INVESTIMET E JASHTME DIREKTE N KOSOV

Politika Ekonomike, Rrethina dhe Strategjia e Promovimit

Raport hulumtues
19 Shtator, 2002

Ky raport sht prgatitur n kuadr t projektit Promovimi I Zhvillimit Ekonomik

neprmjet Shoqris Civile, t cilin e implementon Instituti pr Hulumtime Zhvillimore
Riinvest, n bashkpunim me Qendrn pr Ndrmarrjet Ndrkombtare Private (CIPE) nga
Uashingtoni, dhe me prkrahje t Agjencis s Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim
Ndrkomtar (USAID).

PRMBLEDHJE
Ky raport u adresohet shtjeve kye q lidhen me rolin dhe promovimin e Investimeve t
Jashtme Direkte (IJD) n Kosov. Raporti sht prgatitur n kuadr t projektit Promovimi i
Zhvillimit Ekonomik nprmjet Shoqris Civile t cilin Instituti pr Hulumtime Zhvillimore
Riinvest e realizon n bashkpunim me Qendrn pr Ndrmarrjet Ndrkombtare Private (CIPE)
nga ashingtin D.C., dhe n mbshtetje t Agjencis s Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim
Ndrkomtar (USAID). Projekti sht i fokusuar n prparimin e reforms ekonomike prmes
ngritje s cilsis dhe nivelit t pjesmarrjes s subjekteve Kosovare n diskutimin e politikave
ekonomike. Ky raport do t prezentohet n sesionin e shtat t Tryezs s Forumit Ndrkombtar
(TFN) e cila do t mbahet me 19 Shtator 2002, dhe paraqet modulin e fundit t ktij ptojekti
dyvjeqar.
1) Qllimet e Raportit dhe sesionit t Tryezs s Forumit Ndrkombtar jan q t
prmirsoj nivelin e informimit mbi gjendjen e pikrishme lidhur me IJD dhe
rendsin e tyre n Kosov, t inicoj nj debat t gjer dhe t angazhuar mbi
problemet me t cilat ndeshen IJD dhe t rekomandoj nj strategji t politikave dhe
aktiviteteve promovuese q do ta bnte Kosovn destinacion atraktiv pr IJD.
2) Gjat viteve 90-ta IJD n vendet n zhvillim jan rritur me dinamik m t shpejt se sa
instrumentet tjera t financimit. Kjo ka kontribuar shum n zhvillimin ekonomik.
sht vrejtur nj ndrlidhje pozitive ndrmjet IJD dhe rritjes s Bruto Produktit
Vendor (GDP). Kshtu q vendet e zhvilluara jan ofruesit por edhe shfrytzuesit m t
mdhenj t IJD, dhe se ekziston nj trend n rritje i rrjedhs s IJD pr n vendet e
zhvilluara. Jan disa faktor t cilt kontribojn q nj vend t jet atraktiv pr IJD,
duke prfshir rrethinn stabile financiare, liberalizimin dhe ristrukturimin,
konkurrencn e lir dhe lojale, politikn tatimore t favorshme, mbrojtjen e t drejtave
pronsore, potencialin eksportues dhe lirin n riatdhesimin e fitimit.
3) Derisa Rregullorja e vitit 2001 mbi Investimet e Huaja n Kosov ofron nj korniz
solide moderne pr IJD, rregulloret, ligjet dhe politikat tjera ende nuk jan
implementuar. Kosova e pas lufts ka nevoj pr investime substanciale t cilat m s
shumti mund t arrihen prmes IJD. S kndejmi, IJD n form t kapitalit t rrezikuar
jan nj alternativ pr kredit e bankave t cilat ngarkohen me kamat, dhe kshtu IJD
do ta plotsonin boshllkun e nevojave pr investime n Kosov. Ekzistojn disa
faktor q ndikojn n nivelin dhe destinimin e IJD n Kosov, prej t cilve m i
rendsishmi sht statusi ndrkombtar i pa definuar i Kosovs, mungesa e tregut
financiar dhe burss dhe, nevoja pr ta prkrahur procesin e privatizimit.
4) Sikur edhe n fushat tjera t ekonomis, mungesa e t dhnave dhe informatave paraqet
kufizimin kryesor n analizn e vllimit dhe strukturs s IJD, trendeve dhe problemeve
q e shoqrojn dukurin e IJD n Kosov. T dhnat aktuale m t nevojshme jan t
pakompletuara, kurse edhe nj pjes e atyre n dispozicion nuk jan aq t besueshme.
Pr t fituar t dhna plotsuese mbi karakteristikat elementare pr IJD e tanishme n
Kosov, dhe pr t matur perceptimin e investitorve mbi rrethinn afariste, Riinvesti

ka anketuar 38 ndrmarrje t cilat kan realizuar investime t huaja n ndonj form

(investime t prbashkta). Disa prej rezultateve kryesore t ktij anketimi jan:
(i)

Pjesmarrja e kapitalit t partnerve t huaj n investimet e prgjithshme

prej 23 milion n 38 ndrmarrjet e anketuara sht afr 51%. Mesatarja e
investimeve t huaja pr nj ndrmarrje t anketuar sht 307,023 .

(ii)

Afr 53% e kapitalit t huaj n ndrmarrjet q jan anketuar sht n form

t investimeve t prbashkta dhe transferit teknologjik, pastaj vjen forma e
investimeve direkte me 39% dhe format tjera me 8%.

(iii)

Sektori i shrbimeve financiare sht identifikuar si destinacioni m i

prhapur i IJD n Kosov, pastaj vijn prpunimi i drurit, materiali
ndrtimor, industria kimike, industria plastike dhe, industria e goms.
Sektori i bankave dhe sigurimeve kan absorbuar 19.3 million t
investimeve t huaja. Pr kta sektor Kosova sht identifikuar si treg
atraktiv, ndonse rendsia e tregut rajonal sht gjithashtu faktor i ktyre
vendimeve investive.

(iv)

Turqia, Italia dhe Gjermania jan identifikuar nga ndrmarrjet e anketuara si

investitort m t mdhnj.

(v)

Ndrmarrjet n prgjithsi identifikojn partnert e tyre nprmjet

kontakteve personale ose prmes vizitave dhe rekomandimeve nga miqt pr
shkak t mungess dhe qasjes n informatat e nevojshme zyrtare.

(vi)

Afaristt mbshtesin trajtimin e barabart pr investitor e vendit dhe t

huaj, q sht definuar n Rregulloren mbi Investimet e Huaja. Mirpo,
rezultatet e anketimit tregojn pr pasigurin e investitorve t huaj, dhe
mbrojtjen e pamjaftueshme nga legjislacioni ekzistues, pasi q 37% e t
anketuarve ndihen t pasigurt, dhe 34% ndihen mesatarisht t mbrojtur.

(vii)

Anketa e Riinvestit me NVM-t n Kosov tregon nj interesim t madh t

NVM-ve pr t hyr n partneritet me investitort e huaj. Kshtu psh. t
dhnat mbi gjendjen aktuale tregojn se vetm 34% e NVM-ve t anketuara
kan pasur sukses n vnien e kontakteve me partnert e huaj, kryesisht n
marrshnie tregatre.

(viii) sht prezentuar nj potencial i madh i kapitalit t Diaspors Kosovare, e

cila numron rreth 25% t popullsis s prgjithsme t Kosovs. Drgesat
financiare t Diaspors n Kosov pr nj vite sillen diku ndrmjet 400 deri
500 million . Ndrmarrsit e anketuar e konsiderojn kapitalin e Disapors
si burim financiar t rendsishm dhe potencial. Anketat tjera t Riinvestit,
si sht ajo e familjeve, kan dshmuar se nj pjes e konsiderueshme e
ktyre mjeteve shfrytzohen pr konsum dhe investime n prmirsimin e
kushteve t banimit t familjeve ose ndrtimin e shtpijave t reja, dhe
vetm 9% e drgesave finaciare jan investuar n bizneset prodhuese. Ende
nuk jan krijuar mekanizma efektiv pr mobilizimin e kapitalit t Diaspors
pr shfrytzim m t mir ekonomik.
5) Prej 14 pengesave pr IJD t cilat ndrmarrjet e anketuara i kan ranguar, koorupcioni
dhe mungesa e garancioneve pr investime t jashtme jan konsiderur si pengesat m
3

t mdha (shiko grafikun 1). Sidoqoft, dallimi ndrmjet pengess me intensitet m t

lart (10.4) dhe asaj m t ult (4.7) nuk sht shum i madh, dhe kjo do t thot se
krijuesit e politikave duhet ti adresojn t gjitha pengesat q jan prezente, duke i
dhn prioritet atyre me intensitet m t lart.
6) Prveq pengesave pr IJD n Kosov, sht e njohur se edhe vendet n rajon mbesin
prapa n promovimin e nj mjedisi miqsor pr IJD. Evropa Juglindore (EJL) sht
shum prapa n promovimin e mjedisit miqsor pr ti trhequr IJD n krahasim me
Evropn Qendrore (EQ), e kjo sht e lidhur me reformat ekonomike dhe
institucionale, ndrtimin institucioneve demokratike dhe krijimin e nj mjedisi
makroekonomik atraktiv. Gjithashtu, tregtia ndr rajonale n ELJ prbn jo m shum
se 6-10% t tregtis s prgjithsme t nj vendi me vendet tjera n rajon, duke
prjashtuar n kt rast Kosovn, e cila 60% t tregtis s prgjithshme e realizon me
vendet n rajon. sht interesante se n kuadr t pengesave pr bashkpunim ndr
rajonal, infrastruktura e pazhvilluar sht ranguar si pengesa kryesore pr Kosovn,
por n vendin e pest n vendet tjera. Vednet e EJL e kan ranguar problemin e
doganave si pengesn kryesore pr bashkpunim tregtar, ndrsa n Kosov kjo
penges sht ranguar si e dyta. Prveq ksaj, Kosova ka probleme specifike n tregti
me IRJM, Serbin dhe malin e Zi, si sht mungesa e reciprocitetit n marrdhniet
tregatre dhe tatime/ngarkesat specifike pr mallra transit.
7) Vendet e Bashksis Evropiane (BE) jan investitort m t mdhenj n rajon.
Kroacia, bullgaria dhe Rumania kan realizuar m shum IJD se sa Shqipria, Bosnja
dhe Hercegovina, RFJ dhe IRJM (shiko Aneksin 3). N prpjekjet e tyre pr ta
formuar nj korniz uniforme dhe transparente pr investime n sektorin privat,
qeverit e EJL s bashku me partnert tyre n Paktin e Stabilitetit jan duke
implementuar Pakon pr Reforma, Investime, Integritet dhe Rritje. Kjo pako
prkufizon agjendn e reformave pr trajtim t drejt dhe jo diskriminues pr
investitort e vendit dhe ata t huaj, duke garantuar mbrojtjen e plot t t drejtave t
tyre pronsore nprmjet zbatimit administrativ dhe juridik t marrveshjes. Qeveria
e Kosovs dhe UNMIK-u duhet t bjn prpjekje dhe punn e nevojshme pr tiu
bashkuar vendeve n Pakon pr Investime.
8) Rrethina aktuale e politiks ekonomike dhe korniza makroekonomike jan duke i
adresuar shtjet e IJD n mnyr jo adekuate. S pari, ekzistojn dallime t dukshme
ndrmjet: (i) GDP-s dhe konsumit, (ii) kursimeve dhe investimeve vendore, (iii)
nevojave pr investime publike dhe kapacitetit t buxhetit, (iv) eksportit dhe importit,
dhe (iv) papunsis dhe nivelit t investimeve. Ndihmat financiare ndrkombtare
dhe donacionet i kan zvogluar deri diku kto dallime, por financimi nga kto
burime pritet t zvoglohet n vitet vijuese. Prpjekjet duhet t drejtohen kah
zvoglimi i ktyre shprpjestimeve. Rritja e eksportit dhe reduktimi i evazionit fiskal
jan ndr masat prioritare. Njsia pr Analiza Makroekonomike pran AQFs/Ministris pr Ekonomi dhe Financa, sht duke e realizuar nj nevoj t madhe
pr informata n dobi t investitorve t jashtm mbi treguesit ekonomik aktual n
Kosov. Ende mbetet shum pun pr tu br pr krijimin e nj sistemi modern t
kontabilitetit n nivel kombtar dhe t prkrahet nj baz efikase e t dhnave
statistikore me kontributin e Entit Statistikor t Kosovs (ESK).

Nj fush tjetr e mundshme pr trhejqjen e IJD sht privatizimi i

Ndrmarrjeve Shoqrore (NSH) dhe reformimi i ndrmarrjeve publike duke u bazuar
n Rregulloren e Agjencis Kosovare t Mirbesimit (AKM). Modelet dhe programi i
privatizimit duhet t promovohen n mnyr ofanzive te investitort privat t vendit
dhe t huaj. Suksesi i privatizimit do ta rrit rrjedhn e IJD dhe investimeve tjera
private.
Liberalizimi i tregtis s jashtme n Kosov ka shpier deri te nj
konkurrenc nga importi ndaj ndrmarrjeve vendore. rregullimet e tregut u krijuan
pr shkak t raporteve fiskale asimetrike me vendet fqinje q u reflektuan negativisht
n aftsin konkurruese t Kosovs si n tregun e jashtm ashtu edhe n at t vendit.
Statusi i pa definuar i Kosovs krijon vshtirsi n krijimin e nj rrethine pr
mbshtetjen e IJD-ve. Pr derisa t mbetet pezull kjo shtje, ather nuk mund t
nnshkruhen marrveshje bilaterale me disa vende dhe institucionet ndrkombtare
financiare dhe jo financiare. Prshpejtimi i statusit t Kosovs n raport me
institucionet ndrkombtare n kuadr t Rezoluts 1244 dhe Kornizs Kushtetuese
do ti jepte mundsi Kosovs ta shpejtoj bashkpunimin ekonomik ndrkombtar.
Sistemi modern fiskal dhe i tatimeve jan duke u ndrtuar. Megjithat,
vrejtjet kryesore t ndrmarrjeve jan drejtuar kundr tarifave dhe TVSH-s pr
mallrat prodhuese, q jan br penges pr shpejtimin e investimeve. Evazioni fiskal
sht penges pr politikn moderne t tatimeve dhe konkurrencn lojale.
Nj pjes e konsiderueshme e ligjeve komerciale t aprovuara dhe
Rregullorja mbi Investimet e Huaja, i plotsojn standardet e ekonomis s tregut.
Mirpo, pakoja e ligjeve komerciale dhe ligjeve tjera ende nuk sht kompletuar dhe
pr pasoj nuk jan implementuar. Prandaj, mungesa e efekteve sinergjike ende nuk
sht duke i vrejtur sa duhet prparsit e sistemit ligjor t Kosovs.
9) N promovimin e IJD-ve jan t angazhuar disa akter: Qeveria, Oda ekonomike e
Kosovs, USAID-KBS, Euro Info Qendra, Sisscontact, dhe zyrat prfaqsuese t
shteteve t huaja. Por, aktualisht mungon kordinimi ndrmjet akterve t ndryshm,
mungon organizimi pr kordinim dhe strategjia e promovimit. sht e nevojshme t
adresohet kjo situat n t ardhmen e afrt krahas promovimit t prparsive q i ka
Kosova, dhe krijimin e nj imazhi t mir pr Kosovn. Duhet t ndrmirret nj
fushat institucionale pr ti theksuar prparsit e Kosovs n krahasim me
destinacionet alternative n Ballkan dhe Evropn Qendrore, si jan:
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
h.
i.
j.
k.

Pozita qendrore gjoegrafike

Disponimi me pasuri natyrore me mime konkurruese
Territori n brendsi t Evrops
Lidhjet me shum vende t Evrops dhe SHBA-ve nprmjet Diaspors
Popullsia e re dhe relativisht e arsimuar
Aftsit e mira teknike
Motivimi i fuqis puntore
Fuqia e lir puntore
Niveli i ult i tatimeve t brendshme
Valuta stabile (Euro) dhe inflacioni i ult
Eksporti i liruar nga TVSH-ja dhe tarifat doganore

l. Tregtia e lir me Bashksin Evropiane pothuajse pr t gjitha mallrat n

kuadr t Procesit pr Stabilizim dhe Asocim)
m. Fuqia e lart blerse neprmjet drgesave financiare nga bota e jashtme

REKOMANDIMET
Aktert e politikave duhet t luajn rol m aktiv n krijimin e nj ambienti miqsor pr IJD-t n
Kosov duke krijuar praktika t mira dhe koordinuar prpjekjet pr adresimin e ktyre shtjeve:
(1) Praktikat dhe prvojat ndrkombtare duhet t shrbejn si baz pr krijimin e nj rrethine
investive m miqsore. Pr ta br kt me sukses, Qeveria dhe UNMIK-u duhet t
prqendrohen n aktivitetet si vijojn:

Prmirsimin sistematik t stabilitetit politik dhe gjendjen e siguris;

Rritjen e vetdijsimit t komunitetit t biznesit dhe opinionit publik se sa i
rndsishm sht roli i sektorit privat n promvimin e progresit ekonomik dhe
krijimin e ekonomis s tregut;
Mbrojtjen e konkurrencs lojale duke reduktuar evazionin fiskal dhe intensifikimin
e vazhdimsis s masave sistematike kundr korrupcionit;
Lehtsit pr eksport prmes krijimit t indentitetit tregtar t Kosovs dhe
nnshkrimi i marrveshjeve me vendet fqinje dhe vendet tjera pr ti eliminuar
pengesat administrative, si psh. njohja e ertifikats s origjins Kosovare dhe
respektimi i parimit t reciprocitetit n marrdhniet tregatre;
Ndrmarrjen e t gjitha masave pr ti prmbushur standardet dhe kriteret q
krkohen nga Marrveshja pr Investime n kuadr t Paktit t Stabilitetit (boksi n
faqen 30) me qllim q t ndrtohet nj korniz stabile, transparente dhe e unjsuar
pr investime n sektorin privat;
Ppromovimi i programit t privatizimit te investitort potencial, zhvillimi dhe
publikimi i referencave udhzuese mbi procedurat e politks operative dhe ndrtimi
i praktikave transparente q lidhen me implementimin e Rregullores mbi AKM-n e
cila do ti inkurajonte investitort e vendit dhe t huaj;
Kompletimi i kornizs ligjore duke aprovuar ligjet dhe rregulloret q jan n pritje
pr Privatizimin/Ligji mbi Shfrytzimin Afat-gjat t Toks, Ligji mbi Hipotekn,
Ligji mbi Bankrotimin, Ligji mbi Mbrojtjen e Konkurrencs, Ligji mbi Tregtin e
Jashtme, Ligji mbi Tregun Financiar dhe Bursn dhe, Ligji mbi t Drejtat
Pronsore. Ligjet n t cilat jan br plotsimet e duhura duhet t fillojn t
implementohen dhe fuqizohen juridikisht, dhe me an t ksaj t forcohet
rregullative ligjore;
Duke u bazuar n shembullin e marrveshjes OPIC, t arrihen marrveshje t
ngjashme me agjencit e ndryshme t Evrops dhe rajoneve tjera.

(2) Masat n kuadr t politikave duhet t drejtohen kah krijimi i nj sistemi bankar efikas, i
cili do t ofronte:
Nxitje m t mdha dhe norma m t mira t kamats pr kursimet n
form t depozitave afatgjate, q do t mundsonin dhnien e kredive
afatgjata
Rritjen e mtejme t konkurrencs dhe futjen n prdorim t instrumenteve
garantuese pr t stimuluar norma m t ulta t kamats pr kredit
investive
7

Implementimi i praktikave t prparuara t sistemit bankar q e lehtsojn

tregtin, psh. futja n prdorim e Kambialit dhe Garancioneve Bankare.

(3) Duhet t ekzistoj nj prkrahje solide pr aktivitetet e planifikimit urban dhe hapsinor nn
juridiksionin e Ministris s Ambientit dhe Planifikimit Hapsinor dhe komunave, pr t
siguruar nj ambient urban t favorshm pr qasje m t leht ndaj lokacioneve t
prshtatshme pr afarizm. Kjo gjithashtu prfshin thjeshtzimin e procedurave
administrative dhe zvoglimin e shpenzimeve pr marrjen e lejeve pr investime t reja;
(4) Krijimi i sistemit pr kontakte institucionale me Diasporn Kosovare, dhe shmangjen e
fragmentimit q mund t vie si rezultat i interesave t bazuara n organizimin politik, por
n favor t formave organizative me attributet Kosovare dhe Komunale q kan pr qllim
mobilizimin e kapitalit financiar dhe njrzor pr investime n Kosov. T elaborohet
koncepti i fondeve investive me kapital t Diaspors dhe promovimi i tyre si gjenerator i
investimeve potenciale. Kjo mund t realizohet n bashkpunim me qeverit dhe bankat e
vendeve korresponduese;
(5) T inkurajohen aktert e ndryshm n promovimin e IJD me qllim q t krijohet nj trup
koordinues n nivel t Qeveris ose Ministris s caktuar n funsion t aktivitetve
promovuese m t qndrueshme t drejtuara kah promovimi i Kosovs si destinacion
investues. sht e nevojshme t arrihet nj koordinim dhe efekte m t mdha n aktivitetet
e ndryshme q jan prezentuar n kapitullin 7 t ktij raporti. Gjithashtu, duhet t merret
parasysh themelimi i Agjencis pr promovimin e IJD;
(6) Zhvillimi i sistemit informativ dhe statistikave adekuate mbi rrjedhn dhe analizn e
trendeve t IJD, do t ishte njra prej aktiviteteve t rendsishme t Qeveris, e sidomos e
Entit Statistikor t Kosovs.

1. HYRJE
Ky Raoport u adresohet shtjeve lidhur me rendsin dhe promovimin e investimeve t
jashtme direkte n Kosov dhe sht prgatitir si pjes e projektit Promovimi i Zhvillimit
Ekonomik nprmjet Shoqris Civile t cilin Instituti pr Hulumtime Zhvillimore Riinvest e
realizon n bashkpunim me Qendrn pr Ndrmarrjet Ndrkombtare Private (CIPE) nga
Washingtin D.C., dhe n mbshtetje t Agjencis s Shteteve t Bashkuara pr Zhvillim
Ndrkomtar (USAID). Projekti sht i fokusuar n prparimin e reforms ekonomike prmes
ngritje s cilsis dhe nivelit t pjesmarrjes s subjekteve Kosovare n debatimin dhe diskutimin e
politikave ekonomike. Gjer m tani projekti ka adresuar kto aspekte: (i) Privatizimi i
ndrmarrjeve shoqrore, (ii) Politika e tatimeve, (iii) Financimi dhe zhvillimi i NVM, (iv) Reforma
e sistemit t pensioneve, (v) Zhvillimi ekonomik lokal dhe (vi) Konferenca ndrkombtare mbi
privatizimit e ndrmarrjeve shoqrore dhe reformn e shrbimeve publike. Ky Raport paraqet
modulin e fundit t ktij projekti dy vjear n fushn e krkimeve mbi reformat dhe politikat
ekonomike, dhe do t prezentohet n sesionin e shtat t Tryezes s Forumit Ndrkombtar.
Qllimet e Raportit dhe sesionit t Tryezs s Forumit Ndrkombtar jan q:
(i)
(ii)
(iii)

T prmirsoj nivelin e informimit mbi gjendjen e pikrishme lidhur me IJD dhe

rendsin e tyre,
T inicoj debat t gjer dhe t angazhuar pr ngritjen e vetdijsimit mbi problemet
prezente n fushn e politikave t nevojshme ekonomike pr prballimin e tyre,
T rekomandoj nj ser masash konzistente t politikave dhe aktiviteteve promovuese
pr rritjen e kapaciteteve Kosovare pr terheqjen e investimeve t huaja.

N raport hulumtues jan adresuar kto qllime specifike:

Analizimi i shtjeve specifike lidhur me investimet e huaja n Kosov n periudhn e pas

lufts,
Identifikimi i pengesave (gjeografike, institucionale dhe administrative),
Identifikimi i elementeve themelore t strategjis pr terheqjen e investimeve t huaja
(korniza legjislative, institucionet e promovimit ),
Rekomandimi i masave t politikave ekonomike pr krijimin e nj ambienti m t
favorshm institucional pr stimulimin e trheqjes s investimeve t huaja dhe,
Prezentimi i prvojave ndrkombtare n terheqjen e investimeve t huaja.

Prgatitjes s raportit i kan paraprir nj sr aktivitetesh:

(i)
(ii)
(iii)

Komunikimi dhe mbledhjet punuese me aktert ky t involvuar lidhur me IJD n

Kosov,
Anketimi i 38 ndrmarrjeve Kosovare t regjistruara me pjesmarrje t kapitalit t huaj.
Realizimi i vizitave studiuese n rajon me qllim t analizimit t prvojave t
deritashme n trheqjen e investimeve t huaja

(i) Komunikimi dhe mbledhjet punuese me aktert ky t involvuar lidhur me IJD n Kosov
Jan realizuar takime, biseda dhe konsultime me nj numr t madh t institucioneve qeveritare
dhe t UNMIK -ut dhe me segmente t shoqris civile t cilat jan t involvuara n rindrtimin e
vendit dhe n monitorimin e reforms s politikave ekonomike. N kto takime jan trajtuar
aspekte t veanta t gjendjes aktuale n fushn e investimeve t huaja, si dhe mundsit pr
krijimin e nj klime m t favorshme investuese duke shfrytzuar prvojen e t tjerve. Sidomos t
dobishme ishin takimet me kto institucione dhe organizata kombtare dhe ndrkombtare:

Shtylla e IV-t e UNMIK-ut, Autoriteti Qendror Fiskal (AQF) dhe, Agjencia e Kosovs pr
Mirbesim (AKM) (aspektet e prgjithsme, reforma e politiks fiskale, programi i
privatizimit, kompletimi i kornizs ligjore pr Tregti dhe Investime),
Ministria e Ekonomis dhe Financave (Aspektet makroekonomike)
Ministria e Industris dhe Tregtis (Politikat ekonomike),
Ministria e Punes dhe Mirqenjes Sociale ( Punsimi, Ligji i puns),
Ministria e Ambientit dhe Planifimit Hapsinor (Parakushtet urbanistike),
Autoriteti i Bankave dhe i Pagesave (Investimet e jashtme n sektorin financiar dhe
aftsimi i sistemit t bankave)
Oda Ekonomike e Kosovs (Promovimi),
USAID KBS (Promovimi i eksportit dhe i investimeve t huaja),
Euro Info Qendra Koresponduese (Promovimi),
KREF (Realizimi i projekteve konkrete),
EURECNA Projekti (Promovimi),
Biseda me nj numr i kompanive t Kosovs t cilat jan duke punuar me pjesmarrje t
kapitalit t huaj dhe Kosovar afarist n diaspor (Diskutimi i pengesave).

