x h, y) voor as W (want dit le wes van O);
stel die punt (x, y h) voor as S (want dit le suid van O); en,
stel die punt (x + h, y) voor as E (want dit le oos, Engels east, van O).
5.3. BASIESE IDEE OM DIE OPLOSSING TE KRY
47
Die afkortings NW, SW, SE, NE word soms selfs ook gebruik. Volgens bostaande notasie
dui die simbole uN , uW , uS , uE , dan die benaderde waardes aan van die funksie u vir
u(x, y + h), u(x h, y), u(x, y h), u(x + h, y).
Met hierdie notasie word die bostaande basiese diskretiseringsformule vir die Poissonvergelyking by die punt (x, y) dan
uN + uW + uS + uE 4uO
= f (x, y).
h2
Vanwee die meetkundige voorkoms van die uitdrukking
,
h2
sal ons daarna verwys as die (reelmatige) vyfpuntsterformule.
Ons let nou op die volgende voorbeeld.
Voorbeeld 1: Los die volgende Dirichlet-probleem numeries op: Die Poisson-vergelyking

uxx + uyy = 32x2
geld op die vierkantige gebied 0 x 1, 0 y 1; op die rand van hierdie gebied is
u = 4xy.
Interpretasie van die probleemstelling: Maak vooraf n skets van die gebied ter sprake en
let op die volgende:
1. Die gebied waarop die parsiele differensiaalvergelyking van toepassing is, is die vierkant
beskryf deur 0 x 1, 0 y 1.
2. Op die rand van die gebied word die funksie u gegee deur u = 4xy.
3. Op die inwendige van die gebied word die funksie u beskryf deur die parsiele differensiaalvergelyking
uxx + uyy = 32x2 .
Oplos van die probleem:
1. Teken die vierkant. Neem h = 21 en let op dat, vir hierdie growwe rooster, daar
slegs een onbekende inwendige punt is.
2. Nommer die onbekende benaderde funksiewaarde by hierdie punt u1,1 .
3. Die funksiewaardes op die rand word gegee deur
48

u0,0
u1,0
u2,0
u0,1
u2,1
u0,2
u1,2
u2,2
=
=
=
=
=
=
=
=
u(0, 0)
u( 12 , 0)
u(1, 0)
u(0, 21 )
u(1, 12 )
u(0, 1)
u( 21 , 1)
u(1, 1)
=
=
=
=
=
=
=
=
400
4 12 0
410
4 0 12
4 1 12
401
4 12 1
411
=
=
=
=
=
=
=
=
0
0
0
0
2
0
2
4
4. Pas die vyfpuntsterformule toe op die enkele inwendige punt om sodoende een
vergelyking te kry met die een onbekende u1,1 . Neem uO = u1,1 as onbekende en
uN = u1,2 , uW = u0,1 , uS = u1,0 , uE = u2,1 as bekendes. Die vergelyking by die
punt (x, y) = ( 12 , 12 ) word
= 32x2 |x=1/2 ,
h2
2
2 + 0 + 0 + 2 4uO
1
= 32
.
1 2
2
(2)
5. Hieruit volg dat
4uO = 6.
6. Dus is die oplossing van die vergelyking u0 = 32 .
7. n Vergelyking met die waardes van u op die rand, bevestig dat die funksiewaarde
by die punt ( 21 , 12 ) realisties is.
In hierdie eenvoudige voorbeeld blyk dit nie duidelik nie, maar dit sal later duidelik wees
dat ons nie van een kant van die gebied kan begin werk en ry-vir-ry die numeriese oplossings kan bepaal soos voorheen nie. Die waardes by alle roosterpunte kom normaalweg
gelyktydig voor in die stelsel vergelykings wat opgelos moet word.
Selfs op n eenvoudige gebied met n growwe net beteken die feit dat al die onbekende
funksiewaardes gelyktydig in die stelsel vergelykings voorkom, alreeds groot stelsels vergelykings.
Op n vierkant met sylengte 1 met n rooster van 4 inwendige punte langs elk van die twee
asse, sal ons 16 vergelykings met 16 onbekendes he. As ons dit op die konvensionele manier
hanteer en as n matriksvergelyking skryf, sal die koeffisientematriks 256 inskrywings he.
Netso, op n vierkant met sylengte 1 met n rooster van 40 inwendige punte langs elk
van die twee asse, sal ons 1600 vergelykings met 1600 onbekendes he. As ons dit op die
konvensionele manier hanteer, sal dit n koeffisientematriks met 2,56 miljoen inskrywings
tot gevolg he!
So n verskynsel sal natuurlik ruimteprobleme op meeste persoonlike rekenaars met meeste
programmeringstale tot gevolg he. Die fokus verskuif dus in n mate van die diskretiseringsprobleem na die hantering van groot stelsels vergelykings. Die volgende opmerking
5.4. VERDERE VOORBEELDE IN VERBAND MET DIRICHLET-PROBLEME 49

is dus van belang: As daar n diskretisering gevind kan word wat met n growwe rooster
hoe akkuraatheid lewer, dan is die aantal onbekendes en vergelykings wat nodig is, onmiddellik baie minder.
Vir verdere probleemoplossings, gee ons die volgende samevatting van die tegniek:
1. Teken n skets van die gebied G met die rooster daarop.
2. Nommer alle onbekende benaderde funksiewaardes ui,j , met i = 1, . . . , n en j =
1, . . . , m.
3. Vul alle bekende funksiewaardes op die rand in, met behulp van die randvoorwaardes. Dit lewer die randwaardes.
4. Pas bogenoemde vyfpuntsterformule toe op elke inwendige punt.
5. Herskryf die vergelykings met onbekendes links en bekendes regs.
6. Los die vergelykings op.
7. Vul die antwoorde op die skets in en kontroleer dat dit realisties is.
5.4
Verdere voorbeelde in verband met Dirichletprobleme
In hierdie afdeling let ons op n paar verdere voorbeelde in verband met Dirichletprobleme op n reghoek (of vierkant).
Voorbeeld 2: Ons herhaal voorbeeld 1, maar nou met n fyner rooster. In hierdie
voorbeeld is daar slegs een roosterpunt per sykant meer, naamlik 2. Dus, los die volgende
Dirichlet-probleem numeries op: Die Poisson-vergelyking
uxx + uyy = 32x2
geld op die vierkantige gebied 0 x 1, 0 y 1; op die rand van hierdie gebied is
u = 4xy.
1. Teken die vierkant. Neem h = 31 en let op dat, vir hierdie fyner rooster, daar nou
4 inwendige punte is. Daar sal dus 4 onbekende waardes wees om te bepaal uit
4 lineere vergelykings. Let op hoe die koeffisiente matriks reeds opblaas na 16
inskrywings, hoewel sommige inskrywings gelukkig 0 is.
2. Nommer die onbekende benaderde funksiewaardes by hierdie punte u1,1 , u2,1 , u1,2
en u2,2 .
50

