SAD- NURSNN DNCE vE

TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE

MUHAFAZAKRLIK
s h a k T o R U N * h a k a N K N **

ZET
Bu almada Bedizzaman said Nursinin milliyetilik, slamclk ve muhafazakrlk konusundaki dnceleri analiz
edilmektedir. Bedizzamann ilgili dnceleri onun kiisel dnmne bal
olarak deimektedir. Bedizzaman birinci (eski) said dneminde siyasal slamc,
ikinci (yeni) said dneminde ise kltrel
slamcdr. st kimlik bakmndan ise her
iki dnemde de slam milliyetisidir. Milliyetilie ontolojik bakmdan olumsuz
bakmaz; iyi ve kt olarak ayrma gider.
Birletirici ve hamiyetlendirici olanna
pozitif milliyetilik, ykc ve blc
olanna ise negatif milliyetilik der. Birinci said farkl slami etnisitelerin nasl
birlik oluturacan, ikinci said ise slami
gruplarn farkl etnik ve modern kimlikli
gruplarn oluturduu toplumlarda yaayabilme imknlarn inceler. Bedizzamann kltrel slamc olmas genel
olarak muhafazakrlkla ve zel olarak
Trk muhafazakrl ile organik iliki
gelitirmesini kolaylatrmtr. Onun bu
zellii Trkiyede merkez sada kurulan
muhafazakr (liberal) demokrat partilere
meruiyet salamtr.
Anahtar Kelimeler: Bedizzaman said
Nursi, Milliyetilik, slamclk, Muhafazakrlk

u almada genel olarak milliyetilie ve slamcla Bedizzaman Said Nursinin ykledii

anlamlar analiz ediliyor. zel olarak ise dnce ve aksiyonu ile Said
Nursinin muhafazakrlkla/muhafazakrlarla olan ilikisi belirlenmeye
allyor. Yakn tarihimizin aktif ahitlerinden biri olan Said Nursinin
ilgili dncelerini kavramak literatre ve gncel sorunlarmza zm
getirmek adna nemlidir.
Bilimsel gelenek iinde kalarak
aadaki be belirlemeyi yapmak
mmkndr: Birincisi: Bedizzamann milliyetilie ilgisi vardr.
Milliyetilik onun iin bir yandan
frsatlar, dier yandan tehditler ieren
bir olgudur. Bu balamda milliyetilik bir adan gerekli, dier adan
ykcdr. kincisi: Bedizzamann
olumlayp gerekli grd milliyetilik kanaatimce slamc izgideki st
kimlik milliyetilii ile bu at iinde
kalan pozitif alt kimlik milliyetiliidir. ncs: Eski Saidin her iki
* Do. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, Kamu
Ynetimi, ishaktorun@hotmail.com
** Yrd. Do. Dr., Malezya Teknoloji niversitesi, slami Medeniyetler Fakltesi, hakankoni@utm.my

muhafazakrdnce yl:11 - say:43 ocak-ubat-mart 2015

215

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

milliyetilii de yaad dnemin atmosferini yanstr. yeni Saidin milliyetilii ierik ve yn olarak eskisinden ok byk oranda farkllamtr. Hatta
yeni Said siyasal slamclktan vazgemitir denebilir. Belki, onun siyasal
slamcl kltrel slamcla dnt demek daha doru. Drdncs: Yeni Saidin konuyla ilgili dnce ve fiillerinin odanda etnik kimlik
yoktur, sonradan kazanlan alt kimlik (Nurculuk) vardr. Beincisi: Trk
muhafazakrl baskn ekilde kltrel muhafazakr zellik gsterir. Said
Nursinin kltrel slamcla ynelmesi, Trkiyede dinin muhafazakrlkla organik iliki kurmasn kolaylatrmtr.
Bu almada Bedizzamann zellikle eski eserleri incelendi. Ama onun
deiimine bal olarak yeni eserleri de gzden uzak tutulmad. Kaynak analizleri yapsalc bir yaklamla Risale-i Nurlarn tm dikkate alnarak yapld.
Bedizzamann milliyetilikle ilgili dncesi ve kavramlara ykledii anlamlarn analizinde kimlik ve milliyetilikle ilgili literatrn hazr ablonlar
kullanld. Bu ablonlar her ne kadar kendi toplumsal gerekliimize uydurma hassasiyeti tasak da analizimiz neticede Batc olmakla maluldr.
Binaenaleyh ortaya kacak yorum sapmalar bizimle, bizim bu yaklammzn snrllyla ilgilidir.
Osmanldan Gnmze Milliyetilik ve Krt Sorunu
Kimlik sorunu milliyetiliin dnyada ana siyasal akm olduu andan itibaren Osmanldan balayan srete Trkiye toplumunun ncelikli siyasal sorunu olur. E. Gellner (2012)in teorik ablonunu esas alarak sylemek gerekirse,
endstri devrimi ve Fransz ihtilal etkeninde ortaya kan uluslama srecinde btn imparatorluklarn bana gelen Osmanlnn da bana gelir (Bora,
2012: 15). Osmanl milletleri bu konjonktre uygun olarak tek tek ayrlmaya,
bamszlklarn ilan etmeye balar. Ayrlma imkn olan gayrimslimler ayrlr, imkn olmad iin geride kalanlar da Trkiye devleti gnderir.
Osmanlnn asli unsuru ve millet-i hkimesi Mslmanlar da milliyetilik
akmndan etkilenir. Mslman etnisitelerden birou ayrlr veya koparlr.
Ayrlma sreci Osmanl aydnlarn derinden etkiler. Ama Mslmanlarn ayrlmas bu etkiyi travmaya evirir. Cumhuriyet elitlerinin kimlik tercihinde radikal tutumlarnn nedeni bir adan bu olmaldr. yle ki, selefleri olan ttihat
ve Terakki ve Ziya Gkalpn slamla bark kltrel milliyetiliini bile silip
atarlar.1 Yusuf Akurann danmanlnda, masa banda devirilen sentetik
1 Kltr milliyetilii kuramsal olarak bata dil olmak zere ortak tarih, rk, din ve kltre dayanan objektif milleti esas alr. Bu tr, Almanlarn etnik ynyle ne kard bir milliyetiliktir (Sevim, 2008).

216

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

dil ve tarih metaforlar laiklikle yorularak toplumdan kopuk yapay bir kimlik
kurgulanr. Jakobence bir yntemle btn halklar bu kurguya gre yaplan
kalplara dklerek asimile edilmeye allr.2
Tek parti dnemi asimilasyon politikalar kimseyi ayrt etmez. Krtler,
Aleviler, dindarlar ve dier btn alt kimlikler ayrm gdlmeden resm
st kimlik iinde asimile edilmeye allr. Ama bu durum 1950de balayan demokratikleme sreci ile deiiklie urar. Nitekim brokratik
devletin yapay st kimlik oluturma politikas, 1950de balayp 1980den
sonra ivme kazanan srete, etkinliini kaybederek yerini resm st kimlik politikalaryla oluan laik ulusalc zmrenin ayrcalklarn ve onun alt
kimliini koruma politikasna dnr (Akat, 1999: 86-87; Kadolu, 1999:
51-52; Kahraman, 2005: 73-74; Torun, 2008: 240). Srecin olgunlamas
ile brokratik devlet resm st kimlik politikasndan fiilen vazgeer, onun
yerine laik ulusalc zmrenin tm toplum iindeki varln ve ayrcalkl
konumunu korumaya ynelir.
Osmanl dneminde Araplarn, Arnavutlarn, Musul ve Kerkkn ayrlmas dolaysyla Krtlerin bir ksmnn Osmanldan kopmas Anadolu
Krtlerini etkiler. Ama Misak-i Milli, Birinci Dnya Sava, Ermeni ve Ruslara kar mcadele ve Mill Mcadele (Erzurum ve Amasya Kongrelerinde
ortaya kan irade rneinde olduu) gibi ortak tarihi olaylar fiilen mterek bir kimlik yaratm ve birlikte yaamay glendirmitir.3 Cumhuriyet
Ziya Gkalpn milliyetilii bu erevede kalmakla birlikte, ama Almanlardan farkl olarak, belirleyiciler
iinde yer alan rk, dier belirleyici olan kltrden baskn deildir. O, Trkn Esaslar adl eserinde
(1996: 29) objektif kriterlerden dil ve hars (kltr) bileenleriyle oluan millet kimliini ne karr. Irk
ve dier unsurlarn belirleyici olmadn belirtir. Ziya Gkalpn bu kltr e ykledii anlam, kendi
izgisi takip edildiinde, bir etnisiteden daha ok Anadoluda yaayan fiili kltr ve dolaysyla ona ait
fiili st kimlii iermektedir.
2 Trkiyenin resm millet angajman Fransz tarzdr (Kl, 2007: 117). Ama aralarnda nemli bir fark
vardr. Fransada devlet eliyle millet yaratma politikas Fransz olmayan aznlklara, etnisitelere baskn
ve yaayan Fransz kltrnn benimsettirilmesi eklindedir. Trkiyede ise devletin milliyetiliine
esas oluturan kimlik Anadoluda yaayan baskn ounluun kltryle ilikili deildir. Bu kimlik, Yusuf Akura gibi aydnlar ile Trk Tarih Kurumunun eliyle masa banda kurgulanan soyut, kurgusal bir
kltre aittir. Hatta dili bile buna ilave etmek gerekir. Harf ve dil devrimi ile yaayandan farkl, yeni bir
dil yaratlmak istenir. Trkiyenin millet tanm ve kltr politikas Fransadakinden farkl olarak deta
btn toplumu aznlklatrr (Torun, 2008: 241).
3 20-22 Ekim 1919 tarihinde, Sivas Kongresi akabinde, bizzat Mustafa Kemlin bakanlnda bir heyet
Osmanl hkmeti ile Amasya Protokol imzalar. Protokol temelde Krtlerle Trklerin slam paydas
altnda bu lkenin eit paydalar olduunu ve Krt kimliinin tannrln garanti altna alr (Hakan,
2013). Yine, Mill Mcadelenin manifestosu saylan Misak-i Millide Araplarn yaad yerler hari Osmanl bakiyesi Mslmanlarn (unsurlarn) yaad yerler vatan olarak kabul edilir. Keza, Mill Mcadelenin at rgt olan Anadolu ve Rumeli Mdafayi Hukuk Cemiyetinin nizamnamesi Arap olmayan
Osmanl bakiyesi Mslman unsurlar millet konsepti iine dahil eder. Vatan ve millet tabirleri
kurulan lk Mecliste de yukardaki anlamda kabul grr. Nitekim lk Mecliste 23.04.1920 tarihli meclis

