C1001- BAHAN & BINAAN

KEJURUTERAAN
DKA 1B
JabatanKejuruteraan Awam , PMM

TOPIK 3
LOGAM

The Flintstones

Early Human Civilization Development

Paleolithic
-Language
-Fire making
-Hunting &
Gathering
-Domesticatio
n of animals

Neolithic
-Cultivation:
starting
permanent
settlements

Bronze / Iron
Age
-Creation of
great irrigation
civilizations
-Cities,
governments

-Greeks, Roman,
Asian, Islamic
Civilizations
-The middle Ages
-European
Renaissance

Modern

-Industrial Age
-Modern Era
4

Bronze And Iron Age

Started

around 4000 years bc.

Stayed in a cave and near the river.
Culture
Tulang mawas

 Menghasilkan

alat logam daripada

gangsa dan besi.
Bercucuk tanam, menangkap ikan,
berburu, menternak binatang, dan
menjalankan kegiatan perdagangan
secara tukar barang.
Mempunyai kepercayaan dan
pegangang hidup yang tertentu.
Menjalankan pengebumian
menggunakan kepingan batu.

 Peralatan

logam yang digunakan oleh

manusia Zaman Logam.

PENGENALAN

Antara logam yang paling banyak digunakansenang diperolehi, kekuatan tinggi, tahan lasak
dan mudah dikerjakan
Cara keluarkan besi dari bijihnya telah ditemui
secara tdk sengaja pada tahun 1400 sblm Masihi .
Besi tempa yang dihasilkan lagi dengan bahan
berkarbon akan menghasilkan keluli (lebih kuat
dan keras) yang digunakan untuk membuat
pedang pada zaman dahulu.
Pada tahun 1728, besi waja gulung dihasilkan
Pada tahun 1783, besi waja dalam bentuk rod dan
bar digulung pula dihasilkan.
Besi tuang pula dihasilkan setelah penukar
bessemer dicipta dalam tahun 1855.

Logam
Ferus
Logam yang mengandungi
unsur karbon logam

lebih kuat ,tahan lasak, ekonomi dan murah

Terbahagi kpd 2 jenis , besi (besi tuang, besi tempa
dan besi jongkong) dan keluli.
di proses daripada bijih besi - besi oksida, sulfida,
klorida, silikat dan karbonat.
proses: melombong, membersih bijih, mengeluarkan
besi daripada bijih dan menulenkan besi.

Logam
Ferus bijih daripada kerak
Melombong: mengeluarkan

bumi.
Membersih bijih: mengeluarkan bahan asing
daripada bijih seperti sulfur, karbon dan lainlain.
Mengeluarkan besi daripada bijih: proses kimia
menukarkan oksida besi menjadi logam besi
dan bercampur karbon.
Antara proses-proses: pairometalurgi,
elektrometalurgi dan hidrometalurgi
Penulenan besi: proses mengurangkan
kandungan karbon - besi tuang, tempa , keluli. 1

Logam
Ferus
Pairometalurgi- proses mengeluarkan besi

jongkong dengan cara memanaskan nya dalam

relau.
60% bijih besi dicampurkan dengan 25% kok
(arang batu) dan 15% batu kapur dipanaskan
dalam relau Bagas pada suhu 500 - 600oC oleh
udara panas dan pada tekanan 0.1MN/m2.
Apabila kok terbakar - suhu naik mencapai
1600oC. Besi cair dan mendap ke bawah.
karbon menjadi karbon dioksida, sulfur
bercantum dgn. batu kapur dan terasing
menjadi slag.
1
1

Logam
Ferus

Besi jongkong
dikeluarkan dan
disejukkan dalam
bentuk jongkong 50kg.
Besi ini masih belum
tulen mengandungi
kandungan karbon
yang tinggi.
Besi ini ditulenkan
menjadi besi tuang,
besi tempa dan keluli.

12

Logam
Ferus
Besi Tuang (cast
Besi Tuang (cast
iron)

besi jongkong
dipanaskan semula
dalam relau Kupola
untuk menulenkan
besi/mengurangkan
kandungan karbon.
20% kok, 80% besi
jongkong.
Kandungan karbon :
1.5% - 4%

Logam
Ferus
Besi tuang yang lebih tulen (kurang

kandungan karbon) dikeluarkan oleh relau

bergema.
Slag yang timbul atas besi cair menututp
permukaan dan mengelakkan berlaku
pengoksidan semula.

