Shkallt e kohs

N praktikn bashkkohore t matjeve dhe prcaktuesve astronomik t ndryshimeve

teknike fizike kan gjetur prdorim t gjer sistemet e njohurive t matjes s kohs.
Pr sigurimin e njsis t mates s kohs si dhe t madhsive t tjera fizike sht i
domosdoshm riprodhimi, ruajtja dhe transmetimi i madhsis (mass) s njsis me
ndihmn e etaloneve dhe mjeteve etalon t matjeve. Si hallk fillestare n skemn
metrologjike t transmetimit t mass (madhsis) t njsis s matjes sht etaloni.
Etaloni prfaqson n vetvete kompleksin e mjeteve teknike dhe teknologjin e
kushtzuar t matjes, q sigurojn rirodhimin dhe ruajtjen e njsis t madhsis fizike n
prputhje me prcaktimin e saj.
Koha botrore
Dobia (leverdia) praktike dhe procesi i zbulimit t dijeve shkencore quan n
shfrytzimin e cilsis s mjeteve t riprodhimit t njsis t matjes t kohs t rrotullimit t
Toks prreth boshtit dhe rrotullimit t Toks prreth Diellit.
Pr njsi t Kohs ishin pranuar ditt mesatare diellore t epoks s vrojtimit dhe
sekonda mesatare e barabart me 1/86400 e pjess t dits mesatare diellore. Shkalla e kohs
e bazuar n kt njsi dhe pjes t saj sht pranuar koh etaloni. N punn e shrbimeve t
kohs doli ( ) i prshtatshm prdorimi i kohs mesatare t meridianit fillestar Koha
botrore UT.
N kt mnyr, shkalla e kohs botrore UT bazohet n rrotullimin e Toks prrreth
boshtit t vet dhe formohet n baz t vrojtimeve astronomike.
Dallojm tri nnlloje t UT:
UT0 Koha mesatare diellore e meridianit t Greenich it, e marr me an t
vrojtimeve t drejtprdrejta astronomike; UT1=UT0+Dlanda
UT1 Kjo sht UT0, e korigjuar pr marrjen parasysh t lvizjes t poleve t Toksl
UT2 Kjo sht UT1, i korigjuar pr marrjen parasysh t ndryshimeve sezonale t
shpejtsis t rrotullimit t Toks. UT2=UT1+Ots=UT0+Dlanda+D,,,,
Koha botrore paraprakisht e njtrajtshme (,.....)
Shkalla UT1 gjen prdorim t gjer n astronomi, lundrim, gjeodezi, studimet kozime,
d.m.th. n t gjitha rastet, kur kryhet prcaktimi i pozicionit t tryoave jiznuj b sustenub e
jiirdubatavem t lidhura me Tokn q rrotullohet ose pozicioni i vrojtuesit n sistemin e
koordinatave gjeografike sipas rezultatit t vrojtimit t trupave kozmik.
Koha botrore gjendet n baz t njhsimit vicil t kohs.
N raste t domosdoshme nga shkalla e kohs botrore kalojm tek shkalla e kohs yjore
sipas formulave t njohura t astronomis sferike.
Si rrjedhoj e natyrs s ndryshuar t rrotullimit jo uniform t Toks zgjatja e ditve mesatare
diellore ndryshon gj q on n largimin e shkalls UT1 nga koha uniforme.
Koha Efemeride
Gjat zgjedhjes t detyrave t shumta t astronomis dhe fiziks bashkkohore nuk mund t
prdoret shkalla jouniform e kohs. Prandaj lind domosdoshmria e prpunimit dhe realizimit
praktik t shkalls uniforme t kohs.
M 1950 n konferencn e XI t prgjithshme t masave dhe peshave u pranua
zjigdhje n cilsin e etalonit t kohs t merret gjatsia e vitit tropik n epokn 1900.0 shkalla
e kohs e bazuar n kt etalon, mori emrtimin Koha efemeride ET.