muhafazakrdnce dounun hikmeti

217

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

dneminde, yukarda tasvir edildii zere, yaayan kltr ve kimlikleri

dlayan yapay bir kimlie ynelinmesi Krtler iin deyim yerindeyse tam
bir skut-u hayal olur. Krtlerle isyan artk zdeleir (Yayman, 2011: 20).
Bunlardan en etkilisi 1980 sonras ortaya kan PKK ayrlk hareketidir.
Balang itibaryla Stalinist PKK ile Trkiye devleti arasnda bir siyasal olay
grnmndeki bu kamplama zamanla Krtlerle ve Trkiye toplumu arasndaki genel bir kutuplamaya dnr.
Cumhuriyetin ilk dneminde btn alt kimliklerin resm st kimlik
potasnda eritme politikas ile sonraki dnemde ise laik ulusalc zmrenin
brokratik devlet tarafndan kayrlma politikas Trkiyenin siyasi tarihine
deta hegemonya kurar. Bu hegemonyann semptomlardan biri laiklik-slamlk kutuplamas, ikincisi ise Krt-Trk kutuplamasdr.
Dnya, ulus/sanayi sonras bir konjonktrn etkisine girdi: Kreselleme
(Giddens, 2000: 67-68). Onun ilk kolu olan ekonomik kreselleme zamanla ortaya kan siyasal sonularyla ulus devletin etkinliini ypratyor. Ulus
devlet etkisi azaldka alt kimlikler stndeki bask da azalyor. Kreselleme
bir yandan ulus kltrleri yerine baskn kresel kltr geirirken, dier
yandan yerel ve her tryle alt kimliklerin nn ayor (Marshall, 2009:
449-450). Kresel g merkezleri ile alt/yerel aktrler ulus devlet merkezine
kar fiilen ittifak ediyor. Modern an balangcnda merkez devletle burjuvalar feodaller ve Kiliseye kar ittifak etmiti. Bu ittifak zamanla ulus an balatmt. Bugn ise baka bir an eiindeyiz demek yanl olmaz.4
Yeni konjonktr her neviyle alt kimliklerin/sivil toplum rgtlerinin
nn ayor. Krt sorununun bar orijinine girmesi bu balamda alt
kimliklerin st kimlik karsndaki zaferine bir rnek oluturur. Ama ilk
rnek bu olmamaldr. lk rnek, Keyman (2007)n da belirttii zere,
kltrel slamcln hayat verdii muhafazakr demokrat partinin, yani Ak
Partinin, kurulmasdr.
28 ubat sonras dnemde ortaya kan ve Ak Parti ile tecessm eden
siyasi konjonktr Refah Partisi ile simgeleen siyasal slamcln snn,
ortaya kndan itibaren siyasal slama mesafe koyan Said Nursi (ve dier
Tarikat ve cemaatlerin benimsedii) kltrel slamcln ise hegemonyasn
al konumas yapan ve 01.05.1920 gnk mecliste sz alan Mustafa Keml milleti Laz, erkez,
Trk, Krt vs. gibi unsurlar slam st kimlii altnda bir araya gelmi millettir der (Tunaya, 2011, Nianyan, 2010 ve Nianyan http://www.nisanyan.com/?s=soru-41)
4 Kreselleme ile birlikte sosyolojik anlamda endstri toplumunun ve siyasal anlamda ulus toplumunun
veya hepsine bir st balk olarak modernizmin aldyla ilgili tartmalar D.Bellin 1973te yazd
Sanayi-tesi Toplumun Gelii adl kitabyla balar (Vergin,2008:298).

218

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

yanstr. Kltrel slamclkta din, muhafazakrlarn olumladklar ekilde,

siyasal iktidarn peinde komaktan vazgeip sivil topluma, toplumsal btnln harc, ahlakn can suyu, ailenin ve ceamaat/milletin direi olmasn
ister. Trkiyede muhafazakr demokrat bir izginin siyasal iktidar dinin
kltrel slamclarn benimsedii konuma ekilmesiyle ilikili olmaldr. Bu
balamda Said Nursinin kltrel slamclnn muhafazakrlkla ilikisine
deinmek gerekiyor. Bu deinim en sonda, Said Nursi slamcl le Trk
Muhafazakrlnn Ayrma ve Buluma Noktalar bal altnda, yapld.
Said-i Krdiden Said-i Nursiye Kimlik, Milliyetilik ve
slamclk
Bedizzamann Eski Said diye adlandrlan dneminde,5 adna ister milliyetilik densin isterse baka ey hem alt hem de st kimlik algs gl bir
ekilde vardr (Nursi, 2011a: 44). Eski Saidin dncesinde alt ve st kimlik
farkndal,6 terakki iin Mslmanlar gayrete getirecek, hamiyetlendirecek bir dinamiktir. Gerek alt kimlik olarak Krtlerin gerekse Osmanl bakiyesi Mslman milletin duar olduu fakirlik, cehalet ve ihtilaf maraznn
zmnde muhabbet-i mill zorunlu bir ilatr (Nursi, 2011a: 44, 107-110,
117, 122, 171, 182-183, 185-186). Muhabbeti milli/hamiyet-i milliye (milliyetilik/millet farkndal) zellikle ihtilaf maraznn ilacdr. Genelde ihtilaflar kabile, blge, airet ve aile asabiyesinden kyor. Dolaysyla Bedizzamann alt kimlik ve st kimlik farkndal/milliyetilii temelinde kabile
asabiyesinden kaynaklanan sosyal problemlerin zmyle ilgilidir.
Bedizzaman milliyetilikle ilgili ada cereyanlarn etkisine kaplp ifrat ve tefrite dmekten kanr. Bunu Hucrat Sresinin 13. Ayetini tefsir
etmesinden anlayabiliriz: Taife ve kabililer sadece var deildir, ayn zamanda muarefe (tanmak, kaynamak) ve muavenet iin gereklidir. Ancak tekini reddeden, dlayan, hasm gren milliyetilik tekfire konudur (Nursi,
2011b: 105). Bu tekfiri, kabilecilii cahiliyet asabiyesiyle (kabile/kavim/etnik milliyetiliiyle) zdeletiren mehur Hadis-i erif ile argmente eder.7
5 Eski Said-yeni Said ayrm bu makalenin Siyasal slamdan Kltrel slama Gei adl balnda aklanyor.
6 Milliyetilik yerine alg ve/veya farkndalk demeyi tercih etmekteyiz. nk millet algs ile farkndal bir realiteye ilikin iken milliyetilik bir ideale ilikindir (Topu, 1972:27). Realitenin varlndan haberdar oluruz, onu fark ederiz, onunla bark oluruz, onu reddetmeyiz. Bir dnceyi idealletirilmek ve sistemletirmek demek, onu dier tm tutumlarmzn merkezine koymak demektir.
7 Bedizzamann slam, Cahiliyetten kalma rklk ve kabilecilii kaldrmtr mealindeki bu ifadesinin
ilgili kitabnn dipnotunda (Nursi, 2011b: 105) konuyla ilgili aadaki hadislerden mktesep olduu

