Modern niversitenin Oluum Sreci

Seyfi Kenan*

The Formative Period of the Modern University

Abstract This article aims to analyze the process of conceptual and institutional
transformation of higher education, notably the transition from medrese to universitas and then to modern university in Islamic culture. It then compares this
experience with that of the Western World, placing each in historical context. Medrese education, which began to take form in its informal setting as early as in the
8th century, evolved and improved from the 11th century, becoming more organized,
systematic and coherent in terms of curricula, instructional method and institutional
structure, notably with the establishment of the Nizamiye and Mustansriyye medreses in Baghdad. The development of the medrese contributed to the elaboration
of higher education in various regions of the Islamic World and also in Europe. The
scientific revolution that began in the 17th and 18th centuries built on the significant
contributions of academies as institutionalised in the 16th century in a process that
led to the formation of the modern university in the early 19th century in Europes
then most impoverished and marginal countries, i.e. in Germany and Scotland. Their
innovative contributions in higher education not only influenced universities in other
countries of Europe but also contributed to form modern higher educational institutions in the Ottoman world as well as in other parts of the world. Although the
modern university managed to free itself as a legal and living institution from the
founding person, foundation, or church, and today endeavors to benefit from such
opportunities or to cope with challenges that internationalization or globalization
may bring it, yet it still continues to search for its ideal autonomous status as an
academic institution.
Keywords: Medrese, Universitas, Higher Learning, Academies, Modern University,
Ottoman Imperial School of Engineering, Bildung, Modernization in Higher Education.

* Marmara niversitesi ve RCAC, Ko niversitesi.

Osmanl Aratrmalar / The Journal of Ottoman Studies, XLV (2015), 333-367

333

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

Milletler kendi kltr, gelenek, dnya gr ve yaam tarzlarn yanstarak

ekillendirdikleri ynetim, din, hukuk, salk, ticaret, sanat ve zanaat sahalarnda her ada zamann ve toplumlarnn ihtiyalarn karlayacak biimde eitli
isimler ve kurumlar altnda, aralarnda ierik, yntem ve nitelik farkllklar olsa
da zaman zaman birbirlerinden renerek veya etkilenerek dnemlerinde geerli ve ilevsel olan yksek seviyede eitim kurumlar meydana getirmilerdir. Bu
eitim kurumlar, bulunduklar toplum ve kltr dnyas iinde geerliliklerini
ve ilevselliklerini kaybettikleri andan itibaren genellikle farkl bir yksek eitim
kurumuna dnerek ve bylece toplumlarnn temel ihtiya alanlar arasnda
yer alan zellikle ynetim, din, hukuk ve salk alannda donanml insanlar yetitirerek varlklarn devam ettirmilerdir. VIII. yzyldan itibaren ekillenmeye
balayan medrese, belli konularda verilen temel eitimden sonra aama aama
ilerleyen, daha yaplandrlm ve sistematik bir yksek eitim anlay ve dzeninin XI. yzyldan itibaren hem slm dnyasnn eitli blgelerinde hem de
Avrupada yksek eitimin gerek kurumsallama gerek ders ieriklerinin ekillenmesinde nemli katklar yapmtr.
ncelikle, her nitelikli retim veya renimin nihayetinde olumlu tutum ve
davran deiikliinden yaam tarz ve dnya grndeki dnme varncaya
kadar bir eitimle gerekletirilebileceini dnen bu makalede, niversite kavram incelenirken; metnin ak balamna gre bilinli olarak bazan yksek eitim
bazan yksek retim kavramlarnn kullanldn ifade etmek gerekir. Medeniyetlere kendilerine zg yapy ve zellikleri veren, deer ve idealleridir. Bu ideal ve
deerler ise temel kavramlar veya anlaylar retir. Bu kavramlar, bir medeniyetin
kurulu ve ykseli aamasnda o medeniyetin doasn ve akn etkileyecek biimde tezahr ederler. te bu nedenle corafya farketmeksizin uzun klasik dnem
boyunca slm medeniyetinin tanmlayc ve belirleyici kavram, ilim olmutur1.
Bylece bu medeniyetin mensuplar, kayna nerede olursa olsun bulduklar her
yerde hakikati, bilgiyi ve marifeti bir yandan kaynandan ayrtrarak renirken
dier yandan kendilerine zg olan retmek iin aba sarfetmilerdir2. Bu anlay
ve tavrn gelimesinin temel sebebi ise, XVI. yzyl Osmanl dnyasnn nde
1 F. Rosenthal, Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam, (Le-

iden: Brill, 2007), s. 1.

2 Bu anlay yanstan, pek ok yazma eserden nl Hammerin Fundgruben Des Ori-

entsindeki nszne varncaya kadar eitli eserlerde karlalan mehur deyi akla ilk
gelenlerdendir: Unzur mkle, veltenzur men kle (nsann ne sylediine dikkat et!
Kimin sylediine bakma!). Bu daha sonra Syleyene deil, sylenene bak! eklinde
nl bir Trke deyi haline gelmitir.

334

SEYF KENAN

gelen lim-dnrlerinden Kemal Paazdenin ifade ettii gibi, akln ve insan

onurunun, yneldii nesnenin erefiyle llmesi ve bunun da ancak ilim ve edeb,
daha ak bir ifadeyle, bilgi ve ahlkn iie yourulmas sonucunda gerekleebileceine olan inantan kaynaklanmtr.
slm dnyasnda modern dnemlere gelinceye kadar ilmin eitli alanlarnn
dzenli olarak en yksek seviyeye kadar retildii en nemli eitim kurumu
medresedir. Hem mefhum hem messese olarak ilk defa ne zaman ve nasl teekkl ettii henz tam olarak tespit edilemese de medrese, slmn ilk dnemlerinde
ibadet yeri olmann yan sra birer eitim merkezi olarak da ilev gren mescidlerin,
ehir dndan gelen renciler iin kalacak binalarn eklenmesiyle oluan mescidhan veya cami klliyelerinden sonra ortaya kan ve bir vakfiye ile tzel kiilie
kavuarak ileri seviyede eitim veren bir kuruma dnmesiyle ortaya kmtr3.
Medreseler balangcndan itibaren din ilimlerin retildii, zellikle ilahiyat ve
hukuk (kelam ve fkh) arlkl yksek eitim kurumlardr. Bunun yannda tp
ve astronomi arlkl medreseler de bulunmaktadr. Medreselerle parelel bir srete ortaya kan ve VII-VIII. yzyllardan itibaren grlmeye balayan ilim ve
kltr tarihinde nemli yere sahip olan ve ileri seviyede ilm aratrma ve yetkin
tercmeler yapabilen Beytl-hikme ve Drl-hikme adl kurumlar da bir ilimler
akademisi hviyetinde faaliyet gstermilerdir. zellikle Beytl-hikmede bir yandan din ilimlerde almalar yaplrken dier yandan da felsefeden astronomiye,
tptan manta varncaya kadar eitli bilim dallarndaki metinler kayna ve dili
hangi kltr ve medeniyete ait olursa olsun Greke ve Sanskrite de dahil olmak
zere Arapaya zenle evrilmitir. Modern anlamda olmamak kaydyla aratrma
merkezi olarak da adlandrlabilecek byle bir akademide bizzat alm ve ktphanesini kullanm olan bn Nedim (.995), bu kurumda eitli dillerden tercme
yapabilen 50den fazla evirmenin altndan bahsetmektedir4.
Bir yandan medreseler VIII-IX. yzyldan itibaren her adan olgunlamaya
alrken, te yandan orta seviyeden ileri seviyeye kadar yksek eitim veren
kurumlar da ortaya kmtr. Bunlardan biri 859da Fezde (Fas) ina edilen ve
gnmze kadar gelen el-Camiatl-Karaviyyn (cami ve eitim klliyesi) ve bir
dieri de Fatmler dneminde 975de eitim faaliyetlerine balayan Ezher Camii
Klliyesidir. Ancak eldeki kaynaklarn isim olarak tespit edebildii en eski medreselerin 907de Maverannehir ve Horasanda eitime balad anlalmaktadr5.
3 J. Pedersen G. Makdisi, Madrasa, Encyclopedia of Islam, (Leiden: Brill, 1980), s.1123.
4 bn Nedim, el-Fihrist, (Beyrut, 1978), s.340-342.
5 N. Maruf, Medris kablen-nizamiyye, (Badad: Matbaatu Mecmail-rak, 1973), s.8.

335

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

Medreselerin asl geliimi, yaplandrlm kurumsallamas ve yaygnlamas, Byk Seluklu hkmdar Alparslann veziri Nizmlmlkn Badatta ncln yapt ve kendi adn verdii Nizmiye Medresesinin kuruluuyla gereklemitir. 1065te inaatna balanan ve 1067de tamamlanan bu medresenin
eitim amac, bir yandan din ilimleri, zellikle Ehl-i snnet akdesini glendirmek, dier yandan Msrda i Fatmlerin, Abbas ve Seluklulara kar giritikleri din ve siyas propogandalara kar koymaktr. Ksa zaman sonra bu
medreseler ayn adla Sultan Melikah dneminde Irk- Arab, Irk- Acem, Horasan, Mvernnehir, Suriye ve Anadolunun eitli ehirlerinde kurulmutur.
Devletin giriimiyle ortaya kan bu eitim kurumlar sayesinde nemli bir aama
kaydeden medrese iin artk grkemli ve yeni bir dnem balamtr6. Selahaddin Eyyb dneminde hem kendisinin zel ilgisi sayesinde hem de Eyyblerin
bulunduu corafyaya hkmetmesiyle medreselerin saylarnda nemli artlar
yaanmtr. rnein Kudste ilk medreseyi bu hkmdarn at ve saylarnn
sadece Mescid-i Aksa civarnda 40a ulat sylenmektedir7.
Nizmiye Medresesine tayin edilen bir mderrise siyah cbbe giydirildii,
taylesan tarz mavi renkli sark ve al hediye edildii, ancak grevden ayrldktan
sonra cbbe ve sarn iadesinin zorunlu olduu anlatlmaktadr8. Gazzl bata
olmak zere pek ok nl lim zellikle Badat Nizmiye Medresesinde ders
vermi, hatta dnemin ulemas burada mderris olmak iin mezhep deitirmek
de dahil olmak zere zira bu dnemde mderris olmak iin afi olmak gerekiyordu byk abalar sarfetmilerdir. Yksek seviyede eitim veren bir kurumun
nitelikli bir ktphanesi olmadan arzulanan seviyede eitimin gerekleemeyeceinin farknda olan Nizmlmlk, medresenin yan banda olduka zengin bir
ktphane ina ettirmitir. Sadece bu ktphanede 6000 cilt kitabn bulunduu
anlatlmaktadr9. Bu giriimden yaklak bir asr nce Endlste, bilgiyi herkesin
kullanmna sunmak amacyla dzenlenmi 70 halk ktphanesinin bulunduu
6 G. Makdisi, Muslim Institutions of Learning in Eleventh Century Baghdad, BSOAS,

XXIV, 1961, s. 1-56.

7 bn Hallikn, Vefeyt, (Kahire, 1948), II, 402-403.
8 A. Mazaheri, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, (ev. Bahriye Uok, stanbul, 1972),

s. 166.
9 A. zaydn, Nizamiye Medresesi, slm Ansiklopedisi (Ankara: TDV, 2007), XXXIII,

188-191. Daha sonra 1116da meydana gelen bir yangnda binas yanarken ktphanesinin kurtarld kaytlara gemitir. Bkz. bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih (nr. C. J.
Tornberg, Beyrut 1989), X, 523. Nizamiye medresesinin bilimsel ve kltrel etkileri
iin bkz. N. Kesi, Medris-i Nizmiye ve tesirt- ilm ve ferheng-i n, (Tahran, 1374).

33

SEYF KENAN

ilimlere ve sanatlara zel ilgisiyle bilinen II. Hakemin Kurtuba Medresesinin de

istifade edebilecei ekilde dzenlenmi nl saray ktphanesinde 400.000 ile
600.000 civarnda eserin yer ald ifade edilmektedir10. Bu ktphanedeki sadece
dvnlar ieren kataloun krk drt cildi bulduu anlatlmaktadr11. Ayn ekilde
douda, Mera Rasathanesi ki bu gzlemevleri ayn zamanda nemli bilimsel
akademilerdi yaknlarnda ina edilen ktphanede de bulunan eser saysnn
400.000 cilt olduu iddia edilmektedir12. slm dnyasnn hem dousunda ve
hem batsnda, her ne kadar iinde pek ok mkerrer nshalar bulundurmas
kuvvetle muhtemel olsa bile, en azndan Nizamiye ve benzeri medreselerin ktphanelerinde binlerce kitabn yer almas, daha z bir ifadeyle, dnemin artlarnda
bugn tahayyl edilemez gibi gzken bu hacimli ktphanelerin bizzat varl,
medrese veya medrese dnda eitli alanlarda olduka erken tarihlerde nitelikli
yksek eitimin verildiinin ikna edici somut delillerinden saylr.
Badatta 1233te yapm tamamlanan, drt mezhep fkhnn ayn at altnda
tahsiline imkan vermesinin yan sra tp ve tabiat bilimlerinin de retildii ve
300e yakn rencinin renim grd Mustansriyye Medresesinin, dnemine gre hem kaplad devasa alan ve byleyici mimarisi, hem zengin mfredat
ierii bakmndan, modern anlamda olmasa da, an niversite zellii gsteren en nemli yksek eitim kurumlarndan biri olduuna phe yoktur. XI-XII.
yzyldan itibaren hzla gelien ve saylar artan medreselerde, sonraki dnemlerde
zellikle douya ve kuzeye doru dikkat ekici ekilde nemli bir art yaand
gzlemlenebilir. Sz gelimi XIII. yzylda Hulgnun annesinin Buharada iki
byk medrese yaptrd ve sadece her ikisinde 2000 civarnda rencinin eitim grd anlatlmaktadr13. Medresenin artk eitim geleneini oluturduu
bir dnemde, XIV. yzylda slm dnyasn gezen ve eitli blgelerde gzlemler
yapan bn Batuta, baz ehirlerde ileri seviyede dersler dinlediinden bahsetmektedir. Medreseler, Orta Asyada Timurlular dneminde bata Semerkant olmak
10 F. Leemhuis, From Memorising to Learning, Centres of Learning: Learning and Loca-

tion in Pre-Modern Europe and the Near East (ed. J. W. Drijvers & A. A. MacDonald,
Leiden: E. J. Brill, 1995), s. 91; . E. Ernsal, Osmanl Vakf Ktphaneleri: Tarihi
Geliimi ve Organizasyonu (Ankara: TTK, 2008), s.18-19.
11 A. Sayl, Ortaa slam Dnyasnda lm alma Temposundaki Arlamann Baz
Temel Sebepleri, Aratrma, c.1, Ankara, 1963, s.16. Bu kataloun her cildinin yirmi
veya elli yaprakl nshalardan olutuu anlatlmaktadr.
12 A. Sayl, The Observatory in Islam, (Ankara: TTK, 1960), s.194, 205.
13 M. Quatremre, Histoire des Sultans Mamlouks, de LEgypte, (Paris: The Oriental Translation of Fund of Great Britain and Ireland, 1845), I, 56.