Konferenca ndrkombtare mbi privatizimin e ndrmarrjeve shoqrore dhe reformn e

shrbimeve publike e organizuar nga Riinvesti n Qershor, 2002 ka reflektuar edhe interesin e
shtuar t Kosovarve pr trheqjen e investimeve t huaja n ekonomin e vendit, si parakusht i
realizimit t privatizimit nprmjet modelit Spin-off. Rezultatet e ksaj Konference jan
shfrytzuar gjat hartimit t ktij Raportit hulumtues, e sidomos lidhur me propozimin e
rekomandimeve t poltikave ekonomike.
(ii) Anketimi i 38 ndrmarrjeve Kosovare t regjistruatra me pjesmarrje t kapitalit t huaj n
sektort e ndryshm
Me qllim t begatimit t prmbajtjes s Raportit, analizimit t gjendjes ekzistuese dhe
identifikimit t pengesave pr terheqjen e investimeve t huaja n Kosov, Riinvesti ka prgatitur
dhe implementuar anketen me kompani q kan afarizem me kapital t huaj. Mostra ka prfshir
60 ndrmarrje nga 318 ndrmarrje t regjistruara me pjesmarrje t kapitalit t huaj apo 12% t
ktyre ndrmarrjeve. Mirpo gjat realizimit t puns n terren me 22 prej tyre nuk ka qen e
mundur t vhen kontakte.

10

N pyetsor jan adresuar kto shtje kryesore:

Shuma e investimeve t huaja,

Kanalet komunikuese t investitorve,
Profili i investimeve t huaja,
Motivet e investimit,
Investimet e huaja sipas sektorve,
Pengesat,
Tregu,
Legjislacioni,

(iii) Jan realizuar vizita studijuese n IRJM, Mal t Zi, Kroaci dhe Bosnje dhe Hercegovin
Nga bisedat me zyrtart e institucioneve t ktyre vendeve sht fituar prshtypja se sht
br shum pak n trheqjen e investimeve t huaja si rezultat i imazhit t dmtuar t ktyre
vndeve dhe progresit t kufizuar n realizimin e reformave ekonomike. Msimet lidhur me
politikat q duhet zbatuar pr trheqjen e investimeve t huaja dhe lehtsimi i qasjes s
investitorve t huaj n ekonomin e Kosovs kan rndsi t vecant pr prpjekjet e UNMIK-ut
dhe Qeveris s Kosovs pr krijimin e nj klime dhe imixhi m t mire n vend. Pr t ilustruar
m mir prvojat ndrkombtare Riinvesti ka vn kontakte me Institute partnere nga rajoni.
Kontributet e tyre prezentohen n anekset e Raportit.
N kuadr t projektit DELTA t cilin Riinvesti sht duke e realizuar n mbshtetje t
Korporats Financiare Ndrkombtare (IFC) dhe Institutin pr Shoqri t Hapur (OSI) nga
Budapesti, i cili ka t bj me aftsimin e komunave t Kosovs n hartimin e strategjive pr
zhvillimin lokal dhe mbshtetjen e Ndrmarrjeve t Vogla dhe t Mesme (NVM), jan realizuar
disa vizita dhe biseda t dobishme. Kto vizita jan shfrytzuar edhe pr analizimin e aktiviteteve
n komuna lidhur me klimn ekzistuese pr investime dhe nivelin e infrastrukturs dhe t
shrbimeve publike n kt faz t zhvillimit.
Gjat realizimit t aktiviteteve dhe n prgjithsi t puns hulumtuese ekipi i projektit ka
pasur nj bashkpunim t mir me mediat. Nprmjet komenteve, intervistave, analizave dhe
prezentimit t rezultateve preleminare t hulumtimit n media sht krijuar nj advokim pozitiv i
shtjeve q kan t bjn me inkurajimin e investimeve t huaja. Sesioni i shtat i Tryezs s
Forumit Ndrkombtar sht nj mundsi pr mediat pr t drguar porosi promovuese q dalin
nga rekomandimet e Raportit dhe diskutimet e pjesmarrsve n Forum.
N zhvillimin e aktiviteteve hulumtuese Riinvesti ka pasur mbshtetje teknike dhe
financiare t misionit t USAID-it n Prishtin dhe t CIPE-s nga Uashingtoni. N punt
hulumtuese Riinvesti ka bashkpunuar me Znj. Carmen Victor, eksperte e kontraktuar nga CIPE,
kontributi i t cils ka qen i rendsishem n realizimin e aktiviteteve. Raporti i prgatitur nga Znj.
Victor sht shfrytzuar sidomos n pjesn e Raportit q ka t bj me strategjin e promocionit.
Shfrytzojm rastin q t falenderojm t gjith partnert dhe bashkbiseduesit pr kontributin e
tyre n prgatitjen e ktij Raporti.

11

2. RNDSIA E INVESTIMEVE TE JASHTME DIREKTE N

MOMENTIN AKTUAL T ZHVILLIMIT T KOSOVS
Investimet e jashtme direkte (IJD) kan nj rndsi t pasame dhe specifike pr Kosovn
duke pasur parasysh kushtet n t cilat duhet te realizohet zhvillimi ekonomik. Situata
specifike e Kosovs n kt aspekt ka t bj sidomos me:
Statusi ende i padefinuar politik ka krijuar vshtirsi pr marrjen e huave nga
institutcionet financiare ndrkombtare,
Asistenca e jashtme financiare n form t donacioneve pr investimet kapitale
parashihet t zvoglohet n mnyr t ndieshme pas vitit 2003,
Sistemi i Bankave n Kosov ende nuk sht i aftsuar pr livrimin e kredive
aftagjate dhe n vllim m t madh pr t mbshtetur investime me serioze,
Mungesa e tregut financiar dhe tregut t letrave me vler,
Zbatimi i procesit t privatizimit i cili duhet t filloj n baz t rregullors mbi
AKM synon t trheq investitor t jashtm,
Dergesat financiare remitancat, nga emigrantet Kosovar n Europn Perendimore
dhe SHBA pritet t zvoglohen n kushtet kur shum Kosovar po trheqin familjet
e tyre n vendet ku jan vendosur,
Nevojat e mdha pr investime n infrastrukturn publike dhe n sektoret e tjer
pr krijimin e vendeve t puns dhe prballimin e problemit t papunsis,
Niveli i papunsis i lart.
Duke pasur parasysh kto fakte sht e qart se Kosova ballfaqohet me burime t reduktura
pr financimin e investimve, n kushtet kur domosdo prballet me presionin dhe nevojen imanente
pr t zgjidhur problemin e papaunsis (norma e vlersuar e papunsis 45-50%) dhe prmisuar
infrastrukturn publike. Gjendja aktuale n sektorin e energjetiks, telekomunikimeve dhe
transportit rrugor mund t konsiderohet si faktor limitues n zhvillim q tani. Aktiviteti investues
i biznese private n periudhen e paslufts ka gjeneruar rritje t konsiderushme ekonomike dhe t
punsimit, por q tani vrehen shenja t recesionit n kuptim t rnies s vllimit t qarkullimit
mesatare pr nj ndrmarrje dhe rritjes s punsimit (Riinvest: Anketa e NVM 1999, 2000,2002).
N kto kushte, krijuesit e politikave ekonomike sfidohen me nevojen e nxitjes s
investimeve t reja. Prandej krijimi nj ambienti miqsor afarist dhe ambientit adekuat
institucional pr trheqjen e investimeve t jashtme direkte imponohet si nj nga prioritetet m t
rndsishme t politikave ekonomike dhe reforms ekonomike. sht e kuptueshme se vetm IJD
nuk mund ti shpejtojn aktivitetet mse t domsodoshme investuese. Synimi duhet t jet q ato t
bhen nj burim i rndsishm dhe komplementar me burimet e tjera t financimit.
Prvoja e zhvillimit ekonomik n dekadat e fundit e sidomos kur sht fjala pr vendet n
zhvillim ka vn n pah se IJD (private), konsiderohen t rendsishme pr shkak t efekteve t tyre
t shumanshme pozitive e sidomos pr shkak se:
sht konstatuar nj lidhje pozitive midis IJD dhe rritjes s GDP-s (Bruto Produktit t
Vendit), n saje t rritjes s mundsive eksportuese dhe efekteve stimuluese n bizneset
lokale dhe prmirsim t konkurrencs,

12

IJD sigurojn efekte m t mira pr zhvillim t qndrueshem se sa huat n form t

kredive, pr shkak t involvimit direkt t investuesit n menaxhmet dhe reduktimit t
ngarkess me borgje,
Nxitjes s zhvillimit social dhe zhvillimit t kapitalit human n saje t transferit
teknologjik, dijeve t reja dhe trajnimit,
Efekte pozitive ne buxhet: rritjes s t ardhurave buxhetore q vjen si rezultat i rritjes s
taksave dhe zvoglimit t nevojes s subvencioneve pr shrbimet publike.

sht e qart s pr t gjitha kto arsye, n Kosov nevojitet nj politik aktive q do t

prmirsonte promovimin e mundsive t bashkpunimit me investitort e jashtm, rritjen e
aftsive konkurruese n tregun e IJD dhe, rritjen e aftsive absorbuese pr partneritet dhe
inevstime t prbashkta.
3. PASQYR E SHKURTR E TRENDEVE T PRGJITHSHME T IJD
Gjat viteve t nntdhjeta trendet globale t rrjedhes s investimve t jashtme direkte kan
pasur nj rritje t vazhdueshme. Rritja e tyre ka qen dukshm m stabile dhe e qendrueshme n
krahsim me t gjitha instrumentet e finacimit (rrjedhs s kapitalit) n shtetet n zhvillim (tregu
financiar ndrkombtar, huat ndrshtetrore, kredit bankare, fondet qeveritare dhe portfoliot
investive). IJD n shtetet n zhvillim jan rritur nga rreth 1 miliard US$ n vitin 1990 n rreth 12
miliard US$ n vitin 1998 (Private Capital Flows to Developing Countries - ECOSOC 2000).
N tabelen e mposhtme paraqiten trendet e IJD n/nga rajonet e caktura:
Tabela 1: Pasqyra rajonale e IJD, (n miliarda USD)
Rajoni
Investime n
Investimet
rajon
nga rajoni
Amerika Latine
71
15
Azia & Pacifiku
85
36
Europa Qnedrore dhe Lindore
19
2
Afrika
8
0,5
Amerika Veriore
193
110
Europa Perendimore
237
406
Burimi: Foreign Direct Investment: A Lead Driver for Sustainable Development, Toward Earth Summit 2002,
Economic Briefing Series No.1)

Nga tabela e siprme sht e kjart se prfituesit m t mdhenj nga rrjedha neto e IJD
jan: Amerika Latine, Azia e Pacifiku, Amerika Veriore, Europa Qendrore dhe Lindore, Afrika,
ndrkaq bilans negativ te rrjedhave t IJD ka vetm Europa Perendimore, e cila investon m tepr
n rajonet e tjera se sa q pranon investime. Prgjithsisht mund t konstatohet se 92% e
investimeve e kan origjinn nga vendet e zhvilluara dhe se 72% e tyre prap kthehen n kto vende
(UNKTAD 1999).
Sektort m trheqs pr IJD n vendet n zhvillim dhe n vendet n tranzicion jan
minierat, xeheroret, metalet, prodhimi i ushqimit dhe sectort tradicinal t industries, industria
kimike, sherbimet dhe infrastruktura publike, (sidomos energjetika dhe telekomunikimet).

13

Pjesmarrjen e madhe t IJD n investimet q bhen n vendet n zhvillim disa

ekspert e shpjegojn si nj sinjal se burimet tjera t investimeve dhe instrumentet e tjera t
financimit t zhvillimit (tregu financiar, tregu i kredise etj.) nuk jan t zhvilluara sa duhet dhe
kan potencial m t vogl (Finance and Developmnet, June 2001, IMF). Prandej sugjerimi
kryesor sht q vendet n zhvillim dhe ato n tranzicion duhet t prqendrohen n prmirsimin e
kushteve t prgjithshme t investimeve dhe rrethins afariste. Prvojat kan dshmuar gjithashtu
se efeketet e IJD jan m t mdha n vendet me nivel m t lart t arsimimit i cili edhe e
prcakton kapacitetin absorbues karshi FJD.
IRLANDA NJ SHEMBULL I SUKSESSHM
Zhvillimi ekonomik i Irlands ka qen shum i suksesshm. Rritja vjetore e GDP-s gjat
periudhs 1993-2001 ka qen tri here me e lart se n pjesn tjetr t Evrops. Prapa ktij suksesi
qndron politika afatgjate dhe konzistente e cila prfshin: tatimi i ult n korporata, prioriteti n
promovimin industrial, ekspanzioni i edukimit, qasja n Bashksin Evropiane, korrektsia fiskale,
kontratat sociale. Edhe prparsit tjera i kan kontribuar ktij progresi: popullsia flet Anglisht,
klima e favorshme pr investime, adminsitrata publike e zhvilluar mir, qasja e mir ndaj
vrejtjeve publike, ryshfetet pothuajse nuk ekzistonin, shpenzimet sociale m t vogla n krahasim
me vendet kontinentale t Bashksis Evropiane. Pjesmarrja e firmave t huaja n numrin e
prgjithshm t firmave n Irland sht 49,2% (30,1% nga SH.B.A-t). Eksporti sht rritur m
shum se dy her gjat viteve 1995-2000, dhe n t njjtn koh ishte n gjendje t gjenroj tepric
tregtare. (Sipas Dr. Garret FitzGerald, ish kryeministr i Irlands, prezentimi n konferencn e
USAID-it: Ndrtimi i Prparsive Konkurruese t Kombeve Rritja e Transparencs, Luftimi i
Korrupcionit dhe Prmirsimi i Qeverisjes Korporative, Budapest, 26-28 Mars, 2002.)
Sugjerimi esencial q del nga prvoja dhe studimet e ekspertve sht se duhet promovuar
strategjit zhvillimore t cilat nxisin investimet n nj afat t gjat dhe sigurojn norma t larta t
efikasitetit t tyre (ROI). Aftsit e vendeve t caktuara pr t qen atraktive pr IJD varen nga
legjislacioni i cili duhet t siguron barazi n treg dhe siguri, t ket karakter jodiskriminues dhe t
promovoj praktika transparente t inevstimeve.
Elementetet tjera t krijimit t rrethins s favorshme jan:
stabiliteti politik
potencialet e tregut dhe mundsia e qasjes n tregje
nxjerrja dhe disponimi me profit (repatriation)
zhvillimi i infrastruktures
lehtsit pr konversionin e valuts
privatizimi dhe derregullimi
konkurenca lojale
siguria e investimeve
Nj shikim tjetr i prmbledhur lidhur me at se n cilat raste theqja e investitorve t
jashtm sht m e suksesshme vie nga Lord Griffiths of Fofrestfach, Nnkryetar i Goldman Sachs
Europe, me nj prvoj t gjat n kshilldhnse pr strategjit zhvillimit t bizneseve mendon se
tri shtjet kryesore pr trheqjen e inevstitorve t jashtm jan:

14

rrethina stabile financiare (inflacioni i ult, deficiti vogl fiskal, polika monetare e
cila nuk sht n favor t ekapansionit kreditor)
liberalizimi dhe ristrukturimi (tregu i lir, duke prfshir edhe tregun e puns,
transparenca e statistiks makroekonomike)
liria n riatdhesimin (repatriation) e profitit

Griffits mendon gjithashtu se edhe mjedisi i mir tregtar sht m rendsi t posame duke
nnkuptuar ktu evitimin e kontrollit t importit, heqjen e subvencioneve pr eksport dhe
restrikcioneve n tregti, formimin e lir t mimeve, privatizmi, sigurimi i standardeve
ndrkombtare t kontabilitetit t cilat i bjn kompnit transparente. Por rendsi vitale ka
gjithshtu edhe qendrushmria dhe konsekuenca e qeverive q t zbatojn politikat e proklamuara
(Economic Reform Today, CIPE, nr. 4, 1997).
Oda Ekonomike e SH.B.A-ve ka br nj prmbledhje t prvojave t saj se ka i shtyen
firmat Amerikane pr t investuar jasht? Ktu ajo ka potencuar atributet e ngjashme q nxisin
IJD n nj vend n zhvillim, si sht madhsia dhe qasja e lir ndaj tregut, konkurrenca,
mundsit pr t eksportuar n vendet tjera n at rajon jan t rendsishme, pastaj, kualiteti i
fuqis puntore, mbrojtja e t drejtave pronsore, shpenzimet dhe ngargesa rregullative, tatimet,
rreziku i vogl politik, Qeverisja e Parashikimeve Makroekonomike, mbshtetja e sigurt nga
infrastruktura. (Pr m shum detaje shiko Aneksin 2).

4. INVESTIMET E JASHTME DIRKETE NE PERIUDHN E PASLUFTS

N KOSOV
Menjher pas lufts, n fazn emergjente t rindrtimit t Kosovs frekuentimi i vizitave
t afaristve dhe investitorve potencial ishte mjaft i madh. Vshtrimi i situts dhe trendeve t
prgjithshme dhe t ringjalljes ekonomike dhe mundsive pr t zhvilluar biznest e tyre n punt
emergjente pr evitimin opasojave t lufts , kryesisht furnizimi me materiale ndrtimi dhe artikuj
t konsumit t gjr dhe angazhimi n punt ndrtimore ishte motivi kryesor. Hulumtimi i
mundsive potenciale pr aktivitete m serioze afariste si jan IJD ishte nj motiv shtes.
Kontakte intesive ka pasur sidomos me pjestar t Diaspors Kosovare e cila pas shum viteve
ishte n pozit t njifet me rrethanat e reja politike dhe ekonomike, dhe vizionet lidhur me krijimin
e nj partneriteti me fimrat e vendit.
Fatkeqsisht kto vizita dhe iniciativa e gjetn Kosovn n nj situate t papregatitur pr
tiu prgjegjur ktij interesimi: Mungesa e institutcioneve, mungesa e infstrukturs ligjiore dhe
autoriteteve pr komunikim n administratn publike, vshtirsit e mdha n sherbimet publike,
mungesa e sistemit financiar e n at koh sidomos mosekzistenca e bankave kan pasur nj
ndikim t shprehur dekurajues.
Edhe tri vjet pas lufts sht shum vshtir t analizohet dhe vlersohet gjendja e
pikrishme lidhur me IJD n Kosov. Ende nuk sht siguruar nj evidence cilsore e cila do t
bnte t mundur t vlersohen permasat dhe vllimi i IJD dhe struktura e tyre. Enti Statistikor i
Kosovs (ESK) mban nj evidenc nga e cila mund t nxirren fare pak informata. Kjo e
vshtirson analizn mbi trendet dhe problemet me t cilat shoqrohet fenomeni i IJD n Kosov.

15

Sipas t dhnave nga pasqyra e ESK n periudhen e paslufts jan regjistruar 318 biznese me
pjesmarrje t kapitalit t huaj.
N kuadr t prgatitjeve t ktij Raporti Riinvesti ka zhvilluar nj anket me 48 biznese n
t cilat sht angazhuar kapitali i investitorve private t jashtm anketa ka qen e disenjuar q t
siguroj nj informacion plotsues lidhur me karakteristikat elementare t ktyre investimeve si
dhe perceptimet e investitorve pr mjedisin afarist.
Konstatimet kryesore q mund t nxirren nga kjo anket jan se:
(1) Numri m i madh i ndrmarrjeve sht regjistruar n vitin 2001.
M tepr se gjysma jan ndrmarrjeve individuale (53%), ndrmarrje akcionare jan (24%), ndrsa
ndrmarrje me prgjegjsi t kufizuar (21%), ndrsa t tjerat (2%), q m tpr kan t bjn me
prfaqsime.
(2) Vllimi dhe struktura e investimeve n 38 ndrmarrjet e anketuara :
Investimet e prgjithshme 23.0 mil. Euro,
Investime e partnerve t jashtm: 11.7 mil. Euro, respektivisht 51.0 %, ndrkaq
sipas parashikimeve sht dashur t jet 60%,
Investimet e jashtme mesatare pr nj ndrmarrje t anketuar: 307.023 Euro,
Investimet realizuara n kto tri forma kryesore:
(i) Investime t prbashkta (joint venture) duke prfshir edhe transferin teknologjik 53%,
(ii) Investime direkte vetm t investitorit t jashtm 39%
(iii) Investime n kanale distribuimi e t tjera 8%.
Preferencat sektoriale t bizneseve t anketuara jan t koncentrura n prodhim prkatsisht n
industri (52%), ku pjesmarrje m t lart kan prpunimi drurit, matriali ndrtimor, industria
kimike plastike dhe e goms. Tregtia ka nj pjesmarrje prej rreth 16%, turizmi dhe restoranet
8%, ndrtimtaria 5% , sherbimet financiare 5% , transporti 3%, Bujqsia 3% , konsalting dhe t
tjera 8%.
Kur sht fjala pr origjinn e kapitalit t bizneseve t anketura raste m t shumta jan nga
Turqia (10), Italia (7) Gjermania (6). Pataj vijn Zvicrra (3), Sllovenia (2), Austria (2) dhe
Norvegjia, SHBA, Irlanada, Maqedonia, Shqiperia, Bullgaria nga nj rast dhe rastet e tjera t
kapitalit t przier nga m shum vende.
INVESTIMET E JASHTME N SEKTORIN E BANKAVE DHE SIGURIMEVE
Sektori i Bankave dhe i Sigurimeve ishin ndr sektort m atraktive pr investimet e
jashtme n Kosov. Kta sektor kan absorbuar 30.6 milion , nga e cila 19.3 (63%)
sht pjesmarrja e kapitalit t huaj i cili prbhet 13 million t sektorit bankar dhe 6.3
million t sigurimeve.
(3) Kanalet e komunikimit dhe motivet e investimit jan t ndryshme dhe edhe njher
verifikojn situatn specifike t Kosovs, prkatsisht mungesn e mekanizmave institucional pr
promovimin e investimeve. Pr identifikimin e mundsive pr realizimin e investimeve kan
shfrytzuar kryesisht kto kanale:

16

Lidhjet personale (63.2%),

Rekomandimet e miqve (21.1%),
Interneti (2.6%),
Organizatat e konsaltingut (2.6%), dhe
Kanalet tjera (10.5%).

Motivet themelor pr inevstim kan t bjn me trgeun (48%) dhe fuqin m t lir
puntore (20%). Dika intensitet m t ult ka pentrimi n tregje t reja (15%), kthimi n Kosov
(9%) dhe motivet e tjera (8%). sht intersant se shumica e investitorve kan deklarura se 89% t
tregut t tyre ka t bj me Kosovn, 5% me vendet e tjera t Ballkanit, dhe 5% me vendet e tjera.
Kjo mund t shpjegohet me faktin se investimet pr nga kapaciteti kan qen modeste dhe t
motivuara pr t prmbushur krkesen n tregun Kosovar. Prmdryshe sht pr tu pritur se
inevstimet m serioze domosdo do t reflektojn n tregun rajonal pr shkak t madhsis s tregut
t Kosovs. Edhe nga prgjegjjet prshkruese n pyetjen e hapur se cilat jan shkaqet pr investim
n Kosov dhe se si sht marr informata e nevojshme pr destinimin e investimit n Kosov,
duket se kryesore kan qen nevojat emergjente t tergut dhe sepse tregu sht I favorshm,
ndrsa investitort t shumtn kan msuar nga miqt q kan punauar n rajon (Bosne, Shqipri)
ose vet kan krijuar kontakte t drejtprdrejta me Kosovn duke punuar n Kosv pas lufts ose
edhe duke e vizituar at.
(4) Perceptimet mbi barazin ekonomike, legjislacionin, mbrojtjen gjyqsore dhe
mbshtetjen institucionale: Legjislacioni i aprovuar lidhur me investimet e huaja sht n favor
t promovimit t barazis s investitorve t vendit dhe t jashtm n t gjitha aspektet e qasjes n
privatizim, treg dhe informata. Edhe bizneset e anketuara jan n favor t ksaj zgjidhje:
- 50% e t anketuarve preferojn status plotsisht t njejt n mes t investitorve t
vendit dhe t atij t jashtm,
- afr 29% status m t favorshm pr investitort e jashtm,
- 13% status m t favorshem t investitorve vendas,
- afr 8% nuk jan prgjegjur n kt pyetje
Percepcioni mbi nivelin e mbrojtjes gjyqsore dhe ligjore shpreh nj pasiguri t
konsiderueshme. Pergjigjet e kompanive t anketuara reflektojn qndrimin se ende nuk sht
siguruar nj mbrojtje adekuate e investitorve dhe kapitalit t tyre. Sipas mendimeve t tyre
legjislacioni i Kosovs ende nuk sht i qendrueshem dhe efektiv n aspekt t mbrojtjes s
interesave n investime dhe zhvillimin e bizneseve. Pjesa m e madhe e investitorve kan
ndjenjen e pasiguris ose siguris s pjesrishme (67%). Lidhur me ata se sa investitort e anketuar
konsiderohen t mbrojtur nga legjislacioni ekzistues dshmojn prgjegjet e mposhtme:
- t mbrojtur plotsisht (2.6%),
- mbrojtje e knaqshme (21.1%),
- mbrojtje e pjesrishme (34.2%),
- ndihen t pasigurt (36.8%),
- pa qndrim (5.3%).
Pr investitorin e jashtm rendsi shum t madhe ka efikasiteti i gjyqeve dhe besimi ndaj
tyre n sistemin gjyqsor. Perceptimi i t anketuarve lidhur me mbrojtjen gjyqsore t t drejtave
t tyre sht m pozitiv. N pyetjen se nse kontrata e juaj vht n kontest a do t kishit besim
n mbrojtje t gjyqsis, rreth 63% kan shprehur besim n mbrojtje t sistemit gjyqsor t
Kosovs, ndrsa 29% jan shprehur skeptik lidhur me kt (rreth 8% nuk jan prgjegjur).

