TS.

L Quc Tun
Khoa Mi Trng v Ti Nguyn, H Nng Lm TP.HCM

Chng 1

GII THIU V C CHT HC

1.1. Mt s nguyn l v khi nim v c cht
1.1.1. nh ngha v c cht
c cht hc c c nh ngha nh l mt ngnh khoa hc nghin cu
v c cht. Mt cht c c th c nh ngha nh l cht gy nn nh hng c
hi khi c a vo trong c th sng. T lu, c cht hc l ngnh nghin cu
cc nh hng c hi bi cc tc nhn vt l nh phng x v ting n. Tuy nhin,
trong thc t, s tn ti ca c cht phc tp hn nhiu so vi nh ngha trn,
nhng nh ngha ny lin quan n nh hng ca c cht v s o lng nh
hng ca c cht. Nhng nh ngha rng hn v c cht, nh l ngnh nghin
cu lin quan n s pht hin, biu hin, thuc tnh, nh hng v iu tit cc cht
c.
c cht hc khng n gin l nghin cu mt phn t n l m l mt
lot cc phn ng bt u t phi nhim, tip theo l phn b v ng ha, cui
cng l phn ng vi cc hp cht cao phn t trong t bo (thng l DNA hoc
protein) v biu hin c tnh. Kt
Phi nhiem
qu l, c cht c th b o thi
qua bi tit hoc cc bin tnh bi
c cht c sa cha.
Cc nh khoa hc nghin
cu v c cht ang c gng gii
thch ti sao v bng cch no cc
cht c th ph hy h thng sinh
hc dn n nhng nh hng
mang tnh c hi. Do , h
lm vic cng nhau a ra
nhng gii php nhm khoanh vng
ngnh khoa hc nghin cu v c
cht.
Ngnh c cht hc phc
v x hi bng nhiu cch, khng
ch bo v con ngi v mi trng

i vao c the
Tieu hoa
Qua da

Ht th

Hap thu qua mau va phan phoi en

cac c va c quan
Gay oc

Tch luy

Bai tiet

ong hoa
ng i va anh hng cua oc chat
trong c the

TS. L Quc Tun

Khoa Mi Trng v Ti Nguyn, H Nng Lm TP.HCM

khi cc nh hng nguy hi ca c cht m cn to iu kin thun li cho s

pht trin cc cht c c tnh chn lc cao nh cht chng ung th, thuc cha
bnh v cht dit c trong nng nghip.
c tnh l mt khi nim v liu lng, hu nh cc cht u c mt vi
nng nht nh, nng thp th n khng c, nng cao th tr nn c.
Khong bin ng gia hai gii hn ngng c vn c nhng nh hng nht
nh. Tuy nhin, nu thi gian tip xc lu di th mt cht cng c th tr nn rt
c. Vinyl chlroride l mt v d. L mt cht c kh nng gy ung th gan nng
cao hoc nng thp hn nhng tc ng trong mt thi gian di v hu nh
khng c nng rt thp.
S o lng c tnh rt phc tp. c tnh c th cp thi, c th lu di v
bin ng t c quan ny n c quan khc, bin ng theo la tui, di truyn, gii
tnh, tnh trng sc khe ca sinh vt. Cch o c tnh n gin nht ca mt cht
c biu din qua gi tr LD50 (nng cn thit git cht 50% mt qun th
sinh vt trong iu kin nht nh. Gi tr LD50 ph thuc rt nhiu vo cc thng
s khc nhau ca mi trng v d nh nhit , m, p sut, pH...
1.1.2. Cc nguyn l v khi nim v c cht
C nhiu thut ng c s dng trong ngnh c cht hc. Tuy nhin, mt
vi thut ng c bit quan trng n c cht hc s c cp n trong bi
phn ny
A. Cc dng hot c. Bao gm s xem xt chc nng c bn ca c quan, t bo
v phn t dn n s nhim c: hp thu, phn phi, ng ha, dng hot ng v
bi tit. C ch hot c ngy nay c s dng rng ri hn nhm m t hng lot
cc qu trnh bt u t s phi nhim cho n vic gy cht sinh vt.
1. c hc ha sinh v phn t (biochemical and molecular toxicology)
xem xt cc qu trnh mc ha sinh v phn t, bao gm: cc enzyme tng hp
cc ngoi c t sinh hc, s sinh ra cc hot cht trung gian, phn ng ca ngoi
c t sinh hc hoc sn phm ca chng vi cc hp cht cao phn t.
2. c hc hnh vi (Behavioral toxicology) lin quan n nh hng ca
cc cht c i vi hnh vi ca ng vt v con ngi. L mt qu trnh biu hin
chc nng ca thn kinh. N lin quan n c h thng thn kinh ngoi bin v thn
kinh trung ng, cng nh tc ng n cc c quan khc nh cc tuyn tit.
3. c hc dinh dng (Nutritional toxicology) cp n nh hng ca
khu phn n n s bin hin c v n cc c ch ca cc nh hng ny.
4. Qu trnh ung th (Carcinogenesis) bao gm cc hot ng ha hc, sinh
ha v phn t dn n s tng sinh t bo mt cch bt thng c nguy c dn n
bnh ung th.