Logam Ferus

15

Logam
Jenis-Jenis Besi Tuang
Ferus

Besi cair yang keluar dari relau kupola atau relau

bergema apabila dikawal proses penyejukannya
menghasilkan besi tuang berbeza ciri-cirinya.
Apabila dilakukan rawatan semula seperti proses
sepuh-lindap (annealing) atau sepuh-lindap
lanjutan - ciri-ciri mekanikal berbeza berbanding
dengan yang tanpa melalui proses ini.
Besi tuang biasa (susah ditempa), besi tuang
putih (sangat kuat dan rapuh), besi tuang kelabu
(kekuatan lebih rendah tetapi lebih mulur).
Dengan penambahan logam asing: 0.5% - 3%
nikel- meningkatkan kekuatannya.
16

Logam
Ferus
Kecacatan Besi Tuang
Besi ini kebiasaannya wujud kecacatan
i. Gelembong-gelembong terperangkap
ketika proses penyejukan.
ii. Mengalami rekahan.
iii. Berlaku pengasingan benda asing ke
dalam kelompok-kelompok - melemahkan/
merapuhkan besi.
iv. Struktur ira yang kasar - besi lebih lemah
di satah berkenaan.
17

Logam Ferus
Besi Tempa (Wrought Iron)
besi paling tulen dihasilkan
dengan kandungan karbon
kurang daripada 0.12%.
dalam relau, besi jongkong
lebih tulen digunakan dan
karbon yang terbakar menjadi
karbon monoksida.
bendasing yang terbakar
dielakkan terperangkap
dengan menggunakan Penukar
Bessemer, i.e. besi cair
disejukkan dengan menuang
menjadi bebola besi kecil.

18

Logam
Ferus

Sifat-sifat Besi Tempa

Kemuluran sangat tinggi- pemanjangan 25% 30% panjang asal sebelum gagal.
Kekuatan tegangan maksimum ~355 N/mm2.
Mencapai 415 N/mm2 apabila dicampurkan
sedikit nikel.
Ketumpatan ~7690 kg/m3
senang dikerjakan, mudah kimpal.
Tahan hentaman dan tahan kakisan.

19

Logam Ferus- Kegunaan Besi Tempa

20

Logam Ferus

Peranan Karbon dalam logam Ferus

14

Keluli (Steels)

Logam
Ferus

logam ferus (besi) yang mengandungi karbon

antara 0.12% - 1.8% dan beberapa unsur lain
bagi meningkatkan mutunya.
Keluli karbon rendah (0.12% - 0.15%)
keluli karbon sedikit (mild steels) (0.15 - 0.25%)
keluli karbon sederhana (0.20% - 0.50%)
keluli karbon tinggi (0.50% - 1.50%)
Perbezaan karbon ~ logam-logam ini berbeza
ciri-cirinya
unsur lain: silikon, fosforus, mangganam
membantu meningkatkan kekuatan muktamad,
menjadi lebih keras.

22

Logam
Ferus
Proses Pengeluaran
Antaranya: Relau lantai Perapian, Proses Bessemer,
Proses Asas Oksigen, Proses Relau Elektrik.
Pilihan proses bergantung pada jumlah keluli dan
keperluan pengkhususan keluli yang akan dihasilkan.
Proses ini : proses pengeluaran kandungan karbon
daripada besi jongkong (biasanya sebanyak
mungkin) dan kemudian memasukkan unsur-unsur
aloi.
Pembentukan keluli ke dalam bentuk pengeluaran
tertentu seperti rod, kepingan, paip, dawai dan
sebagainya.

23

Logam
Ferus
Kod ASTM

A36

A53

A242
A440

A500

A501
A529
A606

Keluli struktur~0.2%C, Maks. 0.27%

Jenis Keluli
Keluli karbon terbentuk spt plat dan
batang

Paip

terkimpal,

hitam

atau

galvanised
Kekuatan Tinggi, aloi rendah, plat
dan batang
Kekuatan Tinggi, terbentuk spt plat
dan batang

Tiub
dibentuk
sejuk
bulat,
empatsegi, empatsegi tepat dan
bentuk khas
Tiub
dibentuk
panas
bulat,
empatsegi, empat segi tepat dan
bentuk khas.
Plat dan batang keluli karbon tebal
sehingga inci.
Kepingan /lapisan keluli kekuatan
tinggi, aloi rendah, digilis sejuk dan
panas.

Kegunaan
Binaan melibatkan kimpalan, rivet
dan bolt. Seperti jambatan, menara,
bangunan dan sturktur kegunaan
umum.
Binaan melibatkan kimpalan, rivet
dan bolt. Penggunaan utama dalam
tiang dan truss.
Sama seperti di atas tetapi tahan
kakisan udara 4 kali ganda keluli
karbon biasa.
Binaan
rivet
dan bolt
seperti
jambatan, bangunan, menara dan
struktur lain bersifat tahan kakisan
udara 2 kali ganda keluli karbon
biasa.
Binaan melibatkan kimpalan, rivet
dan bolt seperti jambatan, bangunan
dan
binaan
struktur
kegunaan
umum.
Sama seperti pada A500
Binaan
bangunan
melibatkan
kimpalan, rivet dan bolt terutama
bentuk piawai.
Kegunaan struktur dan lain yang
khusus dimana pengurangan berat
dan
penambahan
tahanlasak
diutamakan.