33

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

zere eitli blgelerde byk bir gelime kaydetmitir. XIII. yzyla kadar slm
dnyasnda en nemli ilim merkezi olarak Badat ne karken bu yzyldan
sonra Kahire nem kazanm; XV-XVI. yzyldan itibaren ise bilgi ve sanatn
pek ok alannda stanbul, nde gelen ekim merkezlerinden biri haline gelmitir.
Medrese, Ortaada eitim faaliyetlerini ve bilginin aktarmn kurumsallatrarak ve rgn hale getirerek yksek eitimde yeni aamalar, uygulamalar,
yntemler ve kendine zg ayrcalklar alan oluturmutur. Hocasndan ald
belli bir dersin renimini tamamlayan renci, hocasnn ona verdii icazet
ile sz konusu alandaki yetkinliini kazanm ve bylelikle bakalarna retim
iznini elde etmi olurdu. X. yzylda slm dnyasnda balayan bu retim izni
uygulamas (icze lit-tedrs), XII. yzyldan itibaren Ortaa Avrupasndaki niversitelerde licentia docendi olarak grnmeye balayacaktr. Yksek eitimdeki
bu uygulamann daha nce ne antik Yunanda ve Roma dneminde ne de Hristiyan Dou Bizans eitiminde grldn belirtmek gerekir14. Medresedeki
retim yntemleri arasnda ezber ok nemli bir yer tutmakla birlikte tekrar ve
mzkerenin yan sra yazma yoluyla kavramay mmkn klan ve ezberi muhakemesiz ve mekanik bir renme yntemi olmaktan karan yntemler de kullanlm, zellikle kelam ve hukuk eitiminde uygulanan mnazara yntemi ile
retilen konunun iyice kavranmas salanmtr. Bu mnazaralarda bazan tartmalar ok kzabilir, hatta hocann fikirlerinin bile yerden yere vurulduu olurdu,
ancak hoca-talebe ilikisi bundan zarar grmez, aralarndaki hrmete dayal iliki
devam ederdi. Kelam ve hukuk eitiminde genellikle mnazarayla benzer ekilde
kullanlan hilaf ve cedel de sadece bir tartmadan ibaret deil, ayn zamanda
soruturarak en etkin bir ekilde gerekleen retme ve renme yntemiydi15.
14 G. Makdisi, The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, (Edin-

burgh: Edinburgh University Press, 1981), s.272.

15 . zen, Hilaf, slm Ansiklopedisi (Ankara: TDV, 1998), XVII, 527-538. Klasik d-

nemin soruturarak, tartarak bu renme yntemine, 19. yzyln ilk eyreinde yaplan konumalarda Goethe de dikkat ekmekte ve rencilerin her hangi bir nermeyi
veya iddiay ncelikle nasl rtebileceklerinin yolunu veya bu iddiann hilafn/aksini
nasl retebileceklerini rendiklerini ve bunun sayesinde hem dncede ve hem ifadede ustaklk kazandklarn belirtmektedir. Bkz. J. P. Eckermann, Gesprche mit Goethe
in den letzten Jahren seines Lebens 1823-1832 (Berlin: Deutsche Buch Gemeinschaft, ty.),
I, 253-255. Eckermannn Goethe ile 1823-1832 yllar arasnda gerekletirdii bu konumalarn, Dou-Bat klasikleri erevesinde Trkeye de kazandrldn belirtmek
gerekir. Mslmanlarn klasik dnem zellikle felsefe eitiminde uyguladklar sistemin
hibir eksiinin bulunmadn, Bat dnyasnn da daha ilerisine gidemediini, hatta
kimsenin de bu yntemi aamayacan iddia ettii eitim anlayn 1827de yle

338

SEYF KENAN

Daha sonra Osmanllar, bu retim yntemlerine aamal renmeyi giri

(istiksr), orta (iktisd), ileri ve derinlemesine renme (istiks) seviyelerini ekleyerek yksek eitim uygulamalarn olgunlatrmlardr16. Ayrca medrese, belli
sayda rencinin genellikle 20 civar belli bir hocann eitim ve terbiyesine
verilmesini salayarak eitim srecini daha sistematik hale getirmesi ynyle de
yksek eitim dzeninin gelimesinde nemli bir katk yapmtr. Bununla birlikte
baz durumlarda dardan, yerleik eitim dzeninden gelmeyen rencilerin de
derslere katldn, ancak modern dnemlerde yksek eitimin tam sistematik bir
dzene kavutuunu belirtmek gerekir.
Medrese eitimi erkek renciler iin tasarlanmsa da, bu eitim kurumlarnda ileri seviyede eitim veren eitli ilim meclislerinde bazan kz renciler de
bulunmutur. Bu adan rnekleri fazla olmasa bile kadnlarn ilim dnyasndaki etkinliklerde frsat bulduka yer aldklarn grmek mmkndr. Sz gelimi
Kurtubada er-Rabatl-ark mahallesinde 160 kadn mstensihin kitap istinsahnda birbirleriyle yart bilgisine rastlanabilir17. Ayn ekilde XVIII. yzyl
anlatmaktadr: [Mslmanlara gre] aksi sylenemeyecek hibir ey yoktur. Genlerin
kafasn byle iletiyorlar. Bunlarn okul vazifeleri, ileriye srlen her iddiaya aykr bir
kanaat bulup ifade etmek esasna dayanyor. Bunun neticesi olarak da gerek dncede
gerek szde byk bir ustalk kazanyorlar... Ama her nermenin aksi ileriye srlnce,
o zaman da phe doar ve insan bunlardan hangisinin doru olduunu kestiremez.
Oysa ki phe ile i rahatlna eriilemez, nk phe kafay daha sk bir aratrmaya,
bir tecrbeye sevk eder. te insanolunu tam bir huzura kavuturan hakikat de, iyi
yrtlmek artiyle, bu tecrbeden kar. J. P. Eckermann, Goethe ile Konumalar (ev.
Ltfi Ay - Sadi Baytn, stanbul: M.E.B., 1947), I, 309-310.
16 Trk eitim dncesinin dnm noktalar zerine hazrladm baka bir makale almasnda bu retim aamalarnn birincisinin adlandrlmasnda Adnan Advardan ok
modern aratrmaclara gvenerek yaptm bir yanl (iktisr), yine onunla (istiksr)
dzeltmeliyim. Advar, bu retim yntemlerinin Osmanllarn yararl ilimler olarak
grd kelam, fkh, Arap dili ve edebiyat, mantk, matematik, astronomi, anatomi
ve tp alannda kullanldn sylemektedir. Bkz. A. Advar, Osmanl Trklerinde lim,
(stanbul: Remzi Kitabevi, 1991), s. 176. stiksr aamas olan ilk seviyede alann temel
konular ve meseleleri gdlenmi, hazr bulunmu istekli renciye -zira kelimenin
banda elif, sin ve te vardr- ispatsz bir ekilde genel hatlaryla retilir; orta seviye olan
ve kasd kknden gelen ve alann temel maksadn retmeyi hedefleyen iktisd
aamasnda biraz daha alann ayrntlarna girilirken baz kantlamalarn nasl yaplaca
veya gerekelerin ortaya konaca retilir; nc ve son seviye olan istiksda ise
alann btn meseleleri her trl ispatlamalar veya gerekelendirmelerle retilir ve
bylece derin renmenin gereklemesi iin aba sarfedilir.
17 A. Mazaheri, Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, (ev. B. Uok, stanbul, 1972), s. 190.

339

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

Osmanl dnyasnda, Argosdaki Moral Beir Aa Camii vakfiyesini inceleyen

Hedda Reindl-Kielin bir almasnda, dersiam imam, vaiz, hatip ve mezzinlerden oluan 26 cami mensubu ierisinde gnlk 15 ake maa alan muallime-i
nisvn konumunda kadn retmenin/bilginin zira an ulemt denmektedir
grev aldn okumak mmkndr18.
Abbasi ve Seluklulardan devraldklar medrese eitimini gelitirerek devam
ettiren Osmanllar, ilk nce znik, daha sonra Bursa, Edirne ve stanbul olmak
zere imparatorluun pek ok blgesinde orta seviyeden yksek seviyeye varncaya
kadar genellikle sadece din ilimlerin retildii bazan tp ve tabiat ilimlerinin
de retildii ok programl medreseler ina etmilerdir19. Nfus younluu fark
etmeksizin Anadolu ve Balkanlarn eitli blgelerinde temel din eitim veren
kurumlarn yaygn bir ekilde bulunmasnn yan sra, eitli ehir ve kasabalarda
farkl seviyelerde ileri eitim veren medreseler de bulunmaktayd. XVII. yzyln
ilk yarsna gelindiinde sadece stanbulda bulunan medreselerin saylar 200e
ulamt20. Temelde ikiye ayrlan medreselerde, Hari blm yksek eitime
hazrlk blmn olutururken Dahil ksmnda yksek seviyede ilimler retiliyordu. En nl yksek eitim veren medreseler arasnda Fatih Medreseleri (Sahn-
Semn), Tp medresesi21 de dahil olmak zere Sleymaniye Medreseleri, daha sonra Bursa ve Edirne medreseleri saylabilir. Fatih medreseleri, hem medrese eitimini yeniden seviyelendirmesi hem din ve felsef bilimleri harmanlayarak retmesi
hem de eitim mekann bahe ve doayla iie dzenlemesi bakmndan ayr bir
18 H. Reindle-Kiel, The Vakf of Moral Beir Aa in Argos, Monuments, Patrons,

Contexts: Papers on Ottoman Europe Presented to Machiel Kiel, (ed. M. Hartmuth & A.
Dilsiz, Nederlands Instituut, 2010), s.118-121.
19 Ktahyada XV. yzylda kurulan Vcidiyye Medresesi bu rnekler arasnda yer alr. Bkz.
A. Sayl, Vcidiyye Medresesi: Ktahyada bir Ortaa Trk Rasathnesi, Belleten
XII/47, 1948, s.655-666.
20 M. Zilfi, The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postclassical Age (1600-1800),
(Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988), s.26, 205. Zilfi, yzyln ikinci yarsnda
bu sayya 160 yeni medrese daha eklendiini iddia etmektedir. Ancak eldeki ariv
belgeleri stanbuldaki (Nefs-i stanbul, Eyp, Galata ve skdar) medrese saylarnn
XVII. ve XVIII. yzyl boyunca genellikle toplamda 180-200 civarnda olduunu
gstermektedir.
21 Bu medresenin vakfiyesinde eitim anlay, erdemli, gl kavraya sahip, i gr gelimi, ilmin inceliklerini bilen, alann kll ve cz meselelerine vkf, zamann
Eflatunu ve dnemin Aristosunu yetitirmek olarak ifade edilmitir. Bkz. H. Atay,
Osmanllarda Yksek Din Eitimi: Medrese Programlar-cazetnameler-Islahat Hareketleri
(stanbul: Dergah Yaynlar, 1983), s.92-93.

34

SEYF KENAN

neme sahiptir22. te yandan Hocazde ve Hzr elebi gibi Fatih dneminin

nde gelen alimleri, taradan bu dnemde bunlara kenar demisi de denmektedir gelerek payitahtn ilim evresinde itibarl yerler edinebilirken23, bu durum,
Cemal Kafadarn da gzlemledii gibi24, XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren
deiecek ve yerlerini ulemazde/mevlizdelere brakacaktr.
1557de tamamlanan Sleymaniye medreselerini dnemindeki dier medreselerden ayran en temel zellii, tp medresesine sahip olmasdr. Osmanl medreseleri genellikle Haiye-i Tecrid (Yirmili) veya btida-i Haric medreseleri ile balayp
en yksek seviyede Sleymaniye Drul-hadisi ile bitecek ekilde bazan 7, bazan
10 bazan da 12 mertebe halinde dzenlenmilerdir25. Ayrca medreselerin 20, 30,
40, 50 ve 60 akeli medreseler eklinde ayrld grlmektedir. 30 akeli medreseleri bugnk ortaretim kurumlar dzeyinde, 40 ve st akeli medreseleri
niversite kademesinde, Fatih ve Sleymaniye medreselerini de dneminin artlarnda yksek lisans ve doktora eitimi veren kurumlar seviyesinde dnmek
mmkndr26.
lmi, kalbin ve akln ibadeti olarak tanmlayan Osmanl dnce dnyasnn nde gelen isimlerinden Takprlzde, XVI. yzylda tespit edebildii ilim
dallarnn/branlarnn saysnn 316 olduunu belirtmi; genellikle akl ve nakl
ilimler eklinde snflandrlan btn ilim dallarn yedi ana balk altnda tasnif
etmitir: 1. Yaz, hat ve iml ilimleri (Hattyye), 2. Kelime ve szle ilgili ilimler
(Lafzyye), 3. Zihinle ilgili ilimler ve mantk, 4. Metafizik ve doa bilimleri (lm-i
22 Evliya elebi, klliyenin her iki yannda ekilip biilen bahelerin varlna dikkat ek-

tikten sonra Sahn- Semaniye medreselerini u ekilde tantr; her bir medresenin
sahn bir hadka-i b- Rdvndr. Meyn- ulemda pyesi lidir. O. . Gkyay,
Evliya elebi Seyahatnmesi (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996), I, 58, 129.
23 Fatihin Dou ve Bat bilginlerini, taradan gelen ilim insanlarn bakente ekerek
stanbulu bilim ve kltr asndan da bir cazibe merkezi haline getirdii bilinmektedir.
Bununla birlikte ulemadan kzdklarn hapse att da olmutur. Nitekim Yusuf Sinan
Paa, padiahn gazabna maruz kalarak hapse atlm, ancak ulema bu siyasi karara
iddetle kar karak, hapisten karlmad takdirde eserlerini yakarak kendi memleketlerine dnecekleri tehdidinde bulununca dnemin bu nemli alimi Sinan Paa hapisten
karlmt. Bkz. Advar, Osmanl Trklerinde lim, s.49-50. Bu srete ulemann dayanmas ve hakszlk durumunda iktidara kar kma cesaretini gstermesi kadar, bu
alan, hatta bu cesaret atmosferini yaratmas bakmndan Fatihin tavr da nemlidir.
24 Yenikydeki bir sohbet nndan.
25 M. pirli, Medrese, slm Ansiklopedisi, (Ankara: TDV, 2003), XXVIII, 327-332.
26 H. Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s.99.

