1

UNIVERSIDAD NACIONAL AUTNOMA DE MXICO

COLEGIO DE CIENCIAS Y HUMANIDADES
PLANTEL VALLEJO
REA DE TALLERES

ANTOLOGA DEL TEXTO LATINO

DE LAS INSTITUCIONES
DE GAYO
PARA APRENDIZAJE DE LATN

ELABORADA POR EL PROFESOR

ALEJANDRO FLORES BARRN

Enero del 2015

2
GAII INSTITVTIONVM COMMENTARIVS PRIMVS
(1-200)

I. De Personis et de iure (ius, iuris, derecho) civili et naturali.

1. Omnes (todos) populi (pueblos), qui legibus (lex, legis, ley) et moribus (mos, moris, costumbre)
reguntur (son regidos), partim (en parte) suo proprio, partim communi omnium hominum iure
utuntur (usar): Nam (pues) quod quisque (cada) populus ipse (mismo) sibi (para s) ius constituit
(establecer), id (esto) ipsius (s mismo) proprium est vocaturque (es llamdo) ius civile, quasi (casi como)
ius proprium civitatis (civitas, -atis, ciudad); quod vero (sin embargo) naturalis ratio (ratio, rationis,
razn) inter omnes homines constituit (establece), id apud (entre) omnes populos peraeque
(idnticamente) custoditur (ser cuidado) vocaturque ius gentium (gens, gentis, pueblo, gente), quasi quo
iure omnes gentes utuntur. Populus itaque (por lo tanto) Romanus partim suo proprio, partim
communi omnium hominum iure utitur. Quae (las cosas) singula (especficas) qualia (cules) sint
(sean), suis locis (lugares) proponemus (exponer).
2. Constant (constar, estar formado) autem iura populi Romani ex (de)
legibus, plebiscitis (plebiscitum, i, plebiscito), senatusconsultis
(senadoconsultos),
constitutionibus
(constitutio,
constitutionis)
principum (princeps, principis), edictis (edictos) eorum, qui (quienes) ius
edicendi (de promulgar) habent, responsis (responsum, -i, respuesta)
prudentium (prudens, prudentis).
3. Lex est, quod populus iubet (aprobar, mandar) atque (y) constituit.
3a. Plebiscitum est, quod plebs iubet atque constituit. Plebs autem a (de) populo eo distat
(diferenciarse), quod populi appellatione (nombre) universi (todos) cives (civis, ciudadano) significantur
(ser denominado), connumeratis (contados) et (tambin) patriciis; plebis autem appellatione sine
patriciis ceteri (restantes) cives significantur;
4. Senatus consultum est, quod senatus iubet atque constituit; idque (y esto) legis vicem (funcin)
optinet (obtener, poseer), quamvis (aunque) [de ea re (asunto)] fuerit (hubiere) quaesitum (discusin).

3
5. Constitutio principis est, quod imperator decreto vel edicto vel epistula (carta) constituit. Nec
umquam (nunca) dubitatum est (se dud), quin (que) id legis vicem optineat, cum (cuando) ipse
imperator per legem imperium (poder) accipiat (recibir).
6. <Edicta (edictos) sunt praecepta eorum, qui ius edicendi
habent>. Ius autem edicendi habent magistratus (magistrados)
populi Romani. Sed amplissimum ius est in edictis duorum (dos)
praetorum (jueces), urbani et peregrini,.
7. Responsa prudentium sunt sententiae et opiniones eorum,
quibus permissum est (se permiti) iura condere (fundar, establecer).
Quorum omnium si in unum sententiae concurrunt (coincidir), id, quod ita sentiunt (opinar), legis
vicem optinet; si vero (pero) dissentiunt (disentir), iudici (juez) licet (est permitido) quam velit (quiera)
sententiam sequi (seguir); idque rescripto (respuesta) divi (divino) Hadriani significatur (es
manifestado).
[II. De iuris divisione.]
8. Omne autem ius, quo utimur, vel ad (hacia) personas pertinet (se refiere) vel ad res (cosas) vel ad
actiones. Sed prius (primeramente) videamus de personis.
[III. De conditione hominum.]
9. Et quidem summa (principal) divisio (divisin) de iure personarum haec (sta) est, quod omnes
homines aut liberi sunt aut servi. 10. Rursus (a su vez) liberorum hominum alii (unos) ingenui
(nacidos libres) sunt, alii (otros) libertini (libertos). 11. lngenui sunt, qui liberi nati sunt (nacieron);
libertini, qui ex iusta (legal) servitute manumissi sunt (fueron manumitidos, liberados). 12. Rursus
libertinorum tria (tres) sunt genera: Nam (pues) aut cives Romani aut Latini aut dediticiorum
(rendidos sin condiciones) numero sunt. De quibus singulis dispiciamus (considerar); ac prius de
dediticiis.