muhafazakrdnce dounun hikmeti

219

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

Aradaki farkn ayrt edilmesi iin orijinal bir kavramsallatrmaya gider. Yardmlama ve muavenete yneleni pozitif (mspet) milliyetilik, tekini
reddeden ve hasm greni ise negatif (menfi) milliyetilik olarak tanmlar
(Nursi, 2011b: 538-548).
Bedizzaman alt kimlik ve st kimlie ykledii anlam itibaryla olduka
zgndr.8 Bedizzamanda alt kimlik konusunun anlalmas onun ilke,
misyon ve vizyonunu belirledii Nurculuk hareketini anlamak iin de gereklidir. Neticede Nurculuk da bir kimliktir.
Eski Saidin hamiyet-i mill ve itihad- slam algs bir kimlik farkndal
m, yoksa milliyetilik midir? Eer milliyetilii bir dncenin izmlemesi, dier btn tutumlarn merkezine yerlemesi veya siyasallamas olarak
tanmlarsak bu kimlik algs Bedizzamann dnce konseptine pek uymayacaktr. nk, onun dncelerinin merkezinde slam, slami deer
ve normlar vardr. Aksi durum, belki Eski Saidin aada tavsif ettiimiz
biimdeki st kimlik algs iin sylenebilir.9
Osmanl ats altndaki btn Mslmanlar, en azndan Snni olanlar
fiilen bir milleti oluturur. Dolaysyla Osmanl sonras btn Mslman
aydnlarn ortak irfan ve vicdan, slam bir st kimlik olarak alglar. Onlardan birisi de Bedizzamandr. O, tevile ihtiya brakmayacak aklkla
slamiyet, benim milliyetimdir der (Nursi, 2011a: 64, 69, 80, 117). Bu balamda siyasal slamclk Eski Saidin siyasi dncesinin merkezinde yer alr
yazldr: Kefl-Hafa,1: 127; Buhari, Ahkam: 4; mare, 36,37; Ebu Davud, Snnet: 5; Tirmizi,
Cihad: 28, lim: 16.
8 Bazlarna gre Bedizzamann savunduu fikirler hep bakalar tarafndan zaten savunulmutur. Bu
deerlendirme bir adan doru ise de iki adan eksiktir. Birincisi, Bedizzaman da slami gelenein
takipisidir hem zamandan da etkilenmektedir. kincisi, birinin bir dncesini ksmen almak, kendi
dnce konsepti iinde yaplandrmak taklit saylamaz. Bedizzaman bunlar kendi dnce konseptinde (gestaltnda) yeniden yaplandrr ve dahi muteber bir dini otorite olarak teyit ve tasdik eder. Ali
Suavi ve Teyfik Fikret savunusunun r acyla muteber bir slam liminin savunusunun rol modellii ayn olmamaldr. Halkn bir dncenin arkasndan gitmesi ou zaman dncenin parlaklyla
ilgili olmaktan daha ok kaynan gvenilirliiyle ilgilidir. Dncenin gc bu rn kk salp salmayacanda etkili olur.
9 Bedizzaman tam da bu konuyla ilgili bir tartmada birini veya bir alt kltr dierine stn klacak
l takvadr diyerek tutumunu aka belirtir. Bu balamda milliyetiliin yaygn armyla, Bedizzaman bir alt kimlik milliyetisidir demek doru olmayacaktr. Kald ki, ikinci/Yeni Said dneminde Bedizzamann alt kimlii Krtlk deil, Nurculuktur. Bedizzamann nurcu alt kimliini benimsemesi
ve var gcyle hayatn ona adamasna paralel olarak Said-i Krdi Said-i Nursi olur. Adnn bu ekilde
yaygnlamas Bedizzamann kendi oluru ve benimsemesiyledir. Bunun taktiksel veya takiye olduu
iddias ise gerek ddr. Bedizzamann ne hayat sergzeti ne de dnceleri takiyeyi destekliyor.
En byk hileyi hilesizlikte bulan (Nursi, 2011b: 202-103), Cumhuriyetin tek parti rejiminde bile sarn karmayan (Nursi,2011c: 518), yalan imanszlkla e tutan (Nursi, 2011a: 344-345 & Nursi, 2011e:
1156) birisine takiye ve ifte kimliklilii yaktrmak hakkaniyete smayacaktr.

220

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

demek yanl olmaz. Bu merkezilik onun alt kimlik algsn da kendi yrngesine alr. Bunun argmanlar Krt erif Paaya gsterdii tepki ile
Prens Sabahattine verdii cevapta mndemitir.
Bedizzaman iki Krt kanaat nderiyle beraber 1919da dzenlenen Paris Bar Konferansnda Krt erif Paa ile Ermeni Bogos Nubar Paann
bamsz Krdistann kurulmas iin yaptklar giriime kar bir reddiye kaleme alrlar.10 Burada, zetle unsuriyetilii (rkl) cahiliye deti olarak
tekfir eden Hadis-i erife atfla slamiyet herhangi bir rkn dier bir unsur-u
slam aleyhine menfi surette uyanmasn kabul etmez.. Krtlk davas manasz bir
iddiadr.. der (Nursi, 2011a: 106-110). Prens Sabahattinin adem-i merkeziyeti dncelerine de yine bu balamda kar kar.
Sabahattinin adem-i merkeziyetilik dncesinin gzel ve akli olduunu, ancak bunun Almanlar gibi irfan seviyesi bir medeni toplumlarda
uygulanabileceini, bizde uygulanmasnn asabiyet-i cahiliyeyi (etnik milliyetilik) uyandracan, sre iinde Krdistan blgesinde nce muhtariyeti (zerklii) ve sonra istiklaliyeti (bamszl) getireceini savunmutur
(Nursi, 2011a: 183-184).
Seviye-i irfan bir mtemeddin devletin -Alman gibi- libas- siyaseti,
kamet-i siyasetimize ya ksa veya uzun olacaktr. Zira seviyemiz bir deildir. ...mizac- ittihad-millete arz semum-i istitbad ile, istidat ve meyl-i
iftirak marazn izale veya tevkif lazmken, adem-i merkeziyet fikriyle veyahut onun kardeiolu gayr-i mahlut siyasi kulpler sirayetine yardm ve
nne menfezler, kaplar amak on asr (Hicri takvime gre .T.) evvel
lm asabiyet-i cahiliyeyi ihya ile fitneyi ikaz etmek ve Asyann mahall-i
saadetimiz olan sema-i istikbaldeki cinan cehenneme dndrmek, hamiyet ve uluvvcenaplarna yaktramyorum...Fikren taakkul edebiliriz,
amma istidadmzla amelen tatbik edemeyiz. Tatbikine ok zaman lazm
(Nursi, 2011a: 184).

Yukardaki argmanlar Bedizzamann eserlerinde yer alan ok saydaki

delillerden sadece ikisidir. Her iki olaydan anlalaca zere Bedizzaman
Krt alt kimliini kabul eden biri olarak, Krdistann lkeden ayrlmasna
iddetle kardr. Bize gre onun bu tutumunu belirleyen ey onun gl bir
siyasal slamc olmasdr.
Bedizzamann gl siyasal slamcl onu siyasal birlik ve niter
yapnn deta ylmaz savunucusu yapm, dnce ve eylemleriyle bunun
takipisi olmutur. Bu paralelde, ittihat Terakkiye kategorik olarak kar
kmasna ramen, onlarn slam reddetmeyen kltr milliyetiliine pek
10 Paris Bar Konferans ile ilgili geni malumat iin bkz. (Ural, 2004).

muhafazakrdnce dounun hikmeti

221

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

ilimemi, hatta ittifak etmekten geri durmamtr. Nitekim ttihatlarn

st kimlik iin savunduu dil, din bir ise millet birdir dncesini teyit
etmitir (Nursi, 2011b: 546). u kadarki, dil ve dine vatan bileenini de ekleyerek bu etkenin millet kavramn var etmede kuvvetli bir
bileim oluturabileceinde uzlamtr. Bedizzaman, bu milliyetilik ile
kendi slam milliyetiliinin uygulamada ok inhiraf etmeyeceini kanaatinde olmaldr.
Menfi milliyette ve unsuriyet fikrinde ifrat edenlere deriz ki:
Evvel: u dnya yz, hususan u memleketimiz, eski zamandan beri ok
muhaceretlere ve tebeddlta maruz olmakla beraber, merkez-i hkmet-i
slamiye bu vatanda tekil olduktan sonra, akvm- saireden pervane gibi
oklar iine atlp tavattun etmiler. te bu hlde Levh-i Mahfuz alsa,
ancak hakik unsurlar birbirinden tefrik edilebilir. yleyse, hakik unsuriyet fikrine hareketi ve hamiyeti bina etmek, mnsz ve hem pek zararldr.
Onun iindir ki, menfi milliyetilerin ve unsuriyetperverlerin reislerinden
ve dine kar pek lkayt birisi, mecbur olmu, demi: Dil, din bir ise millet
birdir. Madem yledir. Hakik unsuriyete deil, belki dil, din, vatan mnasebtna baklacak. Eer bir ise, zaten kuvvetli bir millet; eer biri
noksan olursa, tekrar milliyet dairesine dahildir (Nursi, 2011b: 546-547).