17

Edhe rezultatet e ksaj ankete dshmojn se mbshtetja institucionale pr investitort e

jashtm sht ende shum e vogl. Vetm 7 (18%) prej 38 bizneseve t anketuara kan deklaruar
se kan gzuar nj mbshtetje nga institcionet q kryeisht ka pasur t bj me ndihmesn n gjetjen
e lokacionit, dy raste prmes shrbimeve kshilluese, e nj n lehtsit nga taksat komunale.
(5) Orientimet e NVM n Kosov pr partneritetin me investitort e jashtm: Nga ana
tjetr biznest private n Kosov jan shum t interesuara pr ndrtuar partneritet me investitort
e jashtm. Analiza e realizaur me 619 ndrmarrje private (Riinvest, Dhjetor 2001) dshmon se
NVM planet e veta pr investime t ardhshme i bazojn edhe n mundsin e sigurimit t
resurseve financiare nga bota e jashtme. Rreth 60% nga ndrmarrjet private t anketuara jan
deklaruar se jan n krkim t partnervve t jashtem pr realizimin e planeve t biznesit. Sipas
pergjigjeve t bizneseve partneriteti me kompanit e huaja kryesisht do t orientohet n investime
n projekte t reja (35.3%), zgjerimin e kapaciteteve ekzistuese (42.6%) dhe me qllim t rritjes s
shitjes. sht mjaft i shprehur orientimi i bizneseve private kah investimet e reja dhe projektet e
reja. Rreth 80% t ndrmarrjeve jan t preokupuara me nevojen pr t investuar prkundr
mungeses s mbshtetjes adekuate institucionale dhe pengest tjera me t cilat ballafaqohen
bizneset e Kosovs
1

PESTOVA
Pestova, nj ndrmarrje private afr Vushtris sht prodhuese e patats. Ajo ka importuar far
t patates pr disa vite nga partneri Agrico nga Holanda, dhe ka vepruar si distributor i saj.
Pronari i Pestovs, nj ndrmarrs ambicioz, e ka zhvilluar projektin pr prpunimin e 3500
tonve patate n vit. Ai sht n negociata me partnerin e tij pr investim t prbashkt. Pestova
do t investoj n token bujqsore dhe paisje, ndrsa partneri do t siguroj njohurit teknologjike
dhe farrat e patates. Sipas pronarit, partneri i huaj sht duke hezituar pr shkak t tarifave dhe
tatimeve me norm prej 26% q imponohen me rastin e importimit t ktyre inputeve1, q jan
t me importimin e mallrave t konsumit t gjr. Partneri i huaj nuk sht i gatshm t investoj
n kto kushte, dhe t dy partnert jan duke pritur pr ndryshime eventuale.
Ndrkaq gjendja e pikrishme sht larg ktyre projekcioneve. Vetm 34% e
ndrnmarrjeve t anketuara kan kontakte me partnert e jashtm. Kmbimi tregtar i kompanive t
vendit ka pjesmarrje dominanate n format e bashkpunimit ekonomik dhe partneriteti (53.0%),
ndrsa pjesmarrja e formave tjera sht ende e pamjaftuar: investimet e prbashkta, 8.8% dhe
prfaqsim 5.9 %. (Riinvest, Anketa e NVM 2001).
Edhe n kuadr t Ndrmarrjeve Shoqrore kemi nj situate t pavolitshme sa i prket
prformansave eksportuese dhe krijimit t parneritetit me kompanit e jashtme. Kshtu sipas
Raportit t Riinvestit, 2002 n qarkullimin e prgjithshem eksporti kishtje pjesmarrje prej 8%,
ndrsa n strukturen e burimeve pr investime pjesmarrja e investimeve t huaja ishte vetem 2%.
N nj sitat t till ndikim m t madh ka pasur pozita legale e ktyre ndrmarrjeve dhe vonesat
n privatizim. Aktiviteti i ndrmarrjeve shoqrore pr krijimin e partneritetit me investitort ka
qen m tepr i orientuar kah komunikimi me partnert special dhe provokimi i intereresit t tyre.

N kt prfshihet dogana n lartsi prej 10% dhe TVSH-ja prej 15%. Implementimi i TVSH-s sht duke hasur n
nj njohje jo adekuate t procdurave pr ta relizuar at.

18

Krijimi i partneritetit t NVM t vendit me investitort e jashtm sipas hulumtimeve t

Riinvestit prballet kryesisht me kto pengesa: (i) sigurin politike, (ii) legjislacionin dhe, (iii)
infrastrukturn e pazhvilluar. Nga prgjegjet e tyre pr pes opcionet e dhna lidhur me pengesat e
krijimit t parneritetit, del nj vlersim mjaft i balancuar :
siguria politike (21.6%),
legjislacioni (21.5%),
gjendja e infrastrukturs (19.9%),
niveli i pamjaftuar i informatave (18.5%) dhe,
vonesa e procesit t privatizimit (18.4%).
Nga kto prgjigje mund t nxirret prfundim se n t gjitha aspektet e indikuara me
pyetjen e prmendur t anketuarit konsiderojn t nevojshm nj angazhim serioz pr t ndryshuar
gjendjen.
(6) Mobilizimi i kapitalit t diaspores kosovare: Diaspaora e gjr Kosovare e cila sipas
disa vlersimeve mund t prfshij rreth 25% t popullsis Kosovare dhe nga shum kush
kosiderohet nj investitor m potencial dhe i rendsishm. Vlersimet lidhur me drgesat
financiare nga emigrantt (remitancat) n Kosov sillen prej 400 500 milion (Anketa e
familjeve , Riinvest 1999, vlersimet e AQF). Konsiderohet se shumica e ktyre mjeteve shkojn
n konsum ose investohen kryesisht n ndrtimin e shtpive shpesh joracionale. Ende nuk jan
krijuar mekanizmat e politikave ekonomike pr mobilizimin e ktyre drgesave dhe potencialeve e
kursimeve q mund t ket diaspora n aktivitete prodhuese e sherbyese dhe n krijimin e vendeve
t puns. Sipas ankets s famijeve n vitin 1999 drgesat e emigrantve investohn vetm n 9%
t rasteve.
INTERING
Intering Gmbh sht ndrmarrje private e themeluar nga dy vllzr Kosovar Shoshi, dhe
veprimatrin e vet e ushtron n Gjermani q nga viti 1990, n industrin ndrtimore, e
specializuar n instalime dhe termo izolime. Ajo punson 120 puntor, gjysma prej t
cilve jan Kosovar. Aktualisht ata jan t angazhuar n disa veprimatri riparuese n KEK
dhe jan shum t interesuar t kyen n procesin e privatizimit. Ata kan fituar prvoj
relevante n Gjermanin Lindore dhe jan sidomos t interesuar pr sektorin e prpunimit t
metaleve. Me prvojn e tyre n tregun Gjerman, ata nuk shohin shum pengesa pr t
investuar n procesin e privatizimit dhe t jen efikas. Ata do t dshironin t shohin m
shum prparime n politikn tatimore dhe eliminimin e pengesave tregtare.
Opinionet e ndrmarrsve Kosovar (Anketa e NVM-ve, 2001) dshmojn se angazhimi dhe
mobilizimi i kapitalit t diaspors konsiderohet me nj rendsi shum t madhe pr Kosovn. Mbi
79.0% te ndrmarrjeve t anketuara kapitalin e diaspores e konsiderojn shum t rendsishem,
17.1% e konsiderojn mesatarisht t rendsishm dhe vtm 3.8% t ndrmarrjeve e konsiderojn
pak t rendsishm. Mirpo kontaktet e realizuara dhe efektet e arritura jan larg ktyre
konsideratave.

19

Tabela 2: Kontaktet e ndrmarrsve Kosovar me diasporn

Kualiteti i kontakteve
1. Realizoj/kam realizuar projekt t
prbashket
2. Shfrytzoj hua nga miqt ose farefisi q
punon jasht
3. Jam n fazn e kontakteve paraprake
4. Nuk kam kontaktuar fare
5. Pa prgjigje

%
6.1
15.5
22.6
54.8
1.0

Burimi: Anketa e NVM, Riinvest 2001

Vetm 6.1% t ndrmarrjeve t anketuara jan prgjigjur se kan realizuar projekte

investive me pjesmarrje t resurseve financiare t diaspores, ndrsa 54.8% jan prgjigjur se nuk
kan kontaktuar fare. Kjo tregon pr mungesen e kontakteve dhe t informatave t nevojshme nga
ana e dy palve. Nga kjo rrejdh se duhet t forcohen perojektet promovuese n Kosov dhe t
gjenden forma adekuate pr krijimin e ketij partneriteti.
N periudhn 1990 1999 diaspora kishte dhn nj kontribut t madh n mbshtetjen e
popullit t Kosovs n organizimin e funksionimit t institucioneve arsimore, shndetsore,
sociale, kulturore dhe shkencore, dhe m pak n aktivitete ekonomike dhe investuese.
Pas lirimit t Kosovs pr her t par krijohen rrethana m t volitshme q raporetet e
solidaritetit t zvndsohen me raporte ekonomike dhe t interesit reciprok n mes t diaspors dhe
Kosovs duke pasur parasysh potencialet humane dhe financiare q disponon Diaspora dhe
resurset q ka krijuar. N fillim, n fazn emergjente, qasja e Kosovarve nga diaspora pr
investime ishte e prcjellur me nj doz euforie dhe idealizim t kushteve, por s shpejti filloj t
krijohet nj korniz e re e prceptimeve rreth mundsive reale pr angazhim t resurseve t tyre.
Ne kuadr t ndrmarrjeve t formuara me pjesemarrje t kapitalit t huaj, nj numer i konsideruar
ka te bj me angazhimin e investimeve t diaspors sidomos n programet e bizneseve prodhuese
q kan lidhshmri direkte me projektet e rindrtimit t Kosovs. Gjat ksaj periudhe kemi
iniciativa t shumta nga diaspora, porse ende jemi larg nga realizimi i tyre pasi q edhe nga ana e
saj jan duke u br vshtrime m reale lidhur me thellsin e reformave ekonomike dhe
prmirsimin e ambientit pr investime dhe zhvillim t bizneseve dhe ambientin e prgjithshm
institucional dhe afarist.
N koh t fundit, Qeveria e Kosovs sht duke br prpjekje q t krijoj ura t reja
komunikimi dhe bashkpunimi n mes t diaspors dhe Kosovs mbi baz t projekteve investive.
Lidhur me kt jan organizuar dy konferenca: nga nj n Gjermani dhe Zvicrr, ku sht m s
shumti e koncentruar diaspora, kurse n Tetor pritet t jet nj Konferenc tjetr n SHBA.
N kto tubime t pagzuara si Konferenca mbi Investimin n Kosov kan qen t
suksesshme pr nga numri i pjesmarrsve dhe pr nga hapja e nj dialogu m t organizuar midis
institucioneve Kosovare dhe Diaspors. Sipas raporteve, shqetsimet dhe intersimet e
pjesmarrsve jan shum identike n nj shkall t lart me ato t investitorve t tjer: kredit
dhe huat pr fillimin e bizneseve, tatimet, siguria legale, me k t kontaktojn, mungon ndihma
dhe orientimi, mungesa e dokumenteve t udhtimit, ristrikturimi i infrastrukturs, hapja e zyreve
t ndrlidhjes e t ngjashme.

20

5. KUFIZIMET DHE PENGESAT PREZENTE PR INVESTIMET E

JASHTME N KOSOV
5.1. INTESITETI I PENGESAVE
Hulumtimet n kuader t prgatitjes s ktij Raporti kan provuar ekzistimin e shum
pengesave institucionale dhe administrative pr nj klim t favorshme investuese. Per t
identifikuar intensitetin e pengesave t veanta nga aspekti i investitorve t jashtm n anketn e
prmendur me 38 ndrmarrje, t anketuarit sht dashur ta percatojn intesitetin n listn prej 14
pengesave t cilat jan paraqitur ne grafikun nr. 1.
Esht e qart se nj mori e pengesave t karakterit t prgjithshm ka ndikim m specifik
n gatishmrin e investitorve potencial t huaj q nj pjes t kapialit t vet ta orientojn n
projkte prodhuese dhe produktive n Kosov. Esht prezent nj rangim tjetrfare i pengesave n
krahasim me rezultatet e anketimit t NVM-ve tjera private t vendit. Kshtu prderisa n anketn
e NVM-ve si penges numr nj sht identifikuar mungesa e ligjeve dhe konkurrenca jo lojale, n
rastin e ndrmarrjeve t formuara me investime t huaja n vend t par sht identifikuar
korrupcioni dhe mungesa e garantimit t investimeve. Sipas rezultateve t anketimit kto pengesa
kryesore kan intensitet m t lart n realizimin e investimeve t huaja n Kosov:
Korrupcioni,
Mungesa e garantimit t investimeve,
Tatimet e larta,
Tregu i kufizuar,
Stabiliteti politik,
Telekomunikimet.
Ndrkaq penegsa me nj intensitet m t dobt t ndikimit n realizimin e investimeve t huaja
mund t merren:
Mungesa e prvojs n realizimin e IJD,
Mungesa e ligjeve,
Lartsia e dogans,
Statusi final i Kosovs i padefinuar, dhe
Mungesa e prkrahjes promovuese e investimeve.
Nj rangim i till i pengesave, sidomos i atyre me intensitet m t dobt t ndikimit, sht
pak a shum befasues sidomos kur injorohen pengesat q kan t bjn me statusin final t
Kosovs (rangu 6%), promovimi (rangu 5%) dhe mungesa e rryms elektrike (rangu i fundit).
Lidhur me mungesn e rryms elektrike duhet theksuar se anketimi sht realizuar para se t
ndodhte havaria n termocentralet e Kosovs, kur furnizimi me energji ishte prmirsuar dukshm,
ndersa pr investitort q tanim funksionojn n Kosov, mosprcaktimi i statusit final nuk duket
t jet penges. Megjithat nj analiz m e kujdesshme tregon se ndryshimet n vlersimet lidhur
me intesitetin e pengesave t caktuara nuk jane shum t mdha: Intesiteti 4,7 e fundit 10,4 e
para. Kjo shpie n nj konkludim se pothuajse e tr lista e pengesave t paraqitura pr vlersime
para t anketuarve, krkon kujdesin e duhur te krijuesve t politikave.

21

Grafiku 1: Pengesat pr investimet e jashtme

Pengesat kryesore me te cilat ballafaqohen investitoret
e huaj
10.4

K orrupcioni

9.0

M ungesa e garantim it t investim eve

8.8

T atim et e larta

8.2

T regu i kufizuar

8.0

Jo stabiliteti politik

7.3

T tjera

7.3

T elekom unikim et

6.6

M ungesa e prvojs n IJD

6.4

M ungesa e ligjeve

6.1

Uji
Doganat

6.1

Statusi final i Kosovs i padefinuar

6.0

M ungesa e prkrahjes pr promovim in e Inv.

Furnizim i m e rrym elektrike

5.0
4.7

(i) Korrupcioni
Anketa sht zhvilluar n kohn kur n opinion dhe institucinet Kosovare korrupcioni dhe
kriminaliteti ekonomik sht identifikuar si problem shum i mpreht dhe penges pr krijimin e
mjedisit t shndosh afarist. Duke marr parsysh efektet tejet negative t ktij fenomeni nuk sht
per tu habitur se korrupcioni sht ranguar n vendin e par (N anketn e NVM-ve sht cilsuar
penges me intensitet mesatar, n vendin e 7-t). Sipas rezultateve t ankets afro 70% e t
anketuarve korrupcionin e konsiderojn si penges serioze ose deri mesatare, kurse 30%
konsiderojn se sht penges e vogel ose se nuk paraqitet fare. Lidhur me kt sht e nevojshme
qe lufta e deklaruar kundr korrupcionit t shndrrohet n nj sistem aktivitetsh t instituconeve
dhe prkraje nga shoqeria civile dhe opinionit. Hulumtimi i 38 ndrmarrjeve nuk ka siguruar
informata n lidhje me burime e ndryshme t korrupcionit. Disa tregues n lidhje me kt fenomen
mund t nxjerren nga anketa me 1,300 qytetar Kosovar, t ciln e ka realizuar Riinvesti n Gusht
t vitit 2002 (Raporti i Paralajmrimit t Hershm, 2002). Sipas rezultateve t ksaj ankete,
korrupcioni sht ranguar n vendin e tret pas pasiguris rreth statusit final t Kosovs dhe,
papunsis, por para varfris, krimit, mimeve t larta, etj. Afr 50% e t anketuarve pajtohen
plotsisht se ka korrupcion n dogana, 32% n institucionet shndetsore, pastaj, 28% n pushtetin
lokal, 21% n pushtetin qendror, 20% n gjykata dhe 10% n shrbimin policor.
(ii) Mungesa e garantimit t investimeve
Mungesa e subjektivitetit t nderkombetar t Kosovs pengon antarsimin e saj n
institucionet financiare ndrkombtare qe do t thot edhe n organizatat pr garantimin e
inevstimeve si sht MIGA (Mulitarateral Investment Guarntee Agreements), institucion n
kuadr t Banks Botrore me rreth 157 shtete antare, e cila i siguron investitort nga rreziqet
jokomerciale, e q pr vendet e sapo dalura nga lufta, q karakterizohen me nj jostabilitet politik

22

ka rendsi t vaant. Istitucionet e tilla jan t nevojshme sidomos pas konflikteve si sht rasti
me Kosovn. Pr nj orientim m t vendosur t investitorve t huaj q t formojn ndrmarrjet e
veta ose t angazhohen n forma tjera, sht e domosdoshme q t sigurohet garantimi i
investimeve nga rreziku politik dhe rregullimet jokomerciale t tregut kombtar dhe veprimi
retroaktiv i politikave ekonomike. MIGA ka filluar t jet prezente edhe n rajonin ton (Bosne e
Hercegovin, Shqipri dhe Maqedoni, Raporti vjetor i MIGA, 2002).
Mungesa e garantimit t investimeve e konsderojn si penges serioze pr rreth 45% e t
prgjigjurve, 34% e konsiderojn si penges mesatare, ndrsa pjesa tjetr si penges t vogl ose jo
ekzistente.
Investitort potencial do t dshironin t shihnin nj strategji e cila prfshin garancione
shtes. Nj shembull i till sht marrveshja OPIC (Overseas Private Investment Corporation
Korporata pr Investimet e Huaja Private) e nnshkruar ndrmjet SH.B.A-ve dhe UNMIK-ut.
(shikon aneksin 4). OPIC-u ofron garancione/risigurime pr rreziqet e veanta politike. Q
investimet strategjike t vijn n Kosov, krkohet nj angazhim dhe prparim m i madh n
sektorin publik, pr t ofruar garancione shtes. Nj mekanizm pr ofrimin e risigurimit kundr
rrezikut politik do t kishte efekte t shumfishta n shfaqjen e interesimit, i cili edhe ashtu sht i
shfaqur nga investitort potencial.
(iii) Tatimet e larta
Instrumentet tatimore dhe lartsia e tyre kan ndikim shpeshher vendimtar n pruerjen e
vendimeve t investitorve t huaj pr mobilizimin e resurseve t tyre n vendet tjera. Kosova
gjendet n pozit specifike sepse sht duke i ndrtuar institucionet e ekonomis s tregut dhe
politikat ekonomike. Lartsia e tatimeve m tepr sht n funksion t ndrtimit t nj buxheti t
konsoliduar dhe t qendrueshem se sa n krijimin e lehtsirave dhe preferencialeve tatimore ndaj
investitorve potencial. Sipas rezultateve t ankets rrjedh se 42.1% t kompanive lartsin e
tatimeve e konsiderojn penges serioze, 24.0% si penges mesatare, ndrsa 31.6% nuk e
konsiderojn fare apo shum pak si penges pr zhvillimin e investimeve t huaja.
RENOFIX
Renofix u themelua nga nj investitor prej Tetovs (Maqedoni) dhe sht shembull i nj
investimit me 100% kapital t huaj. Investimet e prgjithsme kapin shumn 4 milion . Kjo
ndrmarrje kohve t fundit ka filluar me prodhimin e ngjyrave dhe punson 20 puntor.
Ndrmarrja do ti ofroj produktet e veta n tregun rajonal. Gjat intervists, pronari u prqendrua
n disa disa probleme me t cilat sht duke u ballafaquar si:
Vshtirsit n marrjen e licencs pr ndrtimin e objektit, kyja n rrjetin e rryms, etj. Ky
process me procedurat dhe shpenzimet tjera arrijn shumn 13,000 , dhe sht dashur gati nj
vit pr ti siguruar t gjitha licencat q krkohen pr objekte (8,500 ), kyja n rrjetin e rryms,
taksa komunale, ndryshimi i shfrytzimit t toks nga toka bujqsore n at industriale, paisjet
pr mbrojtje kundr zjarrit, etj.
Rregullat administrative nuk ishin t qarta, kshtu q ai kurr nuk ka mundur t dij se cili sht
autoriteti q i prcakton kto rregulla dhe se administrata nuk kishte qen n gjendje t ofroj
prkrahje.
Tatimet tarifat dhe TVSH-ja n paisje dhe lend t para jan m pak stimulative krahasuar me
Maqedonin. Rregullat e tanishme lejojn pagesn e TVSH-s pr paisje pas gjasht muajve,
ndrsa ai ishte i detyruar ta paguaj tr TVSH-n me rastin e futjes s paisjeve dhe askush nuk e
ka sqaruar pse?
Pronari konsideron se ai do t duhej t lejohet pr ta bler token private n emr t tij.

23

Ndonse skema tatimore e Kosoves dhe instrumentet e saj, krahasuar me vendet n rajon
dhe vendet e tjera nuk mund t konsiderohen t larta po t krahasohen ve e ve, por edhe pse
prgjithsisht ngarksa fiskale sipas pjesmarrjes s t ardhurave nga tatimet n GDP nuk jan t
mdha, prap se prap komuniteti i biznesit ka vrejtje serioze n strukturn e tatimeve n aspektin
se ato nuk i nxisin investimet duke i taksuar nj lloj paisjen dhe t mirat kapitale si dhe inputet e
prodhimit. N kto kushte disa vende fqinje kan lehtesira dhe duke ekspotuar n Kosov, mund t
krijojn perparsi konkurruese duke e rregulluar tregun n Kosov dhe veshtirsuar pozitn pr
eksportet Kosovare.
(iv) Tregu
N tri vitet e fundit n Kosov ka qen prezent nj treg emergjent q kishte t bnte me
servisimin e krkesave pr sigurimin e ushqimit, strehimit t t shperngulurve dhe t rindrtimit t
shtpive, infrastrukturs dhe t shrbimeve publike n prgjithsi. Kalimi nga peiudha e rindrtimit
n zhvillim t qendrueshm sht i kushtzuar edhe me ristrukturimin e tregut t Kosovs. Regjimi
tregtar n Kosove shte plotsisht i liberalizuar pa kufizime pr import dhe export, por edhe pa
nxitje dhe stimulime t eksportit. T gjitha kto kushte jan relevante me rastin e vendosjes s
investitorve potencial pr transferet e tyre n Kosov dhe n kt drejtim n aspektin e regjimit
tregtar n Kosov gjrat duket se jan n rregull. Mirpo, sipas rezultateve t ankets, 37% t
ndrmarrjeve tregun e kufizuar e konsiderojn si penges serioze, 24% e konsiderojn penges
mesatare, ndrsa t tjert e konsiderojn penges t vogl ose t pa ndikim relevant.
Nse marrim parasysh madhsin e tregut t Kosovs, ather sht e kuptueshme se
ekspansioni i biznesit domosdo do t krkonte nga investitort t penetrojn n tregun rajonal e m
gjr. Mirpo pr kt krahas vllimit dhe strukturs modeste t produkteve dhe shrbimeve pr
eksport jan paraqitur edhe nj sr pengesash serioze. S pari, IRJM, Serbia dhe Mali i Zi nuk
ofrojn trajtim t barabart pr eksportuesit Kosovar, t cilt paguajn t gjithat tarifat dhe tatimet
pr eksportet e tyre, ndrsa Kosova aplikon norma zero ndaj ktyre vendeve. Prveq ksaj,
importuesit Kosovar jan duke paguar nj taks specifike pr tranzit gjat kalimit npr territoret
e vendeve fqinje (n IRJM 100 pr kamion, n Mal t Zi 3% nga vlera e importit dhe n Serbi
5%).
(v) Stabiliteti politik
Situata politike n nj vend ka ndikim qensor pr qndrimin e investotirve t jashtm.
Kosova ka filluar t ndertoj institucionet e veta dhe ka mbajtur zgjedhjet e lira n nivel lokal dhe
qendror. Institucionet e dala nga kto zgjedhje jan n konsolidim e sipr dhe n periudhn e
ardhshme kto institucione do t bhen t qndrueshme, dhe me transferin e kompetencave do t
ngritet kredibiliteti dhe prgjegjsia e tyre pr menaxhimin e zhvillimit ekonomik t vendit.
Siguria e vendit ka shnuar nj trend prmirsimi, n aspektin e rnies s krimeve politike dhe t
atyre q rrezikojn jetn dhe pronn. Kosova nuk sht m n faqet e para dhe n titujt e lajmeve
kryesore n bot. Mirpo stabilitieti dhe prmirsimi nuk kan arritur qndrueshmrin e duhur.
Pikrisht kohve t fundit vrehet ngritje e tensioneve, n form t protestave q nganjher marrin
form t dhunshme apo rrezikim t jets. Integrimi i pamjftueshm i pakicave, veanrisht i asaj