[Alia (otra) divisio de iure personarum: sui iuris (de derecho propio) et alieno (ajeno) iuri]
48. Sequitur (sigue) de iure personarum alia divisio. Nam quaedam (unas) personae sui iuris sunt,
quaedam (otras) alieno iuri sunt subiectae (sometidas; sujetas). 49. Sed rursus earum personarum,
quae alieno iuri subiectae sunt, aliae (unas) in (bajo) potestate (poder), aliae (otras) in manu (autoridad
patriarcal, dominio), aliae in mancipio (propiedad) sunt.
50. Videamus nunc de iis (stos), quae alieno iuri subiectae sint (estn): Nam si cognoverimus
(conociramos), quae (quienes) istae (estas) personae sint (son), simul (a su vez) intellegemus
(entenderemos), quae sui iuris sint. 51. Ac prius dispiciamus de iis, qui in aliena potestate sunt. 52.
In potestate itaque sunt servi dominorum. Quae quidem potestas iuris gentium (derecho de gentes)

4
est: Nam apud omnes peraeque gentes animadvertere (advertir) possumus (podemos) dominis in
servos vitae necisque (de vida y muerte) potestatem esse (que hay), et quodcumque (cualquier cosa
que) per servum adquiritur, id (esto) domino adquiritur. 53. Sed hoc tempore neque civibus
Romanis nec ullis (ningunos) aliis hominibus, qui sub imperio populi Romani sunt, licet (est
permitido) supra modum (sin medida) et sine causa in servos suos saevire (ensaarse) [].
124. Videamus nunc, quo modo ii (stos), qui alieno iuri subiecti
sunt, eo iure liberentur (son liberados).
125. Ac prius de his dispiciamus, qui in potestate sunt.
127. Hi (stos) uero, qui in potestate parentis (padre) sunt,
mortuo eo sui iuris fiunt (resultan). Sed hoc (esto)
distinctionem recipit (recoge); nam mortuo patre sane (en
efecto) omni modo filii (hijos) filiaeve (hijas) sui iuris
efficiuntur (se hacen); mortuo vero avo non omni modo
nepotes (nietos) neptesve (nietas) sui iuris fiunt, sed ita si
post mortem avi in patris sui potestatem recasuri (han de
resituarse) non sunt. Itaque si moriente avo pater eorum et
vivat et in potestate patris fuerit, tunc (entonces) post obitum (defuncin) avi in patris sui potestate
fiunt; si vero is (ste), quo tempore avus moritur, aut iam mortuus est aut exiit (sali) de potestate
patris, tunc hi, quia (porque) in potestatem eius cadere (caer) non possunt, sui iuris fiunt.
130. Praeterea (adems) exeunt liberi virilis sexus de parentis potestate, si flamines (sacerdotes)
Diales (de Jpiter) inaugurentur (son consagrados), et feminini sexus, si virgines Vestales capiantur
(son recibidas).
131. Olim (antiguamente) quoque, quo tempore populus Romanus in Latinas regiones colonias
deducebat (enviaba), qui iussu (autorizacin, orden) parentis in (para) coloniam Latinam nomen
(nombre) dedissent (anotasen), desinebant (dejaban de) in potestate parentis esse (estar), quia
efficerentur (se hacen; se convierten en) alterius (otra) civitatis (ciudad) cives.
GAII INSTITVTIONVM COMMENTARIVS SECVNDVS
(1-289)
[I. De rebus (res, rei, cosa, asunto)]
1. Superiore commentario de iure personarum exposuimus; modo (en seguida) uideamus de
rebus: quae uel (o) in nostro patrimonio sunt uel extra (fuera) nostrum patrimonium habentur (se
tienen).
2. Summa itaque rerum diuisio (diuisionis) in duos articulos (partes) diducitur (ser separado): nam
(pues) aliae (unas) sunt diuini iuris, aliae (otras) humani.
3. Diuini iuris sunt ueluti (por ejemplo) res sacrae (sagradas) et
religiosae.
4. Sacrae sunt, quae diis (dioses) superis (superiores) consecratae
(consagradas) sunt; religiosae, quae diis Manibus (manes) relictae
(dejadas) sunt.
5. Sed sacrum quidem (sin duda) hoc (ese) solum (suelo)
existimatur (ser estimado), quod (lo que) ex (por) auctoritate
populi Romani consecratum (consagrado) est, ueluti (como) lege
de ea re lata (decretada) aut senatusconsulto facto (elaborado).