u0,0
u1,0
u2,0
u3,0
u0,1
u3,1
u0,2
u3,2
u0,3
u1,3
u2,3
u3,3
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
u(0, 0)
u( 13 , 0)
u( 23 , 0)
u(1, 0)
u(0, 31 )
u(1, 13 )
u(0, 23 )
u(1, 23 )
u(0, 1)
u( 13 , 1)
u( 23 , 1)
u(1, 1)
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
400
4 13 0
4 23 0
410
4 0 13
4 1 13
4 0 23
4 1 23
401
4 13 1
4 23 1
411
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
0
0
0
0
0
4
3
0
8
3
0
4
3
8
3
4. Pas die vyfpuntsterformule toe op die vier inwendige punte om sodoende vier vergelykings te kry in die vier onbekendes u1,1 , u2,1 , u1,2 en u2,2 . By hierdie punte is die
vergelykings dan:
2
u1,2 + u0,1 + u1,0 + u2,1 4u1,1
1
u1,1 :
= 32
2
h
3
2
u2,2 + u1,1 + u2,0 + u3,1 4u2,1
2
u2,1 :
=
32
h2
3
2
u1,3 + u0,2 + u1,1 + u2,2 4u1,2
1
u1,2 :
= 32
2
h
3
2
2
u2,3 + u1,2 + u2,1 + u3,2 4u2,2
= 32
.
u2,2 :
2
h
3
5. Hieruit volg die stelsel
4u1,1 + u2,1 + u1,2
u1,1 4u2,1
+ u2,2
u1,1
4u1,2 + u2,2
u2,1 + u1,2 4u2,2
=
=
=
=
32( 13 )4
4 32( 13 )4 43
32( 13 )4 34
4 32( 13 )4 2 83 .
6. Hieruit volg die oplossings van die vergelykings u1,1 = 0,790124, u2,1 = 1,530864,
u1,2 = 1,234568 en u2,2 = 2,419753.
7. n Vergelyking met die waardes van u op die rand, bevestig dat hierdie berekende
funksiewaardes by die inwendige punte realisties is.
Voorbeeld 3: Ons let ook op die volgende probleem, met n rooster soos die vorige
geval. Los die Laplace-vergelyking
uxx + uyy = 0
5.4. VERDERE VOORBEELDE IN VERBAND MET DIRICHLET-PROBLEME 51

op die vierkantige gebied 0 x 1, 0 y 1 op. Die randwaardes word gegee deur
u(x, 0)
u(x, 1)
u(0, y)
u(1, y)
=
=
=
=
0
sin x
0
0

1. Teken die vierkant. Neem h = 31 en let op dat daar weer 4 inwendige punte is. Daar
sal dus 4 onbekende waardes wees om te bepaal uit die 4 lineere vergelykings.
2. Nommer die onbekende benaderde funksiewaardes by hierdie punte u1,1 , u2,1 , u1,2
en u2,2 .
u0,0
u1,0
u2,0
u3,0
u0,1
u3,1
u0,2
u3,2
u0,3
u1,3
u2,3
u3,3
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
u(0, 0)
u( 13 , 0)
u( 23 , 0)
u(1, 0)
u(0, 31 )
u(1, 13 )
u(0, 23 )
u(1, 23 )
u(0, 1)
u( 13 , 1)
u( 23 , 1)
u(1, 1)
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
0
0
0
0
0
0
0
0
0
3/2
3/2
0
4. Pas bogenoemde vyfpuntsterformule toe op die vier inwendige punte om sodoende

vier vergelykings te kry in die vier onbekendes u1,1 , u2,1 , u1,2 en u2,2 . By elkeen van
hierdie punte is die vergelykings:
u1,1
u2,1
u1,2
u2,2
:
:
:
:
u1,2 + u0,1 + u1,0 + u2,1 4u1,1

u2,2 + u1,1 + u2,0 + u3,1 4u2,1
u1,3 + u0,2 + u1,1 + u2,2 4u1,2
u2,3 + u1,2 + u2,1 + u3,2 4u2,2
=
=
=
=
0
0
0
0.
5. Hieruit volg die stelsel

4u1,1 + u2,1 + u1,2
u1,1 4u2,1
+ u2,2
u1,1
4u1,2 + u2,2
u2,1 + u1,2 4u2,2
=
=
=
=
0
0
3/2
3/2.

52
6. Hieruit
volg die oplossings
van die vergelykings u1,1 =
3 3/16 en u2,2 = 3 3/16.
3/16, u2,1 =
3/16, u1,2 =
7. n Vergelyking met die waardes van u op die rand, bevestig dat hierdie berekende
funksiewaarde by die inwendige punte realisties is.
Opmerking: Let op dat ons met behulp van simmetrie-oorwegings (maar wees versigtig
hiermee!) sou kon se dat u1,1 = u2,1 en u1,2 = u2,2 . Dan is die stelsel heelwat eenvoudiger.
Hierdie probleem is om twee redes ingevoeg: (a) Om die numeriese oplostegniek nog
weer te verduidelik, en (b) om ook die oplossing analities te bepaal en die resultate met
bostaande resultate te vergelyk.
Ons gee vervolgens aandag aan laasgenoemde saak deur die analitiese oplossing van hierdie probleem neer te skryf (vergelyk Kreyszig, 11.5 (8e uitgawe) of 12.5 (9e uitgawe)).
Die algemene analitiese oplossing van die probleem is
u(x, y) =
An sin nx sinh ny,
n=1
met
An
2
=
sinh n
sin x sin nx dx,
n = 1, 2, . . . .
Die waardes van An moet vervolgens bepaal word:

Vir n = 1 is
A1

1
sin(n 1) sin(n + 1) sin(n 1)0 sin(n + 1)0
1
=
lim
+
=
.
sinh n1 (n 1)
(n + 1)
(n 1)
(n + 1)
sinh
Vir n = 2, 3, . . . , volg,
An
=
=
=
=
Z 1
2
sin x sin nx dx
sinh n 0
Z 1
1 2
[cos(n 1)x cos(n + 1)x] dx
2 sinh n 0

1
1
sin(n 1)x sin(n + 1)x
sinh n
(n 1)
(n + 1)
0
0.
Dus is
u(x, y) =
1
sinh y
sin x sinh y = sin x
.
sinh
sinh
5.5. DIE METODE VAN ONBEPAALDE KOEFFISI

ENTE
(VERVOLG)
53
Ter vergelyking volg dan

1 1
u
,
3 3

2 1
u
,
3 3

1 2
u
,
3 3

2 2
u
,
3 3
5.5
e/3 e/3
3/16 = 0,1083.
=
0,0937,
teenoor
u
=
1,1
3 e e
2 e/3 e/3
= sin
= 0,0937, teenoor u2,1 = 3/16 = 0,1083.
3 e e
e2/3 e2/3
3/16 = 0,3248.
= sin
=
0,2999,
teenoor
u
=
3
1,2
3 e e
2 e2/3 e2/3
= sin
= 0,2999, teenoor u2,2 = 3 3/16 = 0,3248.
3
e e
= sin
Die metode van onbepaalde ko

effisi
ente (vervolg)
Ons keer weer terug na ons basiese probleem

2 u
2u 2u
+
= f (x, y),
x2 y 2
met f n bekende funksie. In hierdie paragraaf wil ons die moontlikheid ondersoek om
die benaderingsformule, die vyfpuntsterformule, langs n tweede weg te kry, naamlik met
behulp van die reeds-bespreekte metode van onbepaalde koeffisiente. Wat ons dus wil
doen is om weer die basiese diskretiseringsformule vir die Poisson-vergelyking hier bo by
die punt (x, y) te kry, naamlik
= f (x, y).
h2
Die rede vir hierdie werkwyse is nie bloot om maar net nog weer oefening in die tegniek te
kry nie, maar omdat ons in die res van hierdie hoofstuk meermale van die tegniek gebruik
gaan maak, en dan is die metode van onbepaalde koeffisiente die enigste werkwyse wat
ons gaan volg.
Uit die vorm van die foutterme in die behandelde eindigeverskille-benaderings kan ons
sien dat die foutterme slegs hoer-orde afgeleides van die funksie u bevat. Dit bring mee
dat indien u n polinoom van n lae graad sou wees, die differensiebenadering eksak
sou wees. Die fout sou 0 wees, want die hoer-orde afgeleides sou dan 0 wees. As ons
byvoorbeeld u(x, y) = xp y q met p 3 en q 3 in die basiese diskretisering stel, is die
hoofterm van die fout 0 omdat uxxxx en uyyyy identies 0 is (so ook die terme wat in die
O(h4 )-term verskuil is; hulle bevat afgeleides van selfs hoer orde).