24

Serbe dhe enklavave n trsin e jets institucionale dhe sistemin ekonomik t Kosovs krijon
hapsir pr jostabilitet.
Prkundr ksaj, kjo anket me 38 ndrmarrje dshmon se rreth 2/3-at e t anketuarve
nivelin e stabilitetit politik e konsiderojn si penges serioze ose t intesitetit mesatar dhe ky sht
sinjal se duhet te punohet n ngritjen e efikasitetit t institucioneve pr t kontrolluar pikat
neuralgjike me ndikim n trendet e qndrueshmrise politike. Gjithashtu, duhet ngritur vetdijen e
opinionit pr rendsin q kan aspektet politike dhe t siguris pr krijimin e imazhit pozitiv t
Kosovs n bot dhe tek investitort.
Pr shkak se Kosova ende konsiderohet se ka nj rrethin afariste t shoqruar me pasiguri
politike, ather nevojitet ndrtimi i formave t ndryshme t partneritetit midis sektorit publik dhe
atij privat. Fondet e Garantimit t Investimeve duhet t vijn n shprehje jo vetm pr pojektet e
mdha t shrbimeve publike, por gjithashtu edhe pr projektet afariste t cilat vijn, bie fjala nga
privatizimi i ndrmarrjeve shoqrore.
Rreziku komercial/mospagesa e obligimeve nga klientt Kosovar, sht m i ulti n rajon.
Krkohet nj kordinim m i mir ndrmjet bankave n rajon jo vetm pr t mundsuar pagesn
perms instrumenteve t ndryshme pr transaksionet tregtare (p.sh. kambiali), por gjithashtu pr ta
prmirsuar mirkuptimin e prgjithshm pr investime.
Duke i pasur parasysh institucionet n kuadr t strukturave administrative q kan t bjn
me investimet, kjo do ti kontribuoj synimit pr prmirsimin e perceptimeve politike rreth krijimit
t lehtsirave pr investime dhe t bj t qart se ky synim sht me prioritet t lart.
(vi) Legjislacioni
Edhepse anketa e bizneseve me prani t kapitalit t jashtm identifikon moskompletimin e
infrastrukturs ligjore si penges me intesitet t moderuar (rangim kah mesi), anketa e NVM-ve
Kosovare e vn at n vend t par gjat dy viteve t fundit. Problemi sht i lidhur me vonesn
n rrumbullaksimin e legjislacionit dhe krijimit t institucioneve t ekonomis s tregut por
gjithashtu edhe me kapacitet pr implementimin e rregulloreve/ ligjeve n fuqi. Politikat dhe
udhzimet procedurale pr zbatimin e ligjeve shpesh her nuk mbshteten nga mekanizmat
implementues (p.sh. Rregullorja pr regjistrimin e ndrmarrjeve, Rregullorja nbi AKM).
-

Kontrata mbi shitjen (Rreg. 2000/68)

- Pasqyron bazat e konvents s Kombeve t Bashkuara mbi shitjen ndrkombtare t
mallrave,
- Zbatohet vetm n pasurin e lvizshme
- Shkarkimit t anijeve dhe barkave, aeroplane dhe, rrym elektrike
- Zbatimi i saj mund t prjashtohet ose pezullohet
- Zvndson ligjin lokal mbi kontratat

Investimet e jashtme (Rreg. 2001/3)

- U jep tretman nacional investimeve t jashtme
- Vendos mbi krkest pr regjistrim

25

Kufizon produktet e natyrs ushtarake

Ofron mbrojtje nga prvetsimet
Ofron mbrojtje ndaj prons intelektuale (t drejtave t autorit)
Ofron t drejtn e informimit

Pengu (Rreg. 2001/5)

- Pengu dhe garancionet mbi pengun si kolateral
- Regjistrimi i pengut
- Rrjedhat e shitjeve afariste
- Rregullorja 2001/32 mbi krijimin e zyrs pr regjistrimin e pengut
- Ofron sistemin e informimit publik
- Qasje n rrjetin kompjuterik ndrkombtar

Organizatat afariste (Rreg. 2001/6)

- Ligji mbi ndrmarrjet
- Partneriteti i gjr dhe partneriteti i kufizuar

Rregullorja mbi sigurimin dhe mbikqyrjen (Rreg. 2001/25)

Transakcionet e pagesave (Rreg. 2001/26)

Ligji themelor i puns (Rreg. 2001/27)

- Kontrata e puns
- Pr koh t caktuar dhe t pacaktuar
- Bazat rreth pjesmarrjes dhe puns
- Afati i skadimit t kontratave t puns: a) prformanca jo e knaqshme, mosangazhimi
serioz, strukturimi i duhur, ndryshimet ekonomike ose teknologjike.
- Pagesat sipas rezultateve n pun, paga minimale.

Standardet mbi raportimin financiar (Rreg. 2001/30)

- Themelimi i Bordit t Kosovs pr Standardet e raportimit financiar dhe t nj regjimi mbi
raportimin financiar nga ana e organizatave afariste
- Kualifikimet pr kontabilist dhe licencimi i mbikqyersve (auditorve)
- Obligimet e organizatave afariste pr raportim financiar
- Krkesat pr mbikqyerje (auditorium) n shumn mbi 250 Euro

Krijimi i regjistrit mbi pengun (Rreg. 2001/32)

Rregullorja mbi t drejtn e shfrytzimin e toks, e cila tani sht duke u prgatitur do ta
kompletoj kt dispozit. sht hartuar pr ta prmirsuar pozitn e titullarit dhe pr t garantuar t
drejtn e shfrytzimit pr ata t cilt e blejn pasurin e ndrmarrjes.
Rregullorja e till faktikisht ligji pr mnjanimin e kufizimeve t tanishme mbi shkalln e
transferit t t drejts pr shfrytzimin e prons shoqrore definitivisht menjanon njrn prej
mebturinave t epoks socialiste, t drejtn e shfrytzimit, t ciln e kishin ndrmarrjet ndaj
toks pr ndrtim.

26

Pr tokn q nuk sht n pronsi shoqrore, ligji mbi themelimin e procedurave pr

zgjedhjen e kontesteve dhe definimin e t drejtave pronsore reale sht ranguar si prioritet i lart
n agjend, e cila synon zhvillimin e procedurave pr personin i cili ka krkesa ndaj prons
jorezidente, dhe krkon nga personi q formalisht ti regjistroj kto krkesa brenda nj periudhe t
caktuar dhe pastaj ti prezentoj argumentet mbshtetse.
(vii) Infrastruktura publike
N periudhn e pas lufts jan br investime serioze nga ana e donatorve dhe si rezultat i
ksaj kemi nj situat m t mire n krahasim me t kaluarn sa i prket infrastrukturs publike.
N realizimin e investimeve kapitale n infrastruktur nj kontribut t rendsishm kan dhn
AER, USAID, DFID, GTZ dhe shum organizata tjera ndrkombtare. Mirpo Kosova ka
trashguar nj infrastruktur t pazhvilluar e pastaj t dmtuar seriozisht gjat dekads s fundit,
kshtu q situata ende nuk sht n nj shkall q t nxis apo lehtsoj investimet dhe zhvillimin
e bizneseve.
Investitort kan problem pr siguruar tokn e urnbanizuar pr ndrtim, pr tu kyur n
rrjetin e ujsjellsit, energjis, telekomunikimve dhe rrugve. Investitort privat n Kosov
kryesisht e kan financuar kyjen n rrjet t infrastruktures (rryma, rruga, uji, telekomunikimet dhe
higjiena) me mjetet e veta. Vlersohet se kto shpenzime t larta zakonisht i shtrenjtojn projektet
investive prej 20 30%. Transporti i mallrave sht mjaft i shtrenjt dhe me shum pengesa.
Krkesat e bizneseve dhe konsumatorve jan n rritje, kshtuq q gjendja e infrastrukturs dhe
sherbimeve publike mund t merret si nj nga limitet m t mdha pr investitort.
Proceset lidhur me reformimin e ndrmarrjeve publike jan n fazn e konceptimit dhe
aprovimit t kornizs ligjore e cila duhet t mundsoj libralizimin dhe ristrukturimit. Partneriteti
me sektorin privat n ofrimin e sherbimeve t bj t mundur futjen e konkurrencs , neprmjet
futjes s ofruesve t rinj t sherbimeve. AKM do t administroj ndrmarrjet publike dhe
menaxhoj reformen e tyre. Ndrkaq, Rregullatori (Komisioni pr rregullimin e shrbimeve
publike n Kosov) do t kujdeset pr kriteret n formimin e mimeve dhe zbatimin e standardeve
lidhur me cilsin e sherbimeve. N prgjithsi ky sht nj koncept modern, mirpo kan mbetur
shume gjra t pasqaruara lidhur me bashkrenditjen e punve me pushtetin qendror dhe lokal,
lidhur me ndarjen e prgjegjsive dhe kompetencave, e lidhur me kte ende nuk sht hapur nj
debat substancial.
Pr shkak t problemeve t mdha prezente shkurtimisht do t ndalemi m problemet lidhur
me energjetikn, telekomunikimet dhe shrbimet publike komunale (m gjersisht: Zhvillimi
Ekonomik Lokal n Kosov, Riinvest, Prill 2002, Disa Probleme te Reformimit t Shrbimeve
Publike n Kosov, dhe Hashi: Ristrikturimi dhe Privatizimi i Ndrmarrjeve t Mdha Publike n
Kosov, prezentuar n Konferenca Ndrkombtare mbi Privatizimin e Ndrmarrjeve Shoqrore
dhe Reformn e Shrbimeve, Riinvest Qershor 2002).
(a) Sektori energjetik ka paraqitur dhe ende parqet nj nga problemet kye pr zhvillimin
e vazhdueshm t biznesit. Ndrprerjet e furnizimit me energji elektrike jan shum t shpeshta,
ndrsa mbajtja e funksionimit me energji alternative i shtrenjton shum operacionet. Edhe

27

prkundr realizimit t investimeve, gjendja n sistemin elektroenergjetik i Kosovs mbetet

jostabile dhe karakterizohet me ndrprerje t shpeshta t rryms dhe mime t larta dhe
jokonkurrente. Kjo paraqet rrethan shum t pavolitshme pr zhvillimin e bizneseve prodhuese
dhe inkurajimin e investitorve t huaj. Dmtimet pr shkak t havaris q ndodhi n Korrik e kan
keqsuar jashtzakonisht shum situatn dhe kjo do t ket pasoja afatgjata dhe serioze n
furnizimin me energji elektrike t bizneseve n prgjithsi. KEK-u pas prfundimit t luftes ishte i
prfshir n nj program t gjer t mbshtetjes financiare dhe teknike, e q solli n nj gjendje t
prmirsuar para defektit te madh n termocentralin Kosova B. Mirpo n kushtet kur KEK-u nuk
ka arritur nj funksionim stabil dhe menaxhment m efikas, dhe kur kemi t bjm me stabilimente
t vjetruara, furnizimi stabil nuk mund t mbshtetet n termocentrale ekzistuese. Niveli aktual i
fakturimit t rryms elektrike sht 53%, q do t thot se 47% e rryms s shpenzuar nuk
fakturohet fare. Prej asaj prqindje t rryms e cila fakturohet, paguhet 65%. Niveli i pagess pr
energjin e shpenzuar nga konsumatort duhet t rritet ndjeshm n mnyr q fondet e arktura t
bjn t mundur furnizimin nga importi. Nevojitet nj aktivitet i jashtzakonshm pr ta
vetdijsusar opinion dhe fituar prkrahjen e tij q furnizimi me enenrgji eletrike t normalizohet,
prndryshe me nivelin e tanishm t furnizimit me energji, aktivitet ekonomike dhe trendet e
normalizimit t gjendjes n shoqrin Kosovare rrezikohen esencialisht.
Kjo duhet t shoqrohet me konceptin, strategjin dhe politikat afatgjata t zhvillimit t
energjetiks e cila inkuadron edhe liberalizimin dhe privatizimin e industris elektro energjetike,
ku tanim ekziton nj pervoj e pasur. N disa vende kemi nj liberalizim dhe privatizim t plot
me efekte pozitive q reflektohen n kualitetin dhe mimet e rryms elektrike q u ofrohen
bizneseve si shfrytzues. N disa vende kemi nj asje t przier me nj pjesmarrje t
liberalizimit t tregut por ende n munges t privatizimit t plot. Kshtu pronsia e sektorit
energjetik n Belgjik, Finland dhe Gjermani sht me struktur pronsore t perzier. Disa nga
vendet e tranzicionit kan mbetur larg nga nevojat reale n ristrukturimin e ktij sektori.
N prmbledhje t ksaj shtje, rrjedha e IJD do t vshtirsohet n munges t furnizimit
me ryym elektrike. sht e mundur q t realizohet konsolidimi fillestar i cili do t pasonte me
investime t mtutjeshme dhe pjesmarrjen e sektorit privat derisa t bhet ristrukturimi i ktij
sektori. Kjo po ashtu do t krkoj nj ligj t fort dhe nj rregullator t pavarur. Prpjekjet e
Kosovs pr ta prmirsuar sektorin energjetik duhet t prqendrohet n themelimin e nj kornize
ligjore, e cila do t drgonte sinjale adekuate pr investitort se Kosova sht vend i prshtatshm
pr IJD.
(b) Telekomunikimet kan shnuar progres n rritjen e vllimit t shrbimeve pas lufts,
por cilsia e shrbimeve dhe mimet ilustrojn situatn kur PTK sht e vetmja ndrmarrje publike
q merret me shrbimet e telekomunikimeve n tregun e Kosovs. Si rezultat i ksaj pozite
pothuajse monopoliste, ndrmarrja ka prfituar nj rritje dhe ka realizuar investime nga t ardhurat
e arktuara, pr t evituar dmtimet nga lufta dhe ngecjen n zhvillim n t gjitha hallkat e
sistemit. N kuadr t kompanis ofrohen shrbime te telefonis fikse, mobile dhe shrbimet e
internetit (DardaNet- i) dhe shrbimet postare. Edhe prkunder ktyre investimeve t realizuara,
shrbimet e PTK-s ende ngecin n cilsi dhe plasohen me mime t larta. Vlersohet se kto
mime jan m t lartat n rajon dhe ndikojn n rritjen e shpenzimeve pr investime n krijimin e
bizneseve t reja dhe afarizmin e atyre ekzistuese. Sipas ankets s Riinvestit me 38 ndrmarrje t
regjistruara me kapital t huaj rrjedh se niveli i telekomunikimeve n kt faz t rindrtimit dhe

28

zhvillimit ekonomik sht duke vepruar si faktor limitues n vendimarrje t investitorve

potencial. Kshtu rreth 70% t ndrmarrjeve funksionimin e shrbimeve t telekomunikimeve e
konsiderojn si penges serioze ose mesatare.
S kndejmi, PTK domosdo duhet t ballafqohet me ristrukturimin, liberalizimin e tregut
pr kyje t ofruesve t rinj pa prjashtuar edhe privatizimin e saj me qllim t rritjes s
performansave t mbrendshme t ndrmarrjes, ngritjes s kualitetit t shrbimeve dhe uljen e
mimeve nn trysnin e nj konkurrence. Bazuar n prvojen e vendeve t tjera n tranzicion,
telekomunikimet mund t jen nj fush interesante pr ivestitort e jashtm. Liberalizimi i tregut e
sidomos privatizimi i sektorit t telekomunikimeve sht sforcuar nga vitet e 90 ta. Kshtu sipas
nj hulumtimi (Iraj Hashi, 2002) Britania e Madhe, Finlanda, Gjermania, Spanja dhe Suedia e kan
br privatizimin e plot t telekomunikimeve, dhe kan realizuar nivel t lart t liberalizimit t
tregut dhe t hapjes s tregut pr kyje t ndrmarrjeve t telefonis mobile. Nj filozofi t till t
zhvillimit dhe transformimit duhet ta ndjek edhe PTK-ja dhe t kontribuoj n uljen e shpenzimeve
n dobi t zhvillimit t bizneseve lokale dhe ndrkombtare n Kosov.
(c)Roli i pushtetit lokal n promovimin e investimeve private sht shum i rendsishm.
Niveli i zhvillimit t shrbimeve publike, zhvillimi urban dhe rregullimi i hapsirs e toks npr
komuna ka rndsi t madhe pr zhvillimin e bizneseve dhe sidomos n promovimin e nj
ambienti m miqsor pr inkurajimin e investimeve t huaja. Ktu vmendje t vacant duhet
kushtuar hartimit t Planit Urbanistik t vendi,t duke krijuar mundsi t reja urbanistike pr
zhvillimin e bizneseve t vendit dhe t atyre ndrkombtare, t cilat kan rendsi sidomos pr
investimet q kan t bjn me ndrtimet q nga fillimi (Greenfield projects). N periudhn e
gjertanishme t funksionimit t pushtetit lokal ka munguar ndrtimi i nj sistemi t masave nxitse
pr zhvillimin e bizneseve lokale dhe t bizneseve me pjesmarrje t kapitalit t huaj. (Raporti
studimor, Zhvillimi Ekonomik Lokal, Riinvest, 2002):

zvoglimin e shpenzimeve administrative pr themelimin dhe regjistrimin e bizneseve,

lehtsimin pr asje n kapital, konsalting dhe trajnim,
promovimin e lokacioneve adekuate npr komuna pr zhvillimin e bizneseve me
pjesmarrje t kapitalit t huaj (zonat e ndrtimit, zonat e ndrmarrsis, - marketing
urban),
zhvillimi i transparencs dhe respektimi i rregullave t lojs (konkurrencs) gjat
organizmit t tenderve pr investime publike,
nxitja e krijimit t partneritetit n mes t ndrmarrjeve publike dhe private,
krijimi i nj rrejti t qendrueshem t institucioneve bankare dhe jobankare.

Nga prgjegjet e dhna n Anketn e NVM (Tablea e poshtme: Riinvestit, 2001) ka

mbretruar nj vlersm shum kritik lidhur me cilsin e sherbimeve publike n nivel t pushtetit
lokal.

29

Tabela 3: Si e vlersoni prkrahjen e ofruar nga pushteti lokal

% (keq) % (disi)
% (mir)
Furnizimi me energji elektrike 95.3
2.6
Furnizimi me uj
51.1
32.0
Telekomunikimi
32.3
38.3
Rrugt
37.4
43.9
Higjiena
50.6
35.7
Arsimi dhe shndetsia
22.1
57.8
Burimi: Anketa e Riinvestit me bizneset private, 2001

2.1
16.8
29.4
18.8
13.7
20.0

T gjitha kto shtje kan rendsi pr inkurajimin e investitorve potencial. Nga kto
shtje vrehen dy lloj pengesash me ndikim negativ n promovimin e investimeve npr komuna
t Kosovs: (i) pengesat administrative dhe (ii) pengesat e infrastrukturs. Pengesat administrative
jan t karakterit byrokratik dhe kan ndikim n krijimin e imixhit t nj vendi. Lidhur me kt n
legjislacionin komunal dhe qendror duhet adoptuar prvoja t avancuara dhe modele t
thjeshtzuara pr regjistrim dhe regjistrim t bizneseve, kyje dhe dalje n/nga tregu.
4.2. KUFIZIMET RAJONALE / GEOGRAFIKE PR INKURAJIMIN E IJD
Ngadalsia n implementimin e reformave institucionale, ndrtimin dhe funksionimin e
institucioneve demokratike, prezenca e korrupcionit, rreziku politik dhe mungesa e nj
menaxhmentit efikas makroekonomik n Europn Juglindore (EJL) kan br q rajoni mos t
konsiderohet destinacion atraktiv pr investitort e jashtm. T gjitha vendet e rajonit ngelin
shum prapa n krahasim me vendet e Evrops Qendrore (EQ) sa i prket IJD. Prandaj, trheqja e
IJD n Kosov, i ka edhe limitet gjeorgrafike, kshtu q shumka duhet t zgjidhet n nivel
rajonal. Nga ana tjetr sht e kjart se trheqja e investitorve serioz n secilin prej vendeve t
rajonit domosdo prmban dimensionin rajonal. Kosova duhet t prfitoj nga pozita e vet qendrore
n rajon, duke e materializuar at m trheqjen e investimeve q gravitojn n tregun rajonal dhe
m gjer. Mirpo, bashkpunimi ndr rajonal pr shkak t problemeve t shumta ngec. Tregtia
ndr rajonale n shumicen e vendeve sillet 9 % dhe 10% , me prjashtim t Kosovs ku kjo sht
mbi 60%. Ndrkaq inevstimet e prbashkta midis partnerve n rajon jan gjithashtu shum t
vogla.
INVESTIMET N RAJON (1990-2001)
(i) IRJM (nga Greqia, Turqia, Kroacia, Bullgaria, RFJ, B&H, Shqipria).____ 34.6%
(ii) Rumania (nga Turqia, Greqia, RFJ, BulLgaria) ______________________8.0%
(iii) Bullgaria (nga Turqia, Greqia) ____________________________________14.9%
(iv) Bosnja dhe Hercegovina (nga Kroacia, Turqia) _______________________14.4%
(v) Shqipria (nga Greqia, Italia, Bullgaria, Kosova, IRJM)_________________85.6%

Partner kryesor n realizimin e investimeve n rajon paraqiten vendet e BE me nj

pjesmarrje t konsideruar n: Bullgari (60.0%), Rumani (57.0 %), Kroaci (61.2 %), IRJM
(42.5%) dhe Bosnje dhe Hercegovin (30.4%). Ndrsa n kuadr t BE duhet veuar pjesmarrjen

30

e lart t Gjermanis. Pjesmarrja e investimeve nga SHBA, sidomos sht e lart n Kroaci
(27.5% n investimet e prgjithshme t huaja).
Nse situata ekonomike vshtrohet n trekendshin: niveli i zhvillimit borgjet e jashtme
IJD mund t nxjerren prfundime relevante pr tendencat e ardhshme t proceseve tranzitore n
vendet e rajonit. N t gjitha vndet e rajonit ka munguar nj angazhim m serioz i investitorve t
huaj n zhvillimin e kapaciteteve prodhuese, ristrukturimin dhe privatizimin e ndrmarrjeve
shoqrore, shtetrore dhe publike. Kshtu nga perspektiva e pjesmarrjes s investimeve t huaja
n investimet e prgjithshme, Shqipria, B. e H, RFY dhe IRJM kan realizuar nivelin m t
ulet t IJD pr banor, ndrsa trende m t volitshme jan realizuar n Kroaci, Bullgari dhe
Rumani.
Tabela 4: Pasqyr e treguesve t IJD
Vendet
1. Shqipria
2. B e H
3. Bullgaria
4. Kroacia
5. FYROM
6. Rumania

IJD
(1990- 1999), mil.$
800
470
3,997
6,703
824
7,698
20,492 -Gjithsej

IJD pr banor
2000, $
233
125
504
1,530
403
343
466 - Mesatarja

Niveli i IJD pr
banor, mesatarja 100
50.1
26.9
108.4
328.4
86.7
73.7

Burimi: Economic Strategy for South Estern Europe (V. Gligorov). Wienna Institute for International Economic Studies, 2000 si
dhe: Building Peace in SEE: Macroeconomic Policies and Structural Reforms Since the Kosovo Conflict, IMF/WB, 2001

Sipas treguesit t investimeve t huaja pr kok banori, n pozit m t volitshme ndaj mesatares
sht Kroacia (328.4%) dhe Bullgaria (108.4%) e q tregon nj ndrvarsi midis t nivelit t zhvillimit
ekonomik dhe t investimeve direkte t huaja. Vendet q kan nivel m t lart t GDP-s pr banor n t
njjten koh kan realizuar edhe investime m t larta pr kok banori.

N prgjithsi IJD m s shumti ishin t orientuara n sektort e industries, tregtis,

riparimi i motorve t kamionve, dhe n sektor t ndrmjetsuesve financiar. Industria ka treguar
pjesmarrje t lart n shumicn e vendeve t rajonit. N Maqedoni industria ka pjesmarrje mbi
80%, ndrsa n vendet tjera kjo pjesmarrje sht: n Kroaci (45.5 %), Bullgari (54.2 %), dhe
Bosnje dhe Hercegovin (42.8 %).
Problemet q jan duke e prcjellur zhvillimin, ristrukturimin dhe privatizimin e
agroindustris kan dekurajuar investitort e huaj q ti orientojn investimet e veta n kt
sektor. Kryesisht n t njejten pozit kan mbetur xehtaria, energjia elektrike, gasi dhe furnizimi
me uj duke pasur parasysh statusin aktual t ktyre sektorve dhe nevojat pr investime t
mdha.

31

Tabela 5: IJD n disa vende rajonale sipas sektorve

Sektoret
Bullgaria
Rumania
Kroacia
B&H IRJM
Agrokultura
0.3
3.0
0.0
Xehtaria
3.4
Industria
54.2
43.8
46.5
42.8
84.5
Rryma elektrike, gazi, uji
0.8
Ndertimtaria
1.0
2.3
1.3
5.4
1.1
Tregtia, riparimi i motorve t kamionve
19.5
24.1
4.1
3.1
6.0
Hotelet dhe restoranet
5.1
0.8
1.0
Transporti dhe komunikimet
4.5
2.3
30.0
1.2
Sektori i ndrmjetsuesve financiar
11.7
23.7
12.5
13.1
2.8
Patundshmrit, renta dhe aktivitetet e
0.4
31.5
bizneseve
T tjera
3.7
0.0
0.0
4.1
4.4
Gjithsejt
100.0
100.0
100.0
100.0
100.0
Burimi: Foreing Direct Investment in South East Europe: Implementing Best Policy Practices. Wienna, 2000

Bashkpunimi ekonomik ndr rajonal sht duke u ndeshur me shum pengesa. Nj projekt
i prbashkt me pes institucione t tipit think tank kan vlersuar Pengesat n Tregti, Rritje,
Investime dhe Aftsit Konkurruese (Chesapeake Association, 2001), nga perspektiva e
ndrmarrjeve n Shqipri, Bullgari, Kosov, IRJM dhe Mal t Zi. Mostra ka prfshir 25
ndrmarrje nga secili vend, gjithsejt 125 ndrmarrje. Pengesat kryesore t ranguara sipas
intensitetit jan prezentuar n tabeln e m poshtme:
Tabela 6: Rangimi i pengesave pr tregti dhe bashkpunim nga perspektiva e ndrmarrjes
Llloji i pengesave
Kosova
Vendet
tjera
Problemet q lidhen me doganat
2
1
Tatimet
7
2
Kontratat dhe pagesat
4
3
Mungesa e informatave
5
4
Infrastruktura (telekomunikimet, rryma, rrugt)
1
5
Procedurat administrative
6
6
Sistemi bankar
3
7
Rreziku politik
8
8
Burimi: Obstacles to Trade, Growth, Investment and competitiveness (Chesapeake Association, 2001)

Problemet q lidhen me doganat procedurat, tarifat dhe vonesat n kufi, duket se jan
pengesat m t shpeshta pr t gjitha vendet e rajonit (rangu 1), duke prfshir edhe Kosovn
(rangu 2). Dallimi qndron n vlersimin e ndikimit t vogl t infrastrukturs, e cila n rastin e
Kosovs konsiderohet si pengesa kryesore (rangu 1), ndrsa pr vendet tjera n rajon intensiteti i
ksaj pengese sht m i ult (rangu 5). Dallimi po ashtu ekziston edhe n sistemin bankar: rangu 3
n Kosov, dhe 6 pr vendet tjera. sht interesant se situata politike nuk sht konsideruar si
penges me pesh, si n Kosov ashtu edhe n vendet tjera t rajonit.