5
6. Religiosum uero nostra uoluntate facimus mortuum inferentes (llevando; enterrando) in (hacia)
locum (lugar) nostrum, si modo (solamente) eius (este) mortui (muerto) funus (funeral) ad nos
pertineat (corresponde, toca).
7. Sed in prouinciali solo (suelo) placet (determinar, opinar) plerisque (la mayora) solum religiosum
non fieri (se hace), quia in eo solo dominium (soberana) populi Romani est uel Caesaris, nos autem
possessionem tantum (solamente) et usumfructum (usufructo) habere uidemur (consideramos); utique
(generalmente) tamen, etiamsi (aunque) non sit (sea) religiosum, pro religioso habetur: item (tambin)
quod in prouinciis non ex auctoritate populi Romani consecratum est, proprie (propiamente)
sacrum non est, tamen pro sacro habetur.
8. Sanctae (inviolables) quoque res, uelut muri et portae, quodam (cierto) modo diuini iuris sunt.
9. Quod autem diuini iuris est, id nullius (nadie) in bonis (bienes, posesiones) est: id uero, quod
humani iuris est, plerumque (comnmente) alicuius (alguno) in bonis est; potest (puede) autem et
nullius in bonis esse: nam res hereditariae, antequam (antes que)
aliquis (algn) heres (heredis, heredero) existat, nullius in bonis
sunt [. . . . ]ue domino.
10. Hae (estas) autem res, quae humani iuris sunt, aut publicae
sunt aut priuatae.
11. Quae publicae sunt, nullius uidentur (se ve que) in bonis
esse; ipsius (misma) enim uniuersitatis (universitas, totalidad,
comunidad) esse creduntur (se considera que). priuatae sunt, quae
singulorum (particulares) hominum sunt.
12. Quaedam (unas) praeterea (adems de eso) res corporales
sunt, quaedam (otras) incorporales.
13. Corporales hae (esas) sunt, quae tangi (ser tacadas) possunt (pueden), uelut fundus (terreno),
homo (hombre), uestis (ropa), aurum (oro), argentum (plata) et denique (y dems) aliae (otras) res
innumerabiles.
14. Incorporales sunt, quae tangi non possunt, qualia (como) sunt ea (stas), quae in iure
consistunt (se establecen), sicut (como) hereditas (hereditatis, heredar), ususfructus (usufructo),
obligationes quoquo (algn) modo contractae (adquiridas, contradas). nec (y que no) ad rem pertinet,
quod (porque) in hereditate res corporales continentur (ser includa), et fructus, qui ex fundo
percipiuntur (ser recogido), corporales sunt, et id, quod ex (por) aliqua (alguna) obligatione nobis
(nosotros) debetur (se debe), plerumque corporale est, ueluti fundus, homo, pecunia (dinero): nam
(en efecto) ipsum (el mismo) ius successionis (successio, sucesin, herencia) et ipsum ius utendi (de uso)
fruendi (de disfrute) et ipsum ius obligationis incorporale est. eodem numero sunt iura
praediorum urbanorum et rusticorum (del campo, rsticos).

6
GAI INSTITVTIONVM COMMENTARIVS TERTVS
(1-225)
[De rebus hereditatibus]
1. Intestatorum (intestados) hereditates (herencias) ex (a partir de) lege XII tabularum primum ad suos
heredes pertinent (pertenece).
2. Sui (suyos) autem heredes (herederos) existimantur (son considerados) liberi, qui in potestate
morientis (de quien muri) fuerunt, ueluti (como) filius (hijo) filiaue, nepos (nietos) neptisue (o nietas)
ex filio, pronepos (biznietos) proneptisue (o biznietas) ex nepote filio nato prognatus (descendiente)
prognataue. Nec (y no) interest (importa), utrum (que ambos) naturales sint liberi an (o) adoptiui. Ita
(as) demum (entonces) tamen nepos neptisue et pronepos proneptisue suorum heredum numero
sunt, si praecedens (ascendiente, superior) persona desierit (hubiera dejado) in potestate parentis esse
(de estar), siue (o) morte id (esto) acciderit (hubiera acaecido) siue alia (otra) ratione (razn), ueluti
emancipatione (emancipacin); nam (pues) si per (durante) id tempus, quo quis (alguno) moriatur
(muere), filius in potestate eius sit (estuviera), nepos ex eo suus heres (heredero) esse (ser) non potest.
Idem (lo mismo) et in ceteris deinceps (por orden) liberorum personis dictum (lo dicho) intellegemus.
3. Vxor (esposa) quoque, quae in (bajo) manu (autoridad, dominio) eius, qui moritur (ha muerto), est, ei
(para ste) sua heres (heredera) est, quia filiae loco (lugar) est.
9. Si nullus (ninguno) sit (existiera) suorum heredum,
tunc (entonces) hereditas pertinet ex eadem lege XII
tabularum ad adgnatos (agnados, parientes
consanguneos).
10. Vocantur autem adgnati, qui legitima
cognatione (parentesco) iuncti (unidos) sunt. legitima
autem cognatio est ea, quae per uirilis sexus
personas coniungitur (se transmite). itaque eodem
patre nati fratres agnati (agnados) sibi (para s) sunt,
qui etiam consanguinei (consanguneos) uocantur,
nec requiritur (se necesita), an etiam matrem
eandem (la misma) habuerint (que hayan tenido). item patruus (to paterno) fratris filio et inuicem (y
viceversa) is (ste) illi (para aquel) agnatus est. eodem numero sunt fratres patrueles (primos) inter se
(ellos), id est qui ex duobus fratribus progenerati sunt (nacieron, fueron procreados), quos plerique
(comnmente) etiam consobrinos uocant; qua ratione scilicet (sin duda) etiam ad plures (a ms, a
muchos) gradus agnationis peruenire (alcanzar, llegar) poterimus (podremos).
11. Non tamen omnibus (a todos) simul agnatis dat lex XII tabularum hereditatem, sed his, qui (a
aquellos que) tum (tan slo), cum certum est aliquem (que alguien) intestatum decessisse (muriese),
proximo gradu sunt.