54
Gestel dus nou n lineere differensievergelyking moet gekonstrueer word om die parsiele
differensiaalvergelyking te vervang. Hierdie vergelyking moet die vyf funksiewaardes by
en rondom die punt (x, y) bevat, waar (x, y) enige inwendige roosterpunt aandui. Die
koeffisiente van die funksiewaardes uO , uN , uW , uS en uE in die vergelyking moet dus
bepaal word.
Anders, meer formeel, gestel: Bepaal die koeffisiente cO , cN , cW , cS en cE in die benaderingsformule
(uxx + uyy )O cO uO + cN uN + cW uW + cS uS + cE uE
sodanig dat gelykheid vir u geld, waar u onderskeidelik die vyf funksies,
u = 1,
u = x,
u = y,
u = x2 ,
u = y 2,
is.
Opmerkings
1. Ons noem die bogenoemde vyf funksies basisfunksies.
2. Die funksie u = xy is natuurlik ook nog n moontlike keuse. Kontroleer in wat volg
dat dit egter geen sinvolle bydrae lewer nie.
3. Die prosedure is nou die volgende: Verkry vir elkeen van hierdie basisfunksies,
u = 1, u = x, u = y, u = x2 en u = y 2, met die hulp van bogenoemde uitdrukking
(maar nou as n gelykheid beskou) n lineere vergelyking met cO , cN , cW , cS en cE
as onbekendes. Die vyf funksies lewer vyf lineere vergelykings in vyf onbekendes.
Los op vir die onbekendes.
Met hierdie opmerkings in gedagte doen ons nou die volgende: Vir die punt (x, y) =
(xO , yO ) (ook kortweg aangedui as O) vervang ons om die beurt die basisfunksies links
en regs in
(uxx + uyy )O = cO uO + cN uN + cW uW + cS uS + cE uE .
u=1
u=x
u=y
u = x2
u = y2
:
:
:
:
:
(0 + 0)
(0 + 0)
(0 + 0)
(2 + 0)
(0 + 2)
=
=
=
=
=
1 cO +
1 cN +
1 cW +
1 cS +
1 cE
xO cO +
xO cN + (xO h) cW +
xO cS + (xO + h) cE
yO cO + (yO + h) cN +
yO cW + (yO h) cS +
y O cE
2
2
2
2
xO cO +
xO cN + (xO h) cW +
xO cS + (xO + h)2 cE
yO2 cO + (yO + h)2 cN +
yO2 cW + (yO h)2 cS +
yO2 cE
Dit kan aangetoon word dat die oplossing van hierdie stelsel gegee word deur
cO =
4
,
h2
cN =
1
,
h2
cW =
1
,
h2
cS =
1
,
h2
cE =
1
,
h2
5.5. DIE METODE VAN ONBEPAALDE KOEFFISI

ENTE
(VERVOLG)
55
sodat
uxx + uyy
4
1
1
1
1
uO + 2 uN + 2 uW + 2 uS + 2 uE ,
2
h
h
h
h
h
wat die vyfpuntsterformule is, soos ons gehoop het die geval sal wees.
Dit is egter duidelik dat ons vir ons n reuse werk hier op die hals gehaal het. Die vraag
is of bostaande stelsel nie eenvoudiger afgelei kan word nie. Die antwoord is inderdaad
bevestigend. Die keuse van presies watter vorm die basisfunksies moet aanneem, is belangrik omdat die hoeveelheid werk in die oplos van die stelsel vergelykings aansienlik
verminder kan word as die regte keuse gedoen word. Bostaande keuse is die mees logiese,
maar is ongelukkig, soos dit geblyk het, nie die mees praktiese nie. n Keuse wat heelwat
makliker werk, is om die oorsprong in effek na die punt O te verskuif en die staplengte
h as skaalfaktor in ag te neem. In plaas van bogenoemde basisfunksies, het ons dan die
nuwe stel funksies,
u = 1,
u=
x xO
,
h
u=
y yO
,
h
u=
(x xO )2
,
h2
(y yO )2
.
h2
Ons vervang dan opmerking 3 hier bo deur die onderstaande opmerking.
Opmerking
3a. Die prosedure is nou die volgende: Verkry vir elkeen van die basisfunksies u =
2
2
O)
O)
O
O
1, u = xx
, u = yy
, u = (xx
en (yy
met die hulp van bogenoemde uith
h
h2
h2
drukking (maar nou as n gelykheid beskou) n lineere vergelyking met cO , cN , cW , cS
en cE as onbekendes. Die vyf funksies lewer vyf lineere vergelykings in vyf onbekendes. Los op vir die onbekendes.
Ons herhaal dus weer dieselfde prosedure as hier bo, nou met die nuwe keuse van basisfunksies, en kry:
u=1
O
u = xx
h
yyO
u= h
2
O)
u = (xx
2
h
2
O)
u = (yy
h2
:
:
:
:
:
(0 + 0)O
(0 + 0)O
(0 + 0)O
( h22 + 0)O
(0 + h22 )O
=
=
=
=
=
cO 1 + cN 1 + cW 1 + cS 1 + cE 1
cO 0 + cN 0 cW 1 + cS 0 + cE 1
cO 0 + cN 1 + cW 0 cS 1 + cE 0
cO 0 + cN 0 + cW 1 + cS 0 + cE 1
cO 0 + cN 1 + cW 0 + cS 1 + cE 0
Na herskrywing het ons die volgende stelsel lineere vergelykings om op te los:

56
1 cO + 1 cN + 1 cW + 1 cS + 1 cE = 0
0 cO + 0 cN 1 cW + 0 cS + 1 cE = 0
0 cO + 1 cN + 0 cW 1 cS + 0 cE = 0
2
0 cO + 0 cN + 1 cW + 0 cS + 1 cE = 2
h
2
0 cO + 1 cN + 0 cW + 1 cS + 0 cE = 2 .
h
Hierdie stelsel is aansienlik eenvoudiger as die vorige. Kontroleer self dat die oplossing
van hierdie stelsel vergelykings gegee word deur
cO =
4
,
h2
cN =
1
,
h2
cW =
1
,
h2
cS =
1
,
h2
cE =
1
.
h2
Dus is
uxx + uyy
4
1
1
1
1
uO + 2 uN + 2 uW + 2 uS + 2 uE ,
2
h
h
h
h
h
soos voorheen, met u die funksie waarvoor opgelos moet word.
Opmerkings
1. Die linkerkant van die stelsel vergelykings wat ons hier bo moes oplos, kom so
algemeen voor in ons verdere werk, dat dit die moeite werd is om n algemene
formulering te beskou en die oplossing daarvan te kry. Kontroleer self dat vir
bekende b1 , . . . , b5 die oplossing van die stelsel
cO + cN + cW + cS + cE
cW
+ cE
cN
cS
cW
+ cE
cN
+ cS
=
=
=
=
=
b1
b2
b3
b4
b5
gegee word deur
cO = b1 b4 b5 ,
cN =
b3 + b5
,
2
cW =
b4 b2
,
2
cS =
b5 b3
,
2
cE =
b4 + b2
.
2
2. Alhoewel hierdie metode op verskillende vlakke uitgebrei kan word, gaan ons net
aandag gee aan uitdrukkings wat voorkom in tipiese randvoorwaardes, byvoorbeeld
om n benadering te vind vir (a) die waarde van u by n spesifieke punt, u(xA , yA ), se,
u
(b) die waarde van die rigtingafgeleide by n punt, n
en (c) differensiaaloperatore
van meer ingewikkelde vorms.

