Romantiek

dominante cultuurstroming
late 18de eeuw midden 19de eeuw
Tim Blanning, The Romantic Revolution (2010)
reactie op Verlichting en haar rationalistische grondstroom
nieuwe fase in dialectische ontwikkelingsgang tussen cultuur van de rede en cultuur van het
gevoel
vgl. Rubens - Delacroix
geen stijl met welomschreven kenmerken
vgl. romaans / gotiek / renaissance / barok / rococo
wel bepaalde manier om leven en wereld tegemoet te treden

33

JEAN-JACQUES ROUSSEAU
(1712-1778)
Discours sur les sciences et les arts (1750)
beschaving leidt niet tot bevrijding, maar tot verknechting
Julie, ou la nouvelle Hlose (1761)
Lettres de deux amans, habitans dune petite ville au pied des Alpes
briefroman
liefdesgeschiedenis
heftige emoties
authenticiteit versus sociale conventie
Confessions (1782-1789)
introspectie
afdalen in de diepten van de eigen ziel
gevoel van uniciteit
Ik ga iets ondernemen dat nooit eerder is gedaan en dat, als het eenmaal is uitgevoerd, niet
zal worden nagevolgd. Ik wil aan mijn medemensen een mens laten zien zoals hij werkelijk is
en die mens ben ik zelf.

34

NIEUWE KUNSTOPVATTING
klassieke esthetica nabootsing van de natuur (mimesis)
kunst van de Oudheid als richtsnoer en duurzame bron van inspiratie
romantische esthetica expressie, gevoelsuitdrukking
Hegel: absolute Innerlichkeit
verschuiving:
kunstwerk kunstenaar
spiegel lamp (M.H. Abrams, 1953)

kunst als nieuwe religie

sacralisering van de kunst
kunst krijgt eigen tempels
muziek:
operahuizen
Frederik II
operahuis Unter den Linden (1742)
Fredericus Rex Apollini et Musis
eerste vrijstaande operagebouw
concertzalen
Hanover Square Rooms, Londen (1774)
zaal kerk

35

CULTUS VAN HET GENIE

sacralisering van de kunst
kunstenaar als hogepriester
nieuwe verwachtingen gesteld aan kunstenaar:
originaliteit
oorspronkelijkheid
vrijmaking van de regel
bevrijding van het gevoel
niet zomaar een kunstenaar
eis van genialiteit
genie
van Dale:
1
de aangeboren gave van grote geesten om iets buitengewoons te scheppen, buitengewone
begaafdheid en oorspronkelijkheid van geest, scheppend vernuft
2
iemand die met genie begaafd is
charisma
letterlijk = gave van God
Napoleon Bonaparte als archetypische verschijning
virtuozendom:
Niccol Paganini (1782-1840)
Franz Liszt (1811-1886)
aura van mysterie, gevaar, diabolisme
cultus van de jeugd
het genie sterft jong
vgl. jeugdcultuur jaren 60
Neil Young ( 1945): Its better to burn out than to fade away
nieuwe verhouding tot publiek:
miskende, niet begrepen genie
zijn tijd ver vooruit zijn
filistijnendom
uitbreiding publieke sfeer
cultuur als middel om stand op te houden
E.T.A. Hoffmann (1776-1822) over operabezoeker: Und was ntzet uns das?

vgl. Thophile Gautier (1811-1872)

briefroman Mademoiselle de Maupin (1835)
voorwoord:
Il ny a de vraiment beau que ce qui ne peut servir rien; tout ce qui est utile est laid,
verschijnsel van de fan (fanatiek)
vrouwen
sex-appeal van de romantische virtuoos (Paganini, Liszt)

36

NATUUR
Verlichting:
kosmos als samenstel van op elkaar inwerkende mechanische krachten
natuur als inerte materie, te begrijpen door dissectie, experiment en analyse

Newton (1643-1726) als kop van jut

Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (1687)
Heinrich von Kleist (1777-1811)
brief aan Adolphine von Werdeck, 19 juli 1801
Ich glaube, da Newton an dem Busen eines Mdchens nichts anderes sah, als seine krumme
Linie, und da ihm an ihrem Herzen nichts merkwrdig war, als sein Cubicinhalt. Bei den
Kssen eines Weibes denkt ein chter Chemiker nichts, als da ihr Athem Stickgas und
Kohlenstoffgas ist.
wetenschap kan alles verklaren maar niets begrijpen

romantische benadering van de natuur:

kosmos als bezield organisme
natuur als een omvattend levend organisme
dematerialisering van de natuur (Robert Rosenblum)
interne krachten en mysteries onthullen
individuele heeft onherleidbare en onvervangbare plaats
versus atomisme
Wilhelm Joseph von Schelling (1775-1854)
Ideen zu einer Philosophie der Natur, 1797
Die Natur soll der sichtbare Geist, der Geist die unsichtbare Natur sein