Siyasal slamdan Kltrel slama Gei

Bedizzaman, Birinci Dnya Savanda Ruslar ve Ermenilere kar gnll Krt komutan olarak savar, esir der. Esaretten kurtulduktan sonra
Mill Mcadeleye katk salar, akabinde Ankaraya gelir. Trkiye Byk
Millet Meclisinde konuma yapar ve bizzat Mustafa Kemal ile grr
(Nursi, 2011a: 13-16). ekillenen yeni devletteki ve devlet elitlerinin kafasndaki siyaseti siyasal slamc fikirleri dorultusunda etkilemek ister.
Bedizzaman, Ankarada ktlarn yeniden karldn bilmiyordu. Ankarann siyasi eraf ttihat Terakkinin Ziya Gkalp izgisindeki kltr milliyetiliinden Yusuf Akura etkisindeki etnik Trklk ile Batclarn laiklik
hassasiyetlerinin ekillendirdii bir st kimlik milliyetiliine ynelmiti
(Yavuz, 2012). Bu, Osmanlda balayan askeri, idari, siyasi yenilemenin
toplumsal alana sramas demekti. Oysa, yenileme ve Batllamada toplum ve kltrn (harsn) mahfuz kalmas imdiye kadar genel bir uzlayd.
Cumhuriyetin elitleri, yaanan travmalarn sonucu olsa gerek, fiili kltr ve toplumla hemen hemen ilgisi olmayan yepyeni bir toplum ve kimlik
yaratmak istiyordu. Bedizzamann bunu fark etmesi kendisi iin radikal bir dnm noktas olur. Vana gider, inzivaya ekilir, dnya ilerinden
222

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

elini eteini eker. Deyim yerindeyse dnyaya kahreder. Bu kahr, onun o

zaman kadar gtt siyasi slamclk davasnda yaad hayal krklyla
ilgili olmaldr.
1925 ylnda btn Krt ileri gelenlerinin Trkiyenin Bat blgesine srgn edilmesi kapsamnda Vandaki inzivasndan koparlp Ispartann Barla
nahiyesine sevk edilir. Bunu kendisi u ekilde ifade eder (Nursi, 2011b: 77):
Siyaseti terk ve dnyadan tecerrt ederek bir dan maarasnda hireti dnmekte
iken, ehl-i dnya zulmen beni oradan karp nefyettiler. Artk Bedizzaman eski
Said deil, yeni Saidtir. Yeni Said ise bundan sonra ne siyasal slamcdr ne de
Krt. O, bundan byle btn himmet ve dikkatini ilim ve iman tefsiri olan
Risale-i Nurlarn telifine ve onun yaymna teksif eder (Nursi, 2011b: 77-80).
Bedizzaman sadece kitap telif etmez, bir hareket vcuda getirir: Nurculuk. Nurculuk ne Merutiyet dnemindeki Krtlkle ilgili hamiyet-i
millidir ne de siyasi slamclk. Belki Gramsci ve Althusserlin Marxizm
iin ngrd trde kltrel bir akmdr;11 yani kltrel slamclk. Bedizzamann hayatnda siyasal slamclk dnemi bitmi kltrel slamclk
dnemi balamtr. Fakat, Gramsci ve Althusserlin ngrlerinden farkl
olarak, siyasi hegemonyaya alt yap hazrlayan, siyasetin ideolojik aygtlna
soyunan, nihai amac iktidar olan slamclk deildir. Onun kltrel slamcl ksaca kazanlm bir alt kimlik milliyetilii ile sivil toplum hareketi
karakterine sahiptir. Yeni Said, bu iddiann argmanlarn 13. Mektup (Nursi, 2011b: 80-83) adl risalesinde tek tek aklar.
Bedizzaman kendi dnyasndan sadece siyasal slamcl deil, siyasete ait ne varsa skp atar (Nursi, 2011b: 80-83, 103-104, 123). Tek Parti
dnemi idarecilerinin btn muhafazakrlar basklamak iin ynelttikleri
siyaseti dine alet ediyorsun ithamna kar Yeni Said Balarn yesin, dnyalarn tamamen braktm ve ayaklarna dolasn, siyasetlerini bsbtn terk ettim. ..
Kurn- Hakmin hizmeti, beni iddetli bir surette siyaset leminden men etti (Nursi, 2011b: 80-81). nk der:
Belki bu zamanda siyaset, devlet idaresi ile eit anlama gelmesi itibaryla, slam ve insanla muzr yzde yirmi elitin erlerini engelleyebilir.
Ama toplumun yzde sekseni tarafsz, mtehayyir halktr. Onlarn dinen
tenevvre ihtiyac vardr. Siyaset -topuzu- ile onlar rktmemek, tereddde drmemek gerektir (Nursi, 2011b: 81-82).
11 Gramsci ve Althusserl gibi Batl Marxistler Marxizmin Batdaki, aslnda dnyadaki, baarszln btnyle devlet ve siyasete angaje olmalarna balar. Marxizmin siyasal hegemonya kurabilmesi iin
nce sivil toplumun rzasn almasn, toplumsal kltrde hegemonya kurmasna salk verir. Bylece
Marxizmin meru yollarla iktidara gelip ve dahi kalc olabileceini iddia ederler (Vergin, 2012: 85-99).

muhafazakrdnce dounun hikmeti

223

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

Belki Said Nursinin buraya kadarki gerekesine konjonktre bal, zamanla deiebilir bir tutum gzyle baklabilir. Ama bu tutumunun, alntlanan yerin devamndan anlalaca zere, siyasete kar genel bir ilke olduu grlr.
Grdm ki, siyaset cereyanlarnda hem muvafkta hem muhalifte o nurlarn klar var. Btn siyaset cereyanlarnn ve tarafgirliklerin ok fevkinde ve onlarn garazkrne telkkiyatlarndan mberr ve sfi olan bir
makamda verilen ders-i Kurn ve gsterilen envr- Kurniyeden hibir
taraf ve hibir ksm ekinmemek ve itham etmemek gerektir-meer dinsizlii ve zndkay siyaset zannedip ona tarafgirlik eden insan suretinde eytanlar ola veya beer kyafetinde hayvanlar ola! Elhamdlillh, siyasetten
tecerrd sebebiyle Kurnn elmas gibi hakikatlerini propaganda-i siyaset
ittiham altnda cam paralarnn kymetine indirmedim. Belki, gittike o
elmaslar kymetlerini her taifenin nazarnda parlak bir tarzda ziyadeletiriyor (Nursi, 2011b: 82-83).

zetle iktidar veya muhalif her siyasal cereyann (akmn) iinde bireysel
olarak dine ok ciddi taraftar ve muhta insanlar vardr. Onlarn istifadeleri
iin dini her trl siyasal parti ve cereyann stnde tutmak gerektir.
slamn bu tarzda yorumu phesiz slamc partinin varln tartmaya ayor. Bedizzaman, yukardaki dncesine paralel olarak bu konjonktrde
kurulacak slamc bir partinin stratejik bir hata olacan syler. Mevcut konjonktrde kurulacak bir slamc parti dini siyasete alet etmeye mecbur kalr.
Doal olarak dindar (ve Mslman) olmayan farkl toplum kesimlerinde
reaksiyoner tepkiyle karlanr.12
Bu vatanda imdilik drt parti var. Biri Halk Partisi (Bugnk adyla
Cumhuriyet Halk Partisi), biri Demokrat (O zamanki Demokrat Parti), biri
Millet (Bu zamanki adyla Milliyeti Hareket Partisi), dieri ttihad- slamdr (Refah ve Saadet Partisi izgisine denk den bir siyasal slamc parti).
ttihad- slam Partisi, yzde altm, yetmii tam mtedeyyin olmak artyla, imdiki siyaset bana geebilir. Dini siyasete let etmemeye, belki
siyaseti dine let etmeye alabilir. Fakat ok zamandan beri terbiye-i
slamiye zedelenmesiyle ve imdiki siyasetin cinayetine kar dini siyasete
let etmeye mecbur olacandan, imdilik o parti baa gememek lzmdr
(Nursi, 2011c: 746) .

slamc bir partinin iktidar iin, toplumun yzde altm yetmiinin

dindar olmasn art koar. Buradan yola karak Bedizzamann siyasal
12 Trkiyede Selamet Partisi (deien adyla Refah Partisi) izgisindeki slamc partinin Trkiyedeki maceras ile hvan- Msliminin bugnk Msrdaki maceras bir adan rnek oluturuyor.