Logam Ferus - Keluli Struktur BS

Antara Piawai British untuk keluli
BS4360:1979 Keluli Struktur boleh Kimpal(Weldable)
BS4848:1975 Bahagian Keluli Struktur Gilis Panas (Hot-rolled)
BS2994:1976 Bahagian Keluli Struktur Gilis Sejuk (Cold rolled)
BS6363:1983 Bhg. Keluli Struktur berlubang terkimpal tempa sejuk
(Welded Cold formed-hollow sections)
BS1449:1983 Keluli Plat, kepingan dan lapisan (steel plate, sheet
and strips)
BS5950:1985 Penggunaan Struktur keluli dalam bangunan
Piawaian British menyatakan gred keluli ini ~40, 43, 50 dan 55
dengan Gred40 ~kekuatan tegangannya : 400 - 480 N/mm 2,
Gred 43 ~430 - 510 N/mm2
Gred 50 dan 55 ~490 - 700 N/mm2

25

Logam Ferus - Keluli Tetulang

Jadual ASTM - Saiz dan dimensi keluli tetulang
No. Jenis

3
4
5
6
7
8
9
10
11
14*
18*

Berat Nominal
kg/m

0.560
0.994
1.552
2.235
3.042
3.973
5.059
6.403
7.906
11.384
20.238

Garispusat (mm)

9.52
12.70
15.88
19.05
22.22
25.40
28.65
32.26
35.81
43.00
57.33

*: Terdapat dalam bentuk keluli billet

Luas Keratan Rentas

0.71
1.29
2.00
2.84
3.87
5.10
6.45
8.19
10.06
14.52
25.81

Perimeter(mm)

29.9
39.9
49.9
59.8
69.8
79.8
90.0
101.4
112.5
135.1
180.1

26

Jadual Gred Keluli tetulang

Logam
Ferus Keluli
Tetulang

Jenis Keluli &

ASTM Spec.

Gred

No. Saiz

Had Alah Minimum

(MPa)

Kekuatan Tegangan
Minimum (MPa)

Keluli Billet
A615

40

3
4, 5
6
7
8
9
10
11
14, 18
3, 4, 5
6
7, 8
9, 10,11
14,18
3
4, 5, 6
7
8
9, 10, 11
3
4, 5, 6
7
8
9, 10, 11
3
4, 5
6
7
8
9
10
11
3, 4, 5
6
7
8
9,10,11

276

483

415

621

345

550

415

620

275

480

415

620

60

Keluli Rel
A616

50

60

Keluli Paksi
A617

40

60

Pemanjangan
Minimum dlm
203mm (%)
11
12
12
11
10
9
8
7
9
9
8
7
7
6
7
6
5
5
6
6
5
4.5
4.5
11
12
12
11
10
9
8
7
8
8
7
8
7

27

Keluli

28

Logam Ferus - Aloi Keluli

Dua Kategori Kumpulan

yang bercantum dengan karbon - membentuk
sebatian karbida - Nikel, Silikon dan kuprum.
yang tidak bercantum dengan karbon
-Mangganam, Kromium, Tungsten,
Molybdenum, dan Vanadium.

Aloi Keluli Kromium

Aloi Keluli Nikel-Kromium
Aloi Keluli Molybdenum
Aloi Keluli Silikon
Aloi Keluli Tungsten
Aloi Keluli Kuprum

29

LOGAM BUKAN FERUS

Logam

yang tidak mengandungi

karbon dalam struktur jisimnya
Untuk tujuan pembinaan, banyak
digunakan dalam pembinaan
tingkap, pintu, kemasan lantai,
peralatan ruang dapur, ruang tamu
dll
Empat jenis yang utama, Aluminium,
Tembaga, Zink dan Gangsa

Logam Bukan Ferus

Aluminium

logam lain daripada besi yang banyak

digunakan dalam industri pembinaan.
logam ini digunakan dalam bentuk aloi
dengan kuprum, magnesium, zink,
silikon, dan mangganam.
kebaikannya ialah lebih ringan dan lebih
menarik tetapi masalahnya mudah
diserang asid, alkali dan larutan garam
serta mudah terbentuk lapisan nipis
aluminium oksida di permukaan.