Rijn
Pfaffengasse mythische stroom
Alpen:
onregelmatig, bijzonder, subliem, organisch, angstwekkend, spiritueel
Samuel Taylor Coleridge (1772-1834) in Chamonix (1802)
Hymn Before Sunrise
Who would be, who could be an atheist in this vale of wonders?
Lake Poets (Wordsworth, Coleridge)

37

NACHTZIJDE
dualiteit dag nacht:
Verlichting zon
vgl. Mozart, Die Zauberflte (1791)
Romantiek nacht
Fascinatie:
nacht als geprivilegieerde tijd om diepere gronden van de werkelijkheid en het zelf te peilen
dromen en nachtmerries
eros en thanatos
vgl. Wagner: Liebestod (Tristan und Isolde, 1859)

schilderkunst:
Caspar David Friedrich (1774-1840):
nacht, schemering
ondergaande zon
blik in een andere (wezenlijkere) wereld

muziek:

Ludwig van Beethoven (1770-1827)

Mondscheinsonate (1801)
Giulietta Guicciardi
John Field (1782-1837)
nocturnes (1812)
intieme pianospel
Chopin (1810-1849)
21 nocturnes
Franz Liszt (1811-1886)
Nocturne nr. 3, Liebestraum
Franz Schubert (1797-1828)
Winterreise (1827)
onbeantwoorde liefde, koude, existentile eenzaamheid

fascinatie voor waanzin

experimenteren met verdovende, bewustzijnsverruimende middelen
Thodore Gricault (1791-1824)
Portret van een kleptomaan (ca 1822)

38

Hector Berlioz
Symphonie fantastique, Episode de la vie dun artiste (1830):
onbeantwoorde passie voor Ierse actrice Harriet Smithson (Ophelia)
kunstenaar vergiftigt zich in vlaag van wanhoop met opium
hallucinaties:
moord
terechtstelling
heksensabbat

39

VERHOUDING TOT DE SAMENLEVING

romanticus = vat vol tegenstellingen
complexe verhouding tot politieke en sociale werkelijkheid

Franse Revolutie - Napoleon

ambiguteit:
vrijheidspathos
nieuwe dageraad
bloedvergieten
Napoleon als tiran
Francisco Goya (1746-1828)
El tres de Mayo

Nationalisme
volksverbondenheid
muziek - nationale scholen:
Bedrich Smetana (1824-1884), M Vlast (1874-1878)
Machtige Hoopje

Duitsland
Conservatieve strekking overweegt:
taal
godsdienst
geschiedenis
middeleeuwen
Voltooiing dom Keulen (1880) als grote cause commune van Duitse romantici
Nazareners
o.a. Franz Pforr, Johann Friedrich Overbeck, Peter von Cornelius:
teruggrijpen op kunst van de late middeleeuwen
religiositeit, pitisme, patriottisme
symboliek
vgl. Prerafalieten in Engeland (1848 / Hunt, Millais, Rossetti)

40

Frankrijk
verschuiving
conservatisme liberalisme
ervaring van de Bourbon-restauratie
Victor Hugo (1802-1885)
Hernani (1830)
voorwoord: Le romantisme nest, tout prendre, que le libralisme en littrature
Eugne Delacroix
La Libert guidant le peuple (1830)

Filhellenisme
Griekse Onafhankelijkheidsoorlog (1821-1831)

Lord Byron (1788-1824)

Delacroix
Scne des massacres de Scio (1824)

spanning liberalisme conservatisme

opera
vgl. Verdi - Wagner

41

2de helft van de lange 19de eeuw

Crisis van het liberalisme en het Europese zelfbewustzijn
Fin de Sicle

SITUERING
Wetenschap:
emancipatie, bevrijding, vooruitgang ontnuchtering, bedreiging
Mens verdwijnt uit het centrum
Mens verliest geprivilegieerde plaats in het universum
3 kernmomenten in de wetenschappen:
Charles Darwin - evolutietheorie (1859)
Sigmund Freud psychoanalyse (1900)
Albert Einstein relativiteitstheorie (1905)

Ontwikkelingen zien in het licht van bredere maatschappelijke context

Verharding van het maatschappelijke klimaat:
scherpe economische concurrentie
nieuwe economische grootmachten (Duitsland, USA)
scherpe politieke concurrentie
nationalisme
kolonialisme
imperialisme
Weltpolitik, Wilhelm II (1888-1918)
Scramble for Africa (ca 1880-1914)
militarisme
bewapeningswedloop
Flottenbau (admiraal Alfred von Tirpitz)
sociale kwestie
klassenstrijd
stakingen
socialistische partijen
massa als actor
ontwikkeling stemrecht
pers
publieke opinie
[Jos Ortega y Gasset (1883-1955), La rebelin de las masas (1929)]
antisemitisme
behoefte aan zondebok in complexe samenleving
poging vat te krijgen op diffuse krachten
Dreyfus-affaire (1894):
o Frans-Duitse Oorlog (1870-1871)
o Emile Zola: Jaccuse (LAurore, 1898)
42

verschuiving:

harmonie strijd
iedereen gaat erop vooruit winnaars en verliezers

vgl. Friedrich Nietzsche (1844-1900):

filosoof met de hamer
Gott ist tot!
bermensch
Wille zur Macht
Jenseits von Gut und Bse