32

Prioritetet pr permirsimin e bashkpunimit rajonal n rastin e Kosovs jan: (i) zhvillimi

i infrastrukturs, (ii) prsosja e procedurave doganore, dhe (iii) zhvillimi i sistemit bankar.
Ndrmarrjet e anketuara nga t gjitha vendet e kan Kosovn si tregun e tyre kryesor, dhe
kjo pasqyron gjendjen e pas lufts n Kosov q karakterizohen me krkesn e madhe pr nevojat
e rindrtimit.
Niveli i shpenzimeve administrative pr formimin e ndrmarrjeve n prgjithsi n rajon
sht i lart. Ky nivel i ktyre shpenzimeve sht n raport pozitiv me nivelin e korrupcionit dhe
n raport negativ me kualitetin e qeverisjes, shkalln e hapjes s ekonomis dhe nivelin e pagave
n sektorin publik.
Pr t tejkaluar problemet e prezentuara ktu nj sere aktivitesh jan duke u ndrmarruar n
bashkrenditje nga ana e bashkssi ndrkombtare. Ktu veanrisht duhet veuar masat n kuadr
t paktit t stabilitetit q kan t bjn me t ashtuquajturen Pako Investive pr Vendet e EJL.
PAKOJA PR INVESTIME PR RAJONIN E EJL
Qeverit e vedeve n rajon duhet t bjn m shum pr t krijuar kushtet nn t cilat sektori privat do t
investonte. Me synimin pr t themeluar nj korniz uniforme t qndrueshme dhe transparente pr
investimet e sektorit privat, Qeverit e vendeve n rajon, n bashkpunim me partnert e tyre n Paktin e
Stabilitetit, vendosn t implementojn Pakon pr Reforma, Investime, Integritet dhe Rritje (e cila
referohet si Pako pr Investime). Pakoja pr Investime prkufizon nj program ambicioz t reformave
ligjore, rregullative dhe institucionale, qe kan pr qllim krijimin e nj trajtimi t drejt dhe jo
diskriminues pr investitort e vendit dhe ata t huaj, duke prfshir mbrojtjen e plot e t drejtave t
tyre pronsore jo vetm prmes ligjit t shkruar, por gjithashtu edhe prmes implementimit administrativ
dhe juridik. Fushat specifike t Pakos pr Investime prfshijn: bankat, tregun e kapitalit, qeverisjen me
korporata, strategjia dhe politika e promovimit t IJD, ligji mbi tregtin duke prfshir licencimin dhe
lejet pr fillimin e biznesit, efikasitetin administrativ dhe pengesat burokratike pr inciativat e sektorit
privat, ligji mbi konkurrencn dhe politikat ekonomike, luftimi i keqprdorimeve dhe korrupcionit,
sistemi i drejtsis, mbshtetja e NVM-ve, privatizimi, reforma e politiks fiskale dhe tatimeve dhe,
regjimi dhe praktikat e kontabilitetit.
Angazhimi i qeverive t Evrops Juglindore ndaj futjes n prdorim dhe implementimit t Pakos pr
Investime do t prkrahet nga qeverit jasht rajonit, institucionet ndrkombtare dhe donatort tjer.
Pr finalizimin dhe aprovimin e Pakos pr Investime nga qeverit e EJL, sht e nevojshme t
mobilizohet mbshtetja dhe asistenca teknike pr ta forcuar kapacitetin institucional prmes t cilit do t
bhet implementimi.
Source: World Bank: The Road to Stability and Prosperity in SEE Regional Strategy Paper, 2002.

33

5. POLITIKAT E NXITJES S IJD

Situata aktuale e zhvillimit ekonomik n plan t gjer dhe problemet e prshkruara lidhur
me IJD shtrojn nevojn pr kompletimin e masave t politiks ekonomike, kuadrit ligjor dhe
rrthins institucionale pr krijimin e nj mjedisi miqsor pr afarizm dhe investime. Politkat n t
vrtet duhet tu adresohen njsoj t gjith investitorve privat, t jashtm dhe vendor. N kt
pjes t raportit do t adresohen shkurtimisht disa nga shtjet m relevante pr ndrtimin e nj
rrethine t till.
5.1. NDRTIMI I STABILITETIT MAKROEKONOMIK
Rivitalizimi i shpjet i aktiviteteve ekonomike, rrumbullaksimi i fazs emergjente t
rindrtimit pas lufts dhe asistenca financiare dhe teknike e bashksis ndrkombtare kan
ndikuar n rritjen e shpejt t GDP-s dhe treguesve t tjer makroekonomik. Mirpo, brenda
prbrenda ksaj rritje kan mbetur shum shprpjestime t mdha t cilat mund ta vshtirsojn
ruajtjen e qendrushmris s rrits ekonomike dhe stabilitetit makroekonomik.
- raportet midis GDP-s, konsumit, kursimeve dhe investimeve,
- raporteve midis nevojave pr investime kapitale dhe buxhetit,
- raportit midis importit dhe eksportit,
- papunsis dhe investimeve.
Disa nga kto shprpjestime mund t ilustrohen prmes t dhnave n tabeln e mposhtme:
Tabela 7: Treguesit makroekonomik (2001):
GDP:
1.8 mld (vl.)
GNP:
2.5 mld (vlt.)
T ardhurat n dispozicion:
4.3 mld (vl.)
Konsumi:
2.5 mld (vl.)
Kursimet:
0.3 mld (vl.)
Investimet:
1.5 mld (vl.)
Importi (mallrat):
2.5 mld (vl.)
Eksporti (mallrat):
0.4 mil (vl.)
Buxheti i Konsoliduar i Kosovs: 0.4 mld (vl.)
Investimet kapitale:
1.7 mld
Depozitat bankare (31.12.2001): 0.5 mld
0.6 mld (vl.)
Drgesat nga Diaspora:
Norma e inflacionit (CPI):
11%
Source: CFA estimations

Aktualisht, shumnica e ktyre shprpjestimeve po prballohen n saje t asistencs

financiare ndrkombtare, drgesave t emigrantve dhe diasporas, konsumit t t punsuarve n
administratn ndrkombtare. Mirpo sfidat mjaft t vshtira pr tu prballuar jan se si t rriten
mundsit pr gjenrim t t ardhurave dhe punsimit nga kapacitetet vendore. Menaxhimi i
kujdesshm i ksaj periudhe kalimtare sht shum i rndsishm pr t shmangur recesionin e
thell t njohur si shock i ekonomive t bazuara n ndihma ose infuzion t lart financiar nga
jasht. Me qllim q t shmanget ky lloj recesioni, dy vitet ardhshme jan esenciale pr ta

34

prmirsuar infrastrukturn publike neprmjet prkrahjes s donatorve, e cila do ti stimulonte

aktivitetet afariste dhe krijimin e vendeve t reja t puns.
Tabela 8: Vlersimet e rritjes s GDP-s
Indeksi
GDP mil. USD 2000
1,352 100
GDP mil. USD 2001
1,679 124
GDP pr kok banori 2000
764 100
GDP pr kok banori 2001
904 118
(Bazuar n vlersimet e AQF-s, Mars 2002)

Inflacioni i velersuar prej 12% pritet t zvogllohet pas nj lloj shoku t mimeve pas
zvendsimit t Marks Gjermane me Euro. Nga aspekti I IJD prdorimi i monedhs s re t BE
Euro, sht nj prparsi pr shkak se eviton problemet q krijohen me rastin e kmbimit
ndrvalutor ose zhvlersimin e valuts vendore si pasoj e inflacionit ose politiks ekspanzioniste
monetare. Valuta stabile dhe e fort dhe niveli i ult i inflacionit, objektivisht paraqet nj prparsi
t rendsishme t Kosovs n krahasim me vendet tjera t rajonit.
Buxheti i konsoliduar i Kosovs, i cili ishte financuar nga t hyrat vendore vetm 50% n
vitin 2000, n vitin 2001 t hyrat nga tatimet ishin dyfishuar dhe vet financimi i buxhetit sht
ngritur n 82%, ndrsa pr vitin 2002 pritet q t hyra nga tatimet t mbulojn 93% t nevojave
buxhetore. Poashtu kemi nj rritje t lart t normave t GDP-s gjat viteve 2001 (24%, 13%
sipas treguesve real) dhe 2002 (14%, 7% sipas treguesve real), duke arritur te nj norm m e
vogl e rritjes prej 6 deri n 7% n vitin 2005. Pjesmarrja e buxhetit n GPD pritet t rritet nga
14% sa ishte n vitin 2001, n 20% pas vitit 2005 (vlersimet e AQF-s).
Nj fush tjetr e shprpjestimeve sht ajo ndrmjet importit dhe eksportit. Eksporti pr
momentin sht n nivel tejet t ult pr shkak pengesave n infrastrutur dhe prodhim. Politikat
aktuale synojn t zvoglojn deficitin, duke zvogluar importin e ndihmave humanitare dhe
asistencn emergjente pr rindrtim, dhe rritjen e eksportit t mallrave. Drgesat financiare t
Diaspors ka gjasa t vazhdojn rolin e tyre shum t rendsishm n menaxhimin e ktyre
deficieteve, dhe shuma e ktyre drgesave arrin shumn ndrmjet 400 500 million .
(vlersimete e Riinvestit, Anketa e familjeve, 1999).
Menaxhimi dhe rregullimi adekuat makroekonomik si parakusht i ruajtjes s stabilitetit
ekonomik sht ky pr stimulimin e IJD. Nga ana tjetr rritja e investimeve private sht
gjithashtu e domosdoshme pr t prballuar shum vshtirsi dhe shprpjestime. Efektet e tyre
duhet orientuar sidomos kah rritja e eksportit, investimet n infrastrukturn publike si form e
letsimit t presioneve n buxhet, dhe n t njejtn koh rritjen e t ardhurave buxhetore nga
tatimet dhe rritjen e punsimit. Kjo krkon rritjen e mtejme t kapaciteve n administratn
publike dhe gjithashtu edhe ndrtimin e trasparencs mbi ecurit e indikatorve makroekonomik.
Duhet t vazhdohet mbshtetja e Njesis pr Analiza Makroekonomike n AQF/Minsitrin e
Ekonomis dhe Financave, e cila prgatit dhe boton Raportin mujor mbi treguesit themelor, dhe e
cila n bashkpunim me Riinevstin do t botoj Buletinin kuartal mbi trendet makroekonomike.
Pr do investitor, pasqyra reale dhe azhure mbi situatn makroekonomike sht me rndrsi
shum t madhe. S kndejmi prparimi i bazs staistikore, metodologjis dhe prgjithsisht
sistemit t prllogaritjes s indikatorve makroekonomik duhet t vhet n detyrat prioritare.

35

6.2. PRIVATIZIMI DHE REFORMA E SHERBIMEVE PUBLIKE

Aprovimi i rregullores mbi AKM sht nj hap i rndsishm pr fillimin e procesit t
privatizimit. Regjistrimi i korporatave t reja subsidiare t dala nga NSH ekzistuese dhe shitja e
pasuris s tyre n treg investitorve t vendit dhe t jashtm, pa patur n trashigimi obligimet dhe
problemet e tjera t NSH duket nj model i qlluar dhe i orientuar drejt pr t qen atraktiv pr
investitort. Duke pasur parasysh t dhnat e prezentuara m sipr duket se ky sht nj fakt
shum relevant. Mirpo kan mbetur ende pun pr t filluar efektivisht me procesin e
privatizimit, dhe para s gjithsh aprovimi i politikave procedurale pr zbatimin e rregullores dhe
krijimi i nj programi aktivitetesh pr t realizuar procesin e privatizimit dhe ndrlidhur at me
politikat ekonomike dhe kuadrin ligjor komplementar. M tutje, duhet ndrmarr nj aktivitet
ofanziv pr promovimin e modelit dhe programit t privatizmit tek investitort privat t vendit dhe
t jashtm. sht e qart se suksesi n privatizmin e ndrmarrjeve t mesme dhe t mdha
shoqrore sipas modelit Spin-off, do t varet esencialisht nga gatishmria e investitorve t
jashtm dhe t brendshm m mundsi solide financiare.
Duke u nisur nga fakti se infrastruktura publike, vemas telekomunikimet, energjetika dhe
disa nga shrbimet publike mund t jen atraktive pr inevstitort e jashtm, hapja e proceseve
reformuese brenda ndrmarrjeve publike ka rndsi esenciale. Konfernca Ndrkombtare mbi
Privatzimin e ndrmarrjeve shoqrore dhe reformn e ndrmarrjeve publike (Riinvest, Qershor
2002), ka sqaruar disa nga dilemat dhe sht anagazhuar seriozisht lidhur me kt. Mirpo derisa
n aspektin e krijimit t nj kuadri ligjor dhe organziativ, gjrat kan lvizur n drejtim pozitiv,
brenda ndrmarrjeve publike u dshmua se preokupimi themelor sht me problemet ditore t
funksionimit e m pak me restrukturimin, librealizimin dhe konkurrencn, dhe drejtimet e
reformave t domosdoshme me ka pozita e tyre do t ndryshohej rrnjsisht.
Pothuajse t gjith sektort e infrastrukturs publike dhe sherbimeve publike kan nevoj
pr investime serioze. Mu pr kt, duhet krijuar kuadrin ligjor pr asje inovative q mund t jet
atraktive pr investitort. Ktu m posht po prmendim vetm disa nga mundsit.
Ekzistojn opcione t ndryshme t pjesmarrjes s sektorit privat ndaj alternativave se si
ndahet prgjejgsia mbi pronsin e mjeteve ndrmjet sektorit privat dhe publik. Prveq
privatizimit t plot (shitjese s pasuris publike), opcioni kryesor ndrmjetsues i pjesmarrjes
private jan: kontratat mbi menaxhmentin, marrja me qra/lizingu, koncesionet dhe modelet
operative si psh. BOT (Build, Operate, Transfer Ndrtimi, Veprimtaria, Transferi), BOO (Build,
Operate, Own Ndrtimi, Veprimtaria, Pronsia) e t tjera. Ktu po japim nj sqarim t shkurtr
pr secilin prej opcioneve t prmendura:
Nn marrveshjen pr marrje me qra/lizing, ndrmarrja private merr me qra mjetet e
ndrmarrjes publike nga qeveria, dhe merr prsipr prgjegjsin pr shfrytzimin dhe
mirmbajtjen e tyre. Qramarrsi presupozon rrezikun komercial t veprimtaris, dhe ka t
drejt n t ardhurat q relizohen nga kjo veprimtari. Fitim varet nga ajo se sa qramarrsi
sht n gjendje ti zvogloj shpenzimet krahas ofrimit t standardeve kualitative, kshtu q
sht i inkurajuar ta prmirsoj efikasitetin e veprimtaris.
Koncesioni i jep t drejtn investitorit privat jo vetm n bartjen e prgjegjsis pr
shfrytzimin dhe mirmbajtjen e mjeteve n pronsi publike, por edhe pr investime t reja.

36

Megjithat, mjetet mbesin n pronsi t qeveris e cila ushtron t drejtn e plot mbi t gjitha
mjetet, duke prfshir edhe edhe ato q jan investuar nga partneri privat, t cilat kalojn n
pronsi t qeveris kur skadon afati i kontrats. Prparsia kryesore me kt rast sht bartja e
prgjegjsis s plot e veprimtaris dhe investimeve n sektorin privat, dhe krijimi i
stimulimeve pr efikasitet n t gjitha veprimtarit e shrbimeve publike. Prandaj, ky sht nj
opcion atraktiv pr rastet kur nevojiten investime kapitale.
N nj projekt t tipit BOT, investitori bn nj investim, shfrytzon kapacitet pr disa vite dhe
n fund pas shfuizimit t kontrats bn bartjen e t gjitha t drejtave n kapacitetet e
shrbimeve publike. Nse kapacitetet mbesin n pronsi t investitorit, ather ajo quhet BOO
model.
6.3. RREGULLIMI I TREGUT DHE KONKURRENCA LOJALE
Ndonse si u theksua m par tregu i Kosovs sht i liberalizuar sa i prket regjimit t
tregtis s jashtme dhe bizneset vendase ballafaqohen me konkurrencn nga importi. Tregu sht
mjaft i rregulluar dhe konkurrenca lojale si forca kryesore nxitse e stabilitetit ekonomik dhe
racionalitetit t sinjaleve nga tregu ende nuk sht vendosur n Kosov. Anketat e NVM-ve n
Kosov (Riinvest 2000 dhe 2001), kan treguar se konkurenca jo lojale rangohet n vendin e dyt
t pengesave pr zhvillimin e biznesit (menjher pas mungess s ligjeve). Arsyet duhet krkuar
n dobsit prezente n rregullimin e tregut me politika adekuate ekonomike dhe zbatimin e
rregullave ligjore t cilat ende bjn t mundur evazionin fiskal. Arsyeja tjetr qndron n
rrregullimet q krijohen si pasoj e raporteve josimetrike tregtare me vendet e fqinje, t cilat
bjn q pr shkak t ndikimit t instrumenteve fiskale josimetrike t goditn vemas prodhuesit
Kosovar dhe mundsit e tyre konkurruese n tregun e vendit dhe n eksport.
Mungesa e statusit ndrkombtar t Kosovs si entitet i pavarur tregtar sht duke u
reflektuar negativisht n pozitn tregtare t Kosovs n rajon dhe m gjer. Kjo sht duke krijuar
edhe pasoja serioze n zhvillimin e bizneseve dhe n forcimin e rritjes s qendrueshme ekonomike
t saj. Politikat tregtare dhe n trsi marrdhniet ndkombtare t Kosovs me vendet tjera jan
n kuadr t kompetencave t rezervuara pr Prfaqsuesin Special t Sekretarit t Prgjithshm
(PSSP) t Kombeve t Bashkuara. Prandaj, ndrtimi i ktyre politikave mbetet nj nevoj e
ngutshme me qllim t krijimit t parakushteve pr nj kyje m serioze t bizneseve t vendit n
tregun rajonal dhe m gjer.
Prmirsimi i kmbimit tregtar nga perspektiva e realizimit t investimeve direkte private
krkon masa efektive pr:

Krijimin e politikave aktive tregtare t Kosovs ndaj vendeve tjera n funksion t

konkurrecs lojale
Zbatimin e instrumenteve t reciprocitetit,
Tejkalimin e efekteve negative nga zbatimi i Marrveshjes Tregtare n mes t IRJM dhe
RFJ,
Rregullimin e ktij bashkpunimi t kmbimit tregtar n mes t Kosovs dhe Malit t
Zi/Serbis me marrveshje t vaant, dhe n kushte t barabarta,

37

Tejkalimin e tatimeve t veanta josimetrike dhe diskriminuese n tranzit pr importuesit

Kosovar n territorin e IRJM, Malit t Zi dhe Serbis,
Tejkalimin e pengesave dhe vshtirsive pr realizimin e eksporteve t Kosovs n vendet
e rajonit si rezultat i aplikimit t instrumenteve joreciproke, kufizimeve dhe pengesave
administrative, aplikimin arbitrar t ngarkesave doganore dhe mos njohjen zyrtare t
ertifikatave mbi origjinn e mallit t prodhuar n Kosov.
6.4. PERSOSJA E MTEJME E SISTEMIT T TAKSAVE

Ndrtimi i nj sistemi fiskal dhe tatimeve moderne, dhe t prshtatshm pr ekonomin e

tregut sht n vijim e sipr. Pjesmarrja e t hyrave nga tatimet ka shnuar nj ngritje solide prej
8% n vitin 2000 n rreth 17% n vitin 2002, n kushtet e rritjes dinamike t GDP-s. Masat e
mtejme n politkn tatimore nga aspekti i nxitjes s investimeve private, kan t bjn me
shqyrtimin e lartsis s gjithmbarshme t tatimeve pr bizneset, sidomos tatimeve (dogans dhe
TVSH-s) n investimet kapitale dhe inputet q nuk prodhohen n vend, me ka Kosova do t
prfitonte n dy drejtime:
rritjen e aftsis konkurruese pr IJD, dhe
norma m t ulta t tatimeve pr mallrat investive.
6.5. ZHVILLIMI I MTEJM I SISTEMIT FINACIAR DHE KREDITIMIT
Progresi i arritur n funksionimin e sistemit t bankave, krijimit t tregut kreditor dhe rritjes
s konkurrencs n t e pastaj rritjes s depoziteve dhe transakcioneve t bizneseve neprmjet
bankave jan vetm fillimi i ndrtimit t nj sistemi financiar t prshtatshm dhe stimulativ pr
investime. Depozitat dhe kursimet tregojn trende pozitive si rezultat i funksionimit efikas t
sistemit bankar, dhe i rikthimit gradual t besimit t klientve. Rritja e depozitave i ka kaluar t
gjitha parashikimet dhe paraqet tregues t stabilitetit financiar dhe kreditor. N fund t vitit 2001,
depozitat kishin arrijtur n 467.0 milion , ndrsa n vitin 2002 jan stabilizuar n shum prej 350380 milion . Nga kto depozita, 36% jan t afatizuara dhe konsiderohen si resurse t
rendsishme n mbshtetjen kreditore t bizneseve.
Kreditimi i bizneseve gjithashtu ka shnuar progres. T gjitha bankat e licencuara n
Kosovs, jan duke implementuar programe t kreditimit dhe mbshtetjes s bizneseve. Gjer m
tani bankat e vendit kan siguruar rreth 53 milion kredi pr ndrmarrjet e vendit dhe at kryesisht n tregti (49.6%), biznese prodhuese (16.9%), shrbime (19.5%) dhe sektor tjer (13.9%).
N kt faz t rindrtimit t vendit kjo mbshtetje nuk sht adekuate duke pasur parasysh kushtet
e kreditimit q ofrojn bankat (kamatat e larta, mungesa e grejs periudhs, kreditim afatshkurtr).
Kto kushte jan tejet t pavolitshme sidomos pr kreditimin e bizneseve prodhuese. Krahas
bankave komerciale, n Kosov jan duke funksionuar edhe disa institucione financiare jobankare,
q jan duke e luajtur rolin e ndrmjetsuesve financiar. Kto institucione u kan siguruar
ndrmarrsve Kosovar mbi 13.000 mikrokredi n vler prej 29.1 milion .
Shprpjestimet n aspektin struktural ende jan shum t ndieshme, sidomos sa i prket
cilsis s depozitave n aspektin e kohs s depozitimit dhe n aspektin e raportit midis kredive
dhe depozitave. Masat e politkave ekonomike duhet t ndikojn n tejkalimin e ktyre
38

shperpjestimeve, e sidomos n stimulimin e depozitave t afatizuara dhe kursimit afatgjat.

Kamatat m atraktive pr kursim duhet t jen nj nga zgjidhjet e mundshme, kryesisht nj raport
m i volitshm ndrmjet kamats pasive dhe aktive n banka, si nj zgjidhje logjike pr krijimin e
potencialeve pr kreditim afatgjat. Kjo duhet t jet nj nga parakushtet pr rritjen e oferts pr
kredi dhe konkurrencs e cila do t ndikonte n uljen e normave t kamats.
E gjith kjo sht esenciale pr krijimin e ambientit t prshtatshm pr inevstime dhe
gjithashtu pr realizimin e privatizimit. Mirpo, kjo sht vetm nj segment ky i sistemit t
nevojshm financiar. Funksionimi i tregut t kapitalit duhet sa m shpejt t futet n agjenden e
krijuesve t politikave ekonomike dhe hartuesve t sistemit ekonomik n Kosov. Kjo shtje
duket se ka mbetur e neglizhuar.
Me kt sht e lidhur ngusht edhe mundsia e formimit t fondeve investive, n fillim
nga kapitali i Diaspors n vendet ku ajo sht m e koncentruar Gjermani, Zvicer, SHBA,
Skandinavi, Britani t Madhe etj. N kto fonde do t mobilizohej kapitali i Disaspors, dhe do t
nderlidhej me bankat e huaja dhe Ksovare, duke u mbshtur n marreveshjet bilaterale pr
garantimin e inevstimeve nga rreziku jokomercial sipas shembullit t OPIC-ut. Do t ishte e
dobishme q sa m shpejt t prpunohet koncepti i fondeve t tilla, dhe t diskutohen me
Diasporn dhe me qeverit e vendeve perkatse. Nj verzion i nj fondi t till me segmente t
caktuara sht duke e pergatitur qeveria Zvicrrane dhe Swissconatct-i.
Sistemi bankar nuk lshon instrumente t zakonshme mbi pagesat pr transaksione
ndrkombtare (import/eksport). Bankat n Kosov nuk jan sa duhet t kordinuara me bankat
korresponduese n rajon, pr t lejuar prdorimin e kambilaleve. Lehtsimi i tregtis dhe integrimi
ekonomik n rajon krkon q ky nivel i kordinimit t jet n nivelin e duhur.
Nj marrveshje mbi Agjencit pr Sigurimin e Eksportit nga vendet Ballkanike sht ide e
cila duhet t merret parasysh. Ato do t mundsonin garantimin e realizimit t kontratave, ndrkaq
secila agjenci tani merr prsipr rrezikun e refuzimit pr ti ekzekutuar kontratat e atyre subjekteve
t cilat trajtohen si rezident n vendin e tyre. Pr ndrmarrjet e tilla, Agjencia lokale ka informata
t plota, kshtu q kuota e premis s rrezikut minimizohet. Nj karakteristik e rajonit t Ballkanit
sht niveli i lart i rrezikut tregtar, prandaj edhe forma e till e garancioneve t propozuara do ta
stimulonte tregtin rajonale.
6.6. LEGJISLACIONI
Nj pjese e konsiderueshme e ligjit komercial t aprovuar dhe t pergatitur u pergjigjet
standardeve t ekonomis s tregut e qe sht kerkese elementare e do investitori. Kto krkesa i
prmbush edhe Rregullorja mbi Investimet e Jashtme. Mirpo nese pakoja e ligjeve komerciale
dhe t tjera nuk sht e kompletuar dhe nuk zbatohet n mnyr konsekuente, ather mungojn
efektet e domosdoshme sinergjike dhe kto prparesi t kuadrit ligjor n Kosov zbehen dukshm.
Pr inkurajimin e inevstimeve jan nj lloj t dmshme moskompletimi i ligjeslacionit dhe
mungesa e fuqis dhe emkanizmave pr ti zbatuar ligjet dhe parimet e shtetit ligjor. Prandaj,
veprimi i institcioneve kompetente brenda UNMIK-ut, Paralamentit dhe Qeveris duhet t jet n
dy kanale:

39

Zbatimin efektiv t ligjeve t aprovuara e sidomos: Ligjit mbi korporatat

(ndrmarrjet, Rregulloren mbi AKM, pengun, standardet e kontabilitetit, etj),
Kompletimin e kuadrit ligjor dhe nxjerrjen e ligjeve t cilat ende mungojn, e
sidomos: Ligjin mbi Privatizimin/Shfrytzimin afatgjatt t toks, Ligjin mbi
Hipotekn, Ligjin mbi Bankrotimin, Ligjin mbi Mbrojtjen e Konkurrencs, Ligjin
mbi Tregtin e Jashtme, Ligjin mbi Tregun Financiar dhe Letrat me Vler, Ligjin
mbi Pronsin Intelektuale.