34

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

lah ve ilm-i tabi), 5. Amel hikmet/Uygulamal felsefe (Ahlak ve siyaset), 6. er/

Din ilimler, 7. Batn/Manev ilimler. Ayrca medrese eitiminden ayr olarak,
hem idar hem asker Osmanl ynetici snfnn giri seviyesinden yksek seviyeye
kadar eitim grd ve olduka zengin bir mfredatla eitim ald saraydaki
Enderun okulunun, XIX. yzyln balarna kadar varln srdrdn belirtmek gerekir.
slm dnyasndaki bilimsel gelimelere kar Avrupann tavrna baktmzda; bu ktann, baz mnferit temaslar dnda VIII.-XI. yzyllar arasnda
Beytl-hikme bilimler akademisi deneyiminden Biruni ve bn Sinann eserlerine; sorgulanamayacak ve aksi sylenemeyecek hibir ey yoktur anlayndan;
bilginin snf, cinsiyet ve rk ayrm yapmakszn herkesin istifadesine sunulmas
gerektii ilkesine ve adalet ve hukuk karsnda btn insanlar eit uzakla
yerletiren esasa varncaya kadar slm dnyasnda yaanan nemli aydnlanma
aamalarn kapsayan pek ok fikr, ilm ve kltrel ilerlemeden genelde habersiz
bir ekilde yaad sylenebilir. Ancak XII. yzyldan itibaren Avrupa, slm
dnyasnn ilim ve tefekkryle sistemli bir ilikiye gemi, felsefeden matematie, tptan optie dair pek ok Arapa eserler Latinceye evrilmeye balanmtr.
Avrupa dnyasnda yaanan bu tarihi dnem, Aydn Saylnn dikkat ektii gibi,
XVI. yzyl Rnesans ile mukayese edilerek, XII. yzyl Rnesans eklinde
adlandrlmtr27. Birinci Rnesans, ikinci aamaya oranla daha nemli grlmt, nk bu ilim ve felsefede gereklemiti. ngiliz dnr Roger Bacon,
bu srete slm bilim insanlarnn katklarn u ifadeyle teslim etmitir: Felsefe
Mslmanlardan alnmtr.28
Klasik slm dncesi dneminde retilen bilim ve dnce birikimi hem
Bat dncesinin kendi kaynana ulamasn salam, hem de Avrupadaki
modern bilimsel gelimelere kaynaklk etmitir. Da Vinci ve Copernicusun,
Harezm, bn tr ve Ts gibi Mslman bilim insanlarndan ok ey rendii bilinmektedir. talyadaki niversitelerde, rnein Venedik ve komu Padua
niversitesinde XIV. ve XVII. yzyllar arasnda Aristo ile birlikte fikirleri en
ok tartlan bir dier dnr bn Rd olmutur. Ayn ekilde, Fibonacci ve
Nemourslu Jordann matematikle ilgili almalar veya Witelo ya da Freibergli Theodoricin optik zerine incelemeleri ancak Harezm, Eb Kmil ve bn
27 A. Sayl, Ortaa slam Dnyasnda, s.24; G. Saliba, Islamic Science and the Making

of European Renaissance, (Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2007), s.193-233.

28 J. Lyons, The House of Wisdom (Londra: Bloomsbury Press, 2010), s.5; N. Ferguson,

Uygarlk: Bat ve tekiler (ev. N. Elhseyni, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2011), s.76.

34

SEYF KENAN

Heyseme atfta bulunduklarnda kymet bulmu, ciddiye alnmtr29. XVIII.

yzylda bile Aydnlanma ann teekkl srecinde, hl hurafe ve Ortaa
skolastizminin hakim olduu bir dnemde baz Avrupal yazarlar arasnda slm
bilimini, aydnlanma ve ilerlemenin teminat olarak grenler bulunmaktayd.
Dier taraftan, hangi corafyada retilmi olursa olsun mrn klasik dnem
slm bilim eserlerinin ortaya karlmasna adayan Fuat Sezginin almalarnda
belirttii gibi, son birka yzyldr Batda retildii dnlen birok bilimin
kaynanda VIII.- IX. yzyldan itibaren slm dnyasnda retilen bilimlerin
izlerine rastlamak mmkndr. Hatta beer bilimler, ilk defa VII-VIII. yzyllarda slm dnyasnn dousunda teekkl etmeye balam, daha sonra olgunlaarak Msr, Kuzey Afrika, Endls ve Sicilyaya, oradan da Avrupaya gemitir30.
Baka bir ifadeyle, modern bilimsel disiplinlerin hatr saylr birok alan, bu
klasik dnemdeki slm dnyasnda retilen, en kuatc anlamyla, bilimlerin
omuzlar zerinde ykselerek gelimesini gerekletirmitir.
Bu karlkl etkileim sadece bilim ve teknoloji alannda deil, eitim ve
hukuk alannda da yaanmtr. 1274te modern yksek okul sisteminin (college
system) balangc olarak kabul edilen Merton Collegen (Oxford niversitesi)
ekillenmesinde ve ngilteredeki vakf sistemi ve anlaynn gelimesinde slm
dnyasnda uygulanan vakf hukuku ve sistemi etkili olmutur31. Dou ve Bat
dnyasnda yksek eitim kurumlarnn douunu mukayeseli bir ekilde inceleyen George Makdisi, Mslmanlarn am olduu eitim ve bilim kurumlarnn,
rnein medrese ve rasathanelerin, asrlarca devam eden manastr dneminden
sonra Ortaa Avrupasndaki yksek okul ve niversite sisteminin gelimesine,
hatta doktora ve krs gibi uygulamalara da kaynaklk ettiini sylemektedir. Bat
dnyasnda niversitenin dou tarihi konusunda nemli incelemeleri olan C. H.
Haskins, Bat niversitesinin Atina ve skenderiyenin deil, Paris ve Bolognann
mirass olduunu belirtmitir32. Bat ve slm dnyasnda yksek eitimi karlatrmal bir ekilde inceleyen Makdisi ise, buradan hareketle u sonuca varmtr:
29 R. Rashed & M. Regis (ed.): Encyclopedia of The History of Arabic Science: Astronomy,

Theoretical and Applied, (Londra: Routledge and Kegan Paul, 1996), I, s.ix-xiv, 284-305.
30 G. Makdisi, The Rise of Humanism in Classical Islam and the Christian West: With Spe-

cial Reference to Scholasticism, (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1990).

31 M. M. Gaudiosi, The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Development of
the Trust in England: The Case of Merton College, University of Pennsylvania Law
Review, vol.136, no.4, (1988) 1231-1261.
32 C. H. Haskins, The Rise of Universities, (haz. L. S. Lewis, Londra: Transaction Publishers, 2007), s.4.

343

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

Bologna ve Parisin de Badatn mirass olduu sylenebilir33. Bununla birlikte,

Antik kltrn klasik dnem Badatnda yksek eitim, felsefe ve kltr hayatnn ekillenmesindeki katks inkar edilemez bir olgudur. Ancak bu etkileim ve
birikim daha sonra, The First Universitiesin yazar Olaf Pedersenin de zerinde
durduu gibi, Avrupada yksek eitimin hem yap hem ierik bakmndan yaplanmasnda rol oynayan en nemli etkenlerden birisi olmu, katedral ve manastr
okullarnn zamanla niversiteye dnm srecini balatmtr34.
Daha nce slm dnyasnda medreselerin cami, mescid-hanlardan kmasna
benzer ekilde Avrupada da ilk yksek eitim kurumlar (universitas) XII. yzyldan itibaren ruhban eitiminin verildii katedrallerden dnerek yaplanmtr.
Avrupadaki ilk niversiteler dzenli, sistematik ekilde yksek eitim veren kurumlar olarak ina edilmekten ok, zaman ierisinde evrilen ve dnen messeseler olarak ortaya kmlardr. Ayrca kltr ve corafya snrlarn aarak eitli
alanlarda yksek eitim ve retim veren kurumlar olmulardr. XII. yzyln
sonlarndan, XIII. yzyln balarna doru Salerno, Bologna, Montpelier, Paris
ve Oxford olmak zere farkl alan, yap ve derecelerde aralkl olarak be niversite
teekkl etmitir. Bu srete kurumlar karlkl olarak etkilenerek, birbirlerinden yap veya yntem dn alarak oluumlarn gerekletirmilerdir. Sz gelimi
Oxford, Parise yksek renim grmek iin giden ngiliz rencilerin lkelerine
geri dndkten sonraki giriimleriyle ina edilmitir. Avrupada yksek eitimde
ilk byk gelimenin yaand XIII. yzylda talya, Fransa, spanya, Portekiz
ve ngilterede on yedi yeni niversite daha kurulmutur. Rashdall, klasikleen
almasnda (The Universities of Europe in the Middle Ages), XVI. yzyl sonlarna
doru Avrupa genelinde reformasyonun da etkisiyle Ortaa niversite saysnn
78e ulatn sylemektedir.
Avrupadaki ilk niversite deneyimleri ierisinde Paris ve Bologna, hem yap
hem eitim alan itibariyle iki farkl model olarak ne kmaktadr. Paris ilahiyat,
Bologna hukuk alannda ne kavumu; XII. yzylda Salerno okulu ise tp alannda benzer bir ekilde ne kmtr. Bu arada Ortaada tp eitiminin temelde,
XI. yzylda derlenen ve Hipokrat ve Galenin eserlerinin yan sra bn Sinann
33 G. Makdisi, Baghdad, Bologna, and Scholasticism, Centres of Learning: Learning and

Location in Pre-Modern Europe and the Near East (ed. J. W. Drijvers & A. MacDonald,
Leiden: E. J. Brill, 1995), s.141.
34 O. Pedersen, The First Universities: Studium Generale and the Origins of University
Education in Europe, (ev. R. North, Cambridge: Cambridge University Press, 1997),
s.118-121.

344

SEYF KENAN

Kanunu, bn Rdn el-Klliyt fit-tbb (Colliget veya Correctorium), Ebu Bekir

Razinin el-Mensr fit-tbb (Almansor) gibi nemli slm tp bilimi eserlerinin
yer ald bir metinler btn olan Ars Medecinaeya dayandn belirtmek gerekir35. Aslnda niversite ncesinde yaygn olan manastrlardaki eitimin tek hedefi,
azizlerin araclyla ve sadece ibadet ve dua ile ruhlarn kurtuluunu salamaktr.
Salerno, Sicilya, Toledo, Sevilla gibi ehirlerde slm bilim ve dnce eserlerinin
Latince bata olmak zere dier yerel dillere evrilmesiyle birlikte Avrupadaki
bilim, dnce ve eitim anlaynda nemli bir dinamizm ve canllk domutu. bn Rd ve bn Sinaclarn boy gsterdii eitli yksek eitim kurumlar
ierisinde Bologna, XII. yzyl ortalarnda hukuk eitimi iin ruhsat alabilmitir.
Bologna ilk balarda mfredatn belirlenmesinden hocalarn istihdamna kadar
genellikle zengin aile ocuklarndan olan ve ehir dndan gelen rencilerin okul
ynetimine hakim olduu bir yksek retim kurumudur, ancak bu yap, daha
sonra deiecek ve hocalar da ynetimin bir paras olacaktr. Bu yzyln sonlarna doru teekkl eden ve ilahiyat eitiminde ne kan Paris niversitesi Peter
Abelard gibi bir ilahiyat ve mantk sayesinde, skolastik ynteme kar gelitirdii hem eitim yntemi hem mfredatla Avrupada teekkl etmeye balayan
yksek eitimde bir dnm noktas olacaktr. Abelard, Latincede evet ve hayr
anlamna gelen Sic et Non kitabyla, hocalarn ders metnini yksek sesle okuyarak
anlatmasn ieren skolastik metodu bir kenara brakmtr. Bunun yerine ilahiyat eitiminde u yntemi uygular: rencilerini sralara oturtarak birbirleriyle
elien iki metni nlerine koyar, hangi metnin veya yntemin doru ya da yanl
olduunu gstermek yerine rencilerin birbirlerine soru sormalarn ve aralarnda
tartmalarn temin ederek kendi balarna bir sonuca varmalarn salar36. Byk
renci kitlelerini ekmeyi baaran bu yntem, ksa zamanda yksek renimde
byk yank uyandrr. Bu yntemin gelimesinde Endlsteki eitim merkezlerinde renim grp lkelerine dnenlerin katks olduu sylenmektedir. Sz
gelimi bu hocalardan biri olan ve matematikten manta on beten fazla Arapa
bilim ve dnce eserini Latinceye eviren Bathl Adelard, (.1142) Endlsteki
eitli eitim kurumlarnda bulunmu, oradaki byk alimlerden ders almtr.
almalarnda akl rehber alma yntemini buradaki hocalardan rendiini
ifade etmitir. Medrese sadece Avrupadaki niversitenin ekillenmesinde etkili
olmakla kalmam ayn zamanda Yahudi eitim anlaynda Yeivann (geleneksel
35 J. Le Goff, Ortaada Entelekteller, (ev. M.A. Klbay, stanbul: Ayrnt Yay., 1994),

s.105.
36 H. Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages, (Londra: Oxford University

Press, 1936), I, s.39-72.