7
GAII INSTITVTIONVM COMMENTARIVS QUARTUS
(1-187)
[I. De actionibus (actio, actionis, accin)]
1. Superest (falta, resta) ut (que) de actionibus (actio, actionis, accin) loquamur (hablar). et si
quaeramus (buscar), quot (cuntos) genera (genus, generis, gneros, clases) actionum sint (hay), uerius
(ms ciertamente) uidetur (se ve que) duo esse, in (hacia, sobre, contra) rem (cosa) et in personam
(persona). nam qui IIII esse dixerunt ex sponsionum (estipulacin, promesa solemne) generibus, non
animaduerterunt (advertir) quasdam (algunas) species
actionum inter genera se rettulisse (agrupar).
2. In personam actio est, qua (que) agimus (actuar en un
proceso), quotiens (siempre que) litigamus cum aliquo (alguno),
qui nobis (nosotros) uel ex (por) contractu uel ex delicto
obligatus est (fue obligado), id (esto) est, cum (cuando)
intendimus DARE, FACERE, PRAESTARE (responsabilizarse),
oportere (que es necesario).
3. In rem (cosa, real) actio est, cum aut corporalem rem intendimus nostram esse aut ius aliquod (algn)
nobis (nos) conpetere (corresponder), uelut (como) utendi (de uso) aut utendi et fruendi (de disfrute), eundi (de
trnsito), agendi (de conducir) aquamue (o) ducendi (de paso) uel altius (ms alto) tollendi (de levantar)
prospiciendiue (de tener visibilidad).
4. Sic (as) itaque discretis (distinguidas) actionibus certum (evidente) est non posse (que no se puede)
nos rem nostram ab alio (otro) ita (de este modo) petere (pidamos): SI PARET (resulta que) EVM (ste)
DARE OPORTERE (debe); nec (ni) enim (ya que) quod (lo que) nostrum est, nobis dari (darse) potest
(puede), cum scilicet (claramente) id dari (se da) nobis intellegatur (se entienda que), quod ita datur, ut
(para que) nostrum fiat (sea); nec (ya que no) res, quae nostra iam est, nostra amplius (ms) fieri (llegar
a ser) potest. Plane (seguramente) odio furum (ladrones), quo (para que) magis (ms) pluribus (mayor
cantidad) actionibus teneantur (estar obligados), receptum est (se acept), ut (para que) extra poenam
dupli aut quadrupli rei recipiendae (recuperacin) nomine fures etiam hac actione teneantur: SI
PARET EOS DARE OPORTERE, quamuis (aunque) sit (est) etiam aduersus (contra) eos (ellos) haec
actio, qua rem nostram esse petimus (pedir que).
5. Appellantur autem in rem quidem actiones uindicationes (vindicaciones), in personam uero
actiones, quibus dari (darse) fieriue (o hacerse) oportere intendimus, condictiones (condiciones).
6. Agimus autem interdum (una veces), ut (para) rem tantum (slo)
consequamur (conseguir), interdum ut poenam tantum, alias (otras)
ut rem et poenam.
7. Rem tantum persequimur uelut actionibus, quibus ex
contractu agimus.
8. Poenam tantum persequimur uelut actione furti (hurto) et
iniuriarum (injurias) et secundum (segn) quorundam (algunos)
opinionem actione ui (violencia) bonorum (bienes) raptorum
(arrebatados); nam ipsius (misma) rei (cosa) et uindicatio et condictio nobis conpetit.
12. Lege autem agebatur (realizan acciones) modis quinque (cinco): sacramento (apuesta mutua), per (a
travs de) iudicis (juez) postulationem (peticin), per condictionem, per manus (mano del deudor)
iniectionem (toma de posesin de), per pignoris (pignus, prenda, garanta) capionem (captura, posesin).