TS. L Quc Tun

Khoa Mi Trng v Ti Nguyn, H Nng Lm TP.HCM

6. t bin (Mutagenesis) lin quan n nh hng ca c cht ln vt

liu di truyn v s di truyn nhng nh hng ny.
7. c tnh c quan (Organ toxicity) xem xt cc nh hng mc chc
nng ca c quan (c tnh thn kinh, c tnh gan, c tnh thn )
B. o lng c cht v c tnh. Cc cng c quan trng c s dng nh ha
phn tch, hot cht sinh hc v ton ng dng c s dng cung cp phng
php lun nhm tr li cc cu hi quan trng trong qu trnh nghin cu c cht.
Cht ny c c hay khng? N thuc loi ha cht no? Nng bao nhiu? Lm
th no chng ta c th nh gi nh hng c tnh v nng ti thiu l bao
nhiu gy c v c th pht hin c. Sau dy l mt s ngnh c lin quan
1. c cht hc phn tch l mt ngnh ca ha phn tch lin quan n
vic nh dng v nh gi cc ha cht c v hp cht ca chng trong cc vt
liu sinh hc v trong mi trng.
2. Kim nghim c tnh lin quan n vic s dng cc c th sng
nh gi nh hng ca c t. N vo gm cc kim nghim nhanh v c tnh gen
nh k thut nui cy t bo s dng cc m cho nhiu kim nghim khc nhau
t c tnh cp n c tnh lu di. N thng c s dng m t cc kim
nghim c tnh trong c th sng.
3. Bnh hc nhim c l mt ngnh ca bnh hc lin quan n nh hng
ca cc tc nhn gy c nh s thay i hnh thi ca bo quan, t bo, m hoc c
quan.
4. Ton sinh hc v thng k lin quan n nhiu lnh vc ca c cht hc.
Chng bao gm phn tch s liu, xc nh tin cy, m hnh ha nh gi nguy c
v m phng.
5. Pht nhim quan trng trong mi lin quan gia s phi nhim ha cht
v nhim bnh trong cng ng dn c.
C. c cht hc ng dng. N bao gm nhiu kha cnh ca c cht hc nh p
dng pht trin cc phng php mi hoc cc c cht chn lc mi nhm p
dng sm cho cc lnh vc khc nhau.
1. c cht hc lm sng nhm pht hin v cha tr ngi b nhim c
2. c cht hc th y nhm pht hin v iu tr cho ng vt b nhim c,
c bit l gia sc. Mt kha cnh khc ca c cht hc th y l nghin cu s
truyn nhim cc c t n cng ng dn c qua thc n nh sa, c cc loi tht
khc.