5.6. DIE DIRICHLET-PROBLEEM MET ONREELMATIGE
RANDE
57
3. In baie probleme is die gebied G nie reghoekig nie. Praktiese probleme lei byvoorbeeld tot gebiede wat die afmetings van n bepaalde fisiese voorwerp weerspieel, en
dit is selde moontlik om die gebied as n reghoek te beskou. By sulke probleme is
die rand van die gebied soms van sodanige vorm dat dit moeilik is om die randvoorwaardes in verband te bring met die roosterpunte. Ons sal in paragraaf 5.6 hieraan
aandag gee.
4. Dit kan gebeur dat die randvoorwaardes in n vorm gegee word anders as die
waaraan ons tot dusver aandag gegee het. In plaas daarvan dat waardes gegee word
van u(x, y), kan dit byvoorbeeld gebeur dat die waarde van die rigtingafgeleide in
die rigting van die eenheidsuitwendige normaal gegee word. So n geval staan bekend as randvoorwaardes van Neumann-tipe. In paragraaf 5.7 sal ons aandag gee
aan die vraag hoe ons n metode kan vind om eindigeverskille-vergelykings te vorm
vir sulke nie-standaard gevalle.
5.6
Die Dirichlet-probleem met onre

elmatige rande
Ons beskou nog steeds die Dirichlet-probleem: Los numeries op vir u(x, y) uit die Poissonvergelyking
2 u
2u 2u
+
= f (x, y),
x2 y 2
met f n bekende funksie. Op die rand van die gebied, G, geld die randvoorwaarde
u(x, y) = g(x, y), (x, y) G, met g n gegewe funksie. Aanvaar nou dat die rand van
die gebied sodanig is dat die roosterpunte van die diskretisasieproses nie noodwendig met
die rand saamval nie. Dit beteken dat ons weer n vyfpuntsterformule sal moet ontwerp,
maar die keer vir onreelmatige punte. Ons sal dus hierna verwys as die onreelmatige
vyfpuntsterformule.
Neem aan dat ons soos voorheen n punt O, met koordinate (xO , yO ) binne die gebied G
as basispunt het. Verder geld die volgende:
Na noord le die punt A met koordinate (xO , yO + ah), 0 < a 1;
na wes le die punt B met koordinate (xO bh, yO ), 0 < b 1;
na suid le die punt C met koordinate (xO , yO ch), 0 < c 1;
na oos le die punt D met koordinate (xO + dh, yO ), 0 < d 1.
Ons is in die eerste plek weer op soek na n formule vir die uitdrukking (uxx + uyy )|O .
Ons maak weer gebruik van die metode van onbepaalde koeffisiente en stel
(uxx + uyy )|(xO ,yO ) cO uO + cA uA + cB uB + cC uC + cD uD ,
waar die onbekendes cO , cA , cB , cC en cD te bepaal is.
58

Opmerking: Let op na die waardes van a, b, c en d. Dit is telkens n breuk tussen 0 en 1.

Ons maak weer gebruik van die reeds-genoemde basisfunksies en eis gelykheid vir die vyf
funksies. Ons kry dan die volgende stelsel:
u=1
x xO
u=
h
y yO
u=
h
(x xO )2
u=
h2
(y yO )2
u=
h2
(0 + 0)
= 1 cO + 1 cA + 1 cB + 1 cC + 1 cD
(0 + 0)
= 0 cO + 0 cA b cB + 0 cC + d cD
(0 + 0)
= 0 cO + a cA + 0 cB c cC + 0 cD
2
+ 0) = 0 cO + 0 cA + b2 cB + 0 cC + d2 cD
h2
2
(0 + 2 ) = 0 cO + a2 cA + 0 cB + c2 cC + 0 cD
h
Los hieruit op vir die onbekendes om te kry,

cA =
1
2
,
h2 a(a + c)
cB =
2
1
,
h2 b(b + d)
en
cO =
cC =
2
1
,
h2 c(c + a)
cD =
2
1
h2 d(d + b)
2 bd + ac
.
h2 abcd
Saamgevat is die onreelmatige vyfpuntsterformule dus die volgende:
(uxx + uyy )|(xO ,yO )

2
uA
uB
uC
uD
bd + ac
+
+
+
uO .
2
h a(a + c) b(b + d) c(c + a) d(d + b)
abcd
Algemene reel: Nadat n rooster oor die gegewe gebied geplaas is, word die volgende
werkwyse gevolg: (a) Pas die reelmatige vyfpuntsterformule so ver moontlik toe vir alle
inwendige roosterpunt en (b) wanneer dit nie verder moontlik is nie, pas die onreelmatige
vyfpuntsterformule toe op die res van die inwendige roosterpunte.
Ons kyk na die onderstaande spesiale gevalle. Ons sal deurgaans aanvaar dat die differensiaalvergelyking van die vorm
2u 2u
+
= f (x, y),
x2 y 2
is, met f n bekende funksie. Op die rand van die gebied, G, geld die randvoorwaarde
u(x, y) = g(x, y), (x, y) G, met g n gegewe funksie. Ons aanvaar dat die roosterpunt
onder bespreking, aangedui word as O en dat sy koordinate (xO , yO ) is. Soos voorheen
ook word N aangedui deur (xO , yO + h), W deur (xO h, yO ), S deur (xO , yO h) en E
deur (xO + h, yO ).
5.7. NEUMANN-RANDVOORWAARDES
59
Geval 1: Gestel die rand sny die rooster in n punt A, tussen O en N. Neem aan dit is net
die punt N wat buite die gebied G le. Neem aan die koordinate van A is (xO , yO + ah),
met a n breuk tussen 0 en 1. Let verder op dat in die toepassing van die onreelmatige
vyfpuntsterformule dit dus geld dat b = 1, c = 1 en d = 1. Dan geld

2
uA
uW
uS
uE a + 1
+
+
+
uO = f (xO , yO ).
h2 a(a + 1)
2
a+1
2
a
Geval 2: Gestel die rand sny die rooster in n punt D, tussen O en E. Neem aan dit is net
die punt E wat buite die gebied G le. Neem aan die koordinate van D is (xO + dh, yO ),
met d n breuk tussen 0 en 1. Let verder op dat in die toepassing van die onreelmatige
vyfpuntsterformule dit dus geld dat a = 1, b = 1 en c = 1. Dan geld

uW
uS
uD
d+1
2 uN
+
+
+
uO = f (xO , yO ).
h2 2
d+1
2
d(d + 1)
d
5.7
Neumann-randvoorwaardes
Sommige probleme, waaronder probleme uit vloeistofmeganika, bevat randvoorwaardes

waar inligting oor die afgeleide van die funksie u op die rand gegee word, en die funksiewaarde self nie bekend is nie. So n voorwaarde word n Neumann-randvoorwaarde genoem. Ons wil vervolgens aandag gee aan probleme met sulke soort voorwaardes. n
Tipiese voorbeeld van n Dirichlet-probleem met Neumann-randvoorwaardes sal soos volg
lyk (maar onthou dat die voorwaardes ook in gemengde vorm mag voorkom):
Los numeries op vir u(x, y) uit die Poisson-vergelyking
2 u
2u 2u
+
= f (x, y),
x2 y 2
met f n bekende funksie. Op die rand van die (on)reelmatige gebied, G, geld die
Neumann-randvoorwaarde
un(x, y) = g(x, y),
(x, y) G.
Ons verduidelik net eers wat met die uitdrukking un (x, y) bedoel word. Neem aan die
uitwendige eenheidsnormaalvektor, n, by (x, y) op die rand G maak n hoek met die
positiewe x-as, dan kan ons bostaande voorwaarde ook skryf as,
ux cos + uy sin = g(x, y),
op die rand; of ook,
(cos , sin ).(ux , uy ) = ux cos + uy sin = g(x, y),
(x, y) G.
60

