Zabiljezene Zene I Javni Zivot Bosne I Hercegovine

ZABILJEENE
ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku
Zabiljeene ene i javni ivotBosne i Hercegovine u 20. vijeku
Sarajevo, 2014.
Edicija Gender
Edicija Gender
Ediciju ureuju
Emina
Bonjak
i Saa
Gavrii Saa Gavri
Ediciju
ureuju
Emina
Bonjak
Knjiga 4. Knjiga 4.
Naslov:
- ene i javni
ivot
Naslov: Zabiljeene
Zabiljeene.
ene
i javni ivotBosne i

Bosne
i
Hercegovine
u
20.

Hercegovine u 20.vijeku
vijeku
Autorice iAutorice
autori: i autori: Aida
Spahi
Aida Spahi

Amila dralovi
Amila dralovi

Arijana Aganovi
Arijana Aganovi

Bojana okanovi
Bojana okanovi

Elmaja Bavi
Elmaja Bavi

Emina una
Emina una

Fabio Giomi
Fabio Giomi

Ivana Drao
Ivana Drao

Zlatan Deli
Zlatan Deli

Popov-Mominovi
ZlatiborkaZlatiborka
Popov-Mominovi
Priredila: Priredila:
Jasmina auevi
Jasmina auevi
SaradnicaSaradnica
na
na
prikupljanju
grae: grae:
Maja
prikupljanju
Kaljanac
Maja Kaljanac
Lektura: Lektura_korektura:

Velida
Hodi

Velida Hodi
Korektura:
Sandra
Zlotrg
Prelom_naslovnica:

Lejla Huremovi
Prelom_naslovnica:

Lejla Huremovi
Izdava:
Sarajevski otvoreni centar, www.soc.ba
Izdavai:
Sarajevski otvoreni centar, www.soc.ba
Za izdavaa:
Saa Gavri
Fondacija CURE, www.fondacijacure.org
Za izdavae:
Saa Gavri, Jadranka Milievi
Sarajevski otvoreni centar/autorice

Sarajevski otvoreni centar/autorice
Nekomercijalno umnoavanje, fotokopiranje ili bilo koji drugi oblik reprodukcije
cijele publikacije ili njenih dijelova je poeljno, uz prethodno pismeno informisanje
Nekomercijalno umnoavanje, fotokopiranje ili bilo koji drugi oblik reprodukcije cijele
izdavaa na mail: office@soc.ba.
publikacije ili njenih dijelova je poeljno, uz prethodno pismeno informisanje izdavaa
na mail: office@soc.ba.
Ova publikacija se realizuje u saradnji sa partnerskom organizacijom Fondacijom
Heinrich Bll u Bosni i Hercegovini, Fondacijom CURE i Ambasadom vicarske u
Ova publikacija se realizuje u saradnji sa partnerskom organizacijom Fondacijom
BiH. Stavovi i miljenja izneseni u ovom tekstu su autorski i ne predstavljaju izriite
Heinrich Bll u Bosni i Hercegovini, Fondacijom CURE i Ambasadom vicarske u
stavove
i miljenja
donatora.
Autorice
i autori
odgovaraju
za svoj tekst.
BiH. Stavovi
i miljenja
izneseni
u ovom
tekstu su
autorski
i ne predstavljaju
izriite
stavove i miljenja donatora. Autorice i autori odgovaraju za svoj tekst.
Zabiljeene ene i javni ivotBosne i Hercegovine u 20. vijeku
Sarajevo, 2014.
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
305-055.2(497.6)19
ZABILJEENE. ene i javni ivot Bosne i
Hercegovine u 20. vijeku / [autorice i autori Aida
Spahi ... [et al.] ; priredila Jasmina auevi].
- Sarajevo : Sarajevski otvoreni centar :
Fondacija Cure, 2014. - 292 str. : ilustr. ; 20
cm. - (Edicija Gender / Sarajevski otvoreni
centar ; knj. 4)
Biobiljeke o autoricama, autorima, saradnici i
prireivaici: str. 276-278. - Bibliografija: str.
279-292 i biljeke uz tekst.
ISBN 978-9958-536-18-2 (Sarajevski otvoreni
centar)
ISBN 978-9958-0988-3-3 (Fondacija Cure)
1. Spahi, Aida
COBISS.BH-ID 21466630
SADRAJ
Predgovor 8
Dvije zaboravljene vladarice
12
UVOD Period austrougarske uprave
16
I DIO: 19141941. ene kroz smjenjivanje epoha
39
II DIO: 19411945. Drugi svjetski rat i iskustva

bosanskohercegovakih ena
72
III DIO: 19451990. ene u socijalizmu od ubrzane
emancipacije do ubrzane repatrijarhalizacije
104
IV DIO: Devedesete, rat i nakon rata u Bosni i Hercegovini
177
V DIO: Granice milenija, sadanjost
226
UMJESTO ZAKLJUKA: enska civilna scena u

Bosni i Hercegovini
267
Crtica o Rozi
273
Crtica o usisivau
274
Biobiljeke o autoricama, autorima, saradnici i prireivaici
276
Literatura 279
Posveeno svim enama koje nisu mogle da ive slobodan ivot...

... ivot po svojoj mjeri.
ZABILJEENE
PREDGOVOR
Da li strategije zaborava nose rodna obeleja? Zaborav je ponekad
naprosto eufemizam: re je o manje ili vie institucionalizovanoj cenzuri, koja moe imati neposredne veze sa politikom, razliitim oblicima
moi grupa: jo jasnije podruje rodnih politika. U kulturi koja nosi
obeleja i oiljke totalitarnog mentaliteta, svaka konstrukcija kolektivnoga seanja duboko zavisi od strategija zaborava.1
Svetlana Slapak, antropologinja
Knjiga koja je pred vama pokuava predstaviti sliku svijeta ena
u vremenu kada se ivot vrtoglavo ubrzao ideologizirao, industrijalizirao, psihoanalizirao, tehnologizirao, mobilizirao, komercijalizirao, relativizirao, konfekcionalizirao. Naa knjiga ima brojna
ogranienja. Naime, metodoloki poglavlja nisu strogo ujednaena;
izostala je analiza konstruisanja ene u razliitim ideologijama. Knjiga je pisana brzo, sa mnogo strasti, ljubavi i aljenja to se nije otilo
u svaki arhiv, muzej ili biblioteku irom Bosne i Hercegovine kao i
van zemlje (jer se ogromna graa uope ne nalazi u BiH). U njoj,
naalost, nema pomena o radnim akcijama, popularnoj kulturi niti
objanjenja ta je za ene podrazumijevala kazna gubitka narodne
asti. Graanska prava ili pria o fizikom radu prelamaju se ovdje
kroz ekonomske i politike uslove u kojima su ene ivjele.
Izoptenost ena iz glavnih tokova, gubitak kontinuiteta i brisanje iz kulturnog, naunog i svakog drugog sjeanja jesu bili pokretaki
motivi oko kojih se grupa ljudi okupila i odluila da neto uradi. U
tom smislu, ova knjiga je, prije svega, aktivistiki odgovor na sistematsko zanemarivanje doprinosa ena bh. kulturi i predstavlja
pokuaj davanja skice za prouavanje historije ena u BiH. Dananja
dominantna ideoloka matrica u kojoj ivimo otupjela nas je na
raznim nivoima, pa je nae traganje i sakupljanje grae o enama bio
vid otpora praksama znanja u kojima je sve na dohvat mia. Ipak, to
ne znai da brojni podaci nisu uli u knjigu i na ovaj virtuelni nain.
1 Izvor:http://www.danas.rs/danasrs/kultura/strategije_zaborava_i_rod.11.html?news_
id=103463 (7. juli 2014)
ZABILJEENE
Zaborav, sjeanje i ene tri su osnovna pojma koja odreuju ovu