TS. L Quc Tun

Khoa Mi Trng v Ti Nguyn, H Nng Lm TP.HCM

3. c cht hc mi trng nghin cu s di chuyn cc c t v hp cht

ca chng, cc sn phn ca s phn hy trong mi trng v trong chui thc n.
nh gi nh hng ca cc cht ly nhim ln cc c th, c bit l cc cng ng
dn c.
4. c cht hc cng nghip l mt lnh vc c bit ca c cht hc mi
trng lin quan n mi trng lm vic v to nn mt phn quan trng ca v
sinh cng nghip.
D. Phn loi ha cht c s dng. N bao gm cc kha cnh ca c cht trong
pht trin cc ha cht mi cho mc ch thng mi. Mt vi ha cht c s
dng l iu tt yu, nhng mt s khc th c nhng nh hng khng mong mun
i vi ngi s dng. Cc loi ha cht c s dng khng phi tt c u l cht
tng hp, m c rt nhiu cht c ngun gc t thin nhin. Cc sn phm t nhin
c chit xut v s dng cho mc ch thng mi v cc mc ch khc u phi
qua kim nghim c tnh nh ging nh cc ha cht tng hp.
1. Cc ha cht nng nghip bao gm nhiu hp cht nh cht dit cn
trung, cht dit c, dit nmtt c u c i vi sinh vt
2. Thuc l mt phn ca ha dc v dc hc. Tuy nhin, nh hng c
tnh v kim nghim c tnh i vi chng u nm trong ngnh khoa hc c
cht.
3. Cht gy nghin l cc ha cht c s dng cho vic iu tr cc bnh
lin quan n thn kinh v c th gy nn s l thuc v gy c. Nhiu cht b cm
s dng, nhng mt s khc li c tc dng cha tr nu c s dng ng liu.
4. Cc cht ph gia thc phm l mi quan tm ca cc nh c cht hc
khi chng c c tnh hoc c kim kim nghim xc nh c tnh tim n.
5. Ha cht cng nghip c s lng ln, c kim nghim c tnh hoc
phi nhim c kim sot. Tt c u c.
6. Cc hp cht t nhin bao gm nhiu c cht t thc vt, c cht t
nm v khong cht c mt trong mi trng. Vic s dng mt lng ln tho
dc v cc cht b sung trong khu phn n tr thnh mi quan ngi cho cc
nh c cht hc v hoch nh chnh sch. Hiu qu ca cc cht ny th khng
chc chn, nhng c tnh ca n th hu nh t c bit n.
7. Cc sn phm ca s t chy thng t khi c s dng nhng chim
thnh phn ln v c c tnh, sinh ra t vic t nhin liu v cc ha cht cng
nghip khc.
E. Nhng quy nh v c cht hc. Cc kha cnh ny lin quan n n vic ban
hnh lut v cc quy nh c thm quyn theo php lut c a ra nhm gim

TS. L Quc Tun

Khoa Mi Trng v Ti Nguyn, H Nng Lm TP.HCM

thiu cc nh hng c hi ca ha cht n sc khe con ngi v mi trng.