Ons sal na die uitdrukkiing ux cos +uy sin ook verwys as die rigtingafgeleide. In hierdie
laasgenoemde vorm is dit maklik om met die voorwaarde te werk. Soos voorheen moet
ons egter weer die probleem diskretiseer (dit wil se, n rooster oor die gebied G plaas) en
daarvoor moet ons hierdie voorwaarde ook in n bruikbare vorm kry vir die diskretisasieproses. Ons maak weereens gebruik van die metode van onbepaalde koeffisiente, nou
toegepas op die volgende spesiale gevalle. Meer algemene gevalle kan maklik soortgelyk
afgelei word.
Geval 1: Gestel die rand waar die Neumann-voorwaarde geld, sny die rooster in n punt
D, oos van O met die afstand tussen O en D gegee deur dh, waar 0 < d < 1. (Of anders
gestel: Neem aan die punte O, N, W en S le binne die gebied, maar E nie.) As O se
koordinate (xO , yO ) is, dan is D sn dus (xO + dh, yO ).
Gestel die eenheidsnormaalvektor op die rand by D maak n hoek met die positiewe
x-as. Ons wil die rigtingafgeleide ux cos + uy sin in die punt D weereens benader deur
n lineere kombinasie van die funksiewaardes in die naburige punte, naamlik O, N, W, S
en D, onderskeidelik by (xO , yO ), (xO , yO + h), (xO h, yO ), (xO , yO h) en (xO + dh, yO ).
Stel dus,
(ux cos + uy sin )|D cO uO + cN uN + cW uW + cS uS + cD uD .
Ons volg ons ou tegniek om die volgende stelsel te verkry:
u=1
x xO
u=
h
y yO
u=
h
(x xO )2
u=
h2
(y yO )2
u=
h2
:
:
:
:
:
0
cos
h
sin
h
cos
2d
h
0
= 1 cO + 1 cN + 1 cW + 1 cS + 1 cD
= 0 cO + 0 cN 1 cW + 0 cS + d cD
= 0 cO + 1 cN + 0 cW 1 cS + 0 cD
= 0 cO + 0 cN + 1 cW + 0 cS + d 2 cD
= 0 cO + 1 cN + 0 cW + 1 cS + 0 cD .
Los hieruit op vir die onbekendes om te kry,

cN =
sin
,
2h
cW =
cos d
,
h d+1
en
cO =
cS =
sin
,
2h
cD =
cos 2d + 1
h d(d + 1)
cos d + 1
.
h
d
Saamgevat is die vyfpuntsterformule vir hierdie besondere geval dus die volgende:
(ux cos + uy sin )|D
61
cos d + 1
sin
cos d
uO +
uN +
uW
h
d
2h
h d+1
cos 2d + 1
sin
uS +
uD ,
2h
h d(d + 1)
en die Neumann-voorwaarde as n geheel word in sy gediskretiseerde vorm,
sin
cos d
sin
cos 2d + 1
cos d + 1
uO +
uN +
uW
uS +
u D = gD ,
h
d
2h
h d+1
2h
h d(d + 1)
met gD = g(xO + dh, yO ).

Let op in hierdie uitdrukking is gD bekend, terwyl uO , uN , uW en uS uit hierdie en die
ander vergelykings in die stelsel opgelos kan word. Die onbekende uD is egter problematies en ons moet daarvan ontslae raak. Dit kan gedoen word deur die onreelmatige
vyfpuntsterformule van die vorige paragraaf op hierdie punte toe te pas. Dit lewer (geval
2 aan die einde van 5.6),

2 uN
uW
uS
uD
d+1
+
+
+
uO = fO ,
h2 2
d+1
2
d(d + 1)
d
met fO = f (xO , yO ). Tussen hierdie laaste twee vergelykings kan uD geelimineer word.
Dit lewer, as finale resultaat,
[4(d + 1) cos ] uO + [sin (2d + 1) cos ] uN + [2 cos ] uW

+ [ sin (2d + 1) cos ] uS = 2hgD cos (2d + 1)h2 fO .
Uit die konstruksie van hierdie uitdrukking weet ons dat die benadering eksak sal wees
as u n polinoom van lae graad is. Enige ander funksie u kan egter met behulp van die
stelling van Taylor as n oneindige polinoomreeks geskryf word. Die formule behoort dus
in alle gevalle tot op die kwadratiese terme akkuraat te wees.
Geval 2: Ter wille van die voorbeeld hier onder, bestudeer ons ook die volgende geval:
Gestel die rand waar die Neumann-voorwaarde geld, sny die rooster in (a) n punt A,
noord van O met die afstand tussen O en A gegee deur ah, waar 0 < a < 1, en (b) n
punt D, oos van O met die afstand tussen O en D gegee deur dh, waar 0 < d < 1. As O
se koordinate (xO , yO ) is, dan is A sn dus (xO , yO + ah) en D sn (xO + dh, yO ).
Gestel die eenheidsnormaalvektor op die rand by A maak n hoek met die positiewe x-as
en by D n hoek met die positiewe x-as. Ons wil die rigtingafgeleide ux cos +uy sin in
die punt A en die rigtingafgeleide ux cos + uy sin in die punt D, weereens benader deur
n lineere kombinasie van die funksiewaardes in die naburige punte, naamlik O, A, W, S
62

en D, onderskeidelik by (xO , yO ), (xO , yO +ah), (xO h, yO ), (xO , yO h) en (xO +dh, yO ).

Stel dus vir die eerste geval,
(ux cos + uy sin )|A cO uO + cA uA + cW uW + cS uS + cD uD .
en vir die tweede geval,
(ux cos + uy sin )|D cO uO + cA uA + cW uW + cS uS + cD uD .
Toon self aan, deur die bekende tegnieke te gebruik, dat:
Vir A:

sin a + 1 cos d 1
sin 2a + 1
cos d
+
uO +
uA
uW
h
a
h
d
h a(a + 1)
h d+1
sin a
cos
1
+
uS +
u D = gA ,
h a+1
h d(d + 1)
met gA = g(A).
Vir D:

sin
1
cos d
sin a 1 cos d + 1
uO +
uA +
uW
h
a
h
d
h a(a + 1)
h d+1
sin a
cos 2d + 1
uS +
u D = gD ,
h a+1
h d(d + 1)
met gD = g(D).
Saam met hierdie twee vergelykings moet die onreelmatige vyfpuntsterformule ook gebruik word, naamlik,

2
uA
uW
uS
uD
d+a
+
+
+
uO = fO ,
h2 a(a + 1) 1 + d 1 + a d(d + 1)
ad
met fO = f (xO , yO ).
In hierdie vergelykings is fO , gA en gD bekend. Die onbekendes uW en uS sal bekend wees

as randwaardes of anders uit die verdere stelsel vergelykings. Die onbekendes uO , uA en
uD kan uit hierdie vergelykings bepaal word.
Ons sluit hierdie bespreking af met die onderstaande voorbeeld.