224

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

hegemonya iin kltrel hegemonyay art kotuu sylenebilir.13 kinci

Saidin siyasete kar bu tutumu onun ontolojik bak asyla ilgilidir. Onun
siyasetle ilgili dnceleri maturidi islam geleneine uygundur (Duran,
2001: 17, 141-143). Maturidilik, bireye siyasi alanda olduka geni bir alan
tanr. Bedizzaman Siyasetin slam iindeki arln/payn belirlemek
iin aadaki ly Risale-i Nur klliyatnn birok yerinde zikreder:
eriat da, yzde doksan dokuz ahlk, ibadet, hiret ve fazilete aittir. Yzde
bir nispetinde siyasete mtealliktir; onu da ull-emirlerimiz dnsnler
(Nursi, 2011a: 127).
Bedizzamann siyasetle olan ilikisi onun anlalamayan ynlerinden
biridir.14 Bazlarna gre Bedizzamann bir de nc Said dnemi vardr
ve bu Said bir nevi eski Said dnemine avdet etmitir.15 Gereke ise Adnan
Menderes ve siyasetin ileri gelenlerine yazd mektup ile Demokrat Partiye
oy vermeye tevik etmesidir.
Demokratlar iktidar yerinde muhafaza etmeye Kurn menfaatine kendimizi mecbur biliyoruz. Onlardan hayr beklemek deil, belki dehetli,
bataki iki cereyana (Dinsizlik-komnistlik cereyan ile ifsat mason- cereyan) siyasetlerince muarz olduklar iin, onlarn az bir ksm dine verdikleri zarar, vcudun paralanmasna bedel, yalnz bir parma kesmek gibi
pek cz bir zararla pek kll bir zarardan kurtulmamza sebep oluyorlar
bildiimizden, o iktidar partisinin lehinde ehl-i dini yardma davet ediyoruz. Ve dinde lbali ksmn dahi cidden kaz edip Aman, abuk hakikat-i
slamiyeye yapnz! ihtar ediyoruz ki, vatan ve millet ve onlarn hayat ve
saadeti, hakaik-i Kurniyeye dayanmak ve btn lem-i slam arkasnda
ihtiyat kuvveti yapmak ve uhuvvet-i slamiye ile 400 milyon kardei bulmak ve Amerika gibi din lehinde cidd alan muazzam bir devleti kendine
hakik dost yapmak, iman ve slamiyetle olabilir. Biz btn Nurcular ve
Kurn hizmetkrlar onlara hem haber veriyoruz hem slamiyete hizmete
muvaffakiyetlerine dua ediyoruz. Hem de rica ediyoruz ki, bu memleketin
bir ehemmiyetli mahsul ve vatanda ve imdi lem-i slamda pek byk
faydas ve hizmeti bulunan Risale-i Nuru msaderelerden kurtarp nerine
hizmet etsinler. Bu vatandaki dindarlar kendine taraftar etsinler. Ve selmeti bulsunlar (Nursi, 2011c: 816).
13 Bedizzamannn bu gr Gramscinin bak asyla benzeir. Ama aralarnda iki fark vardr. Birincisi
onun amac iktidara ulamak deildir, siyaset ve iktidarn yozlatrclna kar dini korumaktr. kincisi ise bu szn muhatab kendi takipileri deil, siyasetle uramak isteyenlerdir. Aksi hlde siyasetten uzaklat bir takiye olurdu.
14 Burada bahsedilen siyaset Aristodan itibaren stlah olan devlet ve iktidarla; yani devlet idaresiyle
ilgili siyasettir (Vergin, 2008:27-36). Oysa ada algsyla siyaset aileden, arkadalk grubuna, din
cemaatten devlete kadar btn gruplar kapsar (Beetham, 2006: 7).
15 Bunun ilgili tartmalar iin Kpr Dergisinin 112. saysna baklabilir.

muhafazakrdnce dounun hikmeti

225

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

Kanaatimce bu argmanlardan Bedizzamann eski Said dnemi siyasi

slamclna geri dnd karlamaz, belki dnya ilerine kahrndan geri
dndne, onun kurduu hareketinin sosyal hayat dlayan mistik nitelikli
bir tarikat olmadna hamledilebilir. Onun hareketi takipilerinin nefislerinden balayarak btn toplumu deitirmeye ynelimlidir. Emirda Lahikas (Nursi, 2011c) bunun rnekleriyle doludur.
Bedizzamann deruhte ettii slamc hareket bir sivil toplum hareketidir. Kamuoyunda cemaat olarak adlandrlan bu hareket ne tarikattr, ne
siyasi bir toplum ne de bir siyasi partinin uzants ve arka bahesi (Torun,
2010). Mutlaka bir kavramsallatrma yaplacaksa kltrel slamclk demek daha dorudur. Bedizzamann siyasal slamc olmayp neden siyasi toplumla ilikiler kurduunu, bir partiye oy verdiini, siyasilere mektup
yazdn vb. anlamak iin sivil toplum ile tarikat ve siyasi toplum arasndaki
fark bilmek gerekiyor.
Sivil Toplumu siyasi toplumdan ayran kriterlerinden birisi iktidara ynelmeden, muhalif ve muvafk ynde onun yrngesine girmeden bask
mekanizmas oluturabilmektir (Torun, 2008). Bu erevede bask mekanizmas kullanmay reddeden hareketler sivil toplum deil, mistik nitelikli
tarikatlardr. mer aha (1997: 31-32) bask mekanizmas oluturmak ilevini sivil toplum rgt olma zelliklerinden biri olarak zikreder.
Son analizde, Bedizzamann siyasiler nezdinde giriimde bulunmas siyasete ynelmesine deil, bask mekanizmas oluturmak istemesine
yormak gerekir. Serbest kamusal alana ve demokratik siyasal sisteme sahip
lkelerde siyaset ve siyasi aktrler sivil topluma duyarldr/duyarl olmaldr.
Bu balamda Risale-i Nur hareketinin siyasi iktidara ynelmeden kamuoyu
oluturmas demokrasi iin olumlanan bir eydir. Demokrasinin yerleiklemesi iin de ok gereklidir.
Said Nursi slamcl ile Trk Muhafazakrlnn Ayrma ve
Buluma Noktalar
Said Nursi gerek birinci hali gerekse ikinci haliyle bir slamcdr. te
yandan onun eklektik nitelikli dnce klliyatnda ve at aksiyon serencamnda muhafazakrlkla ilgili dnce ve tutumlara sklkla rastlanr.16
zellikle dnce dzleminde, muhafazakrln izleri/tortular grnmekle birlikte, yine de Said Nursiyi Trkiyede muhafazakrlar kmesi iine
16 Said Nursinin yazd Risale-i Nur Klliyatnda muhafazakrlkla ilgili yerlerin bir derlemesi iin bkz.
Kpr Dergisi (2007), 97. Say.

226

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

almak pek zordur. Ancak Onun hareket/aksiyon tarz itibaryla muhafazakrlkla ilikili ve onlarn doal mttefiki olduunu sylemek ise hi zor deildir.
Trk muhafazakrlnn yaps/zellii bu minvalde genelleme yapmamz
kolaylatryor. Trk muhafazakrl tarihsellii itibaryla slamla u yada
bu oranda i ie, hatta bir ok zaman btnleik, olmutur. Trk modernlemesine kar gard alan Trk muhafazakrl, 1950lere kadar, btnyle
slamcdr (aha, 2013). phesiz bu, Cumhuriyet elitlerinin deitirmek
istedii Osmanl gemiinin slami olmasyla (Tabakolu, 2013) ilgilidir.
1950ye kadar byk lde slamclk ile btnleik Trk muhafazakrlnn bariz zellii siyasal muhafazakrl iermiyor olmasdr. Trk
muhafazakrl, Fransz muhafazakrlnn Fransz devrimine kar tepki
olarak kmas gibi, jakoben Trk modernlemesine bir tepki olarak ortaya
kar. Ama, Trk muhafazakrl Fransz muhafazakrlarnn yapt gibi,
eski siyasal dzenin geri gelmesini savunmuyor (idem,1997: 46-47). Trk
muhafazakrl balangcndan itibaren mutedil ve lml deiime, zgn
ifadesiyle slahata, kar kmam; kiilik geliimini daha ok Anglo-Amerikan muhafazakrl17 izgisinde devam ettirmitir (aha,1013: 146-152;
Bora, 1997: 14-15; nsel, 1995: 89; n, 2004). Bu anlamda Trk muhafazakrl ekonomik liberalizm ve demokrasiye dorudan cephe almam,
sadece onlarn geleneksel deer ve kurumlar yozlatran etkisine muhalif
kalmtr. Bu izgideki ksmi krlma 1950de ok partili siyasal hayata geile
ortaya kan Erbakan nclndeki siyasal slamc hareket ile yaanmtr
(idem, 1997: 47). Siyasal slamc hareketler iktidar zerinden modern ve
geleneksel olan, muhafazakrlarn kar olduu ekilde, yeniden yaratmaya
ynelmitir. Muhafazakrlk, Alman muhafazakr devrimciliini18 istisna
tutarsak, sadece devrime deil, kar devrime de kardr. Muhafazakrlkla
slamcln farkllat bu urakta, idem (1997: 47)in de parmak bast
zere, Said Nursinin dnce ve praksisi muhafazakr kalmaya, muhafazakrlar tarafnda durmaya devam etmitir.
Muhafazakrln dinle ilikisi dinin cemaata/millete cansuyu vermesi ve toplumsal sisteme har olmas noktasnda nemlidir. Muhafazakrlar
toplumu ekip evirecek, onu batan yaratacak, onu inanlar dorultusunda mhendislik mahareti ile dntrecek dinden holanmaz. Onlar
pritenlemi/dnyevilemi veya siyasal ihtiraslarndan arnm, vicdan ve
17 zel olarak Fransz muhafazakrl ve Anglo-Amerikan muhafazakrl, genel olarak muhafazakrln tarihsel geliimi ve biimleri hakknda bkz. (zipek, 2011: 19-22; aha, 2004: 15-19; Bora, 2012:
61-70; Bora, 1997: 12-19)
18 Kavram Hakknda bkz. Bora, 1997: 13.