1. Kha cnh php l l vic ban hnh lut, cc quy nh v thc thi php
lut. M, vic thc thi php lut c thc hin bi cc c quan thuc chnh ph
nh cc Cc bo v mi trng (EPA, Environmental Protection Agency), C quan
Thc phm v Dc phm (FDA, Food and Drug Administration), C quan sc
kha v an ton lao ng (OSHA, Occupational Safety and Health Administration).
Tng t cc c quan trc thuc chnh ph tn ti trong nhiu cc quc gia khc
trn th gii.
2. nh gi ri ro l vic xc nh v ri ro, ri ro tim n v cn bng ri
ro v li nhun. N cn thit cho vic iu tit cc hp cht c hi. nh gi ri ro
v c bn c hnh thnh trc khi vic thng bo ri ro v qun l ri ro c tin
hnh.
1.1.3. Mi tng quan gia c cht hc vi cc ngnh khoa hc khc.
c cht hc l mt ngnh khoa hc c tnh bin ng cao, nghin cu c
tnh ca cc sn phm t nhin hay hot ng ca con ngi to ra. Ngnh ny gip
m rng cc ngnh khoa hc khc. Cc ngnh khoa hc khc ng gp nhiu
phng php v nhiu khi nim khoa hc phc v cho nhu cu ca cc nh c
cht hc trong nghin cu cng nh trong ng dng c cht hc cho phc v con
ngi. V c cht hc cng ng gp rt nhiu cho cc ngnh khoa hc khc.
u tin phi k n l ha hc, ha sinh, bnh hc, l sinh, y t d phng,
min dch hc, sinh thi hc v ton sinh hc t lu rt quan trng, trong khi sinh
hc phn t mi pht trin trong hai hoc ba thp nin gn y ng gp mt
phn quan trng cho c cht hc.
c cht hc ng gp ng k cho cc ngnh khoa hc nh y hc, c hc
lm sng, dc v dc hc, sc khe cng ng v v sinh cng nghip. c cht
hc cng gp mt hng quan trng cho th y, cho cc kha cnh khc nng nghip
nh pht trin v s dng an ton cc ha cht nng nghip. Cc ng gp ca c
cht hc trong nghin cu mi trng tr nn quan trng hn trong nhng nm gn
y.
T cho thy c cht hc l mt ngnh khoa hc ng dng nhm tng
cng cht lng cuc sng, bo v mi trng v hn th na. S xo trn thng
xuyn ca cc qu trnh sng bi ha cht c hi lm cho chng ta c th hc c
nhiu iu v cc qu trnh sng. Lnh vc c cht hc m rng nhanh chng trong
cc thp nin gn y c v s lng cc nh c cht hc v kin thc c tch
ly. Vic m rng ny mang n s thay i t mt ngnh khoa hc m t lc ban

TS. L Quc Tun

Khoa Mi Trng v Ti Nguyn, H Nng Lm TP.HCM

u n vic con ngi s dng rng ri cc phng php nghin cu cc c ch

lin quan n c cht.
1.2. nh hng ca c cht n con ngi v mi trng sinh thi
1.2.1. nh hng ca c cht n con ngi
c cht tc ng ln con ngi theo nhiu phng thc khc nhau v gy
ra nhiu hu qu nghim trng nh bnh tt, thiu nng tr tu, c bit l s bin
i v cu trc ca mt s gen trong c th v s thay i ny tr nn nghim trng
hn khi c di truyn cho cc th h sau. nh hng chi tit ca tng loi c cht
s c cp n trong cc chng sau.
1.2.2. Vai tr ca h thng sinh thi
Nhiu chc nng ca h thng sinh thi rt cn thit cho cht lng cuc
sng ca con ngi bao gm: s cung cp thc n, s phn hy cht thi, cung cp
nc ung v lm sch mi trng khng kh. Cho d ng gp ca cc h sinh thi
trc tip cho con ngi l rt ln, nhng nguy c ca cc c t do con ngi hoc
thin nhin to ra ngy cng ln hn v y l mt iu ng lo ngi. c cht
khng nhng gy nh hng n mi trng a phng m cn n h thng sinh
thi ton cu. Trong phn ny m t nh hng ca cc c cht n cc chc nng
cn thit ca h sinh thi.
Di y l mt vi chc nng c bn ca h sinh thi:
- Hp thu nng lng mt tri, to sinh khi, cung cp thc n, kin to vt
cht, cung cp nng lng t sinh khi
- Phn hy cht thi
- Ti sinh cht dinh dng (Vd. C nh nitrogen)
- Tch ly, lm sch v phn phi nc
- To ra v bo dng t nng nghip
- Kim sot cn trng
- Mt th vin gen cho pht trin cc sn phm mi (thc n, dc phm v
cc ha cht c li) bng nhn ging v k thut sinh hc.
- Duy tr khng kh th
- Kim sot kh hu
- C kh nng thay i vng m v phc hi t cc thin tai nh l lt,
chy rng v thin dch
- Th phn cy nng nghip