knjigu, te da bi se itala makar priblino onako kako smo mi zamislile, moramo objasniti ta za nas znae ove rijei. Zaborav razumijemo kao unaprijed smiljeno odbijanje sjeanja na neto to je bilo,
potiskivanje i brisanje tragova ivota. Sjeanje kroz ponovljeno upisivanje u prostor i vrijeme, kroz pisanje, jedna je od taktika otpora
reimu ovakvog zaborava. ene definiemo onako kako je to Gorana
Mlinarevi postavila:
Kada priam o enama i enskom politikom agensu, ne
priam iskljuivo esencijalistiki i bioloki, ve to zaista smatram politikim agensom koji je potencijalno emancipatoran u
smislu otpora patrijarhalnom sistemu. Kada priam o enama,
govorim o enama kao o analitikoj kategoriji.2
Prikupljala se graa o hrabrim, zanimljivim, uspjenim enama
koje nisu pristajale na slijepu poslunost ili su prkosile pravilima
okoline u kojoj su ivjele i borile se za bolje prilike; tragalo se za
pojedinkama i udruenjima koja su pomjerala granice ustaljenog
nekonformistikim i hrabrim djelovanjem u svojoj okolini, i ire.
Pokualo se na jednom mjestu sakupiti osnovno znanje i o onim
enama koje su bile uspjene uprkos tome to je sve bilo protiv njih,
o onim enama koje su po prvi put u historiji enskog roda/rada u
BiH neto radile, o onima koje su rizikovale i dale svoje ivote za
ideje u koje su vjerovale. Sakupljali su se podaci o enama, poznatim
i nepoznatim i ulivali na jedno mjesto.
Bavilo se historijom, ali se nije posezalo za historijskim analizama. Ne zato to nam nisu vane, ve zato to je ideja bila napraviti
neakademsku i nehistorijsku knjigu o novijoj historiji ena. Izostanak
struke u procesu rada historiara i historiarki bio je splet okolnosti i onda je prerastao u metodoloku injenicu, i upravo zato jeste
vano da ovu knjigu ocijeni i struka. Knjiga je data po hronolokom
redu smjenjivanja glavnih drutveno-politikih prilika, onako kako
ih postavlja mainstream kultura.
Svako poglavlje knjige prvo predstavlja ire socijalne, ideoloke,
2 Citat sa predavanja Gorane Mlinarevi Feministika kritika militarizacije
svakodnevnice (17. juni 2014), Sarajevo, Muzej knjievnosti i pozorine umjenosti BiH
ZABILJEENE
10
pravne, ekonomske i kulturne bosanskohercegovake politike kontekste, a onda se pokazuje kako su se pojedini segmenti drutva
prelamali kroz poziciju ene i enska pitanja. U knjizi se nalaze informacije o dobijanju/osvajanju prava, o enskim udruivanjima
humanitarnim, uiteljskim, feministikim, akademskim, politikim
itd., o enskom radnikom pokretu, o AF-u, o doprinosima ena u
umjetnikoj, naunoj, obrazovnoj i kulturnoj sferi ivota, o spektru
uloga ena u ratovima borkinje, diverzantkinje, ilegalke, mirotvorke, ratne zloinke i razne druge. Vjena dilema mirovnih feministkinja o tome kako se pozicionirati prema vojnikinjama i ostalim
direktno militarizovanim enama na ovim stranicama nema odjeka.
Tokom i na kraju poglavlja daju se biografski i bibliografski podaci
o nekim enama. Ponegdje su se ene, koje su se posebno predstavljale, birale prema unaprijed zadatim metodolokim mjerilima, a
ponekad se taj izbor otrgao kontroli i u potpunosti nadilazio naelo
vanijeg iskustva, koje ova knjiga svakako sve vrijeme i pokuava da
problematizuje. Na kraju svakog poglavlja daje se crtica o enama
ije sudbine paradigmatino povezuju dva perioda razgraniena ratovima. Problemi naknadnih interpretacija sjeanja i nikad zavrene
prolosti nisu nas u ovoj knjizi optereivali.
Kako bi se zbivanja u 20. vijeku to jasnije predstavila, napravljen
je uvod koji daje presjek drutvenih prilka u BiH do 20. vijeka, kao i
skica o tome ta se deava na drutvenoj sceni sada, u novom vijeku.
Knjiga ima dva osnovna cilja, pored onog najvanijeg koji se
odnosi na aktivistiko-akademski odgovor na problem prenoenja
znanja i afirmaciju enskog rada i postojanja. Prvi je vezan za pravljenje baze koja e sadravati, sakupljena na jednom mjestu, nova,
ve postojea i objedinjena znanja. Drugi je vezan za meusobno
povezivanje i pravljenje mree osoba koje imaju interesa da se bave
enama bilo prostorno, vremenski ili ideoloki.
Ova knjiga ima svoje pretkinje, i nikako nije prva u namjeri da
predstavi ivote nekih ena, niti je prva u namjeri da se odupre zaboravu i zanemarivanju zalaganja ena kroz vrijeme. Samo neke knjige
ije smo puteve slijedile su: U graanskom ogledalu: Identiteti ena
BiH graanske kulture 18781941, Sarite Vujkovi; enski prostor i
ZABILJEENE
muko vrijeme, Sadmire Kotori; Zaboravljene dobroiniteljke sarajevske vakife, Selme Avdi Hajrovi; ene u istoriji Semberije, Tanje
Lazi; ivot i stvaralatvo ena Banjaluke, Drage Dae Gaji; ene u
vremenu Bratunac, Mensure Mustafi; ene u politici Bosne i Hercegovine, Amile Taljanovi; Sve bih zemlje za Sarajvo dala: ene piu i
itaju grad, Dragane Tomaevi; ene u Bosni i Hercegovini: Dolje ti
rijeka, dolje ti je pruga, Sae Gavria i Hane Stoji; enski pokret u
BiH: Artikulacija jedne kontrakulture, Zlatiborke Popov Mominovi;
Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini, Zilke
Spahi iljak i druge.
Pisanje knjige su inspirisale i dobronamjerne osobe, poznanici
i prijateljice koje su se javljale i donosile nam svoje tekstove i svoja
znanja o nekim enama iz kulturne historije BiH. Sve biblioteke su
nam otvorile irom vrata svojih fondova, a Bonjaki institut nam je
sedmicama bio najvelikoduniji istraivaki centar. Zahvaljujemo se
recenzenticama knjige Svetlani Slapak i Sariti Vujkovi, kao i recenzentu Husniji Kamberoviu, na dragocjenim savjetima i komentarima. Knjiga Zabiljeene - ene i javni ivotBosne i Hercegovine u 20.
vijeku rezultat je rada i saradnje mnogih ljudi, Sarajevskog otvorenog
centra, Fondacije Heinrich Bll, Ureda za BiH, Fondacije CURE i
Ambasade vicarske.
Jasmina auevi
Ti i ja imamo ast upoznati se sa tim enama, makar i na ovaj

nain, i malo doprinijeti da sjena nad njima ne bude pretamna.
Edina Kamenica, novinarka
11
ZABILJEENE
Emina una
Dvije zaboravljene vladarice

Iako su prie o bosanskim kraljicama brojne i interesantne, u
ovom tekstu e biti predstavljene samo dvije, i to one ije sudbine
sadre u sebi elemente od kojih neki i danas bitno odreuju ensku
priu. Prva je kraljica Mara Jelena (14471500), a druga Esma sultanija (17261788).
Kraljica Mara (Jelena). Uvrijeeno je vjerovanje o kraljici Katarini kao posljednjoj bosanskoj kraljici. Ipak, posljednja bosanska
kraljica bila je Mara Jelena, supruga legitimno izabranog, posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaevia, posinka kraljice Katarine
Kosae, iji je period vladavine trajao dvije godine (14611463). Za
razliku od mnogo poznatije Katarine, likom Mare Jelene niko se nije
ozbiljnije umjetniki bavio, a i historijski izvori tvrde da je kraljica
bila zla osoba i da nije upamena po dobru.3 Zbog ega je ova ena
ostala upamena kao zla kraljica, antipod dobroj kraljici Katarini?4
Bila je kerka srpskog despota Lazara Brankovia, koji je umro
iznenada, veoma mlad ostavivi despotovinu u haosu, i bizantijske
princeze Jelene Paleolog. Stavljeno u historijski kontekst, Turci su
bili s jedne strane, a Bosna, Matija Korvina i Ugari sa druge, i svi su
imali osvajake pretenzije prema despotovini. S obzirom da nije bilo
mukog nasljednika, jer je despot ostavio za sobom tri kerke, rjeenje
se vidjelo u udaji najstarije za nasljednika koji bi rijeio situaciju. Tako
se 1459. godine dogovorio politiko-interesni brak izmeu bosanskog
prijestolonasljednika Stjepana Tomaevia i princeze Mare Jelene, ko3 Toi, . (1998), Ponaanje bosanske kraljice Mare (Jelene) u izbjeglitvu,
Zbornik radova X kongresa Saveza istoriara Jugoslavije, Beograd
4 Kraljici Katarini se nerijetko pripisuje svetaka oreola i na taj je nain njen lik obraen
kod Kajana, Kraljica Katarina bosanska, (Bosanska rije, 2004). Ivan Lovrenovi takoer u
Bosanski Hrvati (Durieux, 2002) o njoj pie samo pohvalno; prema nekim izvorima, franjevci su odravali takvu sliku o njoj, a oni su i najzasluniji to uz nju ide epitet posljednja bosanska kraljica: Mulaosmanovi, A. (2004), Kraljica Katarina mit u nastajanju.
Historijski mitovi u zemljama nasljednicama Jugoslavije. Izvor: http://folk.uio.no/palk/
Dubrovnik/Admir%20Mulaosmanovic%20-%20essay.htm (15. maj 2014)
12
ZABILJEENE
joj je tada bilo svega dvanaest godina, dok je Stjepanu bilo dvadesetak
vie. Meutim, nakon svega dvije godine, despotovinu je zauzelo Osmansko carstvo, a kralj i kraljica su izbjegli u Bosnu i nastanili se u
Jajcu, gdje je tada bio kraljevski dvor. Mara je u Jajce uspjela donijeti
veoma vrijedan miraz, koji se u historijskim spisima spominje ee
od nje same moti sv. Luke koje je dobila od svog djeda uraa
Brankovia. Po dolasku u Jajce smijenila je na kraljevskom tronu majku svoga mua, kraljicu Katarinu. Meutim, nije bila dugo kraljica, i
kako nas historija ui, Osmanlije su osvojile grad 1463, pogubile kralja, a etrnaestogodinja kraljica je dospjela u Dalmaciju.
Zbog mnotva neusaglaenih historijskih izvora, teko je
pouzdano utvrditi ta se tano dogaalo, no najvjerovatnije su
kraljicu opljakali neprijatelji njenog mua jedno vrijeme je drei
u zatoenitvu,5 odakle je uspjela pobjei i otii u Dubrovnik, gdje
je ve bila kraljica Katarina. Izvori tvrde da je kraljica Katarina u
javnosti nastupala kao bosanska kraljica, zajedno sa svim vanjskim
obiljejima koja su to podrazumijevala, te je dobijala prihode koji
su joj kao kraljici pripadali, iako to zakonski vie nije bila. Mara
se u tom periodu najvie spominje u vezi sa motima jer su velike
sile, koje su vladale tim dijelom svijeta, eljele da ih se dokopaju
(Mleani, papa, Ugari). Nakon mnogih zakulisnih radnji, konano
ih je prodala Mleanima i 1466. godine otila u Carigrad6 u kojem je
nastavila svoj ivot.
Od tada poinje pria o njoj kao zloj kraljici. Kao rezultat njene
mlade udaje, gubitka mua, prijestolja i povlastica, kraljica se prozlila, kako navode neki izvori7 optuila je tetke koje su ve bile
na turskom dvoru da joj duguju novac, optuila je Dubrovane da
joj nisu vratili novac koji joj je trebalo pripasti od mua, tuila je i
svetogorske monahe za dug. Nigdje se ne postavlja pitanje da li su
kraljiine optube bile osnovane ili ne. Ipak, injenica je da je sultan
Murat II u veini sluajeva presudio u kraljiinu korist (kaznio Kantakuzinu, natjerao Dubrovane da plate, slao izaslanike na sv. Goru).
5 Toi, . (2002), Posljednja bosanska kraljica Mara (Jelena), Zbornik za istoriju BiH, Beograd
6 Osmanski sultani su pruali zatitu pripadnicima/ama plemenitih porodica iz podruja koja
su osvajali, onima koje su ostavljali u ivotu.
7 Toi, ., n.d.
13
ZABILJEENE
Malo je vjerovatno da je jedan osmanski sultan sa mirijadom svojih