345

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

nakilci eitim) yan sra Midra (Yorum Evi) okulunun ekillenmesinde de etkili
olmutur37, zira Midran kavram olarak medreseden geldii ve 13. yzylda ilk
defa hem kavram hem kurum olarak akla ve yoruma dayal yksek seviyede eitim
veren anlamnda kullanld dnlmektedir.
niversite, XIV. yzyldan nceye gitmeyen, Ortaa Latincesinde retilen
universitas38 kavramndan gelmektedir ve ehirdeki cemiyetler ve loncalar anlamndadr. Universitas btn, yekpare anlamndaki universusdan tretilen bir
tamlamadr. Avrupada ilk defa 1300ler civarnda hem yksek retimin yapld
kurum hem de hocalar ve bilim insanlar cemiyeti veya rgt anlamnda kullanlan Anglo-Franszca ve eski Franszca (universit) bir terim olarak ortaya kmtr39. XIV. yzyl balarndan itibaren niversite kavram dier Avrupa dillerinde
de grnmeye balayacaktr. Ancak Ortaa niversite eitimini en iyi tanmlayan
Latince kavram aslnda studium generaledir. Studium eitim iin dzenlenmi
kurum ve mfredat demekti; generale ise mahall blgenin dndan gelen rencileri de kabul eden okul anlamna geliyordu. Sadece bir blgenin ihtiyacna hitap
ederek o blgedeki rencileri kabul edecek ekilde alan okullara da studium
particulare deniyordu40. Modern niversiteler kuruluncaya kadar Avrupadaki
pek ok niversite genellikle studium generale mfredat uygulamtr. Ortaa
Avrupa niversitesi her eyden nce kiliseye, daha sonra Papalka bal bir lonca
ve meslek rgt olarak teekkl etmitir ve universitas da ilk nce hocalar
veya renciler birlii anlamnda kullanlmtr. Nitekim bu kelimenin ilk defa
1221de Pariste universitas magistrorum et scolarium eklinde, Parisli Hocalar
ve Talebeler Birlii anlamnda kayda getiini grmek mmkndr. XII. yzyln
sonlarna doru ekillenen studium generale okullar, kent hayatnn geliimiyle
birlikte ehirlerdeki ticar ve meslek yaplar etkileyen byk dnme paralel olarak evrilmi, herhangi bir ticar rgt ve lonca gibi yaplanmt. Aslnda niversite
hocalarnn douuyla tccar snfn ortaya k ayn zamana denk der. nceleri
tccar, Tanrya ait olan zaman satarak kr elde etmekle sulanmt, zira uykusunda
bile faizden para kazanyordu. Ancak XIII. yzyldan itibaren ok almas ve faydal
37 M. Gdemann, Geschichte des Erziehungswesens und der Kultur der abendlndischen

Juden whrend des Mittelalters und der neueren Zeit, (Wien: A. Hlder, 1880-1888),
s. 92.
38 Bkz. H. Rashdall, The Universities of Europe, I, 4-6.
39 R. K. Barnhartt, Chambers Dictionary of Etymology (New York: Chambers, 2001),
s.1186.
40 A.B. Cobban, The Medieval Universities: Their Development and Organization (Londra:
Metheun, 1975), s.34-35.

34

SEYF KENAN

iler yapmas gereke gsterilerek ticaret, meru grlmeye balanmtr. Tccarla

ayn konumda grlen niversite hocas da sadece Tanrya ait olan bir eyi, bilgiyi
satarak para kazanmakla sulanmtr, fakat rencilere ders verme iini gerekletirdiinden dolay ayn dnemde eitim-retim faaliyeti karlnda cret almas
merulatrlmtr41.
Ortaada niversite yelerinin hepsi kilise hiyerarisinin iinde yer almamasna ramen niversite mensuplar ruhbandan saylm ve genellikle kilise
yargsna tabi olmutur. niversite loncasnn amac yerel dzeyde tekel kurmak
olmu, lke genelinde veya yerel apta yaplan giriimlerden geni lde yararlanmlardr. rnein Paris niversitesi Capet hanedanlnn gcnn genilemesinden, Bologna niversitesi talyan komnlerinin canllndan, Oxford
niversitesi ngiliz krallnn glenmesinden byk lde istifade etmilerdir.
yelerinin Avrupa iinde eitli lkelerden gelen hoca ve rencilerden olutuu,
temel faaliyetinin snr tanmayan bir yapya sahip ilim alannda (scientia) olduu
ve byk niversitelerden mezun olanlarn konumlar gerei her yerde ders verebilme hakkna ulat (licentia ubique docendi) bu loncalar, btn Hristiyan
dnyasna hitap etmeleri sebebiyle benzersiz ve uluslararas bir zellie sahipti.
Bu niteliklerinden dolay olutuu ehrin veya blgenin dna taabiliyorlard ve
bazan kentlilerle ekonomik olduu kadar, hukuki ve siyasi meselelerde iddete
varan yzlemeler ve ztlamalar yaanabiliyordu. Bu nedenle btn toplumsal
snflarla yarmaya mahkm edildiini syleyen Le Goff, niversite loncalarnn snflandrlmasnn mmkn olmadn, nk herkese ihanet etmek zorunda kalabilen bir durumda kendilerini bulabildiklerini; kilise, devlet ve kent
asndan bir Truva atna dnebildiklerine dikkat ekmektedir. XIII. yzyl
sonlarnda rlandal bir rahip, Parisin blme ayrldn belirttikten sonra
ehri ve niversitesini u ekilde anlatmaktadr: Bunlardan biri tccar, zanaatkr
ve halka ait olup byk kent denilmektedir; dieri kraln saraynn, kilisenin ve
katedralin bulunduu Cit denilenidir; ncs rencilerin ve kolejlerin kesimi
olup, niversite diye adlandrlmaktadr42. Ortaa yksek eitiminde, genel
hatlaryla sanatlar alannda (artes liberales) 14-20 yalarndaki renciler alt yl
eitim grmekteydi. Tp, hukuk ve ilahiyat eitimi bundan sonra balyordu ve
renciler 20-25 yalarnda tp ve hukuk alanlarnda eitimlerini tamamlyordu.
lahiyat eitimini tamamlamak ise daha uzun bir sreci gerektirmi, bu alanda 8
41 J. Le Goff, The Birth of Europe, (Oxford: Blackwell Publishing, 2005), s.99-153.
42 J. Le Goff, Ortaada Entelekteller, (ev. M.A. Klbay, stanbul: Ayrnt Yay., 1994),

s.99.

34

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

yllk doktora eitiminden sonra bu dereceyi elde etmek iin en az 35 ya hkm

getirilmiti. Dolaysyla bir ilahiyatnn eitim sresi belli yllar dinleme ve staj
da dahil olmak zere uygulamada 15-16 yl srmekteydi. Eitim dilinin Latince
olduu ve Avrupadaki herhangi bir niversiteden alnan akademik derecenin ktada tannd yksek eitim programlarnda genellikle renciler, hocalarna her
ders iin ayr cret dyorlard. Latince bilmek, gerekli mali destee sahip olmak
ve erkek olmann dnda Ortaa niversitelerine girmek iin belli bir donanm
aranmyordu. Derslerde baarsz olma, modern niversitelere oranla olduka fazlayd. te yandan, rencilerin hem kendi geimlerini salamak hem ders iin
cret demek zorunda olmalarndan dolay yksek eitim olduka pahalyd ve
bu sebeple bir veya iki yldan fazla niversitede kalmay baaran rencilerin saylar aznlktayd. retim yntemi, genellikle zorunlu metinlerin takriri ve Aristo
mantn takip ederek kurgulanan mnazaralardan oluuyordu. Mezun olmak
iin yazl snav yerine, srekli szl snavlarla denenmekten ibaret olan bir performans lmnden gemek gerekiyordu. Ortaan bitimine kadar rencilerin,
ok pahal olduundan dolay kitaplara ulam son derece azd ve daima hocalarn
ders takririne baml olmak zorunda kalyorlard.
Dier taraftan Avrupada eitli yksek eitim kurumlarnda Dou dilleri
ve kltrleriyle (Oriental Studies/ arkiyt) alakal dersler -daha sonra Douyla
ilgilenmek adeta bir meslek ve tutku haline gelecektir- olduka erken tarihlerde
verilmeye balanmtr. Nitekim XIV. yzyln balarnda, dnemin nde gelen be
niversitesinden biri olan ve Papalkn kalbi saylan Roma Curia niversitesinde
1312 gibi erken bir tarihte Arapa, Yunanca ve branice gibi Dou dillerinin retildiini gzlemlemek mmkndr. Fakat bu retim bilimsel amal olmam;
sadece din bir hedefi gerekletirmek, misyonerlik faaliyetleriyle Doudaki Trklerin ve Yahudilerin din deitirmesini salamak iin dzenlenmiti43.
XIII-XIV. yzyllarda siyas iktidarlar veya yerel ynetimler tarafndan kurulan
yksek retim kurumlar, ancak Papalk tarafndan onaylandktan sonra eitim
faaliyetine balayabilmilerdir. Bu dnemde talya ve Fransadan sonra ehirlemenin
bu lkelere oranla daha yava yaand Almanya, Polonya, Macaristan ve skoya
gibi eitli lkelerde ina edilen ysek eitim kurumlar Avrupada yeni bir canllk
meydana getirmitir. Martin Luther, 1517de Wittenberg niversitesinin kilisesinin
kapsna 95 maddelik tezini astnda aslnda bir yandan da kilisenin birliine ve
Ortaa dnya grne kar yeni ekillenen niversitenin zaferini ilan etmiti. Ksa
zamanda Roma kilisesi Cizvitlerin de teekklyle reformasyon kart ataa geerek
43 H. Rashdall, The Universities of Europe in the Middle Ages, II, 88.

348

SEYF KENAN

yeni okullar kurmu, bundan sonra uzun bir dnem niversiteler tarafndan retilen
veya beslenen sylem ve aygtlarla bu iki taraf arasnda youn bir mcadele balam,
Avrupada bu yzyldan sonra din savalar belli bir mddet devam etmitir. 1558 ile
1619 yllar arasnda Avrupa genelinde Katolik ve Protestanlar tarafndan 43 yeni
kolej, akademi ve niversite aldn belirtmek gerekir44. Yksek renimdeki bu
n genilemeyi tetikleyen temel neden dinydi, nk Katolik niversiteler Katolik
yeminini kabul etmeyen veya telaffuz etmek istemeyen rencileri reddetmeye balaynca Protestanlar kendi kurumlarn amaya balam, bazan younluklu olarak yaadklar blgelerde yer alan Katolik niversitelerini, rnein Basel veya Heidelbergi,
protestanlatrmlar veya yeni akademi ve niversiteler ina etmilerdir.
te yandan spanya, dnyay ele geiren ilk Avrupa lkesi olmak iin kendi
dini inanlarn ve kltrn smrgelerine eitim yoluyla aktarmay planlayan
ilk lke olmutur. spanyollar ngilizlerin, Franszlarn ve Kuzey Amerikadaki
Hollandallarn koloniletirdikleri toplumlar, yaadklar blgelerden kovmak
yerine orta seviyeden yksek eitime eitli kurumlar aarak, zellikle yerli halk Hristiyanlatrmak ve Avrupa kltrne entegre etmek iin almlardr.
Amerikann fethinden ksa bir zaman sonra her kolonisinde Cizvit okullarnn
yan sra 1538de Hispaniola adasnda Santo Domingoda, 1551de Mexico Cityde,
1580de Bogotda (Kolombiya) niversiteler amlardr. XIX. yzylda Latin
Amerika bamszlna kavuuncaya kadar ktada spanyollarn at niversite
saysnn spanyadakilerden fazla olduu anlatlmaktadr45.
Her ne kadar krallar veya ehir ynetimleri tarafndan ina edilse de hoca
tayinlerinden mfredatn belirlenmesine kadar pek ok adan modern dnemlere gelinceye kadar kilisenin nfuzu altnda kalan niversite dnyas ile bilimsel
devrim arasndaki iliki merak edilebilir. Gerek Paduada Galilei veya gerekse
Cambridgede Newton olsun Avrupada pek ok bilim insan, en nemli eserlerini niversitelerden bamsz olarak retmilerdir. Copernicus veya Descartes
gibi nemli isimler niversite profesrln formaliteler peinde vakit tketen,
beyhde kelam reten bir konum olarak grdklerinden dolay niversitelerin
rektrlk de dahil eitli tekliflerini reddetmilerdi. Ortaa niversitesine kar
ciddi eletirilerin giderek younlat ve eitimde alternatif araylarn yaand
XVII. yzyl balarnda Francis Bacon, okuduu Cambridge niversitesindeki
44 C. Borgeaud, Historie de luniversit de Genve: LAcadmie de Calvin 1559-1798 (Ce-

nevre: Georg, 1900), s.192-193.

45 H. Perkin, History of Universities, International Handbook of Higher Education, (ed.

James J.F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007), s.159-205.

