Univerzitet u Banjoj Luci

Rudarski fakultet Prijedor

FIZIKA SVOJSTVA STENA I TLA

* Plastinost i konsistencija tla
* Vodopropustljivost tla
* Kapilarnost tla
* Bubrenje tla
* Zbijenost tla

Doc. dr Sran Kosti, dipl.in.geol.

Prijedor, 20-21/10/2014

PLASTINOST I KONSISTENCIJA TLA

svojstvo stena da se pod delovanjem spoljanjih sila deformiu i zadre
novoformirani oblik; predstavlja tipino svojstvo gline i glinovitog tla
plastinost glina i glinovitog tla zavisi od:
mineralnog sastava estica manjih od 0,002mm (kaolinit, ilit, montmorilonit)
sastava katjona (gline koje sadre jednovalentne jone su plastinije od glina
koje sadre dvovalentne jone)
koliine i sastava porne vode sa poveanjem koncentracije vode smanjuje se
debljina opni oko estica, a sa tim i plastinost glina
stepen pokretljivosti estica glina pod dejstvom spoljanjh sila, pri odreenoj
vlanosti, naziva se konsistencija; plastinost je srednje konsistentno stanje;
Aterberg je izdvojio sedam stanja konsistencije
Stanje konsistencije
Okvirno
Pojedinano
vrsto
vrsto stanje
Poluvrsto
Plastino stanje
ilavo-plastino
Lepljivo-plastino
Teno stanje
ilavo-teno
Gusto-teno
Retko-teno

Granica konsistentnog
stanja
Granica skupljanja (Ws)
Granica plastinosti (Wp)
15-30%
Granica teenja (Wl)
40-60%

PLASTINOST I KONSISTENCIJA TLA

od konsistencije tla zavisi njegova otpornost na
dejstvo spoljneg optereenja; zbog toga je kod
prouavanja stabilnosti i nosivosti tla potrebno
poznavanje njegovih plastinih svojstava i stanja
konsistencije

PLASTINOST I KONSISTENCIJA TLA

Vrsta
tla

Indeks
plastinosti (%)

Indeks plastinosti

Pesak

Praina
razlika izmeu vlanosti na granici teenja i vlanosti
Glinovito tlo
na granici plastinosti

Ip = L P

Glina

2-10
10-25
25-75

indeks plastinosti pokazuje koja je koliina vode potrebna da neko koherentno tlo
pree iz plastinog u teno stanje
razlika u koliini vode izmeu granice teenja i granice plastinosti zavisi od
krupnoe vrstih estica, od njihovog oblika i mineralnog sastava
na osnovu odnosa p/L moe se oceniti ugao unutranjeg trenja i modul stiljivosti
Mv

PLASTINOST I KONSISTENCIJA TLA

Indeks konsistencije
odnos razlike vlanosti na granici teenja i prirodne vlanosti prema razlici vlanosti na
granici teenja i granici plastinosti

Ic =

L

= L
L P
IP

indeks konsistencije Ic
<0
0 0,25

stanje konsistencije tla

teno stanje konsistencije
stanje tene plastinosti

0,25 0,50

stanje vrlo mekane plastinosti

0,50 0,75

stanje mekane plastinosti

0,75 1,00

stanje tvrde plastinosti

> 1,0 (do granice skupljanja)

poluvrsto stanje

> 1,0 (iznad granice skupljanja)

vrsto stanje

prema naim propisima razlikuju se dva stepena plastinog stanja konsistencije:

teko gnjeiva konsistencija, 1 > Ic > 2/3
lako gnjeiva konsistencija, 2/3 > Ic >0

PLASTINOST I KONSISTENCIJA TLA

Indeks teenja
odnos vika vode u tlu preko granice
plastinosti prema indeksu plastinosti:

Ic =

Indeks teenja IL

Stanje konsistencije tla

<0

Tvrda tla

0 1,0

Plastina tla

> 1,0

Tena tla

P
P
=
L P
IP

Kasagrandeov klasifikacioni dijagram plastinosti

CI

CL

neorganska glina male plastinosti

CH

neorganska glina visoke plastinosti

CI

neorganska glina srednje plastinosti

ML

neorganska praina male plastinosti

OL

organska praina i glina male plastinosti

MH

visoko elastina praina velike plastinosti

OH

organska glina visoke plastinosti

A linija: Ip=0,73(L-20)%

PLASTINOST I KONSISTENCIJA TLA

Odreivanje granica konsistencije tla
Odreivanje granice teenja
(pomou tzv. Kasagrandeove treskalice)

PLASTINOST I KONSISTENCIJA TLA

Odreivanje granica konsistencije tla
Odreivanje granice skupljanja

Odreivanje granice plastinosti

vri se na isti nain kao kod
terenskog
opita
plastinosti
(valjanjem komada tla u valjak
debljine 3mm)

VODOPROPUSTLJIVOST TLA

prema Darsijevom zakonu (Darcy, 1856), koji vai za strujanje u zasienoj poroznoj
sredini, koliina vode koja protekne kroz presek sa povrinom A, ili jednostavno protok
Q, proporcionalan je hidraulikom gradijentu:

h1 h2
Q = k i A = k
A
L

VODOPROPUSTLJIVOST TLA
relativna vodopropustljivost [Terzaghi, Peck, 1967]

Vodopropustljivost

Koeficijent filtracije k (m/s)

Velika

> 10-4

Srednja

10-3 10-5

Mala

10-5 10-7

Vrlo mala

10-7 10-9

Zanemarljiva

< 10-9

tipine vrednosti koeficijenata vodopropustljivosti za neke vrste tla (m/s)

Vrsta tla
ist ljunak

Koeficijent filtracije k (m/s)

1 5x10-2

isti peskovi i meavine sa ljunkom

5x10-2-5x10-5

Sitnozrni peskovi i praine

5x10-5-5x10-7

Ispucale gline

5x10-2-5x10-7

Neispucale gline

< 5x10-7

VODOPROPUSTLJIVOST TLA
Vodopropustljivost zavisi do sledeih pet faktora:
1) veliina zrna k=f(d2)
za peskove (cm/s): k=C(d10)2, C =100 - 150
2) koeficijent poroznosti
koeficijent filtracije opada sa poveanjem zbijenosti tla, tj. sa smanjenjem
poroznosti; za peskove:
e3

k=a

1+ e

odnos koeficijenata vodopropustljivosti za peskove pri minimalnoj i maksimalnoj

zbijenosti retko prelazi vrednost od oko 3
za gline i glinovito tlo ova zavisnost je sloenija:

log k = be

za razliku od peskova, vodopropustljivost glina je znatno osetljivija na promenu

koeficijenta poroznosti; pri promeni koeficijenta poroznosti sa e=0,9 na e=0,6,
koeficijent filtracije moe da se smanji ak i za dva reda veliine

VODOPROPUSTLJIVOST TLA
3) viskozitet vode (temperatura)
t(0C)

30

20

15

10

kt/k20

1,25

1,00

0,87

0,77

0,66

4) oblika zrna, njihova raspodela i povezanost, tj. struktura tla

5) koliina vazduha u porama
mehurii vazduha smanjuju slobodan presek za protok vode na slian nain kao i
vrsto zrno skeleta tla
Metode za merenje vodopropustljivosti tla
za vodopropusne materijale (ljunak, pesak) opit sa konstantnim pritiskom
za slabo vodopropusne materijale (praina, glina) opit sa opadajuim pritiskom
terenski opit odreivanja vodopropustljivosti

Metode za merenje vodopropustljivosti tla

Opit sa konstantnim pritiskom
uzorak tla se stavlja u cilindar visine L sa poprenim
presekom povrine A
voda tee pod pritiskom visine stuba vode h koja je
tokom opita konstantna
zapremina vode V, koja protekne u vremenu t,
odreuje se merenjem koliine vode u menzuri
protok vode: Q = V / t = k x A x h/L, tako da je: k = (V
x L) / (A x h x t)
Opit sa opadajuim pritiskom
voda tee pod poetnim pritiskom stuba vode visine h0
nivo vode u bireti opada tokom opita tako da se na kraju
vremenskog intervala t izmeri visina stuba vode h1
koliina istekle vode V meri se u bireti ija je povrina
unutranjeg preseka A'