savjetnika postupao bez provjere i na svoju ruku. Pred kraj ivota se
preselila u Trakiju gdje je i umrla 1500. godine.
Esma sultanija. U Jajcu postoji legenda o Esmi sultaniji, po kojoj
nosi ime najvea gradska damija. Iako postoji nekoliko varijanti,
osnovna linija prie je ova:
Esma, kerka sultana, strano se razboljela i danima je leala
u postelji. Sultan je slao po ljekare i vraeve u cijelom carstvu,
ali je sve bivalo uzalud i sultaniji je bivalo gore iz dana u dan.
Sve dok joj jedan hoda nije rekao da treba da sagradi damiju
i most na mjestu gdje se dvije rijeke spajaju u jednu. Izaslanici
su tragali po carstvu i u Bosni otkrili grad Jajce u kojem se jedna rijeka ulijeva u drugu, inei vodopad i to im se uinilo kao
savreno mjesto. Doli su sultaniji i nakon to su joj rekli da
su pronali mjesto, ona je skinula jednu naunicu iz uha (jer
je toliko bila vrijedna) i od nje su sagradili damiju i mostove.
Zato se damija zove Damija Esme sultanije. Interesantno je
kako se ova naracija mijenjala kroz usmenu predaju i kako su
joj dodavani odreeni lokalni elementi.
Danas je nemogue utvrditi koliko je od toga istina, no Esma sultanija je svakako bila historijska linost. Bila je kerka sultana Ahmeda III koji je vladao u periodu od 1703. do 1730. godine, i sestra
sultana Mustafe II koji ga je naslijedio.8 Roena je 14. marta 1726.
i ivjela do 1788. godine. Udala se za otomanskog vezira Mehmedpau Muhsinovia koji je u dva navrata bio bosanski namjesnik, a u
jednom od ta dva perioda Esmi je mogao finansijski pomoi gradnju
damije. Esma sultanija je, inae, uglavnom poznata kao kerka/sestra/supruga i o njoj samoj se veoma malo zna. Otomanska genealoka
stabla su uglavnom opisivana po mukoj liniji i ako je ita i zapisano
o enskoj jo i danas je mali broj tih tekstova preveden na bosanski
ili engleski jezik. Istraivanje o Esmi oteala je i injenica da su postojale jo najmanje dvije Esme sultanije koje su ivjele poslije Esme
o kojoj je ovdje rije, i o objema postoji vie historijskih zapisa. Prva
Esma (17781848) je bila kerka Abdul Hamida I (njen je mauzolej
8 Izvor: http://en.wikipedia.org/wiki/Esma_Sultan_%281726-1788%29 (14. maj 2014)
14
ZABILJEENE
u Istanbulu), a druga Esma (18731899) kerka Abdulaziza (danas

je po njoj nazvan kulturni centar u Istanbulu). O Esminom muu
takoer ne postoje znaajniji tekstovi, kako u turskim tako ni u
domaim izvorima, to ni ne udi s obzirom na broj turskih namjesnika u Bosni.9 Meutim, ono to danas na svoj nain pria priu
o njoj jeste svakako damija Esme sultanije, smjetena u samom
centru grada Jajca. Pretpostavlja se da je izgraena 1770. godine,10
iako historijski izvori variraju, ali ako uzmemo tu godinu kao tanu,
gradnja damije se desila za vrijeme drugog perioda namjesnitva
Esminog mua. Ovo isto tako znai da je, ako je legenda tana, Esma
ozdravila jer je nakon izgradnje damije ivjela jo punih osamnaest
godina. Jedina je velika damija u ovom dijelu svijeta koja je ime
dobila po eni, a arhitektonski svjedoi o svojoj enskosti i munarom
koja joj se nalazi na lijevoj, umjesto desnoj strani, to je pravilo pri
gradnji damija. Sruena je tokom okupacije 1993, ali je obnovljena
u potpuno vjerodostojnom maniru i danas postoji u istom obliku u
kojem je i sagraena. Esma sultanija je do sada bila relativno nepoznata ljudima van Jajca i okoline, a sultanija, legenda o njoj, kao i
damija priaju priu koja nadahnjuje.
9 Spisak bosanskih sandak-begova i paa. Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Spisak_bosanskih_sand%C5%BEak-begova_i_pa%C5%A1a (15. mart 2014)

10 Buljina, H. (1984), Jajce i Damija sultanije Esme, Glasnik Vrhovnog starjeinstva Islamske
zajednice u SFRJ, 5, Beograd, str. 579-589.
15
ZABILJEENE
Zlatiborka Popov Mominovi, Fabio Giomi, Zlatan Deli
UVOD
Period austrougarske uprave
Razmee koje e se ovdje obraditi tie se smjene dvije imperije na
prostoru Bosne i Hercegovine otomanske i austrougarske. Naglasak e ipak biti na drugom segmentu s obzirom na obim i ciljeve
knjige: ovdje se akcentuje odreeni period ne teei pri tom da se
niveliu drugi periodi s obzirom na sloenost drutvenog konteksta
i uope drutvenog determinizma, a posebno ako imamo u vidu genealogiju okcidentalizma, orijentalizma i izmeu njih ugnijeenog
balkanizma. Kada govorimo o bh. eni u periodu austrougarske
uprave (bilo da govorimo o eni kao takvoj, enama kao posebnoj
drutvenoj grupi ili pak o enama koje su se istakle u razliitim domenima svoga rada ali i svakodnevice) ne moemo a da se ne osvrnemo na svojevrsni duh vremena na razmeima razliitih epoha.
Drutvene i kulturne prilike

U periodu Osmanske imperije, ene su bile vezane za kuu,
njihovo kretanje je bilo ogranieno i praeno sistemom couverture
(pokrivanja) i u oblaenju i u ponaanju, bez obzira na etno-konfesionalnu pripadnost. No, seoske ene su se slobodnije kretale zbog
svog uea u poljoprivrednoj proizvodnji, pa ni kod muslimanki
sa sela nije bio u potpunosti prihvaen obiaj sakrivanja lica, iako
postoje tendencije da se npr. nain ivota muslimanki iz viih slojeva predstavi kao karakteristian za sve muslimanske ene.11 Dalje,
uoena je i tendencija prikazivanja ena kao imaginarnih bia, iako
su konkretno uestvovale u tzv. tradicionalnoj privredi i radinosti11Beljkai-Hadidedi, Lj. (1997), Uee muslimanskih ena u tradicionalnim privrednim djelatnostima u Sarajevu krajem XIX i poetkom XX vijeka, Sarajevo, Fondacija za
izdavatvo, str. 59, 61.
16
ZABILJEENE
ma.12 Njihova ekonomska produktivnost je bila strogo povezana sa

biolokom i obratno, jer jedno bez drugog ne ide u tradicionalnom
drutvu proaranom religijskim vrijednostima i naelima. Religija
je za ene bila prostor iskljuivanja, ali i utjehe. Tako npr. u svojim
putopisima kroz Bosnu, Hercegovinu i Staru Srbiju, ruski putopisac
panslavistike orijentacije opisuje kako se ene pravoslavke, skrajnute i odvojene drvenim reetkama u posebnom odjelu zvanom
priprat ili pritvor a u narodu enska crkva, do koje ne moe akustiki
doprijeti sama liturgija, usrdno mole i krste.13 Putopise su inae pisali
i autori iz Austrije u posljednjim godinama osmanske vladavine, s
ciljem sticanja uvida u politike, obrazovne i druge (ne)prilike.14
Iako se osmanski apsolutizam odravao putem zastarjelog i represivnog upravnog aparata, i njega je u XIX vijeku dotakao talas modernizacije, to se ogleda u ukidanju timarsko-spahijskog sistema vojno-feudalnog tipa 1839, odnosno formalnim izjednaavanjem svih graana 1856.
godine.15 Pravo na udruivanje je dobijeno 1862, kada dolazi do formiranja crkveno-kolskih opina i esnafskih udruenja i do preobraaja arije
u tzv. esnafsko javno mnijenje,16 iz kojeg je opet bilo iskljueno vie od 90
% stanovnitva koje je ivjelo u ruralnim sredinama.
U ovom periodu je posebno vaan i aktuelan rad, kada je o
enama rije, Stake Skenderove, koja je u potpunosti, jo od najranije dobi, odstupala od uobiajenog oblika enskog ponaanja. Nauila
je da ita i pie u periodu kada nije postojala nijedna djevojaka
kola i kada je pismenost stanovnitva iznosila svega 3%.17 Staka
Skenderova je osnovala prvu djevojaku kolu u Sarajevu 1858, gdje
su organizovani kursevi iz matematike, crtanja, itanja te uenja staroslavenskog jezika. Uenice su uglavnom bile bosanske Srpkinje, ali
12 Ibid, str. 61.
13 Giljferding, A. (1972), Putovanje po Bosni, Hercegovini i staroj Srbiji, Sarajevo, Izdavako
preduzee Veselin Maslea, str. 55.
14 Papi, M. (1972), kolstvo u BiH za vrijeme austrougarske okupacije (18781918), Sarajevo,
Izdavako preduzee Veselin Maslea, str. 7-8.
15 Sejfija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH, Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung, str. 7.
16 Ibid.
17 Zdero, J. Skenderova, Staka, u A Biographical Dictionary of Womens Movement and Feminism. Central, Eastern and South-Eastern Europe, 19th and 20th Century (F. de Haan),
Budimpeta i New York, CEU Press, str. 514.
17
ZABILJEENE
su je kasnije pohaale i muslimanke i Jevrejke. Topal Osman-paa,

koji je tada obavljao dunost vezira u BiH, poslao je svoje kerke da
pohaaju ovu kolu. U program kole je kasnije ukljuena i obuka za
budue uiteljice, pa su neke djevojke ostajale da rade u koli. kola
je 1875. zatvorena iz ekonomskih razloga, ali je ostavila traga na putu
prosvjeivanja ena BiH.18
Dolaskom Austro-Ugarske uprave na ova podruja, nakon Berlinskog kongresa, poinje modernizacija drutva odozgo. Meutim,
zbog suptilnih mehanizama aneksiranja, koja su evoluirala iz okupacije, oni nisu dublje zadirali u drutveni i svaki drugi poloaj
ene, iako jesu otvorili neke nove mogunosti, vizure i horizonte,
kombinovanim pristupom spajanja starog i novog, ili pak suptilnom
zamjenom starog za novo zbog postojanja otpora kod stanovnitva,
sistemom korak po korak. No, austrougarski pristup je bio nekoherentan pa i manipulativan, jer se teilo stvaranju integralnog bosanskog identiteta uz istovremeno koritenje postojeih etno-konfesionalnih podjela u skladu sa principom divide et impera o emu svjedoi
i sauvana arhivska korespondencija funkcionera nove vlasti. Stoga
se esto istie da je Austro-Ugarska vie doprinijela razvoju materijalne kulture nego duhovne.19
Na nivou svakodnevice enske obiajnosti, posebno je vidljivo,
recimo, da krajem XIX vijeka fereda izlazi iz mode (a pored nje se
nosi i zar), ali i dalje vae nepisana pravila ako je ena sama da se ne
treba due zadravati na ariji, bila pokrivena ili ne.20 Ova pravila
o pokrivanju i boravljenju u javnom prostoru vaila su za ene sve
etiri konfesije. I dok su ene iz imunijih porodica bile vie vezane za
kuu, ene iz drugih slojeva su radile u domaoj radinosti, uslunim
djelatnostima kao i doradi zanatskih proizvoda.21 Iako se jo ne moe
govoriti o postojanju nekih enskih profesija odnosno feminizaciji
nekih djelatnosti u punom smislu, neke od njih su posmatrane kao
prirodno nakalemljene na ono to ena jeste, ali i uslovljene statusom ene iz razliitih drutvenih grupa. U uslunim djelatnostima
18 Ibid.
19 Ibid, str. 15.
20 Beljkai-Hadidedi, Lj. n.d., str. 60.
21 Ibid, str. 62-68.
18
ZABILJEENE
tako govorimo o enama hamamdinicama, koje su se brinule o