6.7. AVANCIMI I SUBJEKTIVITETIT T KOSVS N MARRDHNIET

EKONOMIKE NDERKOMBTARE
Sipas Rezoluts 1244 dhe Kornizs Kushtetuese t Kosovs shtjet q kan t bjn
me raportet ndrkombtare t Kosovs jan t drejta t rezervuara t PSSP. N kuadr t
ktyre shtjeve dhe kompetencave jan edhe ato q kan t bjn me krijimin e
partneritetit ekonomik dhe tregtar t Kosovs me boten e jashtme. Edhe pse n Kosov
sht krijuar nj korniz ligjore bazike pr realizimin e investimeve direkte private, mos
pjesemarrja e Kosovs n isntutucionet m t rendsishme ekonomiko financiare redukton
dukshm kapacitetet negociuese pr arritjen e marrveshtjeve bilaterale me vendet tjera,
dhe do ta vshtirsoj inkurajimin e investitorve t huaj. Me qllim t tejkalimit t ktyre
problemeve, UNMIK-u dhe Institucionet Kosovare duhet t punojn n kto drejtime:
Nnshkrimin e marrveshjeve bilaterale me vendet tjera lidhur me sigurimin e
investimeve dhe tejkalimin e tatimimit t dyfisht t t ardhurave dhe profiteve,
Rregullimi dhe institucionalizimi i statusit t Kosovs n raport me institucionet
financiare ndrkombtare me qllim t krijimit t nj partneriteti m t qendrueshem
afatgjat q do t shprehej pozitivisht n participimin e Kosovs n projektet e ktyre
institucioneve,
Avancimi i statusit t Kosovs n kuadr t Paktit t Stabilitetit nga antarsimi vrojtues
n antarsim substancial me t drejt vote,
Zyrtarizimi i teritorit t Kosovs si territor ndrkombtar tregtar dhe doganor, do t
drgonte sinjale t qarta pr sigurin e investimeve direkte private n vend dhe teritorin
e Kosovs, do ta bnte vend t sigurt dhe atraktiv pr lvizjen e kapitalit ndrkombtar.

40

7. PROMOVIMI N FUNKSION TE IJD

7.1. AKIVITETET E TANISHME
Promocioni sht nj nga elementet qensore t strategjis s ndrtimit t imazhit pozitiv dhe
atraktiv pr inestitort. Tani n Kosov aktivitet promovuese jan n fazn inciale dhe pa qasje t
integruar. Me qllim t tejkalimit t ksaj situate sht e nevojshme q t kordinohen instrumentet
promovuese t akterve n kuadr t nj strukture te re promovuese. Kjo do kontribuonte pr
realizimin e nj fushate institucionale n nivelet qeveritare, joqeveritare dhe profesionale me
qllim t prfshirjes s Kosovs n rrjedhat e kapitalit dhe t investimeve ndrkombtare.
Gjat ksaj periudhe n promovimin e investimeve dhe n veanti t investimeve direkte private
jan involvuar kto institucione, organizata dhe projekte ndkombtare:

Qeveria e Kosovs nprmjet mekanizmit ndrministror

Oda Ekonomike e Kosovs
USAID KBS Projekti/Mbshtetja e Bizneseve t Kosovs
Euro Info Qendra
Swiscontact.

(i) Qeveria e Kosovs me prpjekjet e veta sht e orientuar n krijimin e kanaleve kooperuese me
Diasporn Kosovare, n promovimin e programit t vet, n promovimin e mundsive pr
mobilizimin e mjeteve t Diaspors n projektet produktive, dhe n ofrimin e informatave
relevante lidhur me legjislacionin dhe reformen ekonomike q sht duke u realizuar n Kosov.
Mirpo, Qeveria ende nuk disponon me nj Platform pr promovimin e qendrueshem t
investimeve t huaja, nga se pr kt nevojitet edhe nj involvim i UNMIKut dhe i institucioneve
ndrkombtare. Divizioni i Tregtis dhe Industris n kuadr t Departamentit t mpareshm pr
Tregti dhe Industri mbante kontakte me disa agjenci shtettrore pr promvimin e investimeve, t
cilat kishin pr synim veprimet konkrete: Zyra Zvicrrane pr Lehtsimin e Investimeve (SOFI),
dhe Instituto Espaol de Comercio Exterior (ICEX) ose Istituto per il Comercio Estero (ICE), jan
disa prej tyre.
(ii) Oda Ekonomike e Kosovs sht duke dhn nj kontribut t mueshm n krijimin e lidhejve
t reja ekonomike n mes t ekonomis s Kosovs dhe vendeve tjera e n veanti me tregjet e ish
- Jugosllavis. Oda Ekonomike ka promovuar mundsit pr pertneritet me ndrmarrjet rajonale,
duke inkuadruar edhe Diasporn Kosovare. Kto prpjekje jan realizuar nprmjet organizimit t
panaireve n vend, organizimit t ndrmarrsve Kosovar pr pjesmarrje n panairet rajonale,
misioneve studiuese dhe organizimit t worshopeve dhe seminareve t ndryshme.
(iii) USAID Projekti pr Mbshtetjen e Bizneseve t Kosovs (KBS) prqendrohet n
zhvillimin e kapaciteteve menaxherike t ndrmarrjeve kosovare dhe n mbshttjen institucionale
t zhvillimit t tyre. Mbshteteja prfshin edhe lehtsimin e qasjes s ndrmarrjeve n punt
eksportuese, n gjetjen e burimeve t reja financiare dhe vendosjen e kontakteve me investitor t
huaj. N kuadr t projektit jan organizuar misione promovuese me grupe t ndryshme t
investitorve dhe t diaspores kosovare me qllim t promovimit t intereseve t Kosovs pr
bashkpunim me investitoret e huaj.
41

(iv) Euro Info Qendra sht instrument i rendsishem promovues me kyje n nj rrjet t 300
qendrave t ngjashme n Evrop. sht duke krijuar resurse t rendsishme informatike pr
bizneset e Kosovs n ndrlidhje dhe komunikim me bizneset ndrkombtare. Aktivitetin
promovues sht duke e realizuar nprmjet: (i) ofrimit t informatave t para pr klimn
investuese n Kosov dhe ofrimi i njohurive mbi politiken rregullatore t Evrops, tregjet,
projektet e prbashkta, tenderet dhe partnert Evropian (ii) formimit t IECC website duke ofruar
informata t biznesit t Kosovs dhe mundsit pr investime t mundshme.
(v) Swissontact-i projektet i ka prqendruar n tri fusha: (i) trajnim, (ii) shrbimet e biznesit dhe
(iii) mbshttejen e Diaspors Kosovare pr rikthim n Kosov. Nga aspekti i promovimit t
investimeve t huaja me rendsi sht anagazhimi i pals Zvicrrane pr formimin e Fondit
Investues Kosovaro-Zvicrran, si model pr mobilizimin dhe orientimin e mjeteve t Diaspors
Kosovare n NVM-t n Kosov.
Nj element i rendsishm n promovimin e investimeve ndrkombtare sht integrimi i
Kosovs n ekonomin rajonale dhe m gjr. Integrimi komercial dhe investimet jan t
ndrlidhura m at se normalizimi dhe rritja e tregtis dhe zgjerimi i tregut t brendshm, jan
parakushtet pr trheqjen e investimeve. Nj mundsi pr prmirsimin e integrimit komercial dhe
rritjen e investimeve sht promovimi i zhvillimit t Kosovs si qendr e oferts, distribuimit dhe
prodhimit pr Ballkan. Kjo bazohet n pozitn qendrore t Kosovs dhe lidhjet e tregtis
ekzistuese me Shqiptart q jetojn n vendet fqinje. I njjti parim mund t zbatohet n tregtin me
disa vende tjera ku jan t vendosur Kosovart. (ose prmes minoriteteve q jetojn n Kosov?!!).
Zhvillimi i nj rrjeti multi etnik tregtar prmes minoriteteve, do t shkonte n dobi t siguris, e jo
vetm n dobi t integrimit komercial dhe investimeve kapitale.
7.2. ELEMENTET E STRATEGJIS S PROMOVIMIT
Prveq zhvillimeve n fushn ligjore, fiskale dhe financiare t cilat u prezentuan m hert,
strategjia e prshtatshme mbi promovimin e rrjedhave t IJD n Kosov, s pari duhet ta marr
parasysh nevojn pr ta emruar Kosovn si nj destinacion investues.
(1) Nj fushat institucionale e cila do ti prkufizonte beneficionet e investimeve q do ti sillnin
Kosovs. UNMIK-u, Shtylla e IV-t e BE-s, dhe Qeveria e Kosovs duhet t inkuadrohen m
shum n kt fushat, e cila duhet t jet e hapur edhe pr organizatat donatore. Me inkuadrimin
dhe promovimin e sektorit privat prmes shtypit ekonomik ndrkombtar, Kosova t prezentohet si
nj treg emergjent me kushte atraktive pr investime:
a. Pozita qendrore gjoegrafike
b. Disponimi me pasuri natyrore me mime konkurruese
c. Territori n brendsi t Evrops
d. Lidhjet me shum vende t Evrops dhe SHBA-ve nprmjet Diaspors
e. Popullsia e re dhe relativisht e arsimuar
f. Aftsit e mira teknike
g. Motivimi i fuqis puntore
h. Fuqia e lir puntore

42

i.
j.
k.
l.

Niveli i ult i tatimeve t brendshme

Valuta stabile (Euro) dhe inflacioni i ult
Eksporti i liruar nga TVSH-ja dhe tarifat doganore
Tregtia e lir me Bashksin Evropiane pothuajse pr t gjitha mallrat n kuadr
t Procesit pr Stabilizim dhe Asocim)
m. Fuqia e lart blerse neprmjet drgesave financiare nga bota e jashtme.
(2) Misionet investive t afaristve Kosovar. DTI-a e mparshme kishte organizuar disa misione
investive ndrkombtare. N nj mission t veqant t suksesshm, prfaqsuesit Kosovar t
minierave kan br nj vizit n Kanada, ku ata ishin takuar drejprdrejt me investitort
ndrkombtar. Prkundr interesit potencial, statusi politik i padefinuar i Kosovs, i shoqruar
edhe me paqartsit q doln lidhur me pronn shoqrore, kishin parandaluar ndonj ofert serioze.
Meqense privatizimi n Kosov tani do t filloj, potenciali investues duhet t prmirsohet dhe
misionet ndrkombtare investive do t duhet t ishin nj vegl efikase e promovimit.
(3) Shfrytzimi i zyrave t ndrlishjes dhe prfaqsuesve t huaj n Kosov. Prfaqsuesit
ndrkombtar n Prishtin mund t kontribojn n promovimin e investimeve duke kontaktuar me
investitort potencial ose duke promovuar agjencit pr investime n shtetet t cilat ata i
prfaqsojn. Ata jan nj burim i mueshm i informimit dhe politikave pr promovimin e
investimeve pr grupet specifike t investitorve si Diaspora. Identifikimi i mundsive pr
investime dhe ndrmjetsimi n mes t investitorve nga vendet e huaja dhe vendet e destnacionit,
jan ndr funksionet m t rendsishme t tyre.
(4) Misionet investive n Kosov. N lidhje me zyrat e ndrlidhjes t vendeve t huaja, divizioni i
Tregtis dhe Investimeve t DTI-s s mparshme, dhe Oda Ekonomike e Kosovs kan
organizuar vizita ndrkombtare n Kosov, pr ti vlersuar mundsit pr investime dhe njohjen
m t gjr t rrethins afariste. Jan mbajtur sesionet e informimit, dhe materiali i titulluar
Dhjet Arsye Kryesore pr Investitort t Vijn n Kosov, ishte siguruar nga DTI-a pr
pjesmarrsit. Disa marrveshje, duke prfshir investimet e prbashkta, kan rrjedhur nga kto
misione. Tani, nn kushte m t favorshme kto programe duhet t intensifikohen.
(5) Forumet: biznesi pr biznesin jan organizuar nga programet pr mbshtetjen e biznesit n
Kosov pr disa vite. Euro Info Qendra (EICC) dhe KBS realizojn sesione t rregullta pr
kontratat mbi shitjen dhe punt investive t cilat kan dhn fryte. Forumet e tilla t organizuara
nga KBS kan prfshir nj pjesmarrje t gjr nga Ballkani, nga Mali i Zi, IRJM dhe Shqipria.
Kto forume duhet t zgjerohen edhe m tutje.
(6) Pjesmarrja n panairet ndrkombtare. Shrbimet e biznesit pr advokim t cilat veprojn n
Kosov, si jan KBS, EICC dhe Oda Ekonomike e Kosovs jan duke e promovuar pjesmarrjen
e bizneseve lokale n panairet rajonale dhe Pan Evropiane. Prodhuesit vendor kan nevoj pr
kshilla se cilat jan panairet m t prshtatshme pr ti vizituar, si dhe cila mbshtetje teknike
lehtson pjesmarrjen e tyre.
(7) Prezentimi i mundsive t biznesit Kosovar n forumet ndrkombtare pr investime. Nj
numr i aktivteteve promovuese t investimeve organizohen kudo npr Evrop pr do vit. Nj
forum i njohur si CEEI (Central and Eastern European Initiative Iniciativa pr Evropn Qendrore

43

dhe Lindore) n Trieste t Italis, e kishin prcjellur nj numr i delegatve Kosovar vitin e kaluar,
ndrsa duhet t gjurmohen edhe edhe mundsi tjera.
(8) Fushata e publicitetit. Publikimet relevante t Kosovs mbi potencialin e investimeve, profilin
dhe sektorin ekonomik, dhe rrethina afariste duhet t nxjerret n mediat elektronike dhe t
shkruara.
(9) Themelimi dhe institucionalizimi i kontakteve dhe komunikimeve me Diasporn Kosovare
sht i nevojshm si n nivelin qendror dhe at lokal. Organizimi i Diaspors n vendet tjera duhet
ti shmanget fragmentimeve t cilat mund t rrejdhin nga prcaktimi politik, dhe ato duhet t
orientohen n format organizative me atributet komunale t Kosovs.
(10) Elaborimi i alternativave mbi themelimin e Agjencis pr Promovimin e Investimeve (API).
API mund ti kordinoj prpjekjet e ministrive dhe akterve t ndryshm, q jan aktiv n
promovimin e investimeve. Qllimi i API sht gjithashtu q ti kordinoj prpjekjet prpjekjet pr
promovimin e investimeve n tr Kosovn, duke siguruar informata t nevojshme pr investitort,
dhe duke ofruar asistencn teknike pr prpjekjet n promovimin e investimeve n sektor t
ndryshm.
Duhet t diskutohet dhe t arrihet marrveshja me sponzort dhe partnert institucional mbi
organizimin i brendshm t Agjencis. Krkohet nj personel ndrkombtar, i cili ka prvojn e
duhur teknike n marrdhniet ndrkombtare, dhe q do ta ushtronte funksionin e menaxhmentit
me prvoj.
Roli i API n kuadr t Qeveris, apo edhe si trup i pavarur (shoqat) gjithashtu duhet t
diskutohet dhe t vendoset. Institucionet e ngjashme pr promovimin e investimeve jan themeluar
pothuajse n t gjitha vendet fqinje me Kosovn, dhe n shumicn e rasteve edhe entitete pr
njsit rajonale brenda nj shteti. Duhet t futet n funksion Agjencia pr Promovimin e
Investimeve n Kosov, si nj institucion themelor i ekonomis s tregut.

44

ANEKSI 1. RREGULLORJA MBI INVESTIMET E HUAJA

Qllimi i ksaj Rregullorje sht krijimi i garancioneve ligjore q jan t nevojshme pr ta
br Kosovn m atraktive pr investitort e huaj. Garancionet t cilat i ofron kjo Rregullore pr
investitort e huaj, jan standarde dhe, n forma t ndryshme jan prezente n ligjet e ekonomive
t tregut dhe t vendeve n tranzicion e t cilat jan duke kaluar n ekonomin e tregut t lire.
Rregullorja u jep investitorbve t huaj pozit t njjt me ndrmarrjet vendore, kur sht fjala pr
tatimet, doganimin, si dhe pr t drejtat dhe obligimet e tyre. N t vertet, ajo tenton ti barazoj
sa m tepr, n t drejtat dhe obligimet, investitort e jashtm me ndrmarrjet vednore.
Sipas prkufizimeve t ksaj Rregullorje, investim i huaj do t thot nj shoqri tregtare
q sht s paku 25% n pronsi t nj investitori t huaj. Ndrkaq, termi investitor i huaj
nnkupton: i) do person fizik i cili sht qytetar ose banor n nj shtet t huaj; ii) do person
juridik q sht themeluar dhe regjistruar sipas legjislacionit t nj shteti t huaj apo sht
themeluar sipas legjislacionit n fuqi n Kosov, me adres t njohur nga ligji, dhe q ka vend
kryesor t veprimtaris ekonomike n nj shtet t huaj, apo sht investim i huaj; iii) nj shtet i
huaj apo njsi administrative etij, dhe iv) nj person juridik, i krijuar nga nj traktat ose
marrveshje ndrqeveritare.
Dispozitat kryesore t ksaj Rregullorje prqendrohen n disa parime t rndsishme, t cilat
sigurojn q:

Investimet e huaja do t udhheqen sipas parimit t trajtimit kobtar. Kjo do t thot q

kto nuk do t disfavorizohen krahasuar me ndrmarrjet e ngjashme vendore. Udhheqja
sipas parimit t trajtimit kombtar nnkupton q organizatave t veprimtaris ekonomike,
t prcaktuara me Rregullore si investime t huaja, u garantohet e drejta q:
-

T organizohen n t njjtn mnyr si at vendore;

T jen subjekt i miratimit nga autoritetet si dhe ndrmarrjet vendore;
T ken t drejt t transferojn t drejtat nga pasurit e tyre, duke prfshir
licencat, te personat tjer, n t njjtn mnyr dhe mas si t personat vendor;
T ken t drejt t blejn pasuri t paluajshtme bujqsore, rezidenciale ose jo
rezidenciale njsoj si ndrmarrjet vendore;
T jen t mbrojtur si aksionart vendas nse nuk kan shumicn e aksioneve n
investimin e huaj;
T mos tatimohen n mnyr m pak t favorshme se nj organizat e ngjashme
vendore, etj.

Ka vetm dy kufizime pr investimet e huaja. Kto kufizime jan standarde thuaja se n t

gjitha vendet. E para ka t bj me faktin se investitori i huaj nuk mund t jet pronar i mbi
49% t prons ose kontrollit mbi shoqrit tregtare, q jan prodhuese ose shprndarse t
produkteve ushtarake. E dyta, investimet e huaja q ndodhen n zonn q prfshin 5 km
brenda kufirit t Kosovs, duhet t paisen me licenc shtes nga autoritetet.

Investitimet e huaja jan t mbrojtura nga shpronsimet e pajustifikuara nga ana e

autoriteteve. Shpronsimi i investimit t huaj mund t bhet vetm pr qllime t
rendsishme publike dhe nse kjo sht mnyr m e leht pr t prmbushur nj qllim t
rendsishm publik. N kt rast shpronsimi duhet t bhet n baz jodiskriminuese dhe

45

n prputhje me nj proces t rregult ligjor, si dhe duhet t shoqrohet nga kompenzimi i

menjhershm, i prshtatshm dhe i efektshm pr investitorin e huaj.

Investimet e huaja q psojn humbje si rezultat i lufts, apo konflikteve t tjera ushtarake,
situatave t jashtzakonshme, konflikteve civile, revoltave civile ose situatave t tjera t
ngjashme, kan t drejta ligjore dhe mbrojtje si shoqrit tregtare t vendit.

Investitort e huaj e kan t drejtn e pakufizuar pr ti prdorur investimet e tyre dhe do

t ardhur t lighshme. T ardhurat/fitimi nga investimet e huaja mund t transferohen lirisht
brenda dhe jasht Kosovs;

Investimet jan t mbrojtura nga ndikimet retroactive t ligjeve Kosovare, kshtu q

ndryshimet e ligjeve n Kosov, pas nnshkrimit t kontrats nuk mund ta keqsojn
gjendjen e investimeve t huaja;

Investimet e huaja n veprimtarin e tyre ju nnshtrohen ligjeve t njjta sikurse

ndrmarrjet e vendit;

Investitort e huaj rregullojn marrdhniet e puns sipas standardeve ndrkombtare. T

punsuarit prmes investimeve t huaja n Kosov, pa marr parasysh kombsin e tyre,
jan subject i legjislacionit n fuqi t Kosovs. Investitort e huaj kan t drejtn e
punsimit t puntorve t huaj.

46

ANEKSI 2.
Oda e Tregtis s Shteteve t Bashkuara
ka ndikon n Vendimarrjen e Ndrmarrjeve Amerikane pr t Investuar Jasht Vendit;
ose
Dymbdhjet Parimet pr Investitort Ndrkombtar
Faktort e m poshtm jan t pranuar si kriteriume kryesore t cilt nxisin vendimet e
ndrmarrjeve pr t investuar jasht vendit.
1. Tregu i mbrendshm madhsia dhe potenciali pr rrijte i tregut t vendit, sidomos fuqia
blerse e konsumatorve t tij jan t rendsishme. Nuk do t investoni n nj treg n t
cilin keni pak mundsi pr t fituar.
2. Liria e qasjes n treg fuqia e konkurencs po ashtu edhe shkalla e ndrhyrjes s qeveris
(s tyre dhe tons) pr t hyr n tregun e vendit. Sa m i hapur t jet tregu aq m atraktiv
bhet pr investime.
3. Fuqia puntore dhe lnda e par derisa investitori sjell kapitalin, teknologjin dhe
menaxhmentin, kualiteti i fuqis puntore vendase dhe qasja n lendn e pare, jan
gjithashtu nj element prbrs n rrugn pr sukses.
4. Mbrojtja nga devalvimi i valuts then thjesht nse investoni me dollar, dhe pastaj
mjetet lokale ( t vlersuara n paran vendase ) jan t devalvuara, ju keni humbur nj
pjes ( ose t gjith) t investimit tuaj n dollar.
5. Dividentat n para, kamatat, privilegjet dhe ndihma teknike n pagesa nse mund
nuk mund ti trhiqni parat, ather pse t investoni?
6. Mbrojtjta e Drejtave t Prons ka gjas q prona e ndrmarrjes, e patundshme dhe e
padukshme (patentat, licencat) do t vidhen.
7. Potenciali pr eksport aftsia pr t zgjedhur prej njsis operuese n nj treg t
shrbej afr tregjeve ose t maksimizoj efektivitetin global duke tregtuar npr entitetet e
llojllojshme n vende t ndryshme n mnyr q t finalizoj linjat e prodhimit.
8. Ngarkesat regulative kostoja e ndrhyrjes s qeveris n afarizm (dhe profit) n nj
vend
9. Tatimet e favorshme dhe stimuluese edhe pse stimujt tatitmor aplikohen si mjet pr t
nxitur investimet, vendimi final mbi investimet zakonisht bazohet n at se si politika
tatimore do t ndikoj n hapsirn vepruese.
10. Rreziku i vogl politik mundsia e investitorit q t mbshtetet n integritetin e qeveris
mikpritse dhe aftsit e saj q t mbaj regullin dhe ligjin sht esenciale n do investim
afatgjat.

47

11. Udhheqja e parashikueshme makroekonomike besimi q ekonomia n t ciln sht

br investimi do t udhhiqet n mnyr kompetente dhe t parashikueshme. Thn m
thjesht, besimi q rregullat e lojs nuk do t ndrtohen gjat kontestit.
12. Prkrahja e sigurt nga infrastruktura mundsia q t prmbush transaksionet dhe t
plasoj produktet dhe shrbimet n treg sht kritike. A jan t besueshme shrbimet
transportuese, prodhimi i energjis, sigurimi dhe shrbimet e kontabilitetit, nj system
kompetent financiar ose gjrat tjera fundamentale, investimet nuk mund r gjeneroj t
ardhura t qndrueshme pa u plotsuar kto kushte.