349

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

skolastik eitimden ikayet ederken yine ngilterede nl Roma tarihisi Edward

Gibbon, XVIII. yzylda eitim grd Oxforddaki gnlerini hayatnn en
verimsiz ve beyhde aylar olarak tanmlam; hocalarn ise, sadece kurucularnn bahettikleri hediyelerle mutmain olan Magdalenin keilerine benzetmiti46. te yandan bu iki yzyln R. Descartes, F. Bacon, J. Locke ve I. Newton
gibi gerek niversitede veya gerekse niversite dnda yer alan nemli isimlerin
ortaklaa katklaryla bilimsel yntem ve bilimsel gereklik araylarnn ekillendii bir dnem olduunu unutmamak gerekir. Ayrca XVII-XVIII. yzyl
niversite eitimi hakknda dile getirilen cidd eletirilerin oluturduu tablo,
erken modern dnem bilim insanlarnn yalnz dehalar veya soyutlanm dnrler olduu sonucuna gtrmemelidir. Dnemin niversitelerinde bulunsun
ya da bulunmasn gerekte btn bilim ve dnce insanlar, almalarn ve
teorilerini birbirleri ile iie ve srekli etkileim halinde bulunmalarn salayan
bir bilimsel ortam, daha doru bir ifadeyle bir bilim cemiyeti (Respublica Litterarum47) iinde retmilerdi. Bu bilimsel ve entelektel ortamn beslenmesinde
ve ekillenmesinde ise daima u etken nemli rol oynamlard: yksek eitim
kurumlar; gayr resmi yazmalar, zel mektuplamalar ve akademik dergiler;
niversite dndaki resmi bilimsel akademiler Londrada Royal Society (1662),
Parisde Acadmic Royale des Sciences (1666) ve Berlinde Akademie der Wissenschaften (1700, Berlin Akademisi olarak da bilinir)48 en nde gelenleri arasnda
yer alr ve bu tr cemiyet/akademilerin, bilimsel devrimin ekillenmesinde byk
46 Edward, Gibbon: Autobiography (Londra: Oxford Universitey Press, 1907), s.36-40.
47 Ne zaman ortaya kt tam tespit edilemeyen bu terim, 17.-18. yzyldan itibaren yo-

unluklu olarak ilk nce Avrupada ve beraberinde Amerikada da kullanlmaya balamtr. Daha ok bilim insanlarnn ve entelektellerin her trl fikirlerini, gzlemlerini ve
bulgularn yeri geldiinde coraf veya ktasal uzakla bakmakszn mektuplama yoluyla
birbirleriyle paylamay ifade eden Respublica Litterarum terimini, rahat bir Trke karlk vermeyi tercih edersek, snr tanmayan Bilim nsanlar Cumhuriyeti eklinde ifade
edebiliriz. Modern dnemle birlikte ekillenmeye balayan bu entelektel cemiyetle ilgili
bkz. A. Grafton, Worlds Made By Words: Scholarship and Community in the Modern West
(Cambridge: Harvard University Press, 2009). Resm bir zellii bulunmayan ve snr
tanmayan bu cemiyetin yeleri arasnda yer alan iki sko doktorun 18. yy. Osmanl
Halebinde yaptklar gzlemler, modern dnemde gzlemin doas ve ekillenme sreci
hakknda da fikir verebilir. Bkz. M. H. Boogert, Aleppo Observed (Londra: The Arcadian
Library, 2010).
48 Byk Frederick 1744de doa bilimleriyle birlikte beeri bilimleri ierecek ekilde bu
akademiyi Knigliche Akademie der Wissenschaften ismiyle yeniden yaplandrm ve
bana Pierre-Louis de Maupertuis adl nl Fransz bilim adamn getirdiinde, yapt
btn fetihler iinde en kymetlisi olduunu belirtmiti.

35

SEYF KENAN

katklar olmutur. Bu arada, ilk hakemli bilimsel derginin de ngilterede 1666da

yayna baladn belirtmek gerekir.
Avrupadaki yksek eitimin ekillendii erken modern dnem boyunca matematik retiliyordu ancak mhendislik, niversiteler tarafndan tercih edilen ve
programlarnda yer alan bir blm olmamtr. Teknoloji ve uygulamaya ynelik
eitim, niversite dnda yer alan zel okullarda, rnein Paris (1698) ve Berlinde
(1724) Cerrah Okulu, Viyana (1717) ve Moskovada (1712) Askeri Mhendishane gibi eitli alanlarda uzmanlaan yksek okullarda yaplyordu. Nitekim
Osmanllarda da durum benzerdi ve Avrupa benzeri ilk teknik okul Hendesehne
Humbarac Ahmed Paa tarafndan 1734te, daha sonra Mhendishne-i Bahr
1775te, daha ok mhendislik ve teknik bilimlerde yksek eitim veren modern
bir yksekretim kurumu olarak Mhendishne-i Berr ise 1795te almtr49.
III. Selim dneminde Haskyde kurulan kara mhendishnesini gezen James Ellswort De Kay, bu okulun XIX. yzyln balarnda Osmanl mparatorluunda
yaanan nemli deiim ve gelimelerin somut rnlerinden biri olduunu gzlemlemi ve buradan Haskydeki Trk niversitesi eklinde bahsetmiti50.
Yaanan Bilimsel Devrim ve Aydnlanmaya ramen mhendisliin Avrupadaki niversite programna girmesi XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren
gerekleecekse de bu zel yksek teknik okullar varlklarn srdrecektir. XVIII.
yzyl boyunca kamusal alann ve ynetimin tedric olarak seklerlemesi, aydnlanm despotizmin rettii eitim politikalar, 1789 Fransz devriminden sonra
ulusal niversite yapsnn ve ann gittike rasyonellemesi ve Napolyonun
ynetimi altnda merkezlemesi, Avrupada devletin niversite algsn deitirmi; bu kurumla ilikisini yeniden tanmlamakla sonulanm51 ve baz somut
49 S. Kenan, III. Selim Dnemi Eitim Anlaynda Araylar, Nizm- Kdmden Nizm-

Cedde III. Selim ve Dnemi (ed. Seyfi Kenan, stanbul: SAM Yaynlar, 2010), s.130-137;
K. Beydilli, Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishne (stanbul: Eren Yaynclk
ve Kitaplk, 1995), s.23-94. Trk eitimin dnemlendirilmesi iin ayrca bkz. S. Kenan,
Trk Eitim Dncesi ve Deneyiminin Dnm Noktalar zerine bir zmleme,
Osmanl Aratrmalar: The Journal of Ottoman Studies 41 (stanbul), s.1-32.
50 J. E. De Kay, 1831-1832 Trkiyesinden Grnmler, (ev. Serpil Atamaz Hazar, Ankara: ODT Yaynclk, 2009), s.106-113. ngilizce aslnda Turkish Academy eklinde
gemektedir. Gerek Mhendishanenin ina sreci gerek gelimi mfredat ve dzeni,
dnemin yksek eitim koullar dnldnde, ngilizce aslnda geen Turkish
Academynin Trk niversitesi eklinde tercme edilmesi isabetli bir eviri olmutur.
51 W. Frijhoff, Universities: 1500-1900, The Encyclopedia of Higher Education, (Oxford:
Pergamon Press, 1992), II, 1253.

35

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

admlar atlmasn mmkn klmtr. Daha nce yapl ve kademeli bir ekilde
ilerleyen bir eitimden getikten sonra yksek eitime gei sz konusu deilken,
Prusyada 1788de lise bitirme imtihanlar (Abitur) dzeni getirilmi, baarl olanlar niversiteye kabul edilmeye balanmtr. ncesinde ise niversiteye kabul
iin her hangi bir dzen ve n eitim aranmyordu52. XVIII. yzyln sonlarna
gelindiinde niversite eitiminin, modern uluslarn ynetiminde ve ada hukuk ve adaletin gerekletirilmesinde yetersizlii veya irtibatszl ortaya km,
zellikle Fransz devriminden itibaren modern niversite araylar balamtr.
retimin yan sra aratrmay da temel ilevi arasna sokacak modern niversite fikri, aslnda dnemlerinde marijinal saylabilecek ve ayn zamanda yoksul
olan iki lke Almanya ve skoyada XVIII. yzyln sonu, XIX. yzyln banda
ekillenmitir.
Modern niversitenin nde gelen fikir babalarndan Wilhelm von Humboldt,
1810da Berlin niversitesini kurduu zaman okulunu toplumun ruhu, ulusun
kltr kayna ve varoluunun menba olarak tanmlam ve ylece tasarlamt.
Bilginin (wissenschaft) en yksek haliyle elde edilebilmesi iin retim ve renimde tam zgrln salanmasn kanlmaz olarak grmt53. Eitim felsefesinin merkezine yerletirdii wissenschaft kavram sadece bilgi demek deildi;
etkin ve canl bir akla, salam bir muhakemeye ve ahlak duyguya ulamay hedefleyen bir renme yntemiydi. Humboldttan sonra ekillenen Alman aratrma
niversitesi ksa zamanda byk yank uyandracak; Kuzey Avrupa, Amerika ve
Japonyada rnek alnan bir yksek retim modeli olacak ve Almanya, dardan
gelen ve 1930lara kadar sren youn renci akmna urayacaktr. Fakat bu yeni
dnemle birlikte modern niversitenin en byk kmaznn, akademik zgrln devam ettirebilmek iin devletin bir yandan maddi desteine ve bir yandan
da savunmasna muhta olmas, aslnda kendisi iin en byk tehdit oda olan
devlete bylece daha ok baml hale gelmesi olmutur54. lk modern niversitelere gidebilen rencilerin yksek toplumsal snf oluturan ailelerin 16-25
yalarndaki erkek ocuklar olduunu belirtmek gerekir. XVI-XVII. yzyllarda
Ortaa niversiteleri dikkat ekici ekilde genilerken renci saysnda ciddi
bir art yaanmam, bu oran Avrupa erkek nfusunun % 2sini aamam, hatta
52 W. Goetz (Ed.), Propylen Weltgeschichte: Das Zeitalter des Absolutismus (1660-1789),

(Berlin: Proplen Verlag, 1931), VI, 256-257.

53 J. Osterhammel, The Transformation of the World: A Global History of the Nineteenth
Century, (ev. P. Camiller, Princeton: Princeton University Press, 2014), s. 798-807.
54 H. Perkin, History of Universities, s. 177.

35

SEYF KENAN

XIX. yzylda bile bu oran % 1lerde gezinmitir55. Kadnlarn yksek retime

girii XIX. yzyln sonlarna doru hem Avrupada hem Osmanllarda rkek bir
balang yapacak; modern niversite, XX. yzyln balarndan itibaren baz yerlerde sorunlar yaandysa da snf, cinsiyet ve din ayrm yapmakszn genellikle
btn kitlelere kaplarn amaya balayacaktr.
Avrupada niversite sistemi 1500-1900 yllar arasnda hem kurumsal yaps
hem toplumla ilikisi asndan nemli deiimler yaamtr. XV-XVI. yzyllarda
Hristiyanlk inancnn hakim olduu bir dnemde genilemeye balayan niversiteler, bir yandan kiliselerin gittike artan taleplerini yerine getirirken, dier yandan
da hmanistlerin reform ideallerinden ve ykselen brokrasinin beklentilerinden
etkilenmitir56. XVII. yzylda devlet yaps, meslek ihtiyalar ve bilim alannda
yaanan gelimelerle birlikte daha aklc ve sekler bir bilim anlay ortaya km
ve sonuta, bilim ve eitim anlaynda nemli deiimler meydana gelmitir. Bu
yeni bilim anlay Almanya, Hollanda ve skoya gibi lkelerdeki niversitelere
uyarlanm ancak Fransa ve ngilterede zel akademilerde ve bilim cemiyetlerinde retilmitir. Bu dnemde yksek eitimdeki renci saysnda bir d
yaanmtr. Aydnlanmann da etkisiyle XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren
meslek eitime ynelik olan teknik okullar, niversitelere kar ciddi bir ykselie gemitir. 1780lerde Fransada ekillenmeye balayan devrim buhrannn XIX.
yzyln ikinci yarsna doru zirveye varmas, niversitenin kendine gelmesine
yardmc olmu; hoca ve talebelerin ilk defa siyas tartmalara mdahil olmaya
balamalarn ve iinde yaadklar toplumlarda entelekteller olarak zerlerine
den sosyal rollerin farkna varmalarn salamtr. Farkl alanlarda uzmanlaan
akademi ve kolej sistemine kar Humboldtun btn bilimleri ayn at altnda birletirme eklinde ne srd niversite fikri, niversitenin erken modern
dnemde kaybolmaya yz tutan bilimsel kimliini yeniden canlandrmtr. Bu
giriimden itibaren Bat toplumlarnda yava yava nemli bir endstri alan olmaya balayan niversitede, retim ve aratrma ama deil sadece daha yksek
bir hedef olan bilime ulamak iin sadece bir aratr57.
XVIII. yzyl Avrupasnda ekillenmeye balayan bilimsel devrim ve onu
takip eden sanayi inklbnn yardmyla Batnn kresel siyas, asker ve ekonomik g olarak ortaya k karsnda geleneksel eitim kurumlaryla, bu yzyl
55 W. Frijhoff, Universities: 1500-1900, II, 1256.
56 L. Stone, The Educational Revolution in England, 1560-1640, The Past and Present

Society 28, (1964), s.41-80.

57 W. Frijhoff, Universities: 1500-1900, II, 1258.

353

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

ierisinde gerekletirdii reformlarla aralarna katlan Rusyann da bulunduu

bu yeni Avrupayla baedemeyeceini farkeden Osmanllar, bata teknik ve askeri alanda alternatif eitim araylarna girimi; nihayet bu teebbs, dardan
gelen uzmanlarn istihdamyla eitime balamak zere 1775de Mhendishne-i
Bahrnin kurulmasyla sonulanmtr.
Yksek eitim veren bu mhendishnede zellikle yabanc hocalara ihtiya
duyulmas, bu hocalarn da siyas veya baka nedenlerle zaman zaman lkelerine dnmesi sebebiyle sonuta baarsz olmas, tahta geer gemez imparatorluk
genelinde yeniden bir yaplanma srecine girien III. Selimin, 1795te daha kapsaml Mhendishne-i Berr-i Hmyunu ina etmesine gtrmtr. Sadece yerli
hocalarn retim iin istihdam edilmesine nem verilen bu Mhendishnede,
snflarda rencilerin sralarda eitim grmesinden mfredatta yabanc dil renimine yer verilmesine, hatta ders kitaplar, bror vs. basm iin okul iinde
matbaann kurulmasna (1797) varncaya kadar grlen yeni zellikler dolaysyla
bu okul, Trk eitim tarihinde ilk modern yksek eitim veren kurum olmutur.
Hoca shak Efendi gibi nemli bilim insanlarn da mezun etmeye balayacak
olan bu okul sayesinde Osmanllar, bilimsel gelimeleri kiilerin veya meslek rgtlerinin zel ilgilerine brakmayarak XVIII. yzyl sonundan itibaren bilimsel
ve teknolojik gelimeleri yakndan takip eden ve bilen insanlarn yetimesini, modern yksek eitim veren bir kurum erevesinde Mhendishneleri ina ederek
kurumsallatrmtr. Eitimsiz, ancak eitime dknlyle bilinen Msr valisi
Mehmed Ali Paa, memleketi Kavalada yaptrd byk klliye iinde 1820de
pek fazla bilinmeyen bir Mhendishne-i Hayriye de amtr58.
XIX. yzyln balarndan itibaren kurulu felsefesini, zeminini ve nemini
kaybeden medrese, ilim ve renme alanndaki imtiyazn ve tekelini de kaybetmi, bu alan artk maarif ve bununla beraber gelen modern eitim anlay ve
kurumlaryla, dnemin yeni okul tipi olan mektep ile bir sre daha paylamak
durumunda kalmtr. Bu arada genelde ulemann, adalama giriimlerinin bazan gerisinde kalmakla birlikte bazan yannda bazan da nnde yer ald, III.
Selim dnemi yenilenme srecinde her iki mhendishnede de ders veren hocalar
arasnda eitli mderrislerin yer almasndan anlalabilir. Sz gelimi mantk ve matematik alannda verdii eserlerle n kazanan Gelenbev, bu mderrislerin en nde
gelenleri arasnda yer alr. XIX. yzyl balarndan itibaren Fransada ekillenen
58 H. W. Lowry, ve . E. Ernsal, Remembering Ones Roots: Mehmed Ali Paa of Egypts

Links to the Macedonian Town of Kavala: Architectural Monuments, Inscriptions & Documents, (stanbul: Baheehir University Press, 2011), s. 16.