istoi javnih kupatila, a esto i izraivale i prodavale kozmetike
proizvode; vodonoicama, koje su donosile vodu sa javnih esmi u
kue; aikadunama koje su kuhale po kuama imunijih ljudi. Kada
je o zanatima rije, a to je kako navodi Lj. Beljkai-Hadidedi
javnosti nedovoljno poznato, poto su ene radile po svojim kuama,
uestvovale su u doradi zanatskih proizvoda kao lanice domainstva
nekog zanatlije, ali i za majstore sa kojima nisu bile u srodnikoj vezi,
najee u kazandijskom, kazaskom, terzijskom, papudijskom,
kujundijskom i drugim zanatima.22 Posebno je bitno navesti da se
javljaju ene doktorice, ene koje rade u obrazovno-odgojnim institucijama, koje vode tzv. djevojake kole.
Prve ene doktorice su bile strankinje, koje su radile mukotrpno
esto putujui u nepristupane predjele. O tome, recimo, svjedoe
kako pisanja doktorice Theodore Krajewske iz Krakowa tako i
pisanja o njoj, gdje se na slojevit nain oslikava drutveni kontekst,
upuuje se na poloaj ena u drutvu kroz nijanse her-story pristupa,
ali i tekoe vlastitog poziva23 Doktorica je, po navodima Theodore
Krajewske iz 1901, bilo samo etiri, a muslimanske ene i njihovi
muevi su preferirali da ih pregledaju doktorice.
Tzv. ensko djelovanje, angaman, kreativnost, posebno ako
ih sagledamo kroz aspekat razvoja tampe, kulture i umjetnosti
raznovrsni su, iako se, kako navodi Sarita Vujkovi u segmentu koji
se tie tampe koja je poela da buja i bila ne samo odraz drutva ve
i nametanja znakova i simbola kroz mehanizme reprezentacije, prije
moe govoriti o stereotipovima nego o tipovima.24 Neke istaknute
pojedinke su ih ipak ruile. Tako se npr. novinarstvo kao slobodna
profesija smatralo neprikladnim za ene i u Evropi, ali se Milena
Mrazovi, koja je u Bosnu dola kao dijete, probila u taj poziv kao
22 Ibid.
23 Optereivali su nas radom koji je prevazilazio nae snage, ne mislim na ensku snagu,
ve uope ljudsku. Mjesne vlasti nisu vodile rauna o tome da je lijenika praksa u Sarajevu vrlo oteana zbog brdovitog terena i da su putovanja po sarajevskom okrugu isto tako
veoma tegobna. Najlaki je bio ravniarski okrug Banja Luka (...) (Theodora Krajewska,
123-128; Betty Ford, 120-122).
24 Vujkovi, S. (2009), U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake graanske
kulture 18781921, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske, str. 96.
19
ZABILJEENE
prva novinarka u BiH, a kasnije i kao vlasnica i urednica lista Bosnische Post.25 Sam list je prije svega bio okrenut stranoj publici, ali je autorica bila svjesna ovih problema. Npr. u svojim knjievnim djelima
kao to su Skice iz bosanskog ivota, s ciljem da se stekne uvid u duh
nepoznatog i stoga prezrenog,26 ukazuje na probleme svake imperijalne svijesti u susretu sa drugou. No, u novinarstvu su se ogledale
i domae ene. Tako je npr. Stoja Kaikovi ostala zabiljeena kao
saradnica, koourednica i administratorka Bosanske vile i ugledna
lanica srpskih dobrotvornih drutava u BiH.27
asopisi i glasila su imala viestruku funkciju, predstavljala su
prikriveni otpor austrougarskoj politici i nainu gledanja vlasti na
ono bosansko, imali su moralno-obrazovnu funkciju jer su uglavnom
bili usmjereni prevashodno na kulturu, pouku ali i zabavu, te u
nekim sluajevima, kao kada je rije o mostarskoj Zori, uspjela su da
u svojim sredinama stvore snana duhovna arita.28 Vlasti su strogo
kontrolisale sadraje udbenika u kolama i teile brisanju znatnog
dijela sadraja koji se tie historije i kulture pojedinih naroda u BiH,
pa se kroz tampu djelimino odupiralo ovakvoj politici. Kada je o
enskom autorstvu rije, mnoge ene su pisale pod pseudonimom,
ili pod inicijalima, a komentari na njihov rad su esto apostrofirali
da je rije o eni.29 Vlasti su u ideoloke svrhe pokrenule i vlastite
asopise, kao to su listovi Bonjak i Nada.
Prvi broj Nade je izaao 1. januara 1895. i u predgovoru, kao i u
samim tekstovima, mogu se iitati tzv. civilizatorske misije monarhije. asopis je obilovao kulturnim, umjetnikim i naunim tekstovima kroz koje su se prelamale kako vizure bosanskohercegovakog
ivota tako i sadraji koji su se ticali drugih dijelova monarhije.
esto se teilo integraciji ovih raznovrsnih elemenata to je odgovaralo misiji monarhije. Tako se u tekstu Majka u naoj narodnoj
pjesmi na idealizovan nain velia uloga majke u odgoju vrlog po25 Ibid, str. 96-97.
26 Hawkesworth, C. (2000), Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Budimpeta i New
York, Central European University, p. 254.
27 Vujkovi, S., n.d., str. 105-106.
28 Hadiosmanovi, L. (1980), Biblioteke u BiH 18781918, Sarajevo, Izdavako peduzee
Veselin Maslea, str. 39.
29 Vujkovi, S., n.d., str. 115.
20
ZABILJEENE
jedinca, a ujedno istie da u njihovim rukama lei srea ili nesrea

pojedinog naroda.30 Iako naslov teksta sugestivno navodi da e biti
rije o domaim majkama, on obiluje imenima majki iz razliitih historijskih perioda i kulturolokih miljea to se potkrepljuje citatima
evropskih pisaca, filozofa i pedagoga koji sa posebnim pijetetom
slave majinske uloge. Ovakva jedna struktura teksta ukazuje upravo
na drutveno-politiku funkciju asopisa Nada. Naime, kroz sliku
idealizovane majke, iako je idealizacija esto potkrepljena i historijskim navodima, kriju se misionarske i univerzalistike pretenzije
koje tee da integriu lokalne specifinosti. Inae, na spisku saradnika asopisa Nada mogu se nai i enska imena, Milena Mrazovi,
Zlatica Kora, kao i imena slikarica koje su dolazile iz drugih krajeva monarhije i svojim slikama bosanskih pejzaa, razliitih kulturno-historijskih objekata i ivotne svakodnevice uestvovale u vizuelnoj opremi ovog luksuznog asopisa. Slikarice Anka Linkar, Paula
Krampl, Ivana Kobilca su na taj nain preko asopisa Nada imale
ulogu u afirmaciji afiniteta prema umjetnosti,31 ali su i doprinijele
da austrougarska politika kroz likovnu umjetnost koju je proteirala
dobije svoje konture.32
Ono to je pak bitno podvui je da se u novinarstvu, a prije svega
u novinarskim sadrajima i anrovima mogu otkriti zaeci aktivizma. Tako u tekstu Jelene Belovi Bernadinovkse objavljenom u
mostarskoj Zori stoji:
Moderna je ena samostalan individualitet, kome ne treba tek
tui dah, da ga dozove i probudi u ivot i svijest, pa one za to
i ne utehnu, kada im otme taj dah, to im je sluaj oduzeo.
(...) Moderna ena nee nikada pasti na enske slabosti. One
kurano stupaju u borbu ivota (...)33
Autorica u tekstu pokazuje duboko poznavanje vladajuih
muko-enskih stereotipa, diskursa u oblasti psihologije i fiziologije,
etike i knjievnosti (npr. kroz sliku Geteove Grtchen iz Fausta), ali
i domete enskog angaovanja. Za nju su Amerikanke prvakinje jer
30 Milakovi, J. Majka u naoj narodnoj pjesmi. Gragja za narodnu pedagogiju, Nada, br. 1, str. 7.
31 Vidi: Vujkovi, S., n. d., str. 39-43.
32 Begi, A. (1978), Slikarstvo, u Umjetnost BiH 18941923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
33 Belovi-Bernadankovska, J. Moderne ene, Zora, god. 4, br. 12, str. 393.
21
ZABILJEENE
su kroz svoja drutva, saveze i aktivnosti pokazale ta ena moe, te

zakljuuje: Moderna je ena ovom vijeku nadjenula ime feminalni
vijek (...)34
ene koje su objavljivale u tadanjoj tampi i uope se bavile
pisanjem nisu bile samo spisateljice, ve i aktivistkinje na kulturnom,
humanitarnom i obrazovnom polju. Staka Skenderova je i nakon
zatvaranja kole nastavila sa humanitarnim i aktivnim radom i u
periodu Austro-Ugarske. Posebno se brinula za siromane djevojke,
vodila ih je redovno u crkvu u kojoj su one esto pjevale u horu,
a njena kua je postala neki oblik dnevnog centra za prihvat djevojaka koje su bile u stanju socijalne deprivacije.35 Stoja Kaikovi,
koja je inae zavrila kolu kod Miss Irby, podravala je enski kulturni i drutveni aktivizam ne samo kroz pisanu rije, ve i kroz
svoj profesionalni angaman budui da je bila uiteljica i aktivna
lanica Kola srpskih sestara.36 Uope, uiteljski poziv je u ovom periodu imao i kulturnu misiju te su uitelji bili i najistaknutiji kulturni
radnici, a od posebnog je znaaja njihovo pregalatvo u prikupljanju
i tumaenju kulturne batine, koja je na taj nain uvana od zaborava i u irenju pisane rijei.37 Suprug Stoje Kaikovi je bio zajedno
sa tri uitelja jedan od osnivaa Bosanske vile i njen urednik sve do
zabrane izlaska asopisa izbijanjem Prvog svjetskog rata, a ona je za
vrijeme muevljeve bolesti faktiki obavljala posao urednice, iako je
zvanino stojalo ime Steve Kaluerovia.38 Povremeno je pisala za
asopis iako je njen rad bio nedovoljno prepoznatljiv sve dok, zajedno sa suprugom, nije dobila orden vlade Kraljevine Srbije na 25.
godinjicu izlaenja Bosanske vile 1910. godine.39 Za vrijeme Prvog
svjetskog rata zajedno sa grupom srpskih intelektualaca i politiara
osuena je u veleizdajnikom procesu na smrt, ali je presuda kasnije pretoena u zatvorsku kaznu zbog veleizdaje, a o njenom radu i
ivotu nakon Prvog svjetskog rata ostalo je malo zapisanih tragova.40
34
35
36
37
38
39
40
22
Ibid, str. 396.