muhafazakrdnce dounun hikmeti

227

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

cemaatin mahrem kamusalnda yaayan dinden yanadr (Harries, 2004: 99;

aha, 2004: 21; Erdoan, 2004: 21; Bora, 2012: 58-59). Bu balamda, Said
Nursinin slamcln siyasi emellerini bir nevi budamas, onu sivil alana
ekmesi, belki sosyolojik anlamda bir pritenlemenin deil, belki siyasal
anlamda bir pritenlemenin bir adan yolunu amtr denebilir. Daha
naif ifadeyle Said Nursinin at kltrel slamclk r Trkiyede dinin
tam da muhafazakrlarn istedii kvama gelmesinde etkili olur. ok partili
siyasal hayata geile birlikte Trkiyedeki dindarlarn ve muhafazakrlarn
muhafazakr bir siyasal at (merkez sa da denebilir) altnda toplanmasnda
kltrel slamcln katks yadsnamayacak kadar oktur. En nemli katks
ise merkez sa partileri merulatrmasdr. Ak Parti bu anlamda, kurucularnn da ak ekilde deklere ettikleri zere, merkez san devamdr.
Son olarak Said Nursinin eski Monariyi savunmamas, hatta meru olmak artyla demokrasiden yana olmas,19 eski patrimonyal ilikilere bal
tarikat yaplanmas yerine eitlik ve iblm temelinde bir nevi sivil toplum
rgt benzeri cemaat rgtlenmesine gitmesi (Torunolu, 2012), dinde ispatiyecilii yntem olarak benimsemesi (Nursi, 2011e: 1219), modernlii
bir btn olarak reddetmeyip ktsn (materyalist felsefe ile medeniyetin
ahlaksz yaam biimini) ayrp iyisini (insanla faydal bilim ve teknolojiyi)
kabul etmesi (Nursi, 2011f: 291) noktasnda, muhafazakrl bir tutum ve
uslp olarak kabul ettiimiz balamda, Onun Fransz muhafazakrl konsepti iinde yer almadn, Trk muhafazakrlar20 ile beraber, Anglo Amerikan muhafazakrl izgisinde yer aldn sylemek mmkndr.
19 Said Nursinin 1908de ilan edilen merutiyetle ilgili yazd Mnazarat adl eseri (2011a) -meru
(eri) olmak kaydyla- demokrasi ve zgrln deta manifestosu gibidir.
20 Trk muhafazakrl modernizme, ilke olarak, kltrel nedenlerle kardr; kalknmaya ve kapitalizme hi kar olmamtr (Bora, 1997: 14-15; nsel, 1995: 89; n, 2004; idem, 1997: 46-47). Bu
nedenle Trk muhafazakrl, genel karakteri itibaryla, kltrel muhafazakrlk olarak adlandrlabilir. te yandan biroklar, mesela aha (2004: 18-19 ve 2013: 141-154), hemen hemen btn siyasi eilimleri muhafazakrlk emsiyesi altnda toplar: -Milliyeti Hareket Parti izgisindeki- Milliyeti
muhafazakrlar Fransz tarz muhafazakrlar, (Cumhuriyet -Halk Partisi izgisindeki Milliyeti/
ulusalc solcular Alman tarz muhafazakrlar, merkez sa parti izgisindeki muhafazakar demokratlar ise Anglo-Amerikan tarz muhafazakrlar olarak betimler. erif Mardin, bu bapta, daha farkl bir
muhafazakrlk kategorisi ortaya atar. O, Jntrklerin halefi Cumhuriyet elitlerinin elinde ekillenen
Trk modernlemesini brokratik muhafazakr olarak tanmlar (Akt. Ylmaz, 2004:27). nk Trk
modernlemesi Osmanldan itibaren devam eden siyasetin yapsn deitirmemiler; yeniden restore etmilerdir; deien sadece aktrlerdir (Torun, 2008). Cumhuriyet modernlemesini muhafazkar
sayanlar, muhafazakrl bir siyasal ideoloji deil de sadece slup ve dnce sitili olarak ele alan
Manheim (2009)e dayanrlar (Oakeshott, 2004: 55; Bora, 1997: 6-8; Bora ve Onaran, 2006). Oysa
muhafazakrlk, ilk knda olmasa da, zamanla siyasal bir ideoloji olarak z bilincini kazanmtr
(zipek, 2011 ve aha, 2013). Belki bu paradoks, kavrama yklenen farkl anlamlardan daha ok, epistemik geri plandan, Bat tarihselliini tayan bir kavram Trkiye sosyal gerekliine uyarlamaktan
kaynaklanyor. Bu tartma ise bu almann konusunu aan daha geni ve ayr bir almann konusu
olabilir.

228

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

Sonu ve Deerlendirme
Trkiyede millet ve milliyetilik konular Osmanl Devletinin paralanmas ve Trkiye Cumhuriyetinin modern ulus devleti formunda
kurulmas sorunsalyla ilgilidir. 1877-78 Osmanl - Rus sava sonras
akdedilen Berlin Anlamas ile gayri Mslim milletler Osmanldan kopar, Kuzey ve Balkan corafyasndaki Mslman unsurlar kitlesel tehcirle Anadoluya gelmek zorunda kalr. Bu olaylar zinciri Trk aydnndaki
Osmanllk mefkresini ykp ulus merkezli araylara iter (Yavuz, 2011).
Bu aray Osmanllk iindeki Trk milliyetileri ile slamclar ayrtrr.
Balangta ittihad- Osman mefkresini savunanlardan Trk milliyetilii baskn bir ksm ttihat Terakkiye ynelirken, slami hassasiyeti olan
dier ksm ise ittihad- slama ynelir.
Osmanldan gayri Mslim milletler ayrlnca geriye Mslman milletler kalr. II. Abdulhamit bunlar devlet ats altnda bir arada tutmak iin
slamcl devlet politikas yapar. Ama Abdulhamitin bu politikas ulusuluun ana siyasal akm olduu dnyada Osmanlnn dalmasn engelleyemez. Ulusuluk akmnn dmen suyunda giden ttihat ve Terakki partisi
1908de Abdlhamiti tahttan indirir. ttihat Terakkinin etnisite merkezli
politikalar ise bu sefer Mslman unsurlarn Osmanl atsnn dna iter.
Araplarn Osmanl atsndan ayrlmas bir yandan slamc politikalarnn
meruiyetini krar dier yandan ttihat Terakki milliyetiliindeki Trklk
bileenini glendirir. Bu ayrma Cumhuriyetin kurulmasndan sonra
daha bir netleir. kinci Meclis sonrasnda ttihat Terakkinin Ziya Gkalp
etkisindeki slam dlamayan milliyetilii, Yusuf Akurann Trkl
ile Batclarn laikiliini sentezleyen milliyetiliiyle yer deitirir. Benedict
Anderson (2011)un tasvir ettii trden bir st kimlik inas Trkiye Cumhuriyetinin temel politikas hline gelir. Bugn cedelletiimiz Krt sorunu
betimlediimiz bu srete ortaya kan atmosferin rndr.
Bu makale Bedizzaman hem Osmanl dneminin etkili slamc aydnlarndan biri hem de yazd eserler ve at Nurculuk hareketiyle gnmz
etkileyen kiidir. Onun millet, milliyetilik, slamclk ve muhafazakarlkla
ilgili dncelerini aadaki gibi tasnif etmek mmkndr.
Bedizzamann millet dncesi, Osmanl aydn kimliiyle eski Said
dneminde, slam paydas altnda alternatif bir ulusa/st kimlie mndemitir. Onun dncesi zamann Osmanl aydnlarnn slamclk dncesinden pek farkl deildir. Bedizamann bu dnemdeki slamcl siyasal
muhafazakrdnce dounun hikmeti