354

SEYF KENAN

grandes coles tarznn da etkisiyle eitli alanlarda yksek eitim veren okullar alm, stanbulda Mekteb-i Tbbiye 1827de (Kahiredeki Tbbiye 1826da), Mekteb-i
Harbiye 1834te kurulmu, bunlar daha sonra Ziraat Mektebi, Mlkiye, Hukuk ve
Ticaret mektepleri takip etmitir. Sadece bir alanda eitim vermek zere kurulan
bu okullar, zamanla gnmzde mevcut olan baz niversitelere, rnein stanbul
Teknik, Marmara, Mimar Sinan ve Yldz Teknik niversitelerine dnmlerdir.
Adyla ve mevzuatyla birlikte ilk modern Trk niversitesinin oluum hazrlklar 1846da balam, 1863te halkn da derslere katlmyla eitime kaplarn am, 1869da ise daha sistematik ve dzenli bir yksek retim programna
kavuarak olgunlam ve takip eden yllarda da Osmanl adalamasnn oda
haline gelmitir59. Fenler ve sanatlar evi anlamnda Drlfnn ad verilen bu
niversite, ismiyle daha batan Osmanl geleneksel eitiminden, medreseden ne
kadar ayracan gstermi ve Osmanl dnyasnda modern bilimlerin ve sanatlarn retildii bir merkez haline gelmeyi hedeflemiti60. Ancak eitli nedenlerle, zellikle temel eitimin kurumsallaarak aama aama ilerleyen daha dzenli
ve sistematik hale gelmesi, yaygnlamasnn balamas (ibtidi-rdiye-iddi) ve
temel eitim aldktan sonra yksek eitime devam eden nitelikli rencilerin saylarnn arzulanan sayda olmamas ve dier sebeplerle bu okulda eitim zaman
zaman sekteye uram, ancak 1900de Darlfnn-i ahne ad ile tekrar alm
ve yeni kurulan Ulum-i Aliye-i Diniye, Edebiyat, Ulm- Riyaziye ve Tabiiye
ubelerinin yan sra daha nce kurulmu olan Tbbiye ve Hukuk mektepleri de
bu niversiteye balanmtr.
Yksek eitimde yaanan bu uzun soluklu ve gecikmeli kurumlama veya
olgunlama Osmanllara mahsus olmayp, bizzat bu alandaki eitimin ve yeni
olmann doasndan kaynaklanan bir husustu, zira hem eitim hem aratrma
yapan modern niversiteyi ilk defa 19. yzyln balarnda balatan Almanya
ancak yzyln ortalarna doru bu fikri kurumsallatrabilmi; A.B.D. de bamszlndan yaklak yzyl sonra Almanyaya gnderdii rencilerin dnnden
sonra 1870lerin ortalarndan itibaren modern niversiteye geebilmitir. Nitekim
1876da Baltimoreda kurulan Johns Hopkins niversitesi, bu lkedeki ilk modern
aratrma niversitesi olarak kayda gemi, daha sonra Harvard ve Columbia gibi
pek ok yksek eitim kurumu kolejden niversiteye dnmtr.

59 E. hsanolu, Drlfnn: Osmanlda Kltrel Modernlemenin Oda, (stanbul:

IRCICA, 2010), I, 89-275.

60 N. Berkes, Trkiyede adalama, (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002), s.229-239.

355

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

Osmanllarn Eitim a XIX. yzylda, medresenin dnda yeni eitim kurumlar ina ederek kendilerine mahsus eitli giriimlerde bulunduu bir
dnyada, bu yzyln balarndan itibaren yava yava kendi topraklarnda grnmeye balayan ve temel eitimden yksek eitime varncaya kadar eitli alanlarda Franszlar, ngilizler, Amerikallar, Avusturyallar, Almanlar, talyanlar, Ruslar
(zellikle Beyrutta) tarafndan alan ve farkl blgelerde XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren saylar hzla artmaya balayan nemli sayda yabanc okullarn,
sonuta hizmet verdii halklar arasnda btnlemeye deil ayrtrmaya katkda
bulunan bir sre yaadklarn belirtmek gerekir. Msrda ilk modern niversite
(el-Camiatl-Msriyye el-Ehliyye) Ezher, Heidelberg ve Sorbonnedan uyarlanarak
Kral Fuad adna zenli bir mimariyle Kahirede 1908de alm, daha sonra 1925te
Msr Devlet niversitesine, nihayet 1952de Kahire niversitesine dnmtr.
2005 itibariyle Msrda 12 devlet ve son yirmi ylda alan 9 zel niversite bulunmaktadr. Irakta alan ilk modern yksek retim kurumu, Badatta 1908de
Osmanllar tarafndan kurulan Hukuk Mektebi olmutur61. Eitim dilinin Rusa
ancak Trkenin zorunlu ders olduu Azerbeycandaki Bak Darlfnnunda
ise ilk ders 1919da balamtr62. Uzakdouda da ilk modern niversiteler XIX.
yzyln ikinci yarsndan itibaren ortaya kmaya balamtr.
Japonyada ilk modern yksek eitim kurumu 1858de Tokyoda alan ve ilk
dnemlerinde Bat aratrmalarnda younlaan Keio Okulu (daha sonra niversite)
olmutur. Bu lkede ilk modern niversite, eskiden Shogun saraynn zel okulu
iken 1877de Meiji hkmetinin, imparatorluk idaresini ve Japonyay glendirmek iin gerekli irfan ve bilimi btn dnyada arayp bulmak amacyla kurduu
Tokyo mparatorluk niversitesi olmu63, bunu 1897de Kyoto, 1907de Tohoku ve
1910da Kyushu takip etmitir64. inde ise modern niversite, 1895te meydana gelen ve malubiyetle sonulanan in-Japon savandan sonra geleneksel yksek eitim veren antik Guozijian okulunun yerine 1898de kurulan Pekin niversitesidir65.
61 A. Hilli, Tariht-talim fil-Irak fil-ahdil-Osmani: 1638-1917, (Badat: Vizaretl-

Marif, 1959), s. 215.

62 Y. Mahmudov (ed.), Bak Dvlet Universiteti, Azerbaycan Halk Cmhuriyyeti Ensiklopediyas, (Bak: Lider Neriyat, 2005), I, 216225.
63 S. Esenbel, Japon Modernlemesi ve Osmanl: Japonyann Trk Dnyas ve slam Politikalar (stanbul: letiim Yaynlar, 2012), s.162-167.
64 B. Platt, Burning and Building: Schooling and State Formation in Japan, 1750-1890,
(Cambridge: Harvard University Asia Center, 2004), s.100-112.
65 X. Cong, Teacherss Schools and the Making of the Modern Chinese Nation-State, 1897-1937,
(Vancouver: UBC Press, 2007), s.26-32.

35

SEYF KENAN

Birinci ve kinci Dnya Savandan sonra Arap dnyasndaki niversite saylarnda yava yava bir art yaanm, 1939da 10 olan niversite says, 1961de
20ye km, nihayet ounluu 1990dan sonra almak ve trleri de genilemek
zere 2000lere gelindiinde 200 amtr. Smrge dneminin bitimine yakn
veya hemen sonrasna denk decek ekilde yksek eitimde yaanan bu hareketlenmenin ilk dnemlerinde hkmetler, eldeki kurumlar dntrerek veya yenilerini kurarak genellikle mill niversite aray ierisinde olmulardr. Arap dnyas, niversite eitiminde bir yandan zaman zaman birbirleriyle elien ve atan
ideolojik ayrmalara sahne olurken, te yandan akademik zgrln arzulanan
seviyede gereklememesi, siyas ve ekonomik umutsuzluk, baz blgelerdeki sosyal, siyas ve asker istikrarszlklardan dolay nitelikli ve yksek eitimli bireylerin
baka lkelere g etmesi nedeniyle cidd bir beyin g sorunu yaamaktadr66.
Osmanllar, gerek XVIII. yzyl sonunda Mhendishne deneyimi gerekse XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Drlfnn giriimiyle, daha sonra
benzeri eitim kurumlarnn takip edecei slm dnyasndaki yksek eitimin
hem kurumsallamasnda hem ieriinin ekillenmesinde etkili olmutur. Arapa
aslndan alnarak Osmanl dnyasnda XIX. yzyl balarnda retilen ve eitim
araclyla aydnlanma anlamnda da kullanlan maarif kelimesi, daha sonra eitimle ilgili kavramlatrmalar zerinde etkili olmann yan sra Maarif
Nezreti kavram da dahil Trkiyedeki kurumsal ve ynetimsel baz dzenlemelerin, Arap dnyasnda eitim ve kltrle ilgili yaplanmalar zaman zaman
etkiledii grlebilir. Bu durum, Osmanl Devletinin yklyla birlikte Arap
dnyasyla ilikinin kesildii 1920li yllardan sonra da belli bir dnem devam
etmitir. Szgelimi 1924te gerekleen Tevhid-i Tedrist ile Trkiyede eitimde
uyumu, birlii ve standartlar belirleme teebbsnn, ok gemeden 1928de
baz Arap lkelerinde ayn kavram ve benzer bir anlayla, fakat farkl erevede
uygulandn grmek mmkndr.
Cumhuriyetin ilanndan sonra balatlan eitim seferberlii ile yksek retim kurumlarnn Anadoluya yaylmasndaki ilk admlar, Ankarada Hukuk
Mektebi (1924), Gazi Eitim Enstits (1926), Ziraat Enstitsnn (1930) kurulmasyla atlmtr. Cumhuriyetin yksek eitim felsefesinde, Osmanllarn son
aamalarnda yaayan nl eitimci-air Tevfik Fikretin de srarla zerinde durduu gibi, fikri hr, vicdan hr, irfan hr bireyler yetitirmek yer almtr. Zira
byle bir eitimden sonra gelien zgr bireyin herkesle insan erevede etnik,
66 L. Herrera, Higher Education in the Arab World, International Handbook of Higher

Education, (ed. James J. F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007), s. 414-416.

35

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

kltrel veya din kimlie bakmakszn iliki kurabilecei dnlmt. Aslnda

zgrle yaplan bu vurgunun yeni olmadn, XIX. yzyln ikinci yarsndan
itibaren, idrki kaldrmak ne kadar imkanszsa hrriyet fikrini imh etmenin
de o derecede imkansz olduuna dikkat eken Namk Kemalin nl Hrriyet
Kasidesiyle birlikte, modern Trk dnce tasavvurunda kkl bir ekilde yerini
aldn belirtmek gerekir67.
Cumhuriyetin kuruluu ve Tevhid-i Tedristn kabulnden hemen sonra mfredattan okul yapsna varncaya kadar 1924ten itibaren lkedeki btn
okullarn birbiriyle tam uyum ierisinde ileyen68 ve kaynaan bir eitim sistemi
erevesinde yeniden yaplandrlmas iin ciddi abalar sarfedilmitir. Bu erevede, Trkiye genelinde sosyal, hukuk, siyas ve kltrel alanda gerekleen byk
inklbn bir sonucu olarak 1933te yksek eitimdeki nemli bir deiim yaanm ve stanbul Darlfnnu kapatlmtr. Yerine stanbul niversitesi kurulur,
hocalarn yardan fazlasnn grevlerine son verilir (tensikat sreci) ve yeni hocalar
greve balar69. zellikle, 1933te nasyonel sosyalistlerin iktidara gelmesinden sonra siyasi fikirleri veya dnya grleri dolaysyla grevlerinde devam edemeyen
akademisyenler, Almanyadan g ederek Trkiyeye gelmiler ve bata bu niversitede olmak zere dier yksek eitim kurumlarnda istihdam edilmilerdir70.
niversite, Faklte, Rektr, gibi kavramlarn ilk defa Trkede kullanmaya
67 Hrriyet kavram Namk Kemal ile birlikte hem kltrel, hem siyasal balamda milli

bir terim haline gelmitir. Bkz. B. Ayvazolu, Yahya Kemal: Eve Dnen Adam (stanbul:
Kap Yaynlar, 2008), s. 349.
68 M. Ergn, Atatrk Devri Trk Eitimi, (Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1982),
s.49-61; C. ztrk, Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, (Ankara: Trk Tarih
Kurumu, 2007), s.4-35.
69 E. hsanolu, Drlfnn, s.323-335. Bu tensikat srecinde 1932de niversite reformu
iin davet edilen svireli eitimci Prof. Albert Malchenin gzlem ve raporunun etkili
olduu dnlse de, Drlfnnun cumhuriyetin kuruluuyla birlikte gerekleen
nemli reformlarda sessiz kalmas, hatta baz reformlarn karsnda durmas tensikat
hazrlayan gerekeler arasnda olduu sylenebilir. Tarafsz ve nyargsz bir ekilde
raporunu hazrladn syleyen Malche, yeni niversitenin bilimsel adan zerk, ynetim asndan Maarif Nezaretine bal ve hukuk-finansal adan tzel kiilie sahip
bir kurum olmasn savunurken dneminde Avrupadaki modern niversite anlayyla
rten nerilerde bulunmutur. Raporu iin bkz. E. Hir, Dnya niversiteleri ve
Trkiyede niversitelerin Gelimesi, (stanbul: Ankara niversitesi Yaynlar, 1950), I,
228-295.
70 H. Widmann, Atatrk niversite Reformu, (ev. A. Kazancgil, S. Bozkurt, stanbul:
stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi, 1981, s.41-151; E. Dlen, Trkiye niversite Tarihi, (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yay., 2010), III, 445-534.