Zdero, J., n.d., str. 515.
Zdero, J., n. d., str. 242-243.
Papi, M. n. d., str. 77-78.
Ibid, str. 242.
Ibid.
Ibid.
ZABILJEENE
No, ovaj angamanski aktivizam ne treba idealizovati jer su ene

uglavnom obavljale tradicionalne rodne uloge. Meutim, kako se to
zapravo odigravalo i kroz javnu sferu i aristotelijanske principe deliberacije napravljen je znaajan iskorak.
Na pisanje Sofije Pui Pletikosi se posebno treba osvrnuti, budui da je iznosila ne samo konzervativna ve i retrogradna
stajalita. Kako je Bosanska vila bila list za zabavu, pouku i knjievnost,
u rubrici pod nazivom Moda ova autorica je iznosila negativne poglede na tzv. emancipaciju ena koja je okrenula enu od kue, Boga
i uope svih vrlina. Tako je u tekstu ena i stid njezin, u konzervativnom ruhu govorila o muko-enskim odnosima i uope o ulozi i
mjestu ene u drutvu, a njeni napisi su proeti ironijom na, kako se
navodi, spoljanjost i temelje tzv. modernog naina ivota.41
Ono kurano stupanje u borbu ivota, koje je apostrofirala Jelena Belovi Bendadinovska, postaje vidno i otvaranjem tvornica u ovom periodu, pa se navodi kako za razliku od muslimanskih, hrvatske i srpske ene pristaju da rade u tvornici duhana.42
Njihov udio u radnoj snazi u ovim tvornicama je 1904. bio duplo
vei od udjela mukaraca.43 ene svih vjeroispovijesti su radile i u
tkanicama ilima, u vrlo tekim uslovima i sa niskim nadnicama,
a u njima su radile i djevojice od sedam do deset godina.44 Tako se
ne moe govoriti samo o kurai, ve i o suoavanju sa ekonomskom
nunou koju donose novi oblici privreivanja. No, tradicionalni
zanati su bili na cijeni, a tekstilna ornamentika se smatrala enskim
poslom koji moe postati kulturan proizvod interesantan stranoj
publici.45 U ovome se vidi priliv modernih trinih shvatanja, ali u
kombinaciji sa okrenutou tradiciji tj. ouvanju kulture posmatrane
tradicionalistiki.
Umjetnost je, pak, kao s jedne strane sfera slobode, a s druge
41 Pui-Pletikosi, S. ena i stid njezin, Bosanska Vila, god. 16, br. 01, str. 13-14.
42 Roger, N. Bosanska arolija, u Sve bih zemlje za Sarajvo dala (Tomaevi, D.),
Sarajevo, Fondacija za izdavatvo, str. 143.
43 Boinovi, N. (2006), ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd,

Dvadesetetvrta i ene u crnom, str. 92.
44 Ibid.
45 Vujkovi, S., n. d., str. 127; Begi, A. (1978), Slikarstvo, u Umjetnost BiH 1894-
1923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
23
ZABILJEENE
strane i kanonskih pravila, ujedno otvarala i zatvarala prostore za

ensku kreativnost. No, u umjetnosti uvijek ostaju polja otvorena za
popunjavanje ali i za situiranje u politike namjene. Austrougarska uprava s jedne strane radi na njenom unapreenju, a u isto vrijeme vidi
sredstvo za denacionalizaciju kroz promicanje tzv. bosanskog stila i
zaviajne umjetnosti.46 S druge strane, u lokalnim sredinama se u umjetnosti vidi snaga za promicanje nacionalnih interesa, a pojava nekog
umjetnika tumai se kao patetina potvrda nacionalnog samobitka.47
U umjetnosti je ena uglavnom bila znak, izloen pogledu
kao nainu dominacije,48 makar on bio distanciran pogled kao u
antievoj Emini. No, rodni profil je ujedno specifian jer se npr. u
feministikim teorijama slike istie da se on ne moe jednostavno
prevesti kao generalizovani vizuelni diskurs ekvivalentan jeziku.49
Pogotovo kad ene preotmu i aktersku poziciju, ne negirajui pri tom
ogranienja sa kojima su se susretale prve ene knjievnice, slikarice
i uope umjetnice u ovom periodu. Salonski likovni akademizam je
smatrao da je za ene slikarice objekt stvaralatva prirodni kolorit,
bio on mrtav ili iv, dok su se aktovi, recimo, smatrali nedolinim.
Prilike u obrazovanju muslimanki

etrdesetogodinja integracija BiH u Habsburkom carstvu
imala je znaajne posljedice po ivote muslimanki, naroito onih
koje su ivjele u veim gradovima. Od svog uspostavljanja u Sarajevu 1878. godine, habsburka Zemaljska vlada poela je reformisati
obrazovanje. Kako tvrdi Robin Okey, obrazovanje je imalo kljunu
ulogu u civilizatorskoj misiji koju su Habsburgovci eljeli razvijati
u bivoj osmanskoj provinciji. kole su se smatrale najboljim sredstvom za stvaranje reda obrazovanih lokalaca koji su se trebali zaposliti kao dravni i vjerski slubenici da se ublae tenzije izmeu
46 Begi, A. Prilike, (1978), u Umjetnost BiH 1894-1923, Sarajevo, Umjetnika
galerija BiH
47 Ibid.
48 Bal, M. (2002), itanje pogleda: Konstrukcija roda u Rembrandta, u Uvod u
feministike teorije slike, (priredila Anelkovi, B.), Beograd, Centar za savremenu
umetnost, str. 165.
49 Ibid.
24
ZABILJEENE
razliitih religijskih grupa i da se nacionalistiki sentimenti zamijene umirenim imperijalnim patriotizmom. Pored toga, reformirane
kole trebale su biti sredstvo za irenje centralnoevropskih ivotnih
praksi srednje klase meu urbanim bosanskim stanovnitvom. U tu
svrhu habsburke vlasti nisu samo pokuavale reformirati postojei
javni kolski sistem naslijeen od osmanskog perioda i organizovan
po konfesionalnim linijama, ve i uspostaviti potpuno novi dravni
kolski sistem koji bi bio otvoren i za djeake i za djevojice.50
Habsburke vlasti su smatrale obrazovanje djevojica kljunim
korakom u transformisanju bosanskog stanovnitva iz orijentalnih u
evropske subjekte: prema imperijalnim pedagozima, samo ena koja
je uena u predmetima kao to su pedagogija, higijena, religija i runi
rad, moe kasnije postati odgovorna majka, dobra supruga i umjena
domaica, ime bi se habsburka civilizatorska misija integrisala u
samu sr bosanske privatne sfere. Iz tog razloga je Zemaljska vlada
osnivala enske osnovne kole i vie djevojake kole, a 1911. godine
i kolu za uiteljice u Sarajevu ensku preparandiju.51
Napori Zemaljske vlade da muslimanske djevojice ukljue u
javno obrazovanje naili su na najjai otpor muslimanske zajednice,
naroito islamskih vjerskih slubenika.
Dravne kole koje su slijedile naelo interkonfesionalnosti imale su
nastavni kadar koji je gotovo iskljuivo bio sastavljen od nemuslimana
te su islamski vjerski slubenici u kolskom sistemu pronalazili prikriveno nastojanje da se muslimanske djevojice preobrate u kranke te
da se ukine rodna i konfesionalna segregacija. Najsnanije protivljenje
kolovanju ena dolazilo je od hoda, uitelja u lokalnim mektebima,
koji su redovno vrili pritisak na muslimanske porodice da ne upisuju
djevojice u dravne kole.52 Na prelazu decenija, dok su hiljade muslimanskih djeaka pohaali dravni kolski sistem, samo je nekoliko
muslimanskih djevojica sjedilo u klupama osnovnih kola.53
Zemaljska vlada je imala dvije strategije za irenje pismenosti
50 Robin, O. (2007), Taming Balkan Nationalism. The Habsburg Civilizing Mission in Bosnia,
1878-1914, Oxford i New York, Oxford University Press, str. 60-61.
51 Papi, M. n.d., str. 117.
52 Kujrakovi, N. (2009), Odnos bonjaka prema dravnom kolskom sistemu BiH izmeu dva
svjetska rata, Glasnik Rijaseta Islamske Zajednice u BiH, LXXI, 11-12, str. 1111-1124.
53 Bogievi, V. (1975), Pismenost u BiH, Sarajevo, Veselin Maslea, str. 284.
25
ZABILJEENE
meu muslimanskim djevojicama. Zahvaljujui intenzivnim pregovorima sa vjerskim slubenicima, 1892. godine jedan broj enskih
mekteba uveo je prvi put poduavanje iz narodnog jezika na latinici i irilici.54 Habsburke vlasti su 1897. godine odluile da naprave
izuzetak od interkonfesionalnog naela dravnih kola te su uspostavile osnovnu kolu u Sarajevu iskljuivo za muslimanske djevojice
Muslimansku osnovnu i viu djevojaku kolu. Vlasti su 1901. godine ovome dodale i trogodinji (od 1913. godine etverogodinji)
produeni teaj za muslimanske djevojice koje su eljele nastaviti
obrazovanje, a 1913. uspostavljen je poseban trogodinji kurs za
poduavanje muslimanskih uiteljica. Zahvaljujui ovim kolama
u Bosni, koja je imala 80% potpuno nepismenog stanovnitva, do
1918. godine bilo je nekoliko desetina muslimanki koje su zavrile
srednju kolu i nekoliko njih sa zavrenim kursom za uiteljice.55
U prva dva desetljea habsburke vlasti u BiH, protivnici obrazovanja muslimanki se nisu oglaavali te su izbjegavali svoje ideje
iznositi u javnost. Stvari su se promijenile 1911. godine kada je
novouspostavljeni bosanski Sabor (parlament sa vrlo ogranienim
zakonodavnim ovlastima) poeo raspravu o zakonu o obaveznom
obrazovanju za djeake i djevojice. Za tu priliku je grupa islamskih
uitelja/ica koji/e su se okupljali/e oko udruenja Mualim (sarajevsko udruenje vjerskih uitelja) izdala pamflet pod nazivom Pisma u obranu muslimanskog enskinja.56 Kako stoji u uvodu, pamflet
je prvi put iznio zabrinutosti onih osoba u muslimanskoj zajednici
koje su se protivile dravnom kolovanju muslimanskih djevojica,
na temelju argumenta da e ih takvo obrazovanje odnaroditi i evropeizirati.57 Tekst je izazvao estoke reakcije brojnih muslimanskih
zvaninika, posebno onih koji su proli obrazovanje habsburkih
kola i univerziteta i koji su u muslimanskim listovima Musavat i Ze54 uri, H. (1983), Muslimansko kolstvo u BiH do 1918. godine, Sarajevo, Veselin Maslea
55 O sarajevskim kolama za muslimanske djevojice, vidi: Kujovi, M. (2010), Muslimanska
osnovna i via djevojaka kola sa produenim teajem (18941925), Novi Mualim, 41, str.
72-79. i Giomi, F. Forging Habsburg Muslim Girls. Gender, Education and Empire in Bosnia
and Herzegovina (18781918), History of Education (u pripremi, 2015).
56 Safijje-hanum, (1911), Pisma u obranu muslimanskog enskinja, Sarajevo, Izdanje
urednitva Muallima
57 Safijje-hanum, n.d., u Introduction (nije numerirano).
26
ZABILJEENE
man branili pravo muslimanki