N kt shkall dita (dituat) prcaktohet si 1/365.24219878177 pjes e vitit tropik t

epoks 1900.0. Sekonda efemeride prcaktohet si 1/86400 pjes e ktyre ditve ose
1/31556925.9747 pjes e vitit tropik t epoks 1900.0.
Prodhimi i njsis efemeride t matjes t kohs dhe shkalls q i prgjigjet ksaj
njsie, realizohet me an (nprmjet) kohs mesatare diellore UT dhe korektuesit tek ajo, t
prcaktuar nga vrojtimet speciale astronomike t Hns, d.m.th. ET=UT+deltaT
Si rezultat i llogaritjeve (kalkulimeve) t vrojtimeve t shumta t Hns dhe planeteve
t brendshm t sistemit Diellor sht marr shprehja pr:
T 24.349 s 72.318s T 29.950 s T 2 1.82144 s B
Ku:
T ne shekuj julian nga 1900.0
B fluktacioni i gjatsis s Hns

B Lvrojt c Lefem c

Dy kufizat e para n formul pr DT 2a m mir bashkrendojn (koordinatojn)

vetm fillimi dhe zgjatja e ditnats efemeride nga fillimi (origjina) dhe zgjatjen mesatare t
dituetve mesatare diellore n intervalin e prcaktimit t ekuacioneve diferencial.
Konstantat astronomike t lvizjes s trupave qiellor.
Koha efemeride ET q nuk sht njsoj me kohn e Njutoniane uniforme megjithat
sht e prcaktuar me afrsi tek ajo.
Koha efemeride, duke qen si argument t shprehjes t ligjeve t mekaniks qiellore,
sht e domosdoshme ne astronomi pr studimin e lvizjes s planeteve.
Vendosja e etalonit t ri, e sekonds efemerid dhe shkalls prkatse t kohs
mesatare, krkoi mesatarizimet e rezultateve t vrojtimit t Hns n intervale t barabart me
vitin. Shkaqet q vshtirsojn ngritjen e saktsis t prcaktimit t lvizjes s Hns,
gabimet e konsiderueshme t regjistrimit t Hns, t kushtzuara nga fazat e saj.
Koha mesatare Diellore, nprmjet t cils prcaktohet koha efemeride prveq
mosuniformitetit, t llogaritur me korekturn DT, ka mosuniformitet sezonal q sht si
pasoj e ndryshimit t mosunitetit t inercis s Toks n lidhje me boshtin e rrotullimit.
Gjatsia (zgjatja) e dituatve mesatare diellore n vazhdim t vitit ndryshon deri 0.7
milisekonda. Mosuniformiteti sezonal i ditnetve mesatare diellore nga vrojtimet astronomike
nuk mund t prcaktohet.
Koha atomike
Zgjidhja racionale e detyrs pr vendosjen e njsis t matjes s kohs pandryshueshmria dhe
riprodhimi i t cils i prgjigjet krkesave bashkkohore t meteorologjis, sht gjetur n
proceset e mikrobots. Molekulat dhe atomet e disa lndve n fushn e ndryshimeve elektike
ngacmohen dhe ndryshojn gjndjen e vet energjetike n frekuecn rezonanc, q sht n
natyr vetm t molekuls dhe atomit t lnds s dhn. Frekuenca rezonanc, e gjeneruar
nga sismet atomo-molekular, varet jasht zakonisht pak nga kushtet e jashtme dhe
konstruksioni i sistemeve. Kjo siguron qndrueshmri t lart n koh dhe riprodhim t
frekeuncs t sistemve t till. N fund t viteve 50-t pandryshueshmrin dhe riprodhimin
m t mir e tregoi gjeneratori kuantik n ift i eziumit.
Nga viti 1958 n 1956 frekuenca e gjeneratorit kuantik prej eziumi u prcaktuar n
sistemin e kohs efemeride dhe n vitin 1967 n prputhje me rezolucionet e konferencs s