229

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

ynelimlidir; yani siyasal hegemonyaya yneliktir. Eski Said dnce ve

praksisi ile bir siyasal slamcdr.
Eski Said, entelektel dzlemde siyasal slamcln ylmaz savunucusu
iken, aydn kimliiyle ttihat Terakkicilerle uzlamaktan ekinmez. Onlarn
temel ald dil, din ve vatan bileenlerinden her hangi ikisini millet
iin yeterli olabilecei fikrinde uzlar.
Eski Said ne alt kimlik ne de st kimlik farkndalna ve/veya milliyetiliine ontolojik olarak kar kmyor (Nursi, 2011a: 107-110, 117, 122, 185186). Hatta, toplumsal btnleme ve kalknma iin gerekli gryor (Nursi,
2011a: 171, 182-183, 191, 334-335). u kadar ki, alt kimliin st kimlikle
(slam milliyetiyle) atmasna ve menfi olarak (yani teki alt kimliklerin
inkr ve hasml dorultusunda) kullanlmasna kar kyor (Nursi,
2011a: 197). Byle eilimleri, slam st kimliini paralayacandan hareketle, cahiliye asabiyesiyle (rklkla) denk tutuyor, tekfir ediyor.
Krt kimliini reddetmiyor, ama onun menfi bir ekilde istimaline iddetle kar kyor. ster Trk-Krt gibi etnik alt kimliin, isterse cemaat
gibi bir alt kimliinin negatif bir ekilde siyasallamasn kabul etmiyor. Ona
gre, btn alt kimlikler mspet olmak artyla merudur ve gereklidir. Eski
Saidin st kimlik milliyetiliini her hlkarda ycelttiini, maddi medeniyetin nedeni olarak grdn, alt kimlik milliyetiliini de reddetmediini
burada tekrar etmi olalm. st kimlik ats altnda kalmak, ortak menfaati
birinci planda tutmak, fedakrl, hamiyeti tevik etmek, bakalarn reddetmemek ve hasm olmamak artyla mspet milliyetilii faydal buluyor.
kinci/Yeni Said siyasal slamclktan vazgeiyor. Siyasal iktidar ve siyasal hegemonyaya ynelik dnce ve hareket tarzn btnyle terk ediyor.
A. Gramsci ve L. P. Althusserin Marxizmde yapt tecdidi Bedizzaman
slam iin yapmtr denebilir. Onun siyasal slamcl kltrel slamcla
dnyor. Yeni Said, eski Saide muhalif bir ekilde, Mslmanlarn siyasal hegemonyaya ynelmesini yadsr. Mslmanlarn imanlarnn ve Mslman toplumdaki slami sembollerin/eairlerin tahkim edilmesini amalar.
Dinin muamelat ksmnn ok czi olduunu, iman ve gzel ahlakla ilgili
ksmnn ise dinin ounluunu oluturduunu (Nursi, 2011a: 127) belirleyip btn entelektel ve psiko-motor enerjisini ikincisine teksif ediyor. Ama
Gramsci ve Althusserden farkl olarak Bedizzamann iman dedii bizim
ise kltrel slamclk dediimiz hareketi hibir siyasal hegemonya ve siyasal iktidara indirgemez, hatta siyasal hegemonya (siyasal iktidara ynelme amac) ile kltrel hegemonyann bir arada bulunamayacan savunur.
230

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

Onun siyasetle arasna koyduu ilkesel mesafe ok partili sisteme geildikten sonra da deimiyor. Siyasetle dini bir arada gtrmeye alan kii dini
(kltrel slamcl) siyasete (siyasi slamcla) alet etmeye mecbur kalr
diyor (Nursi, 2011c: 746). Ksaca O genel anlamda -siyasal iktidara ynelenslamcla hem de slamc bir siyasal partiye kardr.
nc Said nitelemesi Bedizzamann kendisinin deil, onun yorumcularnn snflandrmasdr. Bu tasnifi kabul edenlere gre Bedizzaman
yeni Saidten eski Saide ksmen dnm/dnmektedir veya eski ile yeniyi
sentezlemektedir. Kanaatimce bu bir yanlgdr. Yanlgnn nedeni ise sivil
toplum -rgt- ile siyasal toplumu birbirine kartrmaktan kaynaklanyor.
Bedizzamann bu dnemde siyasal aktrlerle kurduu iletiimi siyasal iktidara ynelmesine, amalamasna, muvafk veya muhalif ynde angaje olmasna, onunla eklemlemesine, orta veya uzants olmasna hamledilemez.
Onun yapt ey her sivil toplum rgtnn yapt/yapmas gerektii gibi
siyasal iktidar ve kamuoyu nezdinde bask mekanizmas oluturmaktr. Kendi hareketini destekleyen partilere oy vermek veya halk iinde kanaat nderlii yapmak ise particilik saylamaz. Bedizzamann kltrel slamcl
ne tarikatlar gibi kamusal ilere duyarszdr ne de siyasal rgtler gibi siyasal
iktidara angajedir. Byle bir anlay siyaseti siyasetiye brakmay salk verdii gibi onu denetlemeyi de ierir.
kinci (yeni) Saidin kltrel slamcla dnnde ulus ve ulusla ilgili
konjonktrn geiyor olmasnn etkisi byktr. O, ulus devlet ve onunla
beraber fetileen olgularn geride kaldn belirtir: Artk millet (ulus) a
geiyor (Nursi, 2011b: 744). Kukusuz onun bu dnmde Cumhuriyetin
btnyle Trk ve laiki temelde konumlanmasnn yaratt hayal krklnn da etkisi olmutur.
kinci Saidin kltrel slamcl bir nevi ok kltrl, ok hukuklu ve
hatta ok uluslu yapda nasl Mslmanca yaanabileceinin bir nevi formlasyonudur. Yeni Saidin ngrd bu formda tekilerle eit ve zgr
bir ekilde yaamak, hatta bar yollarla rekabet etmek kabul bir varsaym
olarak vardr. Eski Said; devlet yle olsun, byle olsun derken, yeni Said;
devlet glge etmesin, herkese eit artlar salasn, kimseyi kayrmasn yeter
der (Nursi, 2011d: 206). Eski Saidin el kitab Mnazarat ve Hutbe-i amiye
iken yeni Saidin el kitab Uhuvvet ve hls risaleleridir.
Bedizzamann dncelerinin bugne nasl uyarlanaca konusu
Trkiyenin ulus an ne kadar yaad ve ulus sonras aa ne kadar yneldii sorunuyla ilgilidir. Kanmca Trkiye bir adan ulus ann tipik
muhafazakrdnce dounun hikmeti

231

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

sorunlarn yayor, ama kresel dnyaya da yzn dnm ve oraya doru

yol almaktadr. Trkiyenin zellikle d dnyayla olan ilikilerinde kresel
dnyann gerekleri basknken ieride ise byk lde ulus a gerekleri
hkmetmektedir. Dolaysyla Bedizzamann eski Said dnemindeki teklifleri gnmz artlarna uyarlanarak uygulanabilir. Ama Bedizzamann
en orijinal ve etkin zm nerisi onun idealize edip pratize ettii sivil dini
hareket tarzdr.
Said Nursinin muhafazakrlkla ve Trk muhafazakrl ile ilikisi etrefil bir konudur. Said Nursi ister siyasal isterse kltrel nitelikli olsun o bir
slamcdr. Bir slamc, ilke olarak, gerekirse iktidar gcn de kullanarak
dini kurumlarn geri getirmek ve yeniden tesis etmek ister. Muhafazakr ise
mevcut olan, eskiden beri geleni, hazr olan muhafaza etmek ister. Birinci
Said ilke olarak siyasal slamcdr ve kendi ideoloji dorultusunda deiimi
ve/veya siyasetin/devletin bu dorultuda yaplanmasn istmer. kinci Said ise
dnce ve duru olarak siyasal slamclktan vazgemitir. Onun slamcl
artk sadece slami kltrn muhafazasndan ve inasndan yanadr. Devletten dine ynelik beklentisi ise faydasndan ok errinden emin olmakla
snrldr. Eskiye ait deer ve kurumlarn slami olduu lde onlarn korunmas noktasnda muhafazakrlarla ayn paydada yer alr. Said Nursinin
muhafazakrlkla pozitif ilikisinin nemsenmesi gereken yn dini siyasal
hayattan birey ve toplum hayatna, sivil alana, ekmesi itibaryladir.
Trk muhafazakrl, teorik bakmdan, Anglo Sakson muhafazakrl
kategorisinde yer alr. Trk muhafazakrlar, slamclar da byk lde buna
dahil, modernizmin fennine ve tekniine kar deildir. Bu erevede liberal
ve kalknmac politikalara baktr. Demokrasiye de, sosyal demokratla
kaymamak artyla, kar deildir. Bu erevede zellikler andran Trk muhafazakrl ile Said Nursinin slamcl, zellikle kltrel slamcl, ayn
paydada buluur, hatta bazen aynileir. Milliyetilik ve devletilikle btnletii yer ve zamanlarda, ki ayn zamanda bu eilim Anglo-Amerakin muhafazakrlndan bir uzaklamadr, Said Nursinin Trk muhafazakrlyla
mesafesi alr. Bu durumu, argmantasyonunu .Siyasal slamdan Kltrel
slama adl balkta yaptmz zere, u analoji ile somutlatrmak mmkndr: Said Nursi ve onun takipileri, ilke olarak, jakoben modernlemeci
(CHP) izgideki partilerin karsnda, etnik milliyeti (MHP) izgideki partiler ile siyasal slamc (MSP-REFAH) izgideki partilere mesafeli, merkez
sa (DP, AP, ANAP, AK PART) izgideki partilere ise destekidir.
232