Metode za merenje vodopropustljivosti tla

Opit sa opadajuim pritiskom
ako se za vremenski interval dt nivo vode u bireti spusti za dh, uslov kontinuiteta je:

dV
A' dh
h
=
=k A
dt
dt
L

odnosno

dh
kA

=
dt
h
A' L

ili integrisanjem gornje jednaine u granicama od h0 do h1:

A' L h0
k=
ln
At
h1
Odreivanje vodopropustljivosti in situ
razmatra se protok kroz vodopropusni sloj, izdan, izmeu dva nepropusna sloja
crpljenje vode vri se iz bunara ili buotine koja se protee kroz ceo popreni presek
izdani i voda dotie samo iz izdani
crpljenje vode vri se sa konstantnim protokom tako da dolazi do snienja nivoa
podzemne vode oko bunara

Metode za merenje vodopropustljivosti tla

Odreivanje vodopropustljivosti in situ

ako je promena pijezometarske visine dh, tada je Darsijev zakon:

dh
Q=k
2rH
dr
prethodna jednaina se integrie u granicama od h1 do h2 i od r1 do r2:

Q ln(r1 / r2 )
k=
2 (h1 h2 )H

Kapilarnost tla
svojstvo tla da apsorbuje tenost pod dejstvom sile povrinskog napona
javlja se u tlu sa kapilarnom poroznou i karakteristina je za slabovezana laporovitoglinovita i nevezana sitnozrna tla, kod kojih visina kapilarnog penjanja moe iznositi i do
nekoliko metara
visina kapilarnog penjanja zavisi od
veliine i oblika pora, ispunjenosti pora
vazduhom, kao i od hemijskog sastava
vode
kada zaronimo kapilarnu cev u sud sa
vodom nivo vode u kapilarnoj cevi e se
podii, jer na molekule vode na povrini u
cevi, pored privlanih sila drugih molekula
vode, deluju i privlane sile molekula
staklenih zidova cevi (sila adhezije)
povrina vode u kapilarnoj cevi obrazuje
menisk, konkavnog oblika

Kapilarnost tla
kao posledica razlike pritiska vazduha i vode na
povrini membrane, javlja se sila pritiska na povrini
vode, ija je veliina u rasponu 59-76 mN/m; ta sila u
membrani izaziva njenu zakrivljenu povrinu (menisk)
ako se sa ua oznai pritisak vazduha, sa uw pritisak
vode, sa Ts kapilarna sila, a sa r irina kapilare, tada
sledi iz jednaine ravnotee membrane da je

sila kapilarnog usisavanja

ua uw =

visinu kapilarnog penjanja vode

moemo odrediti pod pretpostavkom
da je ugao izdizanja meniska =0:

2Ts

ua uw
hc =
=
w
r 2 w

2Ts
r 2

Vrsta stene
Pesak, krupnozrni
Pesak, sitnozrni
Praina
Ilovaa
Posna glina
Masna glina

Visina kapilarnog penjanja (m)

0,02-0,05
0,35-0,70
0,50-5,00
5,00-15,00
15,00-50,00
preko 50,00

Kapilarnost tla
sanacija terena u cilju otklanjanja tetnog delovanja kapilarnih pojava vri se:
izradom drenaa
postavljanjem tamponskog sloja od ljunka i peska (ispod temelja objekata, donjih
strojeva puteva i pruga)
snienjem nivoa izdani crpljenjem
hidroizolacijom objekata

Ispitivanje kapilarnosti
Opit odreivanja kapilarne visine direktnim merenjem

Ispitivanje kapilarnosti
Opit odreivanja kapilarne visine pomou kapilarimetra Beskova
hk = 13,6 Hg + h
kod Jirgensonovog kapilarimetra meri
se pritisak vazduha koji je potreban da
vazduh prodre kroz uzorak, odnosno da
savlada kapilarne sile
merenje visine kapilarnog penjanja
vode u Iaboratoriji vri se samo na
poremeenim uzorcima, tako da visina
kapilarnog penjanja odreena na ovaj
nain ima samo kvalitativnu vrednost