XIII t prgjithshme t masave dhe peshave sht formuar prcaktimi i ri i njsis s matjes
s kohs, sekonda astronomike dhe q i prgjigjet shkalls s saj t kohs atomike.
Sekonda astronomik sht e barabart me intervalin e kohs n vijim t t cilit
kryhen 9 192637770 lukndje q i prgjigjen frekeuncs rezonanc t kalimit n gjendje
energjetike midis niveleve me struktur tepr t holl t gjendjes baz t atomit ezium =133
n munges t veprimeve t faktorve t jashtm.
N baz t etaloneve me rreze atomike t eziumit -133, prdorshmria e riprodhimit
t frekeuncs t t cilit vlersohet me gabim relativ 5*10^-12 n shrbimin e kohs
riprodhohet shkalla astronomike t kohs AT.
Krkimet dhe studimet e mtejshme t metodave t riprodhimit t frekuencave me
stabilitet (prdorshmri) t lart oi n krijimin e gjneratorit me hidrogjen q ka zotruar
shum avantazhe kryesore t sistemit molekular atomik. Qndrueshmria e frekuencs t
gjnartorve kuantik t kohs (vitet 70 80) n atomin e hidrogjenit arrin 5*10^-14 dhe sht
m i lart n krahasim me t gjith konstruksionet e njohur t gjeneratorve molekular
atomik.
Nga krahasimi i gjeneratorit me atomin e hidrogjenit me atomin e eziumit t kohs
dhe frekeuncs u prcaktuar frekuenca e saj e cila doli e barabart me 142040575
Etaloni atomik i kohs dhe frekeuncs (GEV) i B.S. prbhet nga:
- Grupet e gjeneratorve n hindrogjenin atomik
- Grupet e ornve me kuarc
- Aparaturat ndihmse elektronike
Etaloni atomik lejon t riprodhohet njsia e kohs dhe frekeuncs me gabim relativ 1*10^-12
q i prgjigjet drejtimit (largimit, skangies) t mundshme t shkalls s kohs nga ajo uniform
pr periudhn 10 vjeare n 0.3 milisekond. Prandaj shkalla e kohs atomike AT
prkatsisht sht uniforme.
Shkalla e kohs atomike t B.S AT sht shkalla kombtare e kohs atomike e
riprodhon me etalonin shtetror t kohs dhe frekuencs t B.J. me t ciln prmasa e njsis
t kohs sht sekonda q i prket sekonds atomike kurse fillimi (origjina) e llogaritjes sht
prputhur me kohn botrore UT2 n 12 or t kohs botrre t 1 janarit 1964.
Shkalla ndrkombtare e kohs atomike TA1 sht shkalla e kohs atomike e
riprodhuar nga etalonet e grupuar t prbr nga etalonet m t mir kombtar t vendeve q,
bashkrendojn me byron ndrkombetare t kohs.
Koha e koordinuar UTC (shih vjetarin dhe ,,,,)
Shkalla e kohs s koordinuar UTC sht shkalla, n t ciln intervali i kohs sht i
barabart me sekondn atomike, por pr sigurimin e prafrimit maksimal tek shkalla UT1,
llogaritja e kohs t ........ merret e shkputur n 1.... t numir tt par t muajit (m e
preferueshme n kufijt e tremuajve m t afrt t vitit) n 00 or t kohs botrore. Kshtu
q diferenca UT1=UTC nuk kalon 0.9 sekonda. Kur diferenca midis shkallve UT1 dhe UTC
afrohet tek madhsia e lejuar limituar (0.9 s) ather sipas rekomandimeve t byros
ndrkombtare t kohs t gjitha radiostacionet q transmetojn sinjalet e kohs, korektojn
(korigjojn) transmetimin e sinjaleve t uniformitetit n 1 sekond me an t futjes t
sekonds plotsuese pozitive ose negative sekonda plotsuese negative fillon n 23h59m60s
dhe mbaron n 00h00m00s t dits s par t muajit. Kur futet sekonda negative ather pas
sinjalit q i prgjigjet 23h59m59s duke zbritur 1s japim sinjalet q i prgjigjen 00h00m00s t
dits s par t muajit.

Shkalla e kohs s kordinuar t B.S UTC (5u) sht kjo shkall UTC n t ciln
prmasa e intervalit njsi t kohs i prgjigjet shkalls AT(1U), kurse pozicioni i kohs i
shnjuar sekond sht i prputhur me shkalln UTC t B.N.K. (byro ndrkombtare kohore)
me gabim jo m shum se 0.1 milisekonda.