da se obrazuju u dravnim
kolama.58
Nije se radilo o jednostavnom
sukobu
izmeu
podravatelja
i
protivnika enskog obrazovanja kao
takvog, ve je dolo do kontroverze izmeu zagovaratelja
razliitih vrsta obrazovanja
ena, a u centru rasprave nalazila se dravna kola. Oni koji su zagovarali obrazovanje ena u
dravnim kolama proizvod su dva razliita reformatorska iskustva
koja su dijelila iste ideje: oni koje je oblikovao osmanski reformizam
(tanzimat) i oni koji su odgojeni u kulturalnoj klimi Austro-Ugarske.
U diskursu koji su branili ovi mukarci, ene su imale kljunu ulogu:
u rukama matere poiva budunost jedne cijele porodice, pa moda i
cijelog jednog naroda [...]. Majke moraju biti uiteljice svojoj djeci u
vjeri i moralu.59 Samo su obrazovane majke mogle omoguiti muslimanima da se prilagode postosmanskim okolnostima i time postanu
nositelji napretka. Muslimanke u Bosni, ipak, nisu bile dobro pripremljene za ovu misiju. Prema stavovima muslimanskih intelektualaca, obrazovanje ena predstavljalo je vaan nain za stvaranje
boljih majki i supruga.
Pamflet protiv enskog obrazovanja iz 1911. godine je, s druge
strane, pripisao veliki znaaj nereligijskom gradivu koje se poduavalo
u modernim kolama. Zbog toga to su davale racionalno objanjenje
stvarnosti, ideje heretika Kanta i Darvina,60 koje su se irile u modernim kolama, bile su naroito opasne: djevojicama su u glave
uvodile sumnju u postojanje Boga, a ta sumnja je mogla rezultovati
pojedinanom i kolektivnom nestabilnou, to bi onda rezultiralo
subverzijom porodinih i drutvenih hijerarhija. Prema pamfletu, najadekvatnije obrazovanje za stvaranje dobre muslimanske femininosti
58 Giomi, F. Forging Habsburg Muslim Girls, cit.
59 Karamehmedovi, M. (11. Februar 1911), Naobrazba muslimanskog enskinja, Musavat, 9/VI, str. 3.
60 Safijje-hanum, n.d., str. 18.
27
ZABILJEENE
razlikovalo se od onoga to se nudilo u dravnim kolama, u smislu

sadraja, praksi, ljudi i prostora; ono bi trebalo obuhvatati samo vjerske sadraje, a potpuno izbaciti naune i nevjerske predmete, trebalo bi
biti usmeno a ne pismeno, i trebalo bi dolaziti od majke, mua i mualima, bez potrebe za intervencijom uitelja/ice iz dravne kole, te bi se
trebalo odvijati u privatnoj ili poluprivatnoj sferi (u kui ili mahali), a
ne u odvojenom pedagokom prostoru, odnosno koli.
Dakle, u mektebima nisu postojali nastavni programi, ve je sve
zavisilo od stepena obrazovanja, sposobnosti i volje hode ili bule.61
Medrese kao vii stupanj obrazovanja su takoer varirale u kvalitetu, a najistaknutija je bila Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu.
Stanje u srpskim kolama je takoer bilo loe, a u kolama koje se
spominju u drugoj polovini XVIII i prvoj polovini XIX vijeka uila
se elementarna pismenost sa osnovama pravoslavne vjere.62 U drugoj
polovini XIX vijeka vidljiv je i polazak enske djece u ove kole to
govori u prilog osavremenjivanju, iako se u literaturi spominje i ime
gospode Evrozije kao uiteljice djevojica jo od 1747, ali o tome
nema jasnih tragova.63
Hrvatske kole su u periodu otomanske imperije uglavnom bile vezane za samostane, a pred kraj turske vladavine osnivaju ih i asne sestre u
Sarajevu (1871), Mostaru (1872), Docu kod Travnika i Banjoj Luci (1872)
i Livnu (1874). Srednjokolsko obrazovanje je bilo tek u zaecima.
O obrazovanju, uope
Kroz pitanje obrazovanja najbolje se iitivaju namjere okupacionih vlasti u pokuajima da iznau najbolje modalitete. Tako dolazi do preplitanja starog i novog, tradicionalnog i modernog, u isto
vrijeme uskomeanog politikim interesima monarhije. Iako je vlast
u sutini proteirala katoliko stanovnitvo, manevrie sa terminom
hrvatski jezik zbog pritisaka iz Pete i inaugurie termin zemaljski
jezik, koji je poslije pretoen u bosanski. Tek je 1907. naziv srpskohr61 Kemura (1974), str. 27; Papi, M. (1972), kolstvo u BiH za vrijeme austrougarske okupacije,
1878-1918, Sarajevo, Izdavako preduzee Veselin Maslea, str. 33.
62 Ibid, str. 23.
63 Ibid, str. 23.
28
ZABILJEENE
vatski stekao pravo na upotrebu u zvaninoj kolskoj terminologiji.64

Kako je austrougarska vlast teila da reformie postojee stanje,
ali i da ne doe u prevelik konflikt sa zateenim obiajima, uredbom
iz 1879. se razlikuju tri vrste kola: ope narodne kole, privatne i
konfesionalne.65 Vlasti su teile kontroli konfesionalnih kola zbog
ega je dolazilo do otpora kod stanovnitva, a na ta je posebno upozoravala vlast u Peti. Poseban udar je bio na srpske kole, a situacija
nije bila bolja ni za franjevake kole. Franjevci su bili vezani za narod i kao takvi protivnici germanizacije, te su doli pod udar vlasti.66 kole asnih sestara su ostale nedirnute,67 pri emu treba imati
u vidu da je veliki broj redovnica doao u Bosnu iz drugih dijelova
monarhije. Katoliki enski red Keri boje ljubavi je 1871. formirao
osnovnu kolu, a kasnije i uiteljsku kolu 1884. godine. Iako je rije
o konfesionalnoj koli, ona je 1912. dobila pravo javnosti budui da
su svrene uiteljice mogle raditi i u dravnim kolama.68 Uprkos
politizaciji njihove uloge, to se ogleda u injenici da je njihov rad
djelimino uslovljen i strahom od protestantskog utjecaja, naroito
nakon to je Engleskinja Miss Adeline Irby 1866. osnovala ensku
kolu sa internatom,69 potrebno je istai da je u njihove kole bio
ukljuen veliki broj enske djece. Mnoge sestre su upamene u narodu po svom pregalatvu kako u radu sa uenicama tako i u humanitarnom radu. Tako je sestra predstojnica Luka Liegitz bila
poznata po svojoj pravednosti, a nakon njene smrti njen grob je postao mjesto gdje su ljudi esto dolazili da nau utjehu.70 U kolama
sestara redovnica je bilo i uenica drugih religija to je ovu kolu
pribliavalo principima dravnih kola.71 No, ona nije mogla da zadovolji potrebe za uiteljskim kadrom pa je 1912. otvorena u Sarajevu enska uiteljska kola, nazvana enskom preparadnijom, koja
64 Papi, M., n. d., str. 10.
65 Ibid, str. 41.
66 Hadiosmanovi, L. (1980), Biblioteke u BiH 18781918, Sarajevo, Izdavako preduzee
Veselin Maslea, str. 63.
67 Papi, M. n. d., str. 44.
68 Papi, M. n. d., str. 93.
69 ene u istoriji Semberije, str. 15.
70 Filipovi-Fabijanovi, R, Sestra Luka (legenda), u Sve bih zemlje za Sarajvo dala, (Tomaevi,
D.), Sarajevo, Fondacija za izdavatvo, str. 73.
71 Papi, M. n.d., str. 94.
29
ZABILJEENE
je radila po neznatno izmijenjenom nastavnom planu kakav je bio u

mukoj koli (sadravala je u programu enski kuni rad, kuanstvo
i vrtlarstvo).72 Sa izbijanjem rata, a uslijed straha od politikog djelovanja aka, kola je premjetena u Derventu i upisivali su je i uenici
i uenice.73
Otvaraju se enske kole za muslimanske djevojice u kojima
se pored vjerske pouke u nastavnom planu velika panja poklanjala
runim radovima. Kasnije se u nastavne planove unose i itanje, pisanje, raun, a cilj je izmeu ostalog bio da se muslimanske djevojice
obue da postanu uiteljice.74 Ono to je posebno bitno jeste da se
otvaraju i enske djevojake kole, te vie djevojake kole za one
iz vieg drutvenog statusa. Pored ope naobrazbe, kola je imala
funkciju da djevojke osposobi i za neke oblike privreivanja, kao i
da ih pripremi za ulogu majke i domaice.75 Kasnije su se struna
odjeljenja odvojila u posebne kole i okosnica nastavnog plana je bilo
ivenje i krojenje, no ove kole je pohaao mali broj muslimanskih
djevojica i djevojaka. U tridesetoj godini dravne okupacije tzv.
interkonfesionalne kole pohaalo je manje od 200 uenica muslimanki, pa je naen poseban modus kroz uvoenje makar i manjih
reformi u mektebe i medrese.76 Iako je vlast isticala da principi koedukacije imaju u savremenom svijetu svojih zagovornika i prednosti, iz praktinih razloga su se osnivale samostalne djevojake kole,
odnosno odvojena odjeljenja za ensku djecu u mjeovitim kolama.
Nastavnom osoblju je posebno propisano da vre nadzor kako se
nita ne bi dogodilo, to bi moglo povrijediti priroenu njenost i
stidljivost enske djece.77
Kako je ve istaknuto, voene su rasprave pune naboja o dometima i ciljevima kolovanja enske djece, posebno muslimanki, gdje
je posebno mjesto zauzela Safijja-hanum, otro se suprotstavivi
ovim trendovima kao obliku novotarije, odnaroavanja koje vodi
72
73
74
75
76
77
30
Ibid, str. 98.