48

ANEKSI 3. PRVOJAT E DISA VENDEVE N TRHEQJEN E IJD

1. BULLGARIA
IJD n Bullgari (1991-2002): Pasqyr
Nga Krassen Stanchev dhe Martin Dimitrov
Hapja ndaj investimeve t huaja
Bullgaria ka njrin prej ligjeve m liberale pr investimet e huaja n gjith rajonin e Ballkanit.
Investuesit e huaj mund t themelojn do lloj organizate t fardo forme juridike q sht
parapar me Ligjin Ekonomik. Forma m e shpesht e organizats e praktikuar nga investuesit e
huaj sht kompania me prgjegjsi t kufizuar. Format tjera jan: partnershipi i prgjithshm
(partnershipi i pakufizuar), partnershipi i kufizuar dhe tregtia. Entitetet legale t huaja t
regjistruara jasht mund t regjistrojn degt si pjes e kompanis kryesore apo zyrs prfaqsuese
(prfaqsimi i marketingut) n territorin lokal.
Problemet q m s shpeshti prmenden nga investuesit e huaj jan: burokracia qeveritare,
infrastruktura e varfr, rregullativa e varfr e vlersimit t hershm t ndikimit si dhe ndryshimet e
shpeshta n kornizn ligjore, procesi i prolonguar i privatizimit dhe barra relativisht e lart
tatimore.
Kompanit e huaja jan t lejuara t futen n forma t ndryshme t aktiviteteve ekonomike, prfshi
ktu edhe blerjen e aksioneve n kompani, me disa kufizime. Individt e huaj nuk mund t jen
pronar t toks (kjo sht nj ndales kushtetuese). Ndalesa e msiprme nuk i prek kompanit
bullgare q kan nj pjesmarrje t huaj, pa marr parasysh prqindjen e pjesmarrjes s huaj n
kompani.
Garancionet Ligjore pr Investuesit e Huaj
Trajtimi kombtar
Kushtetuta bullgare dhe ligji mbi investimet e huaja i japin investuesve t huaj nj trajtim
kombtar, q do t thot se investuesit e huaj kan t drejt t ushtrojn t njejtin aktivitet
ekonomik far kan t drejt ta ushtrojn edhe investuesit bullgar (kombtar), prve n ato
raste kur ligji thot ndryshe. Trajtimi kombtar pr investuesit e huaj do t thot q ata mund t
marrin pjes n procesin e privatizimit dhe t blejn aksionet, pjes t thesarit dhe lloje tjera t
kolateralit.
Garancionet Ligjore karshi ndryshimeve t pafavorshme t ligjit
Ligji mbi Investimet e huaja thot se investimet e huaja t bra para aprovimit t amandamenteve
n ligj q vendosin restrikcione statutore vetm n investimet e huaja, nuk do t preken nga kto
restrikcione. Qllimi i ligjit sht t garantoj investimet e huaja nga ndryshimet e mvonshme
ligjore.

49

Konfiskimi dhe Kompenzimi

Sipas Nenit 26 t ligjit mbi investimet e huaja, prona mund t konfiskohet n baz t ligjit pr
cshtje prjashtimisht t rndsishme shttrore. Pronart duhet t kompenzohen me pron t
prafrt me vler t barabart me cmimet ekzistuese. Veprimet konfiskuese mund t apelohen (t
shtrohet ankes) n Gjyqin Suprem duke u ankuar n bazn me t ciln sht ndrmarr
konfiskimi, n vlersimin e prons dhe n metodn e konfiskimit. Nuk ka pasur asnj rast t
konfiskimit q nga fillimi i reformave n Bullgari n vitin 1989.
Politika e Transferit
Qytetart Bullgar si dhe ata t huaj mund t nxjerrin jasht shtetit nj shum deri n 20 mij lev
bullgar (BGN) apo kundrvlern e ksaj shume n valut t huaj, pa pasur nevoj t ken ndonj
dokument me vete. Sidoqoft, eksporti i Levave apo valutave t huaja mes shifrave 5001 dhe
20000 BGN apo ekuivalentit n valut t huaj duhet t deklarohet n dogan.
Transferet m t larta se 20000 BGN duhet t ken lejen paraprake nga Banka Kombtare e
Bullgaris (BNB). T huajt kan t drejt t eksportojn poaq para mbi 20 mij BGN sa ata kan
importuar paraprakisht n Bullgari dhe kt pa nevojn e lejes paraprake.
Pagesat q bhen jasht shtetit nga bizneset (apo njerzit e vetpunsuar) mund t bhen vetm
prms transferteve bankare. Transferet mbi 20000 BGN pr pagesat ndrkombtare (sic mund t
jen importimi i mallrave dhe shrbimeve, transporti, pagesat e kamats, sigurimit, trajnimit,
trajtimit mjeksor dhe qllime tjera t prcaktuara me rregullativat bullgare) duhet t prcillen me
dokumentacion prkats qe tregon nevojn dhe qllimin e pagesave t tilla.
Kjo rregullore nuk pajtohet me nj t kuptuar liberal t kapitalit dhe konsiderohet t jet penges
pr investimet e huaja dhe transfertet e parave. Sidoqoft, n kontekst t hyrjes s Bullgaris n BE
ky liberalizim pritet q t ndodh.
Nj amandament q ende nuk ka hy n fuqi parasheh nj regjim t deklarimit por jo t lejimit, kur
bhet fjal pr transfert m t larta se 25 mij BGN. Sidoqoft, transferi duhet t prcillet me
dokumente q dshmojn se parat kan origjin legale dhe se personi fizik apo juridik ka paguar
t gjitha tatimet e duhura.
Tregu i kapitalit
Q nga tetori i vitit 1997, Berza Bullgare ka vepruar sipas nj licence t Komisionit pr
shkmbime dhe kolateral (garancione). Megjith tentimet e shumta qeveritare pr t zhvilluar nj
Treg Bullgar t Aksioneve pr momentin rezultatet jan t pakta dhe t pamjaftueshme.
Konkluzioni themelor sht se qeveria nuk mund t krijoj interes aty ku ai nuk ekziston apo t
krijoj biznes aty ku entitetet thjesht jan t painteresuara.
Fluksi i IJD-s
Investimet e huaja direkte n ullgari tregojn se ka pasur nj trend n rritje pr 9-10 vitet e fundit.
Fluksi i IJD-s n vend ka qen mezi 34 milion dollar n vitin 1992 dhe sht ngritur n mbi 1

50

miliard dollar n vitin 2000. Shtimin m t madh n fluskin e investimeve Bullgaria e ka shnuar
n vitin 1997 kur ai u rrit pr 2.5 her n krahasim me vitin 1996. Arsyeja kryesore pr kt rritje
isht momenti n procesin e privatizimit ku IJD prmes privatizimit ishtin 421 milion USD apo
m shum se 2/3 e totalit t IJD-s n vitin 1997.
Themelimi i Bordit t Valuts n vitin 1998 ka pasur nj efekt stabilizues n ambientin ekonomik
dhe krijoi kushte m t favorshme pr IDH (Greenfield Investments)
(shiko tabeln)
Fluksi i IJD-s n vite (milion USD)
Viti
Privatizimi
T tjera*
Totali
1992
34.4
34.4
1993
22.0
80.4
102.4
1994
134.2
76.7
210.9
1995
26.0
136.6
162.6
1996
76.4
180.0
256.4
1997
421.4
214.8
636.2
1998
155.8
464.2
620.0
1999
226.7
592.1
818.8
2000
366.0
635.5
1001.5
2001
19.2
669.3
688.5
2002**
300.0
400.0
700.0
Total pa para
1447.7
3084.0
4531.7
shikimin pr
vitin 2002
Totali me
5231.7
parashikimin
pr vitin 2002
*Greenfield Investments + investimet shtes n kompanit me pjesmarrje t
huaj+riinvesstimet +joint venturat.
** Parashikimi pr IME
Burimi: Agjencioni Bullgar pr Investime t Huaja.

51

2. BOSNJA DHE HERCEGOVINA

(i) Progresi: N Bosnje dhe Hercegovin pr shkak t vshtirsive n krijimin e sistemit unik t entiteteve,
rezultatet n IJD jan modeste. Pas prfundimit t lufts fillojn paraqitjet e para t investitorve t huaj n
nj ambient tejet t pavolitshem pr investime. Investimet m t mdha kan ardhur nga kto vende: Kuvajti
(19.0%), Kroacia (13.0%), Gjermania (9.8%), Holanda (8.6%) dhe Austria (7.2%). Vshtruar sipas
seltorve investimet kryesisht jan t orientuara n biznese prodhuese (65.6 %), tregti dhe shrbime (18.7
%) dhe sektori bankar (15.7 %).
Gjat periudhes 1995-2001 n Bosnje dhe Hercegovin investimet e jashtme
arrijn shumen prej 1.1 mld KM (Marka konvertibile) apo 64.7% e investimeve
n projektet prkatse. Investitoret n vend kan ardhur nga 80 vende t bots nga
t cilat 35 jan nga Europa. Vendet Europiane marrin pjes me 760.0 mil KM
respektivisht 68.5%, ndsa vendet jasht europiane 31.5%. Sipas formes s
investimeve sht realizuar kjo pjesmarrje: keshi (58.9 %), paisjet dhe objektet
ndrtimore (35. %), dhe t drejtat (5.6%)
(ii) Politikat qeveritare: Politikat ekonomike jan t sfiduara nga proceset dezintegruese n raportet e
entiteve (Federata dhe RS). Qeveria Qendore nuk ka ndikim n imple-metimin e t gjitha politikave
ekonomike. Institucionet qeveritare jan t obliguara n krijimin e parakushteve legjislative pr trheqjen e
investimeve t huaja, vlersojn qeveritart e vendit. Investitoret e huaj n kapitalin investues jan t liruar
nga pagesa e dogans dhe detyrimeve tjera fiskale, ndrsa tatimi n profit nuk paguhet n 5 vitet e para pr
projektet e realizuara me pjesmarrje t kapitalit t huaj.
(iii) Promocioni: N entitetin federal t Bosnjes sht formuar Agjencioni Federal i Promovimit t
Investimeve t huaja si instrument i Qeveris pr inkurajimin e trheqjes s investimeve t huaja.
Agjencioni sht i fokusuar n promovimin e Bosnjes si vend atraktiv, ndrtimin e nj ambienti t
volitshem juridik, n sigurimin e asistences pr trheqjen e investimeve t huaja n disa veprimtari, ndihma
n sigurimin e lejeve (urbanistika, ndrtimtaria, lokacioni), identifikimi i pengesave dhe ndrmjetsimi n
mes t investitorve lokal dhe t jashtm.
(iv) Pengesat: Qeveritart e Bosnjs jan tejet kritik sa i prket ndikimit t pengesave n trheqjen e
investimeve t huaja. Sipas tyre t identifikuara jan kto pengesa kryesore:
Imazhi i dobt i vendit,
Implemetimi i dobet i ligjeve,
Byrokratizimi i aparatit shtetror, korrupcioni dhe gjygjet joefikase,
Sistemi juridik i komplikuar si rezultat i modelit t Dejtonit,
Nivele t shumta dhe afati i gjat pr regjistrimin e kompanis me kapital t huaj,
Jostabiliteti politik i vendit.

52

3. KROACIA
(i) Progresi: Kroacia konsiderohet vend me shkall m t lart t zhvillimit ekonomik n krahasim me
vendet e Europs Jug-lindore. Edhe Kroacia si vendet tjera t ish- Jugosllavis n rrugn e saj drejt
pavarsis ka kaluar fazen e shkatrrimeve t luftes. Si rezultat i problemeve n demokratizimin e vendit
deri n vitin 2000 Kroacia kishte vshtirsi n realizimin e bashkpunimit ndrkombtar, vlersojn zyrtaret
e vendit. Kjo situate sht shprehur tejet negativisht n trheqjen e inve-stimeve t huaja. Pas ktij viti
investitort e huaj fillojn tu kthehen investimeve m serioze n kt vend.
Investimet e jashtme
IJD n Kroaci
Vitet
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Gjithsej

Shuma n mil.$
120.3
117.4
120.8
515.8
550.7
1.013.5
1.635.0
1.125.8
1.445.3
6.644.8

Vshtruar sipas sektorve investimet e huaja kryesisht jan orientuar n:

telekomunikime (29.7%), sektorin financiar (17.3%), prodhimin e produkteve
farmaceutike (15.4%), prodhimin e cementit (5.0%), dhe veprimtarit tjera s
bashku 32.6%. Ndrsa vshtruar sipas origjins s kapitalit t inve-stitorve
sht realizuar kjo pjesmarrje: Austria (27.2%), Gjermania (25.8%), SHBA
(18.2%), dhe Luksemburgu (5.6%) dhe vendet tjera s bashu 23.2%. Nga kto
investime 13% ishin t orientuara n ngritjen e kapaciteteve t reja (Green Field
Investment). Investitoret e huaj q n fillim kishin targetuar futjen e kapitalit t
tyre n fabrikat pr prodhimin e birrs, t imentos dhe t materialit ndrtimor
n prgjithsi dhe n ndrmarrjet q e kishin t siguruar tregun e mbrendshm.

(ii) Politikat qeveritare: Investimet e huaj n Kroaci i garanton Qeveria. Me qllim t stimulimit t
investitorve t huaj Qeveria Kroate ka nnshkruar marrveshtje me 40 vende mbi stimulimin dhe
mbrojtjen e investimeve t huaja dhe me 25 vende marrveshtje mbi tejkalimin e tatimimit t dyfisht. Edhe
n kuadr t politiks fiskale, Qeveria sht duke aplikuar preferenciale doganore pr paisjet q importohen
pr realizimin e projekteve investuese me pjesmarrje t kapital t huaj. N institucionet qeveritare
mendojn se duhet t uln shpenzimet administrative dhe t shkurtohet koha dhe procedurat pr regjistrimin
e kompanive t huaja. Ka ide q kjo t realizohet nprmjet koncentrimit fizik t aktiviteteve rreth
regjistrimit t firmave n t ashtuquajturen Stop Shop Agency, ku investitori do ti kryente t gjitha
veprimet administrative.
Pr shembull afirmativ q duhet ta ndjekin edhe komunat tjera zyrtart kroat e veojn komunn e
akovecit e cila ofron kushte m t volitshme pr sigurimin e toks, infrastrukturs dhe efikasistet n

53

dhnien e lejeve pr realizimin e investimeve n kapacitetet e reja nga ana e investitorve lokal dhe t huaj.
Ky model i mbshtetjes s investimeve sht shprehur pozitivisht n inkrajimin e investitorve t huaj,
vlersojn zyrtart kroat.
(iii) Promocioni: Kroacia ka ndrtuar nj politik t qndrueshme promotive pr inkurajimin e investimeve
t huaja. Ktu duhet veuar prvojat e fituara n promovimin e mundsive turistike dhe t bregdetit Kroat.
N promovim m s shumti jan t involvuar Oda Ekonomike e Kroacis, Ministrit dhe disa agjencione
private. Aktivitetet dhe politikat promovuese jan duke u realizuar nprmjet organizimit t panaireve
ndkombtare n vend, organizimit t misioneve promovuese, publikimeve mbi mundsit e investimeve, t
zhvillimin e bizneseve dhe t projekteve nga teknologjia promovuese t tipit CD.
(iv) Pengesat: Zyrtart gjat vlersimit t ndikimit t pengesave m tepr koncentrohet n pengesat q
veprojn nga rajoni se sa n ato q mund t ndikojn nga politikat dhe funksionimi i institucioneve t
mbrendshme. Vlersohet se ndikim m t madh n inkurajimin e investimeve t huaja kan kto pengesa:

Procedurat e gjata administrative,

Librat e toks dhe pronsia e pa qart,
Mungesa e kapitalit t lir n rajon,
Ambienti i pavolitshem pr investime,
Mungesa e decentralizimit t pushtetit nga se pushteti qendror nuk mund t ushtroj ndikim t
duhur,
Imazhi i dmtuar i vendit si pasoj e izolimit politik dhe i demokratizimit t ngadalshem t vendit
deri n vitin 2000.

54

4. HUNGARIA
N fazn fillestare kapitali i huaj ishte trhequr n Hungari prmes procesit t privatizimit dhe
nga disa projekte Greenfield ku forca kryesore pr dekadn e re do t jet rritja dhe thellimi i
bazs produktive t firmave t mdha tashm t vendosura n Hungari. Ky process krkon nj
strategji t re dhe vecanrisht nj bashkpunim m t afrt mes kompanive t mdha dhe atyre
t vogla dhe t mesme. Me fjal t tjera, ndrsa fluksi i kapitalit n fillim isht bazuar n
shprndarjen e brendshme t puns mes kompanis baz t huaj dhe degs s saj hungareze, n
dekadn e re, shprndarja dominante e puns do t bhet mes kompanive t mdha dhe
ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme.
Plani i Szechenyi personifikon kushtet ekonomike ku sht dhn nj projekt pr zhvillim
ekonomik n nj shkall t lart n nj afat t mesm.
-

N fillim t Mileniumit t ri Hungaria ka inicuar nj trend t qndrueshm t shtimit

Procesi i harmonizimit ekonomik me BE tashm ka filluar.
Ekonomia hungareze sht shndrruar n nj cak udhheqs pr investimet active t huaja
n shkall t Europs Qendrore-Lindore.
Treguesit makroekonomik flasin pr nj stabilitet t vazhdueshm.

N vitin 1999 Investimet e Huaja Direkte n Hungari numronin afr 20.4 miliard dollar q
paraqet 2/5 e t gjitha investimeve direkte n rajon.
Investimet per capita n Hungari jan 1900 USD, ndrsa n Ceki jan rreth 1600 USD.
Hungaria, e cila radhitet e para n rajon pr nga investimet, mund t arrij 2500 USD investime
per capita, q paraqet mesataren e BE-s.
N pjesn e par t viteve 90 IJD ishin t lidhura me privatizimin ndrsa n pjesn e dyt t 90ave shumica e investimeve prej burimeve private shkoi n projektet Greenfield.
Gjermania radhitet e para n mesin e shteteve investuese me 27.9 pr qind nga totali- e pasuar
nga Holanda me 16.8 dhe SHBA-t me 12.2, pastaj vijn Austria, UK, Franca, Italia.
Investuesit nga SHBA-t kryesisht jan kompani multinacionale ndrsa investuesit nga Evropa
Qendrore jan kryesisht NVM.
Tranzicioni n ekonomin e tregut n Hungari sht shnuar m nj humbje t punsimit: afr
nj milion e gjysm njerz kishin humbur vendet e tyre t puns. Punsimi filloi t ringjallet
ngadal n vitin 1997, prej shkalls m t ult qe kishte n vitin 1993. Pjesa e dyt e viteve 90
filloi me nj ulje t papunsis s shoqruar me nje shtim t punsimit. Si rezultat, papunsia
kishte rn n 6% n fund t vitit 2000.
N kt faz t rndsishme, ekonomia hungareze ka nevoj t prgatitet pr nj form t re t
investimeve, ato q do t koncentrohen n rritjen dhe thellimin e bashkpunimit mes firmave
tashm t themeluara. Ekonomia Hungareze ka nj karakter t dyfisht: firmat eksportuese t

55

medha q jan n pronsi t huaj dhe firmat e vogla dh t mesme q prodhojn pr tregun
lokal dhe q jan n pronsi t vendorve.
N fazn e par modeli i zhvillimit ekonomik ishte i bazuar n fuqin e lir puntore lokale dhe
n fluksin e fuqishm t kapitalit t huaj q gjeneronte nj prodhim masiv modern. N fazn e
dyt, zhvillimi ekonomik mbshtetet n tri elemente: nj fuqi puntore t kualifikuar dhe
kreative, trheqjen e kapitalit t jashtm dhe inovacion.
N Evropn Qendrore ka nj konkurrenc t fort pr t trhequr kapitalin e jashtm.
Promovimi i tranzicionit i ekonomis drejt nj modeli t ri t zhvillimit t udhhequr nga
inovacioni sht nj qllim shtetror dhe prandaj edhe qllimi kryesor i Planit Szechenyi sht
t ofroj nj mas kritike e cila sht domethnse pr sukses gjat ndryshimit t modelit.
sht esenciale t kuptohen ndryshimet e shpejta t ekonomis s re globale. sht nj
ndryshim prej ekonomis manifakturale drejt nj ekonomie t bazuar n dije. N kt korniz,
vendi m i preferueshm mbahet prej ekonomis elektronike.
Difuzioni i nj rrjeti global ekonomik mund t ket prparsi pr Hungarin, por poashtu ai
mund t paraqes edhe rrezik nse vonohet.
Qllimet e Szechenyi Plan si nj plan afatmesm pr zhvillim ekonomik jan si m posht:

T garantoj nj zhvillim ekonomik dinamik dhe t qndrueshm

T zgjerohen bazat e shtimit
T theksohen prparsit ekonomike
T kopjohen shtetet e prparuara europiane
T mobilizohen burimet ekonomike lokale dhe nderkombtare
T krijoj mundsi ekonomike
Revitalizimin ekonomik
T prgjigjet n sfidat e ers s re ekonomike.

56

5. MAQEDONIA
Investimet a Jashtme Direkte n Republikn e Maqedonis2
Periudha e tranzicionit pr Republikn e Maqedonis ka qen e lidhur me disa tronditje
nga jasht, q kan ndikuar n aktivitetet ekonomike t vendit. Ndikimi negativ n ekonomin dhe
tregtin e jashtme t vendit, ka qen rezultat i sanksioneve t Kombeve t Bashkuara kundr
Jugosllavis, embargoja tregatare prej Greqis (1994-95), kriza Kosovare (1999) dhe kofliktet ndr
etnike n Maqedoni n vitin 2001, kan pasur implikime shum negative pr investimet e jashtme
direkte, e poashtu edhe, si pasoj e rritjes s rezikut n vend (q sht nj ndr determinantt ky
pr trheqjen e IJD).
Investimet a Jashtme Direkte konsiderohen si nj komponent tejet e rndsishme pr
prkrahjen e procesit s tranzicionit n Republikn Maqedonis dhe pr nj zhvillim substancial n
afat t gjat. Kjo sht edhe m e rndsishme pr Maqedonin (dhe vendeve tjera n tranziocion)
kur kemi parasysh mungesn e kapitalit vendor dhe shkalln e ult t kursimeve vendore.
T dhnat mbi IJD n Maqedoni
F o r e ig n D ir e c t In v e s t m e n t in t h e R e p u b lic o f M a c e d o n ia
500

4 4 3 .2

U S D m illio n

450
400
350
300
250
200

1 7 5 .4
150

1 1 7 .7

100
50

2 .2

1 9 .1

2 4 .0
9 .5

1 1 .2

0
1992

1993

1994

1995

1996

3 2 .1

1 5 .7
1997

1998

1999

2000

2001

S o u r c e : N B R M , B a la n c e o f P a y m e n t s

IJD n Maqedoni kan qen tejet t ulta gjat dekads s fundit, kryesisht pr shkak t jo
stabilitetit politik ekonomik dhe social n Maqedoni, por edhe pr shkak t mungess s nj
kornize t duhur pr IJD. Megjithat, IJD jan ngritur n mnyr t shpejt gjat vitit 2000 dhe
2001, si rezultat i shitjes s kompanive t mdha, investitorve strategjik. Investitort kryesor n
Republikn e Maqedonis jan Greqia Hungaria, Lihtenshtajni, Zvicrra, Gjermania, Austria dhe
Slovenia me nj struktur gjat dy viteve t fundit e cila mund t shihet m tabeln e m poshtme.
Tabela 1: IJD n Republikn e Maqedonis sipas origjins s vendit (n 000 USD)
Vendi i origjins
Greqia
Hungaria
Gjermania
Austria
Slovenia
Zvicrra

2000
102,516.73
9.1
11,212.13
2,043.59
11,585.59
1,300.84

2001
67,394.08
322,681.76
4,757.42
1,462.54
3,865.95
8,784.28

Burimi: NBRM, Balance of Payments Department

2

Nga Fatmir Besimi, Shoqata pr Ekonomi Moderne, Shkup.