Bubrenje tla
svojstvo pojedinih vrsta tla da pod dejstvom vode poveavaju svoju zapreminu
osetljivost i intenzitet bubrenja zavise od vie faktora: granulometrijski i mineralni
sastav tla, kao i hemijski sastav porne vode
za tla koja pri zasienju vodom bubre, ispunjavaju sledei uslov:

en e L
< 0,3
1 + en
en koeficijent poroznosti u prirodnom stanju, en=(s-d)/d, eL - koeficijent poroznosti na
granici teenja, eL=Ls/w

Vrste bubrenja
linearno (jednoosovinsko, kompresiono) bubrenje - relativno izduenje uzorka kod
njegovog slobodnog bubrenja u jednom smeru, Bk=L/L, gde je L porast duine
uzorka kod bubrenja, a L poetna duina uzorka; naziva se standardno bubrenje
ako se ispituje pod pritiskom od 10kPa
zapreminsko bubrenje - relativno poveanje zapremine uzorka tla kod slobodnog
svestranog bubrenja, BV=V/V, gde je V poveanje zapremine uzorka, a V
poetna zapremina uzorka

Bubrenje tla
osnovna svojstva bubrenja tla
granica bubrenja vlanost pri kojoj prestaje dalje bubrenje tla: b=W/Wd, gde je W
teina vode u uzorku na kraju deformacije usled bubrenja, a Wd teina uzorka u suvom
stanju
vlanost zasienja vlanost pri kojoj tlo poinje da bubri; ova vlanost zavisi od
poetne vlanosti tla i optereenja koje deluje na tlo; oznaava se sa z i odreuje
opitom; Kasagrande je predloio sledei empirijski obrazac, kojim se daje zavisnost
vlanosti zasienja glinovitih tla od njegove granice teenja:

wz = 15,2(wL 16,3) + 9%
konsistencija bubrenja konsistencija tla posle zavrenog opita slobodnog bubrenja u
specijalizovanom aparatu; oznaava se sa Bb
pritisak bubrenja pritisak kojim uzorak tla, u koji je dovedena voda, deluje na okolinu;
oznaava se sa Pb i odreuje opitom u edometarskom aparatu

Bubrenje tla
uticaj mineralnog sastava na bubrenje uslovljen je kako vrstom i oblikom glinovitih
estica, tako i njihovom specifinom povrinom
Uticaj mineralnog sastava na bubrenja gline

bubrenje zavisi i od orijentacije glinovitih estica u tlu

izotropno bubrenje

anizotropno bubrenje

Bubrenje tla
ocena sklonosti tla prema veliini jednoosovinskog bubrenja
Sklonost bubrenju
Niska sklonost bubrenju
Srednja sklonost bubrenju
Visoka sklonost bubrenju
Vrlo visoka skonost bubrenju

Vrednost jednoosovinskog bubrenja Bk (%)

10
10-20
20-30
> 30

ocena sklonosti tla prema veliini standardnog bubrenja

Sklonost bubrenju
Niska sklonost bubrenju
Srednja sklonost bubrenju
Visoka sklonost bubrenju
Vrlo visoka skonost bubrenju

Vrednost standardnog bubrenja Bst (%)

1,5
1,5-5
5-25
> 25

stepen bubrenja i mogua promena zapremine mogu se da se procene na osnovu

poznavanja klasifikacionih svojstava tla

Bubrenje tla
korelacija izmeu indeksa plastinosti i bubrenja gline

Ispitivanje sklonosti tla ka bubrenju

edometarski opit
opit triaksijalne kompresije
Mere protiv tetnog bubrenja

prethodno potapanje tla u osnovi temelja

zamena tla koje bubri materijalom koji ne bubri
izrada drenanog sistema oko objekta radi smanjenja vlanosti tla
kod dubokih temelja fundiranje na ipovima