Ibid, str. 101.
Kemura, str. 33.
Papi, M. n. d., str. 141
Ibid, str. 95.
kolski glasnik (1912), str. 93.
ZABILJEENE
u brojne poroke.78 Zanimljivo je da su odgovori i napadi na njena

pisanja dolazili od strane mukaraca muslimana, koji su isticali da
kola i nauka nisu uzrok pokvarenosti budui da je dunost kole,
pored obrazovanja razuma, i obrazovanje srca i due.79 Otri tonovi
su se posebno uli kad je otkriven pravi identitet autorice, imenom
Sofija Pletikosi, to je protumaeno kao tenja da se bosanski
muslimani i dalje dre u stanju zaostalosti. Prosta injenica da je
sama autorica pismena i da prati politiki ivot u BiH, u nekim je
krugovima protumaeno kao prikrivena, ak i jezuitska tenja ka
nazadovanju muslimanki.80
Ipak, ni nemuslimanke nisu bile u mnogo boljoj situaciji sve do
dolaska Miss Adeline Irby, Engleskinje viktorijanskog morala, koja
je veliki dio svog ivota upravo posvetila prosvjeivanju i obrazovanju hriana, posebno djevojaka. Pismenost i obrazovanje se u otomanskom periodu njegovalo uglavnom kroz vjerske institucije te se
pored pastoralnog rada posebna panja posveivala opismenjavanju.81 No, ovakav angaman je esto zavisio od hirova vlasti koja nije
doputala graenje kola za hriane, pa su npr. franjevci organizovali analfabetske kurseve za djecu, i muku i ensku, s uputama da ta
djeca onda drugima pokazuju.82
Pitanje obrazovanja ena je bilo vie nego mukotrpan put, koji je
teko saeto prikazati. Naprimjer, na Zavod za ensku djecu, koji su
osnovale Adeline Irby i njena prijateljica i saputnica Miss Mackenzie, 1869. godine, nisu blagonaklono gledale ni turske vlasti ali ni
bosanski katoliki kler koji je u njima vidio propagandu protestantizma.83 Austrougarski period takoer ne treba idealizovati, uprkos
pokuajima vlasti da se, izmeu ostalog kroz obrazovanje, BiH prosvijetli i izvede iz zaostalosti i da se uvedu oblici reda i funkcional78 uti, F. Sofija Pletikosi, Safijja-hanum, i rasprava o emancipaciji i kolovanju ene musl imanke, studije, br. 7-8.
79 Ibid, str. 671.
80 Ibid, str. 675.
81 Naki, G. (2010), kolstvo i pedagoko naslijee iz razdoblja turske vladavine livanjskim
krajem, Suvremena pitanja 10. asopis za kulturu i prosvjetu, str.7.
82 Ibid, str. 8.
83 Bogievi, (1947), pr. Hadiosmanovi, L. (1980), Biblioteke u BiH za vrijeme austrougarske
vladavine, Sarajevo, Izdavako peduzee Veselin Maslea, str. 28.
31
ZABILJEENE
nosti. Tako austrougarske vlasti nisu uope pomagale Zavod Miss

Adeline Irby niti su ga navodile u svojim izvjetajima. No, to nije
sprijeilo uenice po zavretku kole da se ukljue u drutveni ivot
kroz pedagoku tampu, kulturno-prosvjetni rad i da nastave da rade
u srpskim kolama.84
Obrazovanje ena je imalo vie funkciju unapreenja porodinog
ivota i stvaranja lojalnih podanika monarhije i krune.85 To je inae
vailo openito za obrazovanje budui da je nastavnika vrlina bila jedan
od uslova pristupa uiteljskom pozivu. U poetku je nazivana moralnopolitikim vladanjem, da bi se to postepeno konkretnije razraivalo.86
No, ono to je ostalo nepromijenjeno jeste da nikada ovaj poziv nije
bio adekvatno priznat ni nagraivan i zaostajao je iza drugih slubi.87
Uiteljice, iako su imale iste obaveze kao uitelji, nisu ravnopravno
nagraivane, iako su podjednako investirale itavu svoju linost ne samo
u uiteljski poziv ve i u kulturni rad. Udatim uiteljicama su smanjivani
neki oblici materijalnog podsticaja, a poseban udar na njihov poloaj je
predstavljala uredba iz 1908. godine (koja je 1913. pretoena u zakon), a
kojom se uiteljicama koje se nisu udale prije donoenja uredbe namee
celibat, u protivnom e se raditi o svojevoljnom naputanju slube.88
Izuzetak je predstavljala udaja za uitelja.
Jelena Belovi Bernadinovska se smatra najplodnijim, kao
i najraznovrsnijom uiteljicom, spisateljicom i kulturnom djelatnicom: Nema kulturnog podruja na kojem se nije ogledala piui,
komentariui i prevodei.89 Prva je pisala o ljepoti bosanske ornamentike i organizovala u vie evropskih centara izlobe bosanskih
motiva.90 Meu drugim uiteljicama i kulturnim djelatnicima spominju se i imena Jagode Truhelke, Anke Kragi, Anke Topi, Julijane
Dubrovi, a koje su takoer doprinijele uvanju kulturne batine iz
84 Papi, M. kolstvo u BiH za vrijeme austrougarske okupacije, Sarajevo, Izdavako
peduzee Veselin Maslea, str. 94.
85 Vujkovi, S. (2009), U graanskom ogledalu. Identiteti ena bosanskohercegovake graanske
kulture 18781921, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske, str. 111-112.
86 Papi, M. n. d., str. 73.
87 Ibid, str. 74.
88 Papi, M. n. d., str. 75.
89 Papi, M. n.d., str. 81.
90 Ibid.
32
enska udruivanja
ZABILJEENE
razliitih krajeva BiH kroz pisanu rije.91 Uiteljica iz Bijeljine Marija erani Todorovi osniva Kolo srpskih sestara u Bijeljini 1905,92
a uiteljice Jerina Bori i Sofija Pupi humanitarne zabave u korist
siromanih uenika,93 to ukazuje na irok dijapazon oblasti na koje
se profesija uiteljice proirivala. Pristup vlasti je i u obrazovanju i
u drugim sferama bio vie nego pragmatian, gdje je akcent bio na
kreiranju imida u evropskoj javnosti da je Austro-Ugarska donijela
kulturu u jednu zaostalu zemlju.94
Posebno znaajan segment predstavljaju raznovrsni, aroliki oblici udruivanja koji se javljaju u ovom periodu, a koji predstavljaju
svojevrsni rezultat dodira tradicionalnog graanstva koje je zanatskotrgovako-rentijerskog tipa i doseljenikog graanstva, (...) gradei
time novi nacionalni i vjerski mozaik modernog graanstva potrebnog
Austro-Ugarskoj (...)95
ene u austrougarskom periodu na ovim osnovama iskorauju
djelimino u javnu sferu, bavei se prevashodno prosvjetnim, kulturnim i humanitarnim radom,96 tj. onim djelatnostima koje se
smatraju proirenim kunim radom, voenim principima etike,
odnosno brige o drugome. No uprkos tome, bitno je to u novonastalim udruenjima ene nalaze svoje prostore, tanije nie socijalnog
(enskog) kapitala, koji e im dati uporite za povremeno isticanje i
protofeministikih ideja, i uope moralnu drutvenu kritiku proetu
emocionalnou i posveenosti.97 No, humanitarni, prosvjetni i kulturni rad je bio nerazdvojno povezan sa nacionalnim. Tako su npr.
91 Ibid.
92 Lazi, T. ene u istoriji Semberije. Dopunjeno izdanje, str. 42
93 Ibid, str. 43.
94 Hadiosmanovi, L. (1980), Biblioteke u BiH, Sarajevo, Izdavako drutvo Veselin Maslea, str. 33.
95 Hadibegovi, I., Kamberovi, H. Organizacije civilnog drutva u BiH porijeklo i
kotekst, Revija slobodne misli, No. 9-10, str. 49
96 Lazi, T. ene u istoriji Semberije. Dopunjeno izdanje, str. 8.
97 Popov Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne
kontrakulture, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u BiH,
Fondacija cure, str. 63.
33
ZABILJEENE
Banjaluanke 1901. godine osnovale Dobrotvornu zadrugu pravoslavnih Srpkinja Banjaluanki, koja se pored humanitarnog rada,
brige o siromanim enama, kolovanja i pomaganja siromane
enske djece, angaovala i na irenju nacionalnih ideja.98 Kako je srpsko stanovnitvo bilo pod posebnom prismotrom uslijed injenice
da, za razliku od Hrvatske, Srbija nije bila dio Austro-Ugarske, vlasti
su strogo kontrolisale rad srpskih udruenja. Budui da se kroz obrazovni sistem tendenciozno radilo na brisanju odreenih sadraja iz
nacionalnih predmeta, kroz udruenja se teilo ouvanju vlastite
nacionalne i kulturne batine. Navodi se da su do 1912. godine otvorene dvadeset i dvije zadruge Srpkinja sa slinim ciljevima, a te je
godine osnovan i savez. Takoer su osnivane pridrunice nacionalnih udruenja, pa su se Hrvatice organizovale u podrunicama hrvatskog kulturno-prosvjetnog drutva Napredak.99 Prve podrunice
su nastale u Fojnici i Vareu 1909. godine.100 Kada je rije o istaknutom muslimanskom dobrotvornom drutvu Gajret, osnovanom
1903. godine, ono je svoju ensku podrunicu odnosno enski odbor dobilo tek 1921. u Konjicu, to ukazuje na vei broj prepreka
sa kojima su se suoavale muslimanke u javnom djelovanju. Uprkos
nerazdvojnoj povezanosti sa etno-konfesionalnim, udruenja su isticala i ljudskopravake zahtjeve. Tako je npr. spomenuti Savez Srpkinja 1913. donio Rezoluciju sa zahtjevima koji se tiu izjednaavanja
prava ena i mukaraca, regulisanja poloaja neudatih majki i
izjednaavanja poloaja brane i vanbrane djece.101
Pored nacionalnih odnosno etno-konfesionalnih, osnovana su i
prva struna enska udruenja 1911. kao to su Savez organizacija primalja te Zadruga domaica.102 No, treba podvui i to da nije
postojao zakon o udruivanju, i da su vrijedile odredbe o javnom
redu i miru te da su vlasti mogle da zatvore neko udruenje bez
navoenja razloga.103 Svojevrsno bujanje udruivanja treba povezati i sa injenicom da su politike partije do donoenja bosan98 Boinovi, N. ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, str. 93.
100 Ibid.
101 Boinovi, N. n.d., str. 93.
103 Pejanovi, pr. Hadiosmanovi, L., n. d., str. 35.
34
ZABILJEENE
skog tatuta 1910. bile zabranjene pa su udruenja imala i odreenu