43

CHARLES DARWIN
(1809-1882)

De evolutietheorie
Charles Darwin:
1831-1836 reis met de Beagle
Galapagos-eilanden
1858 gezamenlijke verklaring met Alfred Russell Wallace (1823-1913)
Linnean Society, Londen
1859 On the origin of species
1871 The Descent of Man
Kernpunten:
toevallige variaties in kenmerken en eigenschappen binnen elke soort
aantal individuen binnen soort nagenoeg constant
beperkt aantal nakomelingen overleeft
struggle for life
best aangepast individuen overleven
natuurlijke selectie
mechanisme van erfelijkheid zorgt ervoor dat nakomelingen op ouders lijken
1866 Gregor Mendel (1822-1884): genetica (genen als dragers van erfelijke
eigenschappen)
Culturele en intellectuele schokgolf:
Darwins boek als succs de scandale
botst met centrale theses van het christendom:
o schepping / mens geschapen naar Gods beeld en gelijkenis
theo-antropocentrisme
o naastenliefde, barmhartigheid
verhouding tot liberalisme en socialisme = complexer:
o liberalisme:
enerzijds: concurrentie, succes- en prestatiebeginsel
anderzijds: antropocentrisme, humanisme, broederschap, mensenrechten
o socialisme:
enerzijds: klassenstrijd
anderzijds: klassenloze samenleving als geseculariseerde christelijke utopie
Thomas Huxley (1825-1895)
publiek debat met bisschop Samuel Wilberforce (Oxford 1860)
Pius IX
Quanta Cura Syllabus Errorum (1864)
omvattende verwerping van de moderne wereld
evolutietheorie als dusdanig niet genoemd

44

Sociaal darwinisme
Herbert Spencer (1820-1903):
Principles of Biology (1864)
survival of the fittest
vrijemarktkapitalisme
vrije strijd om gunstigste posities garandeert maatschappelijke en economische vooruitgang
voortrekkersrol van een elite
ideen grote weerklank in USA

Rassentheorien
kolonialisme imperialisme
slavernij
nood aan legitimatie
paleontologie (studie van fossielen)
drang tot classificatie en systematiek (taxonomie)
hirarchische verbanden
Georges Cuvier (1769-1832):
vergelijkende anatomie
geologisch catastrofisme
hirarchie van 3 rassen:
o Kaukasische ras (blank)
Adam en Eva
o Mongoolse ras (geel)
o Ethiopische ras (zwart)
verstrengeling wetenschap-religie-vooroordeel
pseudo-wetenschap
Arthur de Gobineau (1816-1882):
Essai sur lingalit des races humaines (4 dln., 1853-1855)
superioriteit van het Arische ras
gevaar van rassenvermenging
Semitische volkeren als mengras
Houston Stewart Chamberlain (1855-1927):
Grundlagen des neunzehnten Jahrhunderts (1899)
vriendschap met Cosima Wagner
huwt Eva Wagner
inperking van begrippen Gobineau
Arische ras Germanen
Semitische ras Joden
invloed op Alfred Rosenberg (1893-1946)
Der Mythus des zwanzigsten Jahrhunderts (1930)
christendom Religion des Blutes

45

Eugenetica
van Dale:
wetenschappelijk onderzoek naar alle factoren waardoor de erfelijke eigenschappen van het
menselijk ras verbeterd zouden kunnen worden
Francis Galton (1822-1914)
Inquiries into Human Faculty and Its Development (1883)
eugenics

46

SIGMUND FREUD
(1856-1939)

grondlegger van de psychoanalyse

Traumdeutung (1900)
Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie (1905)
kernelementen:
macht van het onbewuste (driften)
seksuele wensen en moeilijkheden bepalend voor ons handelen en denken
bewuste deel als topje van de ijsberg
Ich Es - ber-Ich
crisis van het cogito (Descartes)
neurotische mens

47

ALBERT EINSTEIN
(1879-1955)

wonderjaar 1905: vier baanbrekende artikels (o.a. E = mc)

paradigmawissel:
statisch, mechanisch wereldbeeld dynamisch, energetisch wereldbeeld
onderscheid tussen materie en energie verdwijnt
materie-energie als eigenschap van de ruimte
theorie van de Big Bang
Georges Lematre (1894-1966)
hypothese van het uitdijende heelal (1927) en de oerknal (1931)

48

KUNSTEN

verdampen van de oude ijkpunten:

perspectief
tonaliteit
desorintatie
rusteloos zoeken naar nieuwe wegen
tijd van de ismen
impressionisme
expressionisme
fauvisme
kubisme
pointillisme
neoclassicisme
surrealisme
dadasme
futurisme
serialisme

49