Voorbeeld 1: Los die Poisson-vergelyking
uxx + uyy = xy
op die kwartsirkelvormige gebied x 0, y 0, x2 + y 2 4, onderhewig aan u = 4xy op
u
die reguit rande en n
= 0 op die geboe rand numeries op.
63
Interpretasie van die probleemstelling: Maak vooraf n skets van die probleem en let op
die volgende:
1. Die gebied waarop die parsiele differensiaalvergelyking geld, is die kwartsirkelvormige
gebied beskryf deur x 0, y 0, x2 + y 2 4.
2. Op die reguit rande (dit wil se, die asse) word die funksie u se waarde direk gegee deur
u
u = 4xy, maar op die geboe rand is dit slegs bekend in die vorm n
= 0. Vir die geboe
rand moet die formules van hierdie paragraaf dus gebruik word.
3. Op die binnekant van die gebied word die funksie u beskryf deur die parsiele differensiaalvergelyking
uxx + uyy = xy.
1. Teken die kwartsirkel. Neem h = 1 en let op dat, vir hierdie growwe rooster, daar
slegs een onbekende inwendige punt is.
2. Noem die onbekende benaderde funksiewaarde by hierdie punt u1,1 .
3. Die funksiewaardes op die reguit rande word gegee deur
u0,0
u1,0
u2,0
u0,1
u0,2
=
=
=
=
=
u(0, 0)
u(1, 0)
u(2, 0)
u(0, 1)
u(0, 2)
=
=
=
=
=
400
410
420
401
401
=
=
=
=
=
0
0
0
0
0
4. Laat A die punt op die sirkelboog

wees, direk noord van O.
Let op dat A se
koordinate gegee word deur (1, 3) en dat = 3 . Dan is a = 3 1.

Laat D die punt opdie sirkelboog wees, direk oos van
O. Let op dat D se koordinate
gegee word deur ( 3, 1) en dat = 6 . Dan is d = 3 1.

5. Pas bogenoemde drie formules toe op die enkele inwendige punt om sodoende drie
vergelykings te kry met die drie onbekendes uO , uA en uD :

a+1
d1
2a + 1
1
sin
+ cos
uO + sin
uA + cos
uD = 0
3 a
3 d
3 a(a + 1)
3 d(d + 1)

a1
d+1
1
2d + 1
sin
cos
uO + sin
uA + cos
uD = 0
6 a
6 d
6 a(a + 1)
6 d(d + 1)

uA
uD
d+a
2
+
uO = 1.
a(a + 1) d(d + 1)
ad
6. Die oplossing vir uO , (of dan u1,1 ) is u1,1 = 0,482.
7. n Vergelyking met die waardes van u op die reguit rande bevestig dat die funksiewaarde by die punt (1, 1) realisties kan wees.

64
5.8
Ho
er-orde differensiebenaderings
As verdere veralgemening wil ons ten slotte kyk na n geval uit die teorie van hoer-orde
differensieberekenings.
Soos so dikwels in Numeriese Analise die geval is, begin ons weer met reeksontwikkelings
deur gebruik te maak van die stelling van Taylor die keer vir twee veranderlikes. Ons
begin die variasie met die volgende uitdrukking waarin ons aanvaar dat al die benodigde
afgeleides van die funksie f (x, y) bestaan en kontinu is:

i
n
X
1
f (x + h, y + k) =
h
+k
f (x, y)
i!
x
y
i=0

n+1
1
+
h
+k
f (x + h, y + k),
(n + 1)!
x
y
met 0 < < 1.
Hieruit volg nou
u(x + h, y) = u(x, y) + h
u h2 2 u h3 3 u h4 4 u
+
+
+
+ O(h5)
x
2! x2
3! x3
4! x4
waar O n ordeterm is, en

u(x h, y) = u(x, y) h
u h2 2 u h3 3 u h4 4 u
+
+
O(h5 ).
x
2! x2
3! x3
4! x4
Optelling van hierdie twee uitdrukkings lewer

u(x + h, y) + u(x h, y) = 2u(x, y) + 2
h2 2 u
h4 4 u
+
2
+ O(h6),
2! x2
4! x4
en dus
2u
u(x + h, y) 2u(x, y) + u(x h, y) h2 4 u
=
+ O(h4 ).
x2
h2
12 x4
Soortgelyk volg,
2u
u(x, y + h) 2u(x, y) + u(x, y h) h2 4 u
=
+ O(h4 ).
y 2
h2
12 y 4
Saamgetel geld dus,
2u 2u
u(x, y + h) + u(x h, y) + u(x, y h) + u(x + h, y) 4u(x, y)
+ 2 =
2
x
y
h2

h2 4 u 4 u
+
+ O(h4),
12 x4 y 4

5.8. HOER-ORDE
DIFFERENSIEBENADERINGS
65
of, in terme van ons vroeere notasie vir die roosterpunt O met koordinate (xO , yO ),
(uxx + uyy )|O =
(uxxxx + uyyyy )|O
h2
+ O(h4). (5.1)
2
h
12
Tot hiertoe is die afleiding gedoen in terme van die funksiewaardes by die roosterpunte
O, N, W, S en E. n Soortgelyke afleiding kan gedoen word vir die roosterpunte noordoos,
noordwes, suidwes en suidoos van O. Noem hierdie punte onderskeidelik NE, NW, SW
en SE. As O se koordinate (xO , yO ) is, is die koordinate van hierdie punte onderskeidelik
(x + h, y + h), (x h, y + h), (x h, y h) en (x + h, y h). Ooreenstemmend is die
funksiewaardes onderskeidelik dan uN E , uN W , uSW en uSE . Vir die funksiewaardes by
hierdie roosterpunte doen ons nou ook Taylor-ontwikkelings:

h2 2 u
2u
2u
h u u
u(x + h, y + h) = u(x, y) +
+
+
+2
+
1! x y
2! x2
xy y 2

h3 3 u
3u
3u
3u
+
+3 2 +3
+
3! x3
x y
xy 2 y 3

h4 4 u
4u
4u
4u
4u
+
+4 3 +6 2 2 +4
+ 4 + O(h5 ).
4
3
4! x
x y
x y
xy
y

h
u u
h2 2 u
2u
2u
u(x h, y + h) = u(x, y) +
+
+
2
+
1!
x y
2! x2
xy y 2
3

h3
u
3u
3u
3u
+
3 +3 2 3
+
3!
x
x y
xy 2 y 3

h4 4 u
4u
4u
4u
4u
+ O(h5).
+
4 3 +6 2 2 4
+
4! x4
x y
x y
xy 3 y 4

h
u u
h2 2 u
2u
2u
u(x h, y h) = u(x, y) +
+2
+
+
1!
x y
2! x2
xy y 2
3

h3
u
3u
3u
3u
+
3 3 2 3
3
3!
x
x y
xy 2
y
4

4
4
4
h u
u
u
4u
4u
+
+4 3 +6 2 2 +4
+ 4 + O(h5 ).
4
3
4! x
x y
x y
xy
y

h u u
h2 2 u
2u
2u
u(x + h, y h) = u(x, y) +
+
2
+
1! x y
2! x2
xy y 2

h3 3 u
3u
3u
3u
+
3 2 +3
3! x3
x y
xy 2 y 3

h4 4 u
4u
4u
4u
4u
+
4 3 +6 2 2 4
+
+ O(h5).
4! x4
x y
x y
xy 3 y 4

66
Deur hierdie vier uitdrukkings bymekaar te tel, en te evalueer by die punt (xO , yO ), en
die genoemde notasie te gebruik, volg,
uN E + uN W + uSW + uSE
dit is,
(uxx + uyy )|O =