Zbijenost tla
Zbijenost nevezanog tla
zavisi od veliine i oblika vrstih estica, kao i od strukture tla
zbijenost nevezanog tla izraava se relativnom zbijenou ID, koeficijentom koji
pokazuje stepen zbijenosti tla u odnosu na najveu zbijenost:

emax e
ID =
emax emin
krajnje vrednosti relativne zbijenosti su ID=0 (e=emax) za najreu strukturu, odnosno ID=1
(e=emin) za najguu strukturu
Zbijenost peska
retko zbijeni pesak
srednje zbijeni pesak
gusto zbijeni pesak

Relativna zbijenost ID
0 - 1/3
1/3 - 2/3
2/3-1

kod nasipa na putevima i na nasutim branama zahteva se da je ID=2/3-1

prema USBR-u, relativna zbijenost ID za vetake nasipe treba da bude vea od 0,7

Zbijenost tla
Zbijenost vezanog tla
zavisi ne samo od veliine i oblika vrstih sastojaka, kao i od strukture tla, ve i od
kohezije u tlu i koliine vode
kontrola zbijenosti tla vri se pomou suve zapreminske teine tla: d=Wd/V
(kN/m3), gde je Wd teina potpuno isuenog uzorka tla (kN), a V zapremina istog
uzorka tla u stanju njegove zbijenosti pre suenja (m3)
Proktorov opit

Proktorov opit

za kontrolu zbijenosti tla esto se usvaja indeks zbijanja Iz koji predstavlja odnos
suve zapreminske teine tla d prema zapreminskoj teini dobijenoj po Proktoru p
Iz =d / p

Proktorov opit
ako se ne raspolae sa podacima laboratorijskih ispitivanja, priblini intervali
optimalnih sadraja vode iz modifikovanih Proktorovih opita mogu da poslue kao
orijentacija za ocenu stanja vlanosti tla
Verovatna vrednost optimalne vlanosti u
Vrsta tla
% prema modifikovanom Proktorovom
opitu
Pesak
6-10
Meavina peska i praine
8-12
Praina
11-15
Glina
13-21

dosadanja ispitivanja su pokazala da je odnos opt i pokazatelja konsistencije

sledei:
Proktorov opit

L (%)

P (%)

Ip (%)

opt

-0,5 L

P + (2 do 3)%

Ip - (1 do 2)%

Laboratorijski opit penetracije (CBR) za ocenjivanje sposobnosti zbijanja tla

sastoji se u penetraciji uzorka cilindrinim klipom
odreenom brzinom, pri emu se meri otpor pri prodiranju
klipa do dubine od 2,54mm (1 in) i 5,04mm (2 ina)
dobijene vrednosti otpora se izraavaju u odnosu na otpor
za istu veliinu prodiranja klipa u jedan standardni materijal
slian Proktorovom opitu: u cilindar odreene visine i
prenika ugradi se odreena koliina materijala, a potom
izvri se zbijanje materijala u 3 slojeva sa 12, 25 i 55
udaraca po sloju i sa 4-5 razliitih sadraja vode
potom se na zbijeni uzorak stavi se ploa odreene teine
(reda veliine optereenja od kolovoza)
donji kraj cilindra se potom zameni perforiranom ploom i
pusti se da uzorak upija vodu 4 dana
komparaterom se meri bubrenje (jednoosovinsko!)
nakon isteka 4. dana, uzorak se izlae prodiranju klipa
odreene dimenzije; mere se dubine prodiranja klipa za
odreenu vrednost sile utiskivanja

Laboratorijski opit penetracije (CBR) za ocenjivanje sposobnosti zbijanja tla

proraun CBR-a
sledeem obrascu:

CBR% =

zbijenost tla procenjuje se prema vrednosti CBR

P( 2,5 mm )
7 MPa

se

100%;

vri

prema

P(5, 0 mm )
10,5MPa

100%

Zbijenost

CBR%

Vrlo slaba

2-5

Slaba

5-8

Srednja do dobra

8-20

Vrlo dobra

20-30