TS. L Quc Tun

Khoa Mi Trng v Ti Nguyn, H Nng Lm TP.HCM

- To ra s hi ha trong v p thin nhin

1.2.3. Cc kim nghim c tnh v h sinh thi
Cc kim nghim c tnh phi c thc hin trc tin nh gi vai tr
ca h thng sinh thi. Cc phng php pht trin nht kim nghim c tnh
ca h sinh thi c thc hin quy m vng v nh gi cc nh hng ny ln
s sn xut sinh khi lin quan n nng nghip, lm nghip v thy sn.
Cc kim nghim c tnh c s dng xc nh mi tng quan gia
cc iu kin sinh thi v nng ca cc c cht. Nhiu h thng t nhin c
quan st v mi tng quan gia cc iu kin sinh thi v ha hc c xc nh.
S tch hp cc thng tin v nh hng ca cc c t ln h thng sinh thi
cung cp c s d liu cho vic a ra cc quyt nh v mi trng. S ng gp
ca h sinh thi i vi con ngi khng ch dng li vic bo v m cn l cng
c hiu qu trong vic thng tin cc ri ro n cng chng. Trong khi cc kim
nghim c cht vi h thng sinh thi lin quan n nng nghip, lm nghip v
thy sn l ph bin, th vic kim nghim ny vn pht trin pht trin yu.
Mt vi nghin cu nh hng c hi ln h thng sinh thi cc quy m khc nhau
c cht
Gy
c

Quy m ca
Quan
D
st
on

Tm tt nghin cu

Sn xut sinh khi

Kim loi nng
CO2
CO2, Tia cc tm

1
1
5

1
1
1

1
5

Ma acid

nhim kh O3

Qu trnh phn hy cc hp cht carbon bi qun th vi

sinh vt s b dng li nu c s b sung cc c cht

Rng tng sinh khi s cp sau 3 nm b sung nitrogen.

Cc hp cht hu c trong t hot ng nh mt b thu
nitrogen. Nhng sau khi bo ha n lm tng s r r vo
trong h thng thy sinh.

Phn hy cc loi cht thi

Cht thi cng
1
nghip
Ti sinh cht dinh dng
nhim NOx
3

Gim nng xut la mch

Nng xut la tng khi CO2 tng t 330 n 660 ppm
Mt m hnh d on nng xut la da vo d liu
liu lng-phn ng, lp bn v m hnh ha cho s
phi nhim
Thng tin a l v tc phn hy, iu kin ma mng
v kh nng m t nhin xc nh cc vng b nh
hng bi ma acid
S ph hy rng bi vic thng tng ozone c kim
tra bng cc cm bin t xa, kim nghim c tnh trong
phng th nghim, cc kho st s ph hy l, cc nh
gi ni vng bng cm bin t xa.

TS. L Quc Tun

Khoa Mi Trng v Ti Nguyn, H Nng Lm TP.HCM

Tch ly lm sch v phn phi nc.

Phn bn NO3
3
2
3
Pht sinh v duy tr t nng nghip
Cht dit c
1
1
Kim sot cn trng
Cht dit cn
trng
Th vin gen
Ma acid

C kh nng gy nn nhim nc ngm nu vic bn

phn khng c kim sot cht ch.

Cc cht dit c thng dng ngng cn s phn hy phn

bn do lm tng s hao ht cht dinh dng.

Lm gim s sinh sn thin ch

Ha cht v cc nh hng sinh hc c kh nng lm

gim s a dng sinh hc

Duy tr khng kh th v kim sot kh

hu
nhim NOx
2
2
-

S b sung nitrogen lm gim s tiu th methane ca

vng t
Rng b nhim cht thi luyn kim cn thi gian lu
hn phc hi so vi vic chy rng

Kh nng thay i
2
2
vng m v phc
hi sau thin tai
Quy m: t 1 n 5; 1=a phng, 2=tiu vng, 3=vng, 4=lc a, 5=a cu
.