h2 2 u 2 u
= 4u(x, y)|O + 4
+
2! x2 y 2 O

h4 4 u
4u
4 u
+4
+ 6 2 2 + 4 + O(h6 ),
4
4! x
x y
y
O
1
(uN E + uN W + uSW + uSE 4uO )
2h2

h2 4 u
4u
4 u
+ 6 2 2 + 4 + O(h4 ).
12 x4
x y
y
O
(5.2)
Vermenigvuldig vergelyking (5.1) met 2/3, vergelyking (5.2) met 1/3 en tel bymekaar.
Dit lewer n interessante nuwe benaderingsformule vir die Laplace-operator:
(uxx + uyy )|O =
uN W + uSW + uSE + uN E + 4(uN + uW + uS + uE ) 20uO

6h2
(uxxxx + 2uxxyy + uyyyy )|O
h2
+ O(h4 ).
12
Die fout in die laaste uitdrukking lyk met die eerste oogopslag nie beter as die voriges
nie. In die belangrike spesiale geval van Laplace se vergelyking, dit wil se, uxx + uyy = 0,
volg egter dat uxxxx + uxxyy = 0 en ook uyyxx + uyyyy = 0 sodat uxxxx + 2uxxyy + uyyyy = 0.
Dus word laasgenoemde vergelyking,
(uxx + uyy )|O =

+ O(h4 ).
6h2
Verder toon n noukeurige foutontleding ook nog dat die koeffisient van h4 in die foutterm
ook wegval as uxx + uyy = 0 sodat hierdie benadering dan van orde 6 is. Saamgevat dus,
(uxx + uyy )|O =

+ O(h6 ).
6h2
Hoofstuk 6
Hiperboliese parsi
ele
6.1
Inleiding
Die laaste tipe tweede orde parsiele differensiaalvergelyking waarna ons wil kyk, is hiperboliese parsiele differensiaalvergelykings. Uit hierdie klas vergelykings kan die probleem
van die vibrerende snaar as die prototipe beskou word, en die parsiele differensiaalvergelyking wat die probleem beskryf, staan algemeen bekend as die golfvergelyking.
Vir die probleem van die vibrerende snaar neem ons aan dat die snaar onder spanning T
is met massa per eenheidslengte. Stel c2 = T . Die probleem het dan die volgende vorm:
utt = c2 uxx ,
(x, t) G,
met beginvoorwaardes
u(x, 0) = f (x),
ut (x, 0) = g(x),
0x
en randvoorwaardes
u(0, t) = h1 (t),
u(, t) = h2 (t),
t 0.
Hierin is G dieselfde versameling op die plat vlak as vir die warmtevergelyking, naamlik
G = {(x, t) : a < x < b, t 0}.
Formeel verskil hierdie vergelyking van die warmtevergelyking slegs daarin dat daar n
tweede afgeleide na t in plaas van n eerste afgeleide, voorkom. Daarmee saam moet
daar n verdere beginvoorwaarde gegee word. Die gedrag van die oplossings verskil egter
grootliks van mekaar.
67

68 HOOFSTUK 6. HIPERBOLIESE PARSIELE
Die belangrikste toepassing van hiperboliese differensiaalvergelykings word gevind in
vloeistofmeganika, veral in weerkunde. Fisiese insig speel n belangrike rol in die oplos van praktiese realistiese hiperboliese parsiele differensiaalvergelykings. Ons sal egter
nie in hierdie module meer algemene vergelykings beskou nie.
6.2
Eindige verskille en die eksplisiete metode
Die tipe gebiede waarop hiperboliese parsiele differensiaalvergelykings beskou word, is

van dieselfde aard as by paraboliese parsiele differensiaalvergelykings. Die basiese idee
waarvolgens die numeriese oplossing gevorm word, is dus dieselfde as in die hoofstuk
oor die paraboliese geval. Daar is egter n belangrike verskil wat daaruit volg dat die
tydafgeleide ook nou van die tweede orde is. Dit veroorsaak dat daar in die diskretiseringsproses gewoonlik punte op drie verskillende tydvlakke teenwoordig is. Om aan die
gang te kom, moet daar dus waardes by die vlakke j = 0 en j = 1 bekend wees om die
waarde by j = 2 te bepaal. Normaalweg word daar dan ook twee aanvangsvoorwaardes
gegee en dit stel ons in staat om die eerste twee vlakke se waardes te kry.
Ons doelwit in die numeriese oplos van die probleem is weereens om getalle ui,j te bepaal
sodanig dat hulle benaderings is vir die oplossingsfunksie se waardes in n aantal punte
(xi , tj ). Dit wil se, ons soek getalle
ui,j u(xi , tj ) i = 0, . . . , n + 1;
j = 0, 1, 2, . . . .
Ons diskretiseer die parsiele differensiaalvergelyking weer deur n rooster oor die gebied
G te plaas deur die interval [0, ] langs die x-as in n gelyke deelintervalle te verdeel en n
staplengte k in die rigting van die t-as te kies. In die besonder stel ons
h=
,
n+1
x0 = 0,
xi = x0 + ih, i = 1, . . . , n,
xn+1 =
en
tj = jk,
j = 0, 1, 2 . . . .
Vir die tweedeordeafgeleides stel ons dan

uxx (xi , tj )

h2
utt (xi , tj )
ui,j1 2ui,j + ui,j+1

.
k2
en
Ons kan dus die bogenoemde parsiele differensiaalvergelyking vervang deur die volgende
differensievergelyking:
6.2. EINDIGE VERSKILLE EN DIE EKSPLISIETE METODE
69
ui,j1 2ui,j + ui,j+1

2 ui1,j 2ui,j + ui+1,j
=
c
.
k2
h2
Stel r =
c2 k 2
.
h2
Dan vereenvoudig bostaande vergelyking na

ui,j1 2ui,j + ui,j+1 = r (ui1,j 2ui,j + ui+1,j ).
In die spesiale geval as r = 1, vereenvoudig hierdie vergelyking nog weer na

ui,j+1 = ui1,j + ui+1,j ui,j1,
met i = 1, . . . , n en j = 1, 2, . . . .
Opmerkings:
1. Dit kan aangetoon word dat vir r 1 hierdie metode, wat ook weer n eksplisiete
metode genoem word, stabiel is.
2. In terme van die vroeere notasies uO , uN , uW , uS en uE kan die bostaande vergelyking geskryf word as
uN = uW + uE uS .
3. Daar is reeds verwys na die kwessie om aan die gang te kom. Die saak sal vervolgens
aandag kry.
Om aan die gang te kom (en ook om voort te gaan) word twee stelle waardes op tydvlakke
j en j 1 benodig. Vir n begin kan dit uit die aanvangswaarde verkry word. Daarvoor
geld as benadering, vir i = 1, . . . , n en met gi = g(ih) dat
ut (xi , 0)
1
(ui,1 ui,1 ) = gi ,
2k
dit is
ui,1 = ui,1 2kgi ,
waar ui,1 bloot vir berekeningsaspekte ingevoer word.
Maar ook geld vir t = 0, en steeds met i = 1, . . . , n, dat
ui,1 = ui1,0 + ui+1,0 ui,1
en uit hierdie twee vergelykings kan ui,1 geelimineer word. Dit lewer dan
ui,1 = ui1,0 + ui+1,0 ui,1 + 2kgi ,

dit is,
1
ui,1 = (ui1,0 + ui+1,0 ) + kgi .
2
Ons vat die tegniek soos volg saam in die onderstaande algoritme.
Algoritme: die eksplisiete metode