57

Analizuar sipas sektorve, investimet m t mdha jan regjisturar n sektorin e prodhimit

(kryesisht n prodhimin e ushqimit) dhe n ndrtimtari, me nj ngritje t investimeve t jashtme
n sektorin e shrbimeve n dy vitet e fundit. Kshtu, n vitin 2000, banka m e madhe e
Maqedonis - Stopanska Banka a.d. Skopje sht shitur Banks Kombtare Greke (60%), IFC
(15%) dhe IBRD (15%). N po t njejtin vit, jan shitur kompanit m t mdhas t sigurimeve,
ADOR a.d. Skopje, investitorit nga Britania e Madhe-QBE International (55%). N vitin 2001, me
an t privatizimi t Telekomit Maqedonas firma Hungareze MATAV bri investime n kt
sector I cili njherit sht edhe sektori m profitabil me monopol n vend.
Tabela 2: Investimet e Jashtme n Republikn e Maqedonis sipas aktiviteteve (n 000 USD).
Sektori
Bujqsia, Gjuetia dhe Peshkimi
Xehetaria
Industria
Ndrtimtaria
Shrbimet
Total

2000
3.19
9,615.69
34,498.40
19,138.31
112,226.66
175,482.25

2001
1,324.14
2,092.78
37,617.03
12,367.61
390,117.68
443,519.23

Burimi: NBRM, Balance of Payments Department

Investimi m i lart direkt sht shnuar n vitin 1999, me privatizimin e rafineris s nafts
(OKTA Skopje) nga ana e Hellenic Petroleum prej Greqis (54%). Ndrmarrjet e mdha shoqrore
qe kan mbetur pr tu privatizur nga investitort strategjik jan Elektroekonomia dhe Posta e
Maqedonis.
Qeveria e Republiks s Maqedonis ka adoptuar Planin e Aksionit i cili siguron nj korniz t
prgjithshme pr restrukturimin e ndrmarjeve n pronsi shtetrore dhe publike (n veqanti , pr
kompanit q kan treguar humbje ose borgje t mdha gjat disa viteve t fundit). Qeveria ka
indentifikuar 40 ndrmarrje t cilat i ka klasifikuar n dy grupe, varsisht nga ndikimi q mund t
ken n ekonomin e vendit. Restrukturimi i ktyre ndrmarjeve do t bhet varsisht prej rastit n
rast, sipas orarit t prpunuar nga Komoiteti pr Reforma Strukturale.
Programet dhe strategjia e IJD
Liberalizimi i politiks s investimeve t huaja n Maqedoni ka filluar n vitin 1993 me miratimin
e ligjit t ri pr investime t huajadhe ka vashduar n vitin 1996 m eadaptimin e Ligjit mbi
Kompanit Komerciale. Ky ligj u garanton investitorve t jashtm t drejtn e themelimit t
ndrmarrjes, prfundimit t investimeve, terheqjen e fitimit pasi q t ket paguar t gjitha
detyrimet ligjore, si dhe mbrojtjen nga ndryshimet e ardhmshme legjislative.
Pr t kaluar disa pengesa ende t mbetura n aplikimin e Ligjit mbi Kompanit komerciale,
Ministria e Zhvillimit ka prgaditur Programin e Trheqjes s Investimeve t Huaja me masa
konkrete t reforms dhe rekomandimeve q kan prmisuar rrjedhn e regulloreve nacioanle dhe
kan shmangur tatimet n profitin e trhequr jasht vendit.
Pr t implementuar kt program t promovimit t investimeve, qeveria ka themeluar
Njsin pr Promovimin e Investimeve (n Nntor 1996) n kuadr t Ministris s Zhvillimit. Kjo
58

njsi ka pr detyr q t lehtsoj promovimin e investimeve t huaja, dhe promovimin e

bashkpunimit industrial n mes t ndrmarrjeve Maqedonase dhe partnerve t jashtm. Pr m
tepr, kjo njsi n t ardhmen e afrt do t transferohet n Agjenci pr Promovimin e Investimeve
me mandat m t gjr q do t prfshij ndrtimin e imazhit, shrbimet investuese, si dhe
hulumtimet dhe trajnimet.
Po ashtu, nuk ka kufizime pr investues t huaj n procesin e privatizimit, p.sh. Ligji pr
privatizim, konsideron investitoret e huaj dhe vendor n mnyr t barabart. Por, kan ekzistuar
pozita t privilegjuara pr pundhnsit dhe ekipet menaxheriale. Megjithat, shumica e IJD gjat
privatizimit dhe pasprivatizimit sht realizuar nprmes shitjes s letrave me vler t Agjencioni i
Privatizimit n Bursn e IRJM.
Me 1998, qeveria themeloi agjencionin pr Rindrtim dhe Zhvillim, i cili ishte aktiv n
koordinimin dhe promovimin e IJD (ka startuar me nj project t madh n vler prej 1 miliard $,
nga Taivani, ku nj pjes e ktyre investimeve sht propozuar t jet n form t zonave
Industraile).
Prfundimisht, politikat dhe programet e IJD n IRJM, si vazhdimsi, n kuadr t
Marrveshjes s Paktit t Stabilitetit, do ti ket kto qllime:

Qartsimi i kornizs pr nj qasje n patundshmrit nga ana e investitorve t huaj (Ligji

pr marrdhnie pronsore sht miratuar n Shkurt t vitit 2001, me qllim t qartsimit t
statusit pronsor, t krijoj mundsi t investimit n prona t patundshme dhe eleminimit t
kufizimeve n shitje, hipotek apo edhe dhnies me qera t toks pr investitoret n rast t
shpronsimit);
Lehtsira n qasje n tok dhe lirimi i prons shtetrore pr projekte investuese (transferi i
regjistrit t kadastrin me synim t prmisimit t infomatave pr investitort n lidhje me
shfrytzimin e toks dhe themelimit t Zonave t Lira);
Forcimi i institucioneve nfa fusha e promovimit t investimeve t huaja (Ligji pr
Kompanit Komeciale sht rishikuar me qllim t thjeshtimit t procedurave dhe
themelimin e institucioneve siq jan zyrat pr shrbime t shpejta, me synim q t sigurojn
t gjitha shrbimet e domosdoshme pr nj regjistrim t shpejt dhe efektiv t kompanive t
huaja); dhe
Prmisimi i rrethins pr investitort e huaj (intensifikimi i bisedimeve me MIGA pr
mbajtjen e rezikut shtes si garant pr investitort e huaj).
Referencat European Bank for Reconstruction and Development, Transition Reports (several editions)
Ministry of Finance of the Republic of Macedonia, Monthly Bulletins (several editions)
National Bank of the Republic of Macedonia, Annual Reports (several editions)
Organization for Economic Cooperation and Development, Country Fact Sheets (2000)
Organization for Economic Cooperation and Development, FDI in SEE (November 2000)
Privatization Agency of the Republic of Macedonia, Reports of the activities (several issues)
Stability Pact, Progress in Policy Reform in South East Europe (June 2001)

59

6. POLONIA
Prvoja me IJD n Poloni
Korniza rregullative dhe politkat qeveritare
Kompanit dhe bizneset me pronsi t huaj n Polonin e paslufts veprojn q nga viti 1976. N
fillim ato ishin themeluar nga Polakt me banim n botn e jashtme (t quajtur Polonia), pastaj
prej banorve t jashtm t cilt ishin quajtur bizneset e vogla t huaja pr shkak t madhsis s
aktivitetit t tyre. Ekonomia polake ishte m hapur ndaj investimeve t huaja n vitet 1986-1988.
N at koh kompanit joint-venture ishin n zhvillim, kishte partnershipe t prziera me
ndrmarrjet shoqrore ndrsa pronsia e huaj ishte limituar n 49%. Akti mbi aktivitetin e
kompanive me aksionar t huaj q daton nga 23.12.1988 iu siguronte t drejta n pronsi prej 100
% pronarve t huaj, beneficione tatimore automatike dhe prjashtime t pjesshme doganore.
Sidoqoft licencimi i kompanive t huaja kishte pengesa lidhur me transferin e profitit deri n fund
t vitit 1991.
Kushte speciale pr IJD ishin krijuar n vitin 1994 kur ishte nxjerr Ligji mbi Zonat e Veanta
Ekonomike. Akti ofronte lehtsime tatimore (PIT or CIT) deri n 10 vjet dhe nj zbritje prej 50%
n PIT ose CIT gjat 10 vjetve t ardhshme. N baz t ktij akti qeveria krijoi 17 zona t veanta
ekonomike por n vitin 2002 vetm 14 prej tyre funksionojn. Me 1996 u prpilua programi pr
zvoglimin e normave t CIT pr t gjitha kompanit q vepronin n Poloni. Norma fillestare prej
40 % e CIT-s u reduktua n 38% n vitin 1997. Programi kishte nxituar n vitin 1999 me rast
norma e CIT-s ishte zbritur n 30%. Norma e CIT-s pr vitin 2002 sht 26% dhe pr vitin 2004
planifikohet t zbatohet norma finale prej 22%.
M 1 Janar t vitit 2001 Kodi pr Kompanit Komerciale ishte aprovuar bashk me ligjin e ri Pr
Aktivitetet Ekonomike dhe Ligjin pr Regjistrimin Kombtar n Gjykata duke krijuar kshtu nj
baz ligjore pr veprimtari ekonomike n Poloni pr t gjitha korporatat prfshi ktu investuesit e
huaj. Kto ndryshime ndodhn pr shkak t hyrjes n fuqi t standardeve t reja t Marrveshjes
Evropiane t vitit 1991, q obligojn Polonin pr t siguruar lirin e themelimit t ndrmarrjeve
dhe t ofroj shrbime pr enitetet e Bashkimit Evropian. Ndryshimet jan br gjithashtu si pasoj
e pajtimit t ligjeve t Polonis me direktivat e Bashkimit Evropian.
Progresi i IJD-s
Reformat politike dhe ekonomike q u bn n fillim t viteve 90, uan n nj stabilizim
makroekonomik dhe nj zhvillim rapid ekonomik. Polonia asnjher nuk ka prjetuar kriza
valutore ose fiskale sikur partnert tjert n rajon. Vendi sht shndrruar n njrin prej
lokacioneve m t preferuara t investuesve. M shum se 56.83 miliard dollar amerikan jan
investuar si kapital i jashtm n Poloni q nga viti 1989 (pothuajse 1500 USD per capita)
Investimet mbi 1 milion dollar amerikan prbnin shifrn prej 53.15 miliard dollarsh, ndrsa
ato nn 1 milion prbnin 3.5 miliard dollar amerikan, sipas Agjencis Polake pr Investime t
Huaja (PAIZ)

60

Grafikoni 1
Investimet e huaja direkte (n miliard USD)
49392

56834

38913
30651

2830

4321 6831

20588
12028

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Burimi: PAIZ
Sipas llogaritjeve t PAIZ, kompanit e huaja kan investuar n Poloni 7, 146.6 milion dollar
Amerikan n vitin 2001, ndrsa mbi 3.88 miliard dollar jan investuar vetm n pjesn e dyt t
vitit 2001. Suksesi i transformimit ekonomiko-politik i Polonis u njoh ndrkombtarisht me
pranimin n OECD (1996) n NATO (1999) dhe antarsimin e pritur n Bashkimin Europian me
2004. Nj garancion m shum pr investuesit e huaj sht se rregullat e prdorura n Poloni jan
t standardeve t vendeve t zhvilluara.
Procesi i implementimit t acquis communautare kontrobuoi n krijimin e kushteve m t
prshtatshme pr aktivitet ekonomik n Poloni, prmirsoi klimn investuese dhe rriti fluksin e
kapitalit n ekonomin vendore. Kapitali i trhequr nga jasht e bri kshtu Polonin lider (sa i
prket investimeve) n Evropn Qendrore dhe Lindore.
Arsyet kryesore t fluksit t madh t IJD-s jan:

Tregu m i madh n Evropn Qendrore

mimet e ulta t fuqis puntore
Prmirsimi i prgjithshm i ambientit ekonomik
Integrimi n rritje me ekonomin botrore
Privatizimi i suksesshm i ndrmarrjeve shtetrore
Baza solide makroekonomike

Sipas statistikave t PAIZ, n vitin 2000 kompanit e huaja kan investuar mbi 10 miliard
dollar, q prbn afrsisht 40% t totalit t kapitalit t vendosur n Evropn Qendrore.
Pengesat pr IJD
Megjith klimn e mir investuese, mund t prmenden disa pengesa pr IJD-n n Poloni.
Kto jan:

Tatimi i lart n fitim i korporatave. Zvoglimi i ktij tatimi n 22% n vitin 2004 nuk do t
jet i mjaftueshm, sepse psh, n Rusi ky tatim sht ndjeshm m i ult.
Infrastruktura teknike dhe e transportit. Nj infrastruktur relativisht e varfr e rrugve,
cilsi e dobt e rrugve dhe nj numr i vogl i autostradave.
Pengesat e rritura administrative, veanrisht n nivelin lokal. Problemi i marrjes s lejeve
t ndryshme pr ndrtim, q jan t domosdoshme gjat procesit t investimit. (n kt

61

sfer ka dallime t mdha mes vendeve t ndryshme. Disa autoritete lokale kan krijuar
kushte mjaft t mira pr investime dhe veprimtari ekonomike). Pengesat administrative
jan krijuar poashtu edhe nga autoritetet kombtare, psh, n raport me Reformn pr
Sigurimin Social, Implementimin e ligjit t Ri Komercial, etj.
Ndryshimet n krkesn e brendshme. Sidoqoft, efektet negative t recesionit dhe t
zvoglimit t krkess s brendshme mund t zvoglohen duke eksportuar n rajon (shum
investues t huaj me sukses jan duke e zbatuar kt strategji).

Msimet q dalin nga prvoja e Polonis

Hulumtimet tregojn se IJD ka nj ndikim sinjifikant n efektet e matura si jan rritja e GDP-s,
por poashtu edhe n efektetet e ndryshme kualitative: arsim, transfer t teknologjis moderne,
cilsi t prodhimeve dhe shrbimeve, cilsi t menaxhimit dhe t cilsis s ambientit t puns.
Efekti n arsim sht i lidhur me prmirsimin e shkathtsive t puntorve. Nivelet e
profesionalizmit, msimi i gjuhve t huaja, prgjegjsia dhe vet-mbshtetja jan rritur poashtu.
Shum firma me kapital t huaj posedojn pajisje q mund t krahasohen me kompanit m t mira
botrore. Shum shpesh ato jan sipas standardeve botrore n at fush t caktuar. Prodhuesit
polak prodhojn duke u bazuar n shembujt e investuesve t huaj. Si rezultat, cilsia e
prodhimeve dhe shrbimeve sht prmirsuar. N kompanit me kapital t huaj, prqindja e
ankesave nuk kalon 1.5%. Prmirsimi i cilsis s menaxhimit sht nj prej efekteve m t
rndsishme t investimeve t huaja. Menaxhmenti financiar si kontrolli i shpenzimeve,
planifikimi, menaxhimi i personelit, qartsia e strukturs organizative, zgjedhja e stafit dhe
delegimi i detyrave sht prmirsuar ndjeshm. Duke ju falenderuar investuesve t huaj, ambienti
i puns ishte prmirsuar ndjeshm: objektet dhe teknologjia e prdorur prej puntorve, rehatia e
kushteve t puns, dhe t gjitha kompenzimet t lidhura me punn jan n nivel m t lart se m
par.
N t gjitha aspektet e lartprmendura, nj efekt i lart i imitimit sht shfaqur. Konkurruesit
vendas shpejt u jan prshtatur standardeve t jashtme. Investimet e jashtme poashtu solln
ndryshime n strategjit e tregut. Sipas nje hulumtimi t IPED, ndrmarrjet e jashtme kan krijuar
shtigje t cilat pastaj jan rrahur edhe nga konkurruesit vendor n tregun e njejt. Sipas mendimit
t menaxherve t firmave t huaja, kompanit vendore ishin m t angazhuara n promovimin dhe
reklamimin e prodhimeve dhe m shpesh marrin pjes n ekspozita dhe panaire. Si rezultat i
procesit t prshkruar, konsumatort kan pasur qasje m t mir ndaj prodhimeve dhe shrbimeve
vendore.
Sidoqoft duhet t theksojm se IJD n Poloni kan:

transferuar tekonologji t re vetm n disa fusha t caktuara

kan shkaktuar efektin e multiplikimit por vetm n disa industri
n shumicn e rasteve investuesit e huaj nuk investojn ne Hulumtim dhe Zhvillim, duke i
zhvilluar kshtu tekonologjit e reja jasht Polonis.

Duke pasur parasysh t gjitha faktet e prmendura m lart, mund t thuhet se efektet pozitive
t IJD n ekonomin polake jan m t shumta.

62

ANEKSI 5. AKTIVITETET PROMOVUESE

a) USAID-KBS

Projekti Kosova Business Support ka zhvilluar n mnyr aktive Praktikn e Tregtis dhe
Investimeve (T&I) q nga vera e vitit 2001. Kjo praktik sht br funksionale plotsisht me 1
Ddhjetor 2001 me rekrutimin e nj specialisti ndrkombtar.

KBS ka krijuar Programin e Qasjes n Treg i cili prfshin aktivitetet e jashtme dhe t
brendshm dhe ato n sektorin specifik t Biznisi pr Biznisin (ose B2B), panairet tregtare dhe
misionet e promovimit t investimeve t cilat fillimisht jan fokusuar n:
o Rindrtim/materiale pr ndrtimtari
o Ushqim/agrobiznes
o Tekstil/veshmbathje
o Dhe fusha tjera t prodhimit industrial
Ne jemi t fokusuar n vendet e rajonit me t cilat ndrmarrjet nga Kosova do t krijojn
kontakte m s pari, veanrisht Maqedonia, Shqipria, Kroacia, Sllovenia, Bullgaria, Turqia
dhe Mali i Zi.
Ne jemi duke inkurajuar diasporn Kosovare dhe shqiptare n Europ dhe n SHBA pr t
qen m t involvuar n zhvillimin e Kosovs duke i prkrahur si investimet e mbrendshme
ashtu edhe ato t jashtmet t lidhura me shtetet e tyre prkatse. Kjo po bhet duke prkrahur
programin KIKO.
Ne kemi krijuar Asociacionin pr Eksport t Kosovs q do t kontribuoj n zhvillimin
ekonomik t Kosovs prmes theksimit t zgjerimit t tregtis dhe mundsive t eksportit
KBS ka publikuar Udhzuesin pr Tregti dhe Investime nw Kosovw, i cili definitivisht sht
shndrruar n nj burim pr investues potencial n rajonet e ndrlidhura me aktivitetet e
T&I .

KBS ka zhvilluar nj dije t konsiderueshme institucionale dhe t mirkuptimit pr sektorin privat

n Kosov, n formn n t ciln ai sht i strukturuar. Prve ksaj, KBS sht forca kryesore n
zgjerimin e tregjeve prtej kufijve t Kosovs pr sektorin privat. Pr m tepr, me kredibilitetin e
arritur n treg t KBS, duke ju falenderuar s pari kontratave t mbyllura t vlefshme me miliona
euro, ne jemi duke filluar procesin e t qenit m aktiv n promovimin e investimeve n Kosov.
Kjo sht e qart nga videoja t cilin e kemi prodhuar kohve t fundit, Investimi n Ardhmri dhe
me takimet q KBS ka pasur me diasporwn Kosovare dhe Shqiptare n Nju-Jork.
Q nga kjo koh, T & I ka drejtuar kontrata me nj vler prej m shum se 10 milion euro. Kto
marrveshje prfshijn eksportin, investimet (duke ju ndihmuar kompanive t gjejn burime t reja
kreditimi), qasje n burime t reja dhe m t lira t lnds s par, teknologji dhe makineri t re
dhe pajisje. Ato poashtu prfshijn marrveshje me kompanit multinacionale lidhur me zingjirt e
furnizimit. KBS ende ka pun pr t br pr t sjell Investime t Huaja Direkte n Kosov:
sidoqoft ne jemi duke punuar me disa grupe t tilla t interesuara pr investime t tilla.
M posht po japim disa nga fushat kryesore dhe aktivitetet n t cilat jemi t involvuar pr t
prkrahur tregtin dhe aktivitetet investuese n Kosov.

63

b) Prfshirja e Swisscontactit n promovimin e investimeve n Kosov

Swisscontacti sht nj Fondacion i Industris Zvicerane dhe sht aktiv n Kosov q nga viti
2000.\Momentalisht Swisscontacti sht duke realizuar dy projekte: Trajnimin Modular t
Orientuar drejt Punsimit (JOMT) dhe Shrbimet e Kshillimit t Biznesit (BAS). Swisscontacti ka
propozuar krijimin e nj fondi Kosovaro-Zviceran pr investime pran qeveris s Zvicrs.
Roli i tri projekteve n promovimin e Investimeve t Huaja Direkte (IJD)
1). JOMT
JOMT sht duke prmirsuar sistemin e edukimit professional n Kosov prmes intervenimeve
t ndryshm. N kt mnyr, resurset njerzore (nj fuqi e kualifikuar puntore) t kosovs do t
prmirsohen. Kjo i kontribuon ambientit pr IJD.
2). BAS
N fazn pilot (deri n dhjetor 2001) projekti BAS ishte direct i lidhur me t kthyerit nga diaspora,
respektivisht nga Zvicra. T kthyerit jan ndihmuar n prpjekjet e tyre pr t filluar me biznes n
Kosov ndrsa diaspora sht motivuar t investoj n ekonomin e Kosovs. Konferenca mbi
privatizimin e NSH-ve sht sponzorizuar nga ky project (Gjakov, janar 2002)
N fazn e implementimit (Janar 2002-dhjetor 2004) BAS dshiron t kontribuoj n rritjen e
sektorit privat prmes krijimit t nj tregu pr Shrbimet e Zhvillimit t Biznesit.
3.) Fondi Zvicerano-Kosovar pr investime
Kursimet e diaspors n Zvicr do t trhiqeshin nga nj fond n Zvicr q do t emetonte bonds.
Qeveria zvicerane do t garantone ripagesn e bondeve. Banka Zvicerane, e cila do t
administronte fondin, do t jipte financim afatgjat pr bankat partnere n Kosov, me kusht q
kto banka t japin kredi afatgjate pr NVM-t n Kosov. Prmes ktij fondi t diaspors, kapitali
do t drejtohej drejt sektorit t NVM-ve n Kosov.

64

c.) Euro Info Qendra

Euro Infor Qendra i prket nj rrjeti prej mse 300 qendrave informative evropiane t themeluara
nga Komisioni Evropian q jan t vendosura npr krejt Europn dhe rajonin e Mesdheut.
EICC Kosova sht krijuar nga Oda Ekonomike e Kosovs dhe financohet nga Agjencioni
Europian pr rindrtim (EAR) si pjes e prpjekjeve t saja pr t ndihmuar NVM-t. Detyra e
EICC-s sht informimi, kshillimi dhe asistimi i ndrmarrjeve kosovare n t gjitha fazat e
zhvillimit t tyre n kontekst lokal dhe europian, me qllim t prmirsimit t familiaritetit t tyre
me Europn.
EICC Kosova shrben si nj shitore e par dhe konsultant neutral pr t gjitha cshtjet evropiane t
lidhura me kompanit kosovare duke ofruar informacion mbi: tregjet europiane, instrumentet
financiare europiane, programet e BE-s pr Kosovn dhe Ballkanin, joint venturat Kosov-BE,
tenderet e BE-s, rregullativat dhe udhzimet e BE-s, ngjarjet, krkimin e partnerve, etj.
Objektivat e EICC-s jan t informoj komunitetin e binznesit n Kosov lidhur me kornizn
ligjore n Europ, t informoj kompanit europiane lidhur me kornizn ligjore n Kosov, t
ofroj qasje n burimet e informacionit t Bashkimit Europian dhe t vendos nj bashkpunim
ekonomik mes NVM-ve kosovare dhe atyre europiane.
EICC sht duke vendosur rrjetin e saj npr gjith Kosovn dhe po ofron shrbime pr NVM-t
n gjetjen e tregjeve botrore. NVM-t kosovare jan shum t interesuara lidhur me shkmbimin
e informacionit me Europn dhe botn.
Prparsia e EICC n promovimin e Investimeve t Huaja Direkte sht pr shkak se EICC sht
nj institucion q posedon informacion t rndsishm dhe mundsin pr t vepruar si
ndrmjetsues mes kompanive kosovare dhe Bashkimit Europian prmes rrjetit t qendrave
informative eruopiane. Ajo ofron mundsi tjera si intranet me EIC tjera, VANS, baz t t dhnave
online, CD ROM si burime informacioni, baza t t dhnave europiane sic jan ECHO, Eurobases,
KOMPASS CD ROM me profilet e mse 400 mij kompanive europiane.
Nj tjetr mjet i promovimit t EICC sht site i saj www.kosova-eicc.org e cila ofron informacion
relevant dhe t ndryshm pr Kosovn dhe mundsite e hapjes s biznesit, apo investimit n
Kosov e cila vazhdimisht vizitohet nga shum kompani ndrkombtare q krkojn shrbime
online.
EICC ka kontakte ditore me klient, lokal dhe ndrkombtar. Ajo publikon gazetn dymujore
brenda gazets Koha Ditore, gazet kjo q i dedikohet komunitetit t biznesit. Kjo gazet
shprndahet edhe n vendet tjera t Europs.
EICC tashm ka filluar punn drejt promovimit t investimeve. N konferencn vjetore t EIC
muajin e kaluar, shum kompani kishin mundsi t informohen lidhur me Kosovn prmes nje
shprndarje t nj prezantimi n CD q prmbante kshlla pr investuesit e huaj q vijn n

65

Kosov (CD kjo e publikuar n bashkpunim me Agjencionin Kosovar t Mirbesimit), materiale

t ndryshme promovouese dhe pyetje-prgjigjje.
N t ardhmen ne planifikojm t zgjerojm gamn e veprimit ton lidhur me promovimin e
investimeve prmes publikimit t materialeve t ndryshme dhe puntorive. EICC deri m tani ka
organizuar disa puntori me kompani lokale dhe ndrkombtare, do t ftoj kompanit e huaja q
t vijn n Kosov pr tu informuar lidhur me ambientin ekonomik, kornizn ligjore pr veprimtari
ekonomike, si dhe do t drgoj biznesmen kosovar n Europ.
Nga aktiviteti dhe shrbimet e EICC-s komuniteti i biznesit n Kosov do t prfitoj ndrsa
kompanit ndrkombtare do t ofrojn investime financiare.

66

REFERENCES,
1. Annual Report 2001, MIGA.
2. Balkan Regional Cooperation & European Integration, The London School of Economics
and Political Science.
3. Raporti i Paralajmrimit t Hershm, Riinvest, 2002.
4. Economic Reform Today, CIPE, Washington D.C., no. 4, 1997.
5. IJD in South-Eastern Europe in the early 2000s, The Vienna Institute for International
Economic Studies (WIIW), 2002.
6. Finance and Development, June 2001, IMF.

7. Financial Statistics, BPK, 2002.

8. Foreign Direct Investment: A Lead Driver for Sustainable Development, Toward Earth
Summit 2002, Economic Briefing Series No.1.
9. Frank Sader, Attracting Foreign Direct Investment Into Infrastructure, World Bank & The
International Finance Corporation, 2000.
10. Garret FitzGerald, Building Competitive Advantage in Nations Increasing Transparency,
Combating Corruption and Improving Corporate Governance, Budapest, 2002.).
11. Investment Guide for Southeast Europe.
12. Iraj Hashi, Ristrukturimi dhe Privatizimi i Ndrmarrjeve t Mdha Soqrore dhe Publike n
Kosov, Staffordshire University, Stoke on Trent, UK.
13. Jacques Morisset & Oliver Lumenga Neso, Administrative Barriers to Foreign Investment
in Developing Countries.
14. Zhvillimi Ekonomik Lokal n Kosov, Raport Hulumtues, Riinvest, 2002.
15. Obstacles to Trade, Growth, Investment and Competitiveness, Chesapeake Associates
Washington, 2001.
16. Private Capital Flows to Developing Countries - ECOSOC 2000).
17. Privatizimi i Ndrmarrjeve Shoqrore dhe Reforma e Shrbimeve Publike, Raport
Hulumtues, Riinvest, 2002.
18. Rindrtimi i Kosovs pas Lufts: Strategjia dhe Politikat, Raport Hulumtues, Riinvest,
2000.
19. Prospects for Development in Southeast Europe: Business Opportunities, The Wienna
Institute for International Economic Studies (WIIW).
20. Zhvillimi i NVM-ve n Kosov, Raport nga Anketues, Riinvest, 2001.
21. The Road to Stability and Prosperity in SEE Regional Strategy Paper, World Bank, 2002.
22. Trade Agreement Between FRY and FYROM and its Impact on Kosovas Trade Position
in Cooperation to FYROM, Report, Riinvest, 2002.

67