358

SEYF KENAN

baland 1933 Reformu, lkede ada niversitenin gerek balangc olarak

kabul edilmektedir.
Yksek Mhendis Mektebi 1944te yeniden dzenlenerek stanbul Teknik
niversitesine dnm; Ankarada daha nce alan yksek mektep, faklte ve
enstitlerin bir araya getirilmesiyle 1946da Ankara niversitesi olumutur. II.
Dnya Savan takip eden bu ylda, bir nceki niversite dzenlemesi yrrlkten kaldrlm, 4936 sayl yeni Kanunla niversitelere muhtariyet verilmitir.
1955-1957 yllar arasnda kurulan Ege niversitesi, Karadeniz Teknik niversitesi,
Orta Dou Teknik niversitesi ve Atatrk niversitesi sayesinde yksek eitim,
Anadoluda daha da yaygn hale gelmitir. 1967de alan Hacettepe niversitesi
ve 1971 ylnda kurulan Boazii niversitesinden sonra 1973-1981 arasnda, lkenin her bakmdan zor artlar altnda bulunmasna ramen Diyarbakr, Eskiehir,
Adana, Sivas, Malatya, Elaz, Samsun, Konya, Bursa ve Kayseride on yeni niversitenin ina edilmesiyle yksek eitim ve retim, gerek anlamda Anadoluda
yaygnlk kazanmtr. Artk 2011 itibariyle ise lkede niversitesiz ehir kalmamtr. Ayrca, Trkiyede renci saysnn fazla oluu nedeniyle renciler arasnda gven sorunu yaratmayacak ekilde bir snav yapabilmek amacyla 1974te
renci Seme ve Yerletirme Merkezi kurulduunu da belirtmek gerekir. Bu
tarihten itibaren oktan semeli sorulara dayanan merkezi snavla bazan tek bazan
iki basamakl yaplan niversiteye giri snav, dnyann birok lkesine model
oluturacak seviyededir71.
1933ten sonra 1981de kan Yksekretim Kanunu ile niversitelerin en kapsaml ikinci deiimi yaanm, yksek eitimin yaps ve ileyii nemli biimde
deitirilmi, yksek retimi dzenleyecek st kurulular olarak Yksekretim
Kurulu (YK) ve niversiteleraras Kurul (AK) ihdas edilmitir. 1982de karlan
41 sayl Kanun Hkmnde Kararnameyle lkedeki tm yksek retim kurumlar niversitelere bal faklte, yksekokul ve enstitlere dntrlerek yeniden
dzenlenmitir. Halen varln srdren Yksekretim Kurulu tm yksek retimi dzenlemekte ve yksek retim kurumlarnn faaliyetlerine yn vermektedir.
Yksek retim Kurumunun Trkiyede yksek eitimi tek dzeye indirgemeye
alt dnlebilir ancak farkl yksek eitim ve aratrma kurumlarn barndracak esneklie sahip olduunu belirtmek gerekir. stanbul, Hacettepe, Orta Dou
Teknik, Anadolu, ukurova ve Karadeniz niversiteleri farkl model ve gelime
dinamiklerinin yaanabildii niversitelere rnek olarak verilebilir.
71 Yksekretim Kurulu, Trkiyenin Yksekretim Stratejisi, (Ankara: YK Yay., 2007),

s.73

359

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

Trkiyede niversite eitimi veya yksek eitim kavram, temel eitimden

sonra alnan drt yllk lisans ve en az iki yllk nlisans programlarn da iine alacak ekilde kullanlmaktadr. Yksek eitim, devlet ve vakf olmak zere
2014 senesi itibariyle 196 niversitede ve ayn zamanda niversite d eitli
polis akademilerinde ve askeri akademilerde verilmektedir. Her niversite eitli
alanlarda 4 yllk fakltelerde farkl lisans programlarna sahip olmann yan
sra 2 yl sren nlisans programlaryla eitli alanlarda meslek eitim imkan
sunabilmektedir. Yksek eitimdeki 4 yllk eitim 500e yakn farkl alanda
3.000 civarnda lisans programlarnda gerekleirken, nlisans eitimi 3.300
aan eitli programlarda verilmektedir. Her yl btn lise ve dengi okullardan
mezun olanlarn katlmyla gerekleen niversiteye gei snavna bavuranlarn saylar 1983te 361.158 iken 2004te bu say be kat artarak 1.902.305e
ykselmi, buna paralel olarak ayn yllar arasnda niversiteye kaydolanlarn
says 105.246dan 633.083e kmtr. 2004te niversiteye giren rencilerin
% 42,5i kz, % 57,5i ise erkektir72.
Vakf niversiteleri gibi Mill Eitim Bakanlna bal olan devlet niversitelerinin temel finans kayna yine devlettir (% 59). Bunun dnda genellikle niversitenin kendi bana tp hizmetleri, hasta bakm, dner sermaye vb. faaliyetler sayesinde elde ettii gelirler % 35i, renci katk paylar ise % 4 bulmaktadr. Dier
yandan, kamu eitim harcamalarnn GSMHya oran 2008de % 3,38 olmutur;
bu oran incelendiinde, lke geliri her yl artmasna ramen kamu eitim harcamalarnn lke geliri iindeki paynn artmad grlebilir. Vakf niversitelerinin
finansal kaynaklar ise kurucu vakfn katks, renci harlar ve devlet yardmndan olumaktadr. Ak retim de dahil btn programlarda (nlisans, lisans ve
lisansst) 2011-2012 ders ylnda yksek retimde bulunan rencilerin % 94,7si
devlet, % 5.2si vakf niversitelerinde renim grmektedir. Son yllardaki verilere
gre, GSMHya oranla yksek eitim de dahil olmak zere Trkiyede kamunun
eitime ayrd kaynaklar, OECDnin % 5,8 olan ortalamasnn olduka altnda
yer almakta, te yandan bu, UNESCOnun kalknmakta olan lkeler iin nerdii
% 6 orannn da neredeyse yarsna eit bir durumda bulunmaktadr. Fakat, lkede
ykseretim aamasnda bulunan her renci iin kamunun yapt harcamann
dier kademelere oranla olduka yksek olduu grlebilir. Yksek retimde kii
bana yaplan harcama OECDde ortaretimde renci bana den harcamann
72 Yksekretim Kurulu, Trk Yksekretiminin Bugnk Durumu, Ankara, 2005, s.26-

32: http://www.yok.gov.tr/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=178.
Eriim Tarihi: 7 Haziran 2011.

SEYF KENAN

% 1,3 katn bulurken, bu oran Trkiyede % 2yi aabilmektedir73. Yksek eitime

daha ok yatrm yaplmas, ortaretimde mevcut olan deiik okullar arasndaki
performans farkn en azndan niversite eitiminde kapatmaya ynelik olduu
dnlebilir ancak bu performans farknn eitimde frsat eitliini yok sayacak
derecede % 70lere vard bir ortamda skandinav lkelerinde bu oran % 5dir
ortaretimi bitirenlerin devam ettii niversiteler arasnda lke genelinde nemli performans farklar yaratt bir gerektir. te yandan son yllarda hazrlanan
OECD kurumsal zerklik ltlerine gre Trkiyedeki niversitelerin zerklik
dzeyinde de sorunlar yaand dile getirilmektedir. zerklik meselesinin yan
sra lkedeki yksek eitimin en nemli sorunlar arasnda mal kaynaklarn yetersizlii, niversite hocalarnn ders vermenin tesinde aratrma yapma ve bilimsel
proje veya akademik toplantlara katlabilme imkanlarnn olduka snrl oluu
yer almaktadr. Ayrca retim yeliinin, toplumda hak ettii saygn ve cazip bir
konuma getirilemeyii de nemli bir sorun olarak ifade edilmektedir74.
te yandan son aratrmalar, Arap lkelerinin aratrma ve gelitirme projeleri
iin yaptklar harcamalarda dnyadaki en dk harcama yapan lkeler arasnda
yer aldn, bunun somut bir gstergesi olarak bilimsel ve teknolojik aratrmalarda
blgenin katksnn, dnya genelinde yaplan aratrmalarn sadece % 1ini oluturduunu gstermektedir75. Fas, Msr, Filistin, Lbnan, Tunus bata olmak zere
Arap dnyasnda nitelikli yksek eitim veren niversiteler bulunmakla birlikte,
niversite eitimi ve aratrma iin ayrlan mal kaynaklarn olduka dk olmas,
niversite ynetiminde akademik faaliyetlerin alann genileten deil, daraltan ve
bunaltan, bunun yannda otoriter olduu gibi gereksiz brokratik kurumsal yap
ve ynetim anlayla birleince yksek retim genelinde bilimsel nitelikte bazan
kifayetsiz, bazan birbiriyle elikili sonular ortaya kabilmektedir. Ancak kadnlarn eitiminde nemli gelimeler yaanmaktadr. XX. yzyln balarnda kadnlar,
yeni kurulmakta olan niversitelerde kendilerine yer bulabilmek iin mcadeleler
verirken 2000li yllara gelindiinde Msr, Lbnan ve Irak bata olmak zere genellikle erkek rencilerin ounlukta olduu tp faklteleri de dahil olmak zere
eitli niversitelerin rencilerinin yarsn, hatta bazan yardan fazlasn kadnlar
73 Eitim Reformu Giriimi, Eitim zleme Raporu 2008 (stanbul: ERG-Sabanc niver-

sitesi, 2009), s. 22-23.

74 niversitelerin Temel Sorunlar ada Eitim-ada niversite: niversitelerimizin
Gelimilik Durumu, (Ankara: Babakanlk Basmevi, 1996. ), s.23-24.
75 United Nations Development Program (UNDP), Arab Human Development Report
2002: Creating Opportunities for Future Generations, (New York: United Nations Publications, 2002), s.65-71.

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

oluturmaktadr. Ayn zamanda uzaktan renme konusunda dikkate deer gelimeler yaanm, ailev sorumluluklar veya geleneksel kltrel tutumlar nedeniyle
yksek eitim imkan bulamayan kadnlar, atma ve savalar sebebiyle bir niversite yerlekesine gvenle ulaamayan dier renciler iin el-Kds Ak niversitesi,
Arap Ak niversitesi ve Suriye Sanal niversitesi eitli blm ve programlarda
uzaktan renme yntemiyle niversite eitimi verebilmektedir76.
II. Dnya Savandan sonra niversite eitiminde sadece Trkiyede ve Arap
dnyasnda deil, Bat dnyasnda da renim ve aratrmann nfuz alanlarnda
nemli deiimler yaanmtr. Daha sava srecinde hem Avrupadaki (ngiltere
ve Almanya) hem ABDdeki niversite hocalar ve renciler daha nce hi grlmedii ekliyle sosyal, siyas ve asker gelimelerin bizzat merkezinde yer almlar, niversitelerde bilim insanlarndan oluan aratrma gruplar teekkl ederek
asker tp ve cerrahiden geni ekonomik programlara, radardan atom bombasna
varncaya kadar eitli icatlar ve almalarla savaa yn veren projelerde ynetici
veya aratrma srecinde destekleyici rolde olmulardr. ngiltere ve ABDdeki akademisyenlerin bu somut becerilerinin geni yanklar bulmasndan sonra yksek
eitim algsnda ve niversitenin toplumdaki rol konusunda byk deiimler
meydana gelmitir. Bilgi ve hakikatin peinde komak, insanln dnyay ve evreni anlamasna yardmc olmak ve dnrlerin, bilim insanlarnn gemiteki eserlerini yorumlamak veya baarlarn takdir etmek mazide kalm; bilgi ve hakikatin
kendi saygnl, haysiyeti peinde olmann yerini artk yarar veya kr beklentisi
almtr. Akademisyenlerin de niversite algs ve beklentisi deimi, uygulamal
aratrmalarda gsterdikleri baarlardan sonra kendilerine olan gvenleri artm
ve beklentileri ykseltmilerdir77.
Gerek Batda gerekse Douda XX. yzyldan itibaren yksek eitim gittike
kitleselleerek kresellemi, daha da uluslararas hale gelmi, adeta niversiteler
bilgi endstrisi merkezlerine dnmtr. Balangta arlkl olarak din, felsefe,
hukuk ve tp alannda yksek eitim vermek iin kurulan ilk yksek eitim kurumlar veya niversiteler, din, siyas ve ekonomik unsurlarn yan sra modern
dneme gelindiinde an da zorlamasyla birlikte sadece eitim veren bir kurumdan aratrma yapan, bilgiyi reten ve yaygnlatran modern niversitelere
dnrken karsnda artk hzla kreselleen dnyada yeni imkanlar, frsatlar
bulmann yan sra bilinemeyen ve ngrlemeyen, doas gerei yeni tehditlerle
76 L. Herrera, Higher Education in the Arab World, s. 417.
77 E. Shills, Universities: Since 1900, The Encyclopedia of Higher Education, (Oxford:

Pergamon Press, 1992), II, 1267.

SEYF KENAN

de karlaabilmektedir. Bir yandan kendine, bilgi ve gerekliin peinde olma ve

adaleti tesis etme gibi bir hedef tayin eden; te yandan corafya ve kltr fark etmeksizin kavray ve anlayn inkiafnn sonuta zgrln genilemesi anlamna
geldiinin farknda olarak ura veren modern niversite, nc kurulularn ina
srecinde etkisinde kald kilisenin veya kurucu vakfn ynlendirici denetiminden kurtulmutur. Ancak gnmzde niversite, zellikle son yirmi yldr hzla
ilerleyen uluslararaslamann sunduu yeni imkanlar kullanmaya ve gelitirmeye,
bununla beraber gelen yeni tehditlerle baa kmaya almakla birlikte hl ideal
anlamda zerklik arayn srdrmeye devam etmektedir.