1. Plaas n rooster oor die gebied G = {(x, t) : 0 < x < , t 0}, met
h=
,
n+1
x0 = 0,
xi = x0 + ih, i = 1, . . . , n,
xn+1 =
en
tj = jk,
j = 0, 1, 2 . . . .
2. Se ui,j is die gevraagde benadering vir die oplossingsfunksie se waarde in die roosterpunt (xi , tj ), dit is ui,j u(xi , tj ) met i = 1, . . . , n en j = 1, 2, . . . .
3. Gebruik die beginvoorwaardes en bereken
1
ui,1 = (ui1,0 + ui+1,0 ) + kgi ,
2
i = 1, . . . , n.
4. Gebruik die randvoorwaardes en bereken die eerste paar waardes
u0,j = h1 (tj ),
un+1,j = h2 (tj ),
j = 0, 1, 2, . . . .
5. Neem aan h = k en bereken die benaderingswaardes vir die parsiele differensiaalvergelyking,

ui,j+1 = ui1,j + ui+1,j ui,j1
met j = 2, 3, . . . en i = 1, . . . , n.
Voorbeeld
Beskou die parsiele differensiaalvergelyking utt = uxx onderhewig aan
(a) die aanvangswaardes u(x, 0) = sin x en ut (x, 0) = 0 en
Neem h = k = 51 . Die basiese formule is
6.2. EINDIGE VERSKILLE EN DIE EKSPLISIETE METODE
ui,j+1 = ui1,j + ui+1,j ui,j1

en die formule om mee aan die gang te kom, is
1
ui,1 = (ui1,0 + ui+1,0 ) + kgi .
2
Verder het ons as aanvangswaardes
0
5
1
sin
5
2
sin
5
3
sin
5
4
sin
5
5
sin
5
u0,0 = sin
= 0,
u1,0 =
= 0, 588,
u2,0 =
u3,0 =
u4,0 =
u5,0 =
= 0, 951,
= 0, 951,
= 0, 588,
= 0,
en
u0,1 = 0,
1
u1,1 =
(u0,0 + u2,0 ) + 0 = 0, 476,
2
1
(u1,0 + u3,0 ) + 0 = 0, 769,
u2,1 =
2
1
(u2,0 + u4,0 ) + 0 = 0, 769,
u3,1 =
2
1
u4,1 =
(u3,0 + u5,0 ) + 0 = 0, 476,
2
u5,1 = 0.
As randwaardes het ons
u0,2 = u5,2 = 0,
u0,3 = u5,3 = 0,
..
.
Met behulp van die algemene formule volg dan
71

u1,2
u2,2
u3,2
u4,2
=
=
=
=
u0,1 + u2,1 u1,0

u1,1 + u3,1 u2,0
u2,1 + u4,1 u3,0
u3,1 + u5,1 u4,0
= 0, 182,
= 0, 294,
= 0, 294,
= 0, 182,
ensovoorts. Vergelyk hierdie resultate met die eksakte oplossing u(x, t) = sin x cos t.

Handboek PDV&#39;s

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Handboek PDV&#39;s

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TGWN312 Parsi

Handleiding vir die module TGWN312, NWU (Potchefstroom-kampus), Potchefstroom

Inleidende wiskundige sake . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Eerste afleiding van metodes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tweede afleiding van metodes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Die eksplisiete metode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Die Crank-Nicolson-metode (implisiete metode) . . . . . . . . . . . . . .

Die metode van onbepaalde koeffisiente . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Basiese idee om die oplossing te kry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Verdere voorbeelde in verband met Dirichlet-probleme . . . . . . . . . . .

Die metode van onbepaalde koeffisiente (vervolg) . . . . . . . . . . . . . .

Die Dirichlet-probleem met onreelmatige rande . . . . . . . . . . . . . . .

Eindige verskille en die eksplisiete metode . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tweepuntrandwaardeprobleem: n Balk met aksiale trekkragte dra n nie-eenvormige

1.2. INLEIDENDE WISKUNDIGE SAKE

Inleidende wiskundige sake

laat die limiet weg en konstrueer n reeks waardes, vir al kleinerwordende h.

met c een of ander waarde in die interval [x 2h, x + 2h].

waar O(h2) weereens n ordeterm van die tweede orde is.

1.2. INLEIDENDE WISKUNDIGE SAKE

f (x + 2h) + 16f (x + h) 30f (x) + 16f (x h) f (x 2h)

xn+1 = xn + hf1 (tn , xn , yn )

1.2. INLEIDENDE WISKUNDIGE SAKE

Ons beskou vervolgens die aanvangswaardeprobleem

n Probleem wat ten nouste aansluit by bostaande aanvangswaardeprobleem, is die randwaardeprobleem

x = f (t, x, x ) x(a) = , x(b) = .

x = f (t, x, x ) x(a) = , x (a) = z2 .

Hierdie stelsel lewer n vergelykings met n onbekendes xi , i = 1, . . . , n. Die n onbekendes

Voorbeeld Los numeries op met n = 3 :

(a) Vervang x deur

16xi1 32xi + 16xi+1 ,

(b) vervang x deur xi en

Dit lewer, vir i = 1, 2, 3,

c11 x(a) + c12 x (a) = c13

an1 dn1 cn1

waar ons van dieselfde simbole en notasie as voorheen gebruik maak.

Die bostaande matriksvergelyking kan ons ook in die vorm

HOOFSTUK 2. DIE THOMAS-ALGORITME

an1 dn1 cn1

met f2 , . . . , fn en g1 , . . . , gn voorlopig onbekend.

en deur dit met A te vergelyk, kry ons

2.2. DIE THOMAS-ALGORITME

Algoritme Die proses kan in n algoritme-vorm soos volg saamgevat word:

HOOFSTUK 2. DIE THOMAS-ALGORITME

z2 = b2 f2 z1 = 70, 711 (0, 444)50 = 92, 933.

Die Thomas-algoritme om n stelsel lineere vergelykings op te los, is n eksakte metode (in

Eerste afleiding van metodes

a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 = b1

waar die bedoeling is om oplossings te kry vir x1 , x2 en x3 .

HOOFSTUK 3. ITERATIEWE OPLOSTEGNIEKE

3.2. EERSTE AFLEIDING VAN METODES

a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 = b1

en los op vir x1 , x2 en x3 om te kry,

x3 = (b3 a31 x1 a32 x2

HOOFSTUK 3. ITERATIEWE OPLOSTEGNIEKE

Tweede afleiding van metodes

3.3. TWEEDE AFLEIDING VAN METODES

waar Q voorlopig n willekeurige, maar wel n omkeerbare, matriks is.

HOOFSTUK 3. ITERATIEWE OPLOSTEGNIEKE

1. Q die diagonaal van A

dan volg uit

of, ten slotte, dat

mits aii 6= 0 vir i = 1, . . . , n.

Hierdie iteratiewe metode lewer die reeds bespreekte Jacobi-metode.

Handboek PDV's

Handboek PDV's