31

Logam Bukan Ferus

Aluminium

aluminium tempa (wrought): 99.0%

tulen, lembut dan mulur.
aluminium tuang:
berciri

mekanikal tertentu dengan

penambahan bahan aloi.
berciri tertentu dipertingkat dengan
proses rawatan haba.

Aloi
32

Logam Bukan Ferus

Pengenalan Aluminium Tempa dengan siri 4 digit

contoh Aluminium 1035: 1=aluminium tulen 99.0%,
35=peratus sebenar aluminium ialah 99.35%. Digit 0
bermakna tiada kawalan khas ke atas benda asing. Jika
digit ini 1 - 9 memberi erti bilangan benda asing yang
ada dalam aloi yang peratusnya dikawal.

Logam/bahan aloi
Aluminium tulen 99.00%
+ Kuprum
+ manganis
+ silikon
+ magnesium
+ Mg & Si
+ Zink
+ lain-lain logam

Nombor siri
1xxx
2xxx
3xxx
4xxx
5xxx
6xxx
7xxx
8xxx

33

Logam Bukan Ferus

Contoh: Aluminium 7075

Aloi aluminium dengan logam zink benda asing utama.
Digit kedua sifar = tiada kawalan pada peratus benda
asing.
75 bermakna logam aloi lain yang didaftarkan ialah zink
dan magnesium.

Aluminium Tuang
Penamaan siri XXX.X dengan digit pertama merupakan
kandungan logam aloi. Digit kedua dan ketiga ialah
peratus aluminium dan digit terakhir bermakna
aluminium tuang.
1xx.x = tulen 99% atau lebih, 2xx.x=aloi kuprum,
3xx.x=aloi silikon dengan kuprum atau mangganam,
4xx.x=aloi silikon, 5xx.x=aloi magnesium, 6xx.x= tidak
digunakan. 7xx.x=zink, 8xx.x=timah, 9xx.x=lain 2
logam.
34

Aloi Aluminium

35

Logam Bukan Ferus

Kuprum-terbahagi kepada 4 kategori

kuprum-

termasuk kuprum ETP (electrolytic tough

pitch), kuprum disfosforan, kuprum bebas
oksigen, kuprum perak, kuprum potongan bebas
(free cutting) dan kuprum rawatan haba.
Kandungan kuprumnya 99%
loyang (brass) - zink merupakan bahan aloi
utama: aloi Cu & Zn; Cu, Zn & Pb; Cu, Zn & logam
lain (selain Pb)
gangsa (bronze) - timah sebagai bahan aloi
utama., terdapat juga Cu & Si (gangsa Silikon)
dan Cu & Al (gangsa Aluminium).
Aloi nikel (Cu & Ni) - Cupronickel (10 - 30% Ni)
dan Aloi German Silver - Cu, Ni & Zn.

36

Aloi Kuprum

37

Logam Bukan Ferus

Zink

& aloi Zink

ciri kekuatannya sederhana dan

kemuluran yang tinggi.
Terdedah dalam udara akan diselaputi
lapisan zink karbonat berwarna kelabu
(dalam tempoh 3 -6 bulan). Menjadi
lebih tahan lasak.
Mudah diserang asid sulfurik.
Aloi Zink dicampur dgn kuprum dan
magnesium dipasarkan dalam bentuk
kepingan atau lapisan, tiub dan rod.

38

Logam Bukan Ferus

Plumbum
kekuatan rendah tetapi aloi dengan antimoni
dan timah meningkatkan kekuatannya.
(a) aloi kosong (b) aloi pematri (c ) aloi
antimoni (d) logam babit.
Aloi kosong banyak digunakan dalam industri
kimia, pelapis kabel dan dalam bateri.
Aloi pematri - kerja penyambungan antara dua
logam sebagai filler.
Aloi antimoni - pelapisan kabel, grid bateri,
paip, rolled sheet.
Logam babit - pengalas (bearing)
logam ini toksik
39

Aloi Plumbum

40

Logam Bukan Ferus

Nikel, Timah, Kobalt & Kromium

Nikel dan aloi nya bersifat sangat tahan terhadap
kakisan. Nikel 99.4% bersama koblat - tahan
kakisan, pengoksidanan dan tahan panas.
Aloi Nikel tahan kakisan:
Aloi

Monel (campuran Nikel & Kuprum, sedikit silikon)

Aloi haste (aloi nikel dgn kromium, molybdenum dan besi)
Aloi Inconel (aloi nikel dgn kromium dan besi)

Timah - lembut digunakan sebagai bahan pematri

dan bahan aloi untuk logam lain.
Kobalt dan kromium tidak banyak digunakan
sebagai logam bersendirian kecuali sebagai bahan
aloi logam lain kerana kos nya yang tinggi dan sifat
tahan hakisan.

41

Aloi Nikel

42

Sekian