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

Kaynaklar
AKAT, Asaf Sava, (1999). 1923-50 Aras Sa Bir Diktatrlk, Sol, Kemalizme Bakyor, (derl.
Ruen akr ve Levent Cinemre). stanbul: Metis Yaynlar.
ANDERSON, Benedickt, (2011). Hayali Cemaatler, 6.Bask, ev. skender Savar, stanbul: Metis
Yaynlar.
BELL, Daniel (1973), The Coming of Postindustrial Society: A Venture in A social Forecasting,
New York: Basic Books.
BEETHAM, David (2006). Demokrasi ve nsan Haklar, ev. Bilal Canatan, Ankara: Liberte
Yaynlar.
BORA, Tanl, (2012). Trk Sann Hali: Milliyetilik, Muhafazakrlk, slamclk, 7. Bask,
stanbul: Birikim Yaynlar.
BORA, Tanl, B. Onaran (2006). Nostalji ve Muhafazakrlk: Mazi Cennet, Modern Trkiyede
Muhafazakar Siyasi Dnce, 5. Cilt, 3. Bask, ed. Murat Belge, ss. 234-237.
BORA, Tanl (1997). Muhafazakrln Deiimi ve Trk Muhafazakrlnda Baz Yol zleri,
Toplum ve Bilim Dergisi, 74. Say, ss. 6-31.
CANATAN, Kadir, (2010). Btnleme ve Ayrma erevesi Olarak Milliyetilik ya da Millet
Olmann Halleri, Kpr, 111. Say.
AHA, mer, (1997). 1980 Sonras Trkiyede Sivil Toplum Araylar, Yeni Trkiye, 3(18), ss.
28-64.
AHA, mer, (2004). Muhafazakr Dncede Toplum, Liberal Dnce, 34.Say, ss.15-23.
AHA, mer, AHN Bican (2013). Dnyada ve Trkiyede Siyasal deolojiler, Ankara: Orion
Yaynevi.
DEM, Ahmet, (1997). Muhafazakrlk zerine, Toplum ve Bilim Dergisi, 74. Say, ss. 32-50
DURAN, Bnyamin (2001). slami Dnce Gelenei Asndan Bedizzaman, stanbul: Risale-i
Nur Enstits Yaynlar.
ERDOAN, Mustafa (2004). Muhafazakrlk: Ana Temalar, Liberal Dnce, 34.Say, ss. 5-9
GELLNER, Ernest, Milliyetilie Bakmak, 4.Bask, evirenler: Simten Coar, Saltrk zeltrk,
Nalan Soyark, stanbul: letiim Yaynlar.
GIDDENS, Anthony, (2000). Sosyoloji, evirenler: Hseyin zel, Cemal Gzel, Ankara: Ayra
Yaynlar.
GKALP, Ziya. (1996). Trkln Esaslar, stanbul: Kamer Yaynlar.
HAKAN, Sinan, (2013). Trkiye Kurulurken Krtler, stanbul: letiim Yaynlar.
HARRIES, Owen, (2004). Muhafazakrln Anlam, Liberal Dnce, 34.Say, ss. 91-100.
NSEL, Ahmet, (1995). Trkiye Toplumunun Bunalm, 2. Bask, stanbul: Birikim Yaynlar.
KADIOLU, Aye, (1999). Cumhuriyet radesi Demokrasi Muhakemesi, stanbul: Metis Yaynlar.
KAHRAMAN, H.Blent, (2005). Trk Milliyeti Romantizminin Sonu: Kurucu Modernist
deolojinin Dnm ve Yazmsal, .Mardine Armaan iinde, (der. Ahmet NC ve
Orhan TEKELOLU) stanbul: letiim Yaynlar.
KEYMAN, Fuat, (2007 16 ubat).Kimlik Siyaseti ve Krt Sorunu, Radikal Gazetesi, http://www.
radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=r2&haberno=4934, Er.tar. 20.07.2013.

muhafazakrdnce dounun hikmeti

233

SAD- NURSNN DNCE vE TUTUMUNDA SLAMCILIK, MLLYETLK vE MUHAFAZAKRLIK

KILI, Murat (2007). Erken Cumhuriyet Dnemi Trk Milliyetiliinin Tipolojisi, SD Fen Edebiyat
Dergisi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 16, ss. 113-140.
KPR Dergisi (2010). nc Said, 112.Say, Eriim tarihi:10.10.2013, http://www.
koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=1073
KPR Dergisi (2007). Risale-i Nurda Muhafazakrlk, 97.Say, Eriim tarihi:10.10.2013
http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=833
MANHEIM, Karl, (2009). deoloji ve topya, ev.Mehmet Akyz, stanbul: De ki Basm Yaym.
MARSHAL, Gordon, (2009). Kreselleme, Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay ve D.
Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
NANYAN, Sevan, (2010). Yanl Cumhuriyet, stanbul: Everest Yaynlar.
NANYAN, Seva, (2013). Yanl Cumhuriyet, http://www.nisanyan.com/?s=soru-41, Er.tar.
12 Ocak.
NURS, Bedizzaman Said (2011a). Eski Said Dnemi Eserleri, stanbul: Yeni Asya Neriyat.
NURS, Bedizzaman Said (2011b). Mektubat, stanbul: Yeni Asya Neriyat.
NURS, Bedizzaman Said (2011c). Emirda Lahikas, stanbul: Yeni Asya Neriyat.
NURS, Bedizzaman Said (2011d). Barla ve Kastamonu Lahikalar, stanbul: Yeni Asya Neriyat.
NURS, Bedizzaman Said (2011e). Szler, stanbul: Yeni Asya Neriyat.
NURS, Bedizzaman Said (2011f). Lemalar, stanbul: Yeni Asya Neriyat.
OAKESHOTT, Michael, (2004). Muhafazakr Olmak zerine, Muhafazakr Dnce, 1(1), ss.
54-78.
N, Sleyman, (2004). Muhafazakrlk Soruturmas, Muhafazakr Dnce, 1(1), ss. 136141.
ZPEK, Berat, (2011). Muhafazakrlk, 4. Bask, stanbul: Tima Yaynlar.
SEVM, Acar, (2008). Halk Milliyetiliinin ncs Herder, stanbul: Bilge Kltr Sanat Yaynevi.
TABAKOLU, Ahmet (2013). Osmanl timai Yapsnn Ana Hatlar, Dnden Bugne Trkiyenin
Toplumsal Yaps, 4. Bask, stanbul: Dora Yaynevi.
TOPU, Nurettin, (1972). Yarnki Trkiye, stanbul: Dergh Yaynlar.
TORUN, shak, (2008). Cemaatten Kitleye, Kitleden rgtl Topluma: Trkiyede Cumhuriyet ve
Demokrasi, Cumhuriyetilik, (Ed. Nafiz Tok), Ankara: Orion Kitabevi, ss. 229-269.
TORUN, shak, (2010 18 Ekim) Cemaat Ne Tarikattr Ne de Sivil toplum, Radikal Gazetesi
Tart-Yorum.
TORUNOLU, hsan, (2013). Risale-i Nur Orijinli Cemaat Tarznn Bir Kayna Olarak hls
Risalesi, Kpr Dergisi, 122.Say, ss. 65-72.
TUNAYA,Tark Zafer, (2011). Trkiyede Siyasal Partiler, I. Cilt, 4. Bask, stanbul: letiim
Yaynlar.
URAL, Seluk (2004). erif Paa ve Bogos Nubar Paa Anlamas ve Ortaya kan Tepkiler,
Ermeni Aratrmalar Dergisi, Say 14-15, http://www.eraren.org/index.php?
Page=DergiIcerik&IcerikNo=28
VERGN, Nur, (2012). Siyasetin Sosyolojisi, 5.Bask, stanbul: Doan Kitap.
YAYMAN, Hseyin, (2011). ark Meselesinden Demokratik Alma, Trkiyenin Krt Sorunu
Hafzas, Ankara: SETA.

234

muhafazakrdnce dounun hikmeti

shak torun hakan kn

YAVUZ, Hakan, (2012). Trk Milliyetiliinde Yusuf Akura ve Rusya Trkleri, Seminer,
Krgzistan Trkiye Manas niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Bikek, 11-16
Ocak.
YILMAZ, Murat, (2004). Trk Muhafazakrlnn Kltrel ve Siyasal mkan Snrllklar, Liberal
Dnce, 34. Say, ss. 25-31.

muhafazakrdnce dounun hikmeti

235