Modern niversitenin Oluum Sreci

z Bu makale, temelde slm kltrnde ve Bat dnyasnda yksek eitimin, anlay
ve kurumsallama asndan medreseden universitasa ve akabinde modern niversiteye
dnm srecini tarihsel seyri iinde karlatrmal olarak analiz etmektedir. Bu erevede, VIII. yzyldan itibaren ekillenmeye balayan medrese eitimi, Nizamiye ve daha
sonra Mustansriyye medreseleriyle birlikte belli konularda verilen temel eitimin ardndan aama aama ilerleyen, daha yapl ve sistematik bir yksek eitim anlay ve dzeniyle XI. yzyldan balayarak hem slm dnyasnn eitli blgelerinde hem de sonraki
dnemlerinde Avrupadaki yksek eitimin gerek kurumsallama gerek ders ieriklerinin
ekillenmesinde eitli alardan katkda bulunmutur. XVI. yzylla birlikte olumaya balayan Akademilerin nemli katklaryla XVII-XVIII. yzyldan itibaren ekillenen bilimsel
devrim, XIX. yzyln bandan itibaren Avrupada, zellikle ktann dnemin artlarnda
yoksul ve marijinal olarak grlen lkeleri Almanya ve skoyada modern niversitenin
oluumuyla sonulanmtr. Bu sre hem dier lkelerin hem de Osmanl dnyasnn
modern yksekretim anlaynn ekillenmesini eitli ynlerden etkilemitir. Modern
niversite, nc kurulularn ina srecinde etkisinde kald kurucu vakfn veya kilisenin
ynlendirici denetiminden kurtulsa da, bir yandan kresellemeyle birlikte gelen hzl
uluslararaslamann sunduu imkanlardan yararlanmaya ve tehditleriyle baetmeye alrken dier yandan da hl ideal anlamda zerklik arayn srdrmektedir.
Anahtar kelimeler: Medrese, Universitas, Yksek retim, Akademiler, Modern niversite, Mhendishane, Maarif, Yksek Eitimde Modernleme

Kaynaka
Advar, Adnan: Osmanl Trklerinde lim, stanbul: Remzi Kitabevi, 1991.
Atay, Hseyin: Osmanllarda Yksek Din Eitimi, stanbul: Dergah Yaynlar, 1983.
Ayvazolu, Beir: Yahya Kemal: Eve Dnen Adam, stanbul: Kap Yaynlar, 2008.
Barnhart, Robert K. (ed.): Chambers Dictionary of Etymology, New York: Chambers, 2001.

3 3

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

Berkes, Niyazi: Trkiyede adalama. haz. Ahmet Kuya, stanbul: Yap Kredi Yaynlar,
2002.
Beydilli, Kemal: Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishne: Mhendishne Matbaas ve Ktphnesi (1776-1826) stanbul: Eren Yaynclk ve Kitaplk, 1995, s.23-94.
Boogert, M. H.: Aleppo Observed: Ottoman Syria Through the Eyes of Two Scottish Doctors,
Alexander and Patrick Russell, Londra: The Arcadian Library, 2010.
Borgeaud, Charles: Historie de luniversit de Genve: LAcadmie de Calvin 1559-1798 Cenevre: Georg, 1900.
Cobban, A.B.: The Medieval Universities: Their Development and Organization Londra:
Metheun, 1975.
Cong, Xiaoping: Teacherss Schools and the Making of the Modern Chinese Nation-State,
1897-1937, Vancouver: UBC Press, 2007.
De Kay, James E.: 1831-1832 Trkiyesinden Grnmler, ev. Serpil Atamaz Hazar, Ankara:
ODTU Yaynclk, 2009.
Dlen, Emre: Trkiye niversite Tarihi. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yay., 2010, I-V.
Eckermann, J. P.: Gesprche mit Goethe in den letzten Jahren seines Lebens 1823-1832, Berlin:
Deutsche Buch Gemeinschaft, I-III, ty.
Eckermann, J. P.: Goethe ile Konumalar, ev. Ltfi Ay - Sadi Baytn, stanbul: MEB, I, 1947.
Eitim Reformu Giriimi: Eitim zleme Raporu 2008, stanbul: ERG-Sabanc niversitesi,
2009.
Ergn, Mustafa: Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 1982.
Ernsal, smail E.: Osmanl Vakf Ktphaneleri: Tarihi Geliimi ve Organizasyonu, Ankara:
TTK, 2008.
Esenbel, Seluk: Japon Modernlemesi ve Osmanl: Japonyann Trk Dnyas ve slam Politikalar, stanbul: letiim Yaynlar, 2012.
Ferguson, Niall: Uygarlk: Bat ve tekiler, ev. N. Elhseyni, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2011.
Frijhoff, W.: Universities: 1500-1900, The Encyclopedia of Higher Education, Oxford:
Pergamon Press, 1992, II, 1251-1259.
Gaudiosi, Monica M.: The Influence of the Islamic Law of Waqf on the Development of
the Trust in England: The Case of Merton College, University of Pennsylvania Law
Review, vol.136, no.4, 1988: 1231-1261.
Gibbon, Edward: Autobiography Londra: Oxford Universitey Press, 1907.
Goetz, Walter (Ed.): Propylen Weltgeschichte: Das Zeitalter des Absolutismus (1660-1789),
Berlin: Proplen Verlag, 1931, VI.
Gkyay, Orhan aik: Evliya elebi Seyahatnmesi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1996.

3 4

SEYF KENAN

Grafton, Anthony: Worlds Made By Words: Scholarship and Community in the Modern West,
Cambridge: Harvard University Press, 2009.
Gdemann, Moritz: Geschichte des Erziehungswesens und der Kultur der abendlndischen
Juden whrend des Mittelalters und der neueren Zeit, Wien: A. Hlder, 1880-1888.
Haskins, Charles Homer: Studies in Medieval Culture, New York: F. Ungar Pub. Co., 1958.
Haskins, Charles Homer: The Rise of Universities, haz. Lionel S. Lewis, Londra: Transaction Publishers, 2007.
Herrera, Linda: Higher Education in the Arab World, International Handbook of Higher
Education, ed. James J.F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007, s.409-421.
Hilli, Abdrrezzak: Tariht-talim fil-Irak fil-ahdil-Osmani: 1638-1917, Badad:
Vizaretl-Marif, 1959.
Hir, E. (der.): Dnya niversiteleri ve Trkiyede niversitelerin Gelimesi, Ankara: Ankara
niversitesi, 1950, I-II.
Hofstadter, R. ve Metzger, W. P.: The Development of Academic Freedom in the United States,
New York: Columbia University Press, 1955.
bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih, nr. C. J. Tornberg, Dru Beyrut: Beyrut, 1989, I-XIII.
bn Hallikn: Vefeytl-ayan ve enbau ebnaiz-zaman, Kahire: Mektebetn-NehdatilMsriyye, 1948, I-VI.
bn Nedim: el-Fihrist, Beyrut: Drl-Marife, 1978.
Iman, Farag: La construction sociale dune ducation nationale: enjeux politiques et trajectoires
ducatives. Egypte 1900-1950 (Paris: EHESS, Baslmam doktora tezi).
hsanolu, Ekmeleddin: Drlfnn: Osmanlda Kltrel Modernlemenin Oda, yay. haz.
Hmeyra Zerdeci, stanbul: IRCICA, 2010, I-II.
pirli, Mehmet: Medrese, slm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 2003, XXVIII, 327-332.
Kenan, Seyfi: III. Selim Dnemi Eitim Anlaynda Araylar, Nizm- Kdmden
Nizm- Cedde III. Selim ve Dnemi- Selim III and His Era from Ancien Rgime to
New Order, ed. Seyfi Kenan, stanbul: SAM Yaynlar, 2010, s.129-163.
Kenan, Seyfi: Trk Eitim Dncesi ve Deneyiminin Dnm Noktalar zerine Bir
zmleme, Osmanl Aratrmalar: The Journal of Ottoman Studies Misafir Ed. S.
Kenan, 41, 2013, s.1-32.
Kesi, Nurullah: Medris-i Nizmiye ve tesirt- ilm ve ferheng-i n, Tahran: Messese-i
ntiarat- Emir Kebir, 1374.
Le Goff, Jacques: Ortaada Entelekteller, ev. M.A. Klbay, stanbul: Ayrnt Yay., 1994.
Le Goff, Jacques: The Birth of Europe, Oxford: Blackwell Publishing, 2005.
Leemhuis, Fred: From Memorising to Learning, Centres of Learning: Learning and Location in Pre-Modern Europe and the Near East ed. J. W. Drijvers & A. A. MacDonald,
Leiden: E. J. Brill, 1995, s.91-102.

3 5

M O D E R N N V E R S T E N N O LU U M S R E C

Lowry, H. W. ve Ernsal, . E.: Remembering Ones Roots: Mehmed Ali Paa of Egypts Links
to the Macedonian Town of Kavala: Architectural Monuments, Inscriptions & Documents, stanbul: Baheehir University Press, 2011.
Lyons, Jonathan: The House of Wisdom: How the Arabs Transformed Western Civilization,
Londra: Bloomsbury Press, 2010.
Mahmudov, Yakub (ed.): Bak Dvlet Universiteti, Azerbaycan Halk Cmhuriyyeti Ensiklopediyas, Bak: Lider Neriyat, 2005, I, 216225.
Makdisi, George: Muslim Institutions of Learning in Eleventh Century Baghdad, BSOAS, XXIV, 1961, s. 1-56.
Makdisi, George: The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1981.
Makdisi, G.: The Rise of Humanism in Classical Islam and the Christian West: With Special
Reference to Scholasticism, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1990.
Makdisi, George: Baghdad, Bologna, and Scholasticism, Centres of Learning: Learning
and Location in Pre-Modern Europe and the Near East ed. J. W. Drijvers & A. A.
MacDonald, Leiden: E. J. Brill, 1995, s.141-157.
Maruf, Naci: Medris kablen-nizamiyye, Badad: Matbaatu Mecmail-rak, 1973.
Mazaheri, Ali: Ortaada Mslmanlarn Yaaylar, ev. Bahriye Uok, stanbul, 1972.
Osterhammel, Jrgen: The Transformation of the World: A Global History of the Nineteenth
Century, ev. Patrick Camiller, Princeton: Princeton University Press, 2014.
zaydn, Abdlkerim: Nizamiye Medresesi, slm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 2007,
XXXIII, 188-191.
zen, kr: Hilaf, slm Ansiklopedisi, Ankara: TDV, 1998, XVII, 527-538.
ztrk, Cemil: Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, Ankara: Trk Tarih Kurumu,
2007.
Pedersen J. G. Makdisi: Madrasa, Encyclopedia of Islam, Leiden: Brill, 1980.
Pedersen, Olaf: The First Universities: Studium Generale and the Origins of University Education in Europe, ev.Richard North, Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
Perkin, Harold: History of Universities, International Handbook of Higher Education, ed.
James J.F. Forest-Philip G. Altbach, Springer, 2007, s.159-205.
Platt, Brian: Burning and Building: Schooling and State Formation in Japan, 1750-1890,
Cambridge: Harvard University Asia Center, 2004.
Quatremre, Moritz: Histoire des Sultans Mamlouks, de LEgypte, Paris: The Oriental Translation of Fund of Great Britain and Ireland, 1845, I.
Rashdall, Hastings: The Universities of Europe in the Middle Ages, Londra: Oxford University Press, 1936, I-III.
Rashed, R. ve Regis, M. (ed.): Encyclopedia of The History of Arabic Science: Astronomy,
Theoretical and Applied, Londra: Routledge and Kegan Paul, 1996, I-II.

SEYF KENAN

Reindle-Kiel, Hedda: The Vakf of Moral Beir Aa in Argos, Monuments, Patrons, Contexts: Papers on Ottoman Europe Presented to Machiel Kiel, ed. Maximilian Hartmuth
& Aye Dilsiz (Nederlands Instituut, 2010).
Rosenthal, Franz: Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam,
Leiden: Brill, 2007.
Regg, Walter & Ridder-Symoens, H. D. R.: (Ed.), A History of the University in Europe,
Cambridge: Cambridge University Press, 1992-2004, I-III.
Saliba, George: Islamic Science and the Making of European Renaissance, Cambridge, Mass.:
The MIT Press, 2007.
Sayl, Aydn: Ortaa slam Dnyasnda lm alma Temposundaki Arlamann Baz
Temel Sebepleri, Aratrma, c.1, Ankara, 1963, s. 5-69.
Sayl, Aydn: Vcidiyye Medresesi: Ktahyada bir Ortaa Trk Rasathnesi, Belleten
XII/47, 1948, s.655-666.
Sayl, Aydn: The Observatory in Islam, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 1960.
Shills, E.: Universities: Since 1900, The Encyclopedia of Higher Education, Oxford: Pergamon Press, 1992, II, 1259-1275.
Stone, Lawrence: The Educational Revolution in England, 1560-1640, The Past and
Present Society 28, 1964, s.41-80.
eleb, Ahmed: et-Terbiyetl-slamiye: Nzumuha-felsefetuha-tarihuha, Kahire: Mektebetn-Nehdatil-Msriyye, 1978, s.113-136.
United Nations Development Program (UNDP): Arab Human Development Report 2002:
Creating Opportunities for Future Generations, New York: United Nations Publications, 2002.
United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), Global
Education Digest 2008, Montreal: UNESCO Institute for Statistics, 2008.
niversitelerin Temel Sorunlar ada Eitim-ada niversite: niversitelerimizin Gelimilik Durumu, Ankara: Babakanlk Basmevi, 1996.
Vincent, David: The Rise of Mass Literacy: Reading and Writing in Modern Europe, Oxford:
Polity, 2000.
Widmann, Horst: Atatrk niversite Reformu, ev. Aykut Kazancgil, Serpil Bozkurt, stanbul: stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi, 1981.
Yksekretim Kurulu, Trk Yksekretiminin Bugnk Durumu, Ankara, 2005: http://
www.yok.gov.tr/index.php?option=com_docman&task=cat_view&gid=178. Eriim
Tarihi: 7 Haziran 2011.
Yksekretim Kurulu: Trkiyenin Yksekretim Stratejisi, Ankara: YK Yay., 2007.
Zilfi, Madeline: The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postclassical Age (16001800), Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1988.