supstitucijsko-posredniku funkciju koja se ogledala u upuivanju
zahtjeva i odreenih inicijativa vlastima.104
Diskursni okviri enskog udruivanja, odnosno uea u
udruenjima, uglavnom su bili propatrijarhalni i mjestimino
proarani i proto-feministikim zahtjevima. Od posljednjih se esto
pravio i otklon, uporedo sa letiminim isticanjem ljudskopravakih
zahtjeva, ukazivanjem na bespotreban strah od intelektualno
osloboenih ena budui da je romantiarsko-patriotska osjeajnost
uvijek bila na prvom mjestu a dom smatran hramom.105 No, patrijarhalni okvir brige je bio preuzak da na adekvatan nain ukae na
poloaj ena radnica. One se stoga sindikalno organizuju, a 1905.
godine radnice tkanice ilima organizuju i trajk.106 Takoer se
pridruuju i Socijaldemokratskoj partiji, a 1913. prvi put proslavljaju
8. mart, to svjedoi o postojanju i ljeviarskih strujanja u enskom
djelovanju i svijesti, koja e svoj zamajac dobiti u kasnijem periodu.
Knjievnost
Potraga za enskim iskustvom knjievnoga stvaralatva se u bh.
knjievnosti artikulie unutar iskljuene historije enskoga pisanja, pogotovu kada se pozicioniramo na same poetke enskoga
stvaralatva. U prvim enskim knjievnim izriajima teko je izdvojiti neku vrstu subverzivnog potencijala njihovih tekstova. Tekstove autorica kao to su Umihana uvidina (17941870), Staka
Skenderova (18211891), Habiba Stoevi Rizvanbegovi (1845
1890) moemo posmatrati naprosto kao enske. Njima se artikulie
potreba autorica za prostorima slobode koji su im u historijskom
kontekstu turske okupacije ovih prostora bili onemogueni. Iako su
sve tri autorice pisale unutar principa klasinog mukog diskursa,
to onemoguava istraivake poduhvate za remetilakim uincima
enskoga stvaralatva, ipak se traganje za autentinim doivljajem vlas104 Sejfija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH,
Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung str. 11.
105 Vujkovi, S., n. d., str. 115.
106 Boinovi, N., n. d., str. 93.
35
ZABILJEENE
titoga tijela i postojanja treba nastaviti uprkos tvrdnjama da ne postoji

enski glas u tom periodu, niti pisanje kao takvo, nego samo kao glas
histerine osobe koji je muevni jezik ene (...) i takav muevni jezik
ene uspijeva monolitnost falogocentrizma dovoljno izobliiti i svesti
na stupanj igre rijeima.107 Kada govorimo o vrijednostima njihovih
knjievnih poetika, mora se istai da poeci enskoga knjievnog
stvaralatva nisu bili istananog izraza i stila, nego su zapravo odgovarali vrijednosnom imperativu knjievnog stvaralatva tog vremena i zadovoljavali su nacionalni diskurs, epsku tehniku i klasini
epski izraz. Samo kao sljedbenice ovih poetika ene su uope i mogle biti prihvaene kao autorice, naravno, nikada ravnopravne sa
mukarcima, autorima. Iako ovaj period predstavlja poetnu fazu
kreiranja enskoga stvaralatva i sainjavanja knjievnoga puta, koji
e nadolazeim generacijama autorica posluiti kao uvid u historijski kontinuitet stvaranja knjievno-umjetnikih djela, njihove tekstove ne moemo posmatrati otrgnute od konteksta. Naprotiv, sve tri
autorice su naprosto muke pjesnikinje i nita vie od toga. Mada situacija nije tako jednostavna, jer je Umihana uvidina jedina enska
predstavnica alhamijado knjievnosti108 na junoslavenskim prostorima. Staka Skenderova je bila upravnica enske kole u Sarajevu
i prva ena koja je napisala knjigu u BiH, dok je Habiba Stoevi
Rizvanbegovi jedina bosanskohercegovaka pjesnikinja koja je pisala pjesme na turskom jeziku, po uzoru na svoje turske savremenike,
tako da se ubraja u bosanskohercegovaku knjievnost na orijentalnim jezicima. Iako odane mukom svijetu, kulturi i knjievnim
poetikama, ove autorice predstavljaju poetke enskog knjievnog
stvaralatva u BiH i omoguavaju sagledavanje historijskog kontinuiteta, te slue za mapiranje diskursivnog razlikovanja i promjena u
enskom knjievnom stvaralatvu, od njegovih poetaka do danas.
Imajui na umu dugaku tradiciju pjesnikinja u Osmanskom
carstvu, pjesnitvo je ostalo prvi i najraireniji anr za muslimanke
do kraja habsburkog perioda. Meu prvima koje su objavljivale
pjesme bila je Hasnija Berberovi, uenica sarajevske musliman107 Gazeti, E. (2003), Fenomen enskoga pisma/identiteta u bosanskohercegovakoj

knjievnosti, u Patchwork, 1, Sarajevo: Rodne studije, str. 99-111.
108 Knjievnost na narodnom jeziku pisana arapskim pismom, arabicom.
36
ZABILJEENE
ske kole za djevojice i prva muslimanka koja je postala uiteljica

u dravnoj koli.109 Potie iz porodice skromnih trgovaca eerom iz
Sarajeva koji su svu svoju djecu slali u dravne kole, a prvu je pjesmu objavila u listu Behar 1907. godine. Smatra se da je njezina poezija inspirisana tradicionalnom bosanskom narodnom poezijom.110
Pred poetak Prvog svjetskog rata, nekoliko muslimanki se okualo
i u prozi. Nafija Sarajli (roena Hadikari), biva uenica sarajevske
kole za djevojice, jedno vrijeme je radila kao uiteljica u reformiranom
mektebu, a bila je prva muslimanka koja je u tom periodu pisala romane. Potie iz poznate porodice krojaa.111 Godine 1913. poinje objavljivati seriju kratkih pria u muslimanskom listu Zeman, a sljedee godine
u Biseru, objavivi oko dvadeset pria do kraja Prvog svjetskog rata.112
U tom istom periodu se efika Bjelevac (roena Alihodi),
biva uenica sarajevske muslimanske kole za djevojice, iz poznate
porodice tekstilnih obrtnika u Sarajevu, kerka uiteljice veza u reformiranom mektebu u Sarajevu, okuala u tipino mukom anru
pisala je eseje kao komentare na drutvena zbivanja.113
Ope napomene o ovom periodu

Period koji smo letimino dotakli karakterie ukrtanje tradicionalnog i modernog, stranog i domaeg, a protivrjenosti ovih ukrtanja
su se odrazile i na same ene, bilo da su bile relativno autonomne
akterke brojnih dogaaja ili pak dio bh. ope populacije. Radovi ena
strankinja, koje su obiljeile period prosvjeivanja i utrle put novim
pogledima na mjesto i ulogu ene u drutvu, takoer su bili proarani
protivrjenostima. Tako i sama Miss Irby, koja je predano radila na
109 O istoj eni vidi: Kujovi, M. (2009), Jedna zaboravljena uiteljica Hasnija Berberovi,
Graa Arhiva BiH 1: 179-86, i Kujovi, M. (2005), Ko su bile prve nastavnice u muslimanskoj
osnovnoj i vioj djevojakoj narodnoj koli u Sarajevu (18941918), Muallim 21, str. 48-55.
110 Vahida (1907-1908), Nevjera, Behar, 4, str. 58; Vahida (1907-1908), elja, Behar, 19, str.
295-6; Vahida (1907-1908), Uzdasi, Behar, 20, str. 315.
111 Koari, F. (1976), Moje kolovanje, Preporod, 15, str. 16-7.
112 Giomi, F. Daughters of Two Empires. Muslim Women and Public Writing in Habsburg
Bosnia-Herzegovina, Aspasia, Vol. 9, 2015 (u tampi).
113 Bjelevac . (1913), Odgoj i kola, Biser, 12, str. 274. Pored ovog lanka, napisala je i (1913),
Na razvalinama dvora alipaine Rizvanbegovia, Biser, 17-18, str. 280-1, (1913), Idu dani,
Biser, 5, str. 83 i (1914), Ljubavi, Biser, 10, str. 213.
37
ZABILJEENE
obrazovanju djevojica, nije zaboravila svoju superiornost tako da su

Bosanci za nju ipak ostali poluvarvari,114 dok su umjetnice strankinje
posmatrale zemlju i njeno stanovnitvo kao neto egzotino, drugaije
a stoga i inspirativno.115 Neke od njih su napustile BiH nakon stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (npr. Milena Mrazovi).
Angaman lokalnih ena je, iako skuen u okvire okupirane zemlje i
modifikovanih verzija konfesionalne i nacionalne patrijarhalnosti, dijelom ove okvire potvrivao, a dijelom ih prevazilazio.
Prvi iskoraci u javnu sferu desili su se kroz angaman u
razliitim udruenjima, profesijama, ukljuivanjem u nove oblike proizvodnje, pisanu rije i poteze kistova. Tako otvaraju nie
za artikulaciju protofeministikih zahtjeva. Posebno je znaajno
pero Jelene Belovi Bernadinovske koja je u lancima, kao to
su ena budunosti i Moderna ena, isticala da ena ne treba biti
limitirana branim i majinskim dunostima, ve da joj je dunost
da doprinese kulturnom i uope drutvenom napretku.116 Ono to
posebno treba apostrofirati je vanost kulturno-prosvjetnog rada na
poboljanju poloaja ena i uope drutvenih odnosa, i ukljuivanja
u modernizacijske tokove. Najivlje promjene u ovom periodu su se
desile u sferi obrazovanja, ali su ujedno reflektovale i razliite taktike
okupacijskih vlasti ija je manifestna funkcija bila modernizacija zaostale zemlje, a latentna njezino dranje u stanju pokornosti.
Svojevrstan rezime austrougarskog perioda na vizuelan nain
predstavlja izloba odrana 1917. godine s ciljem da prui spektakularan dokaz brige austrougarske uprave o kulturi i umjetnosti. To je
bila prva velika zajednika manifestacija bh. umjetnika (njih 14 od 21
umjetnika ukupno), i po prvi i posljednji put su se nali na okupu strani i domai umjetnici koji su djelovali u BiH. No, umjetnici nisu nastupili sa svojim najreprezentativnijim djelima, a nisu se pojavili ni neki
od najboljih, ukljuujui i umjetnice Adela Ber i Lujza Kuzmi.117
114 Vujkovi, S., n. d., str. 100.
115 Ibid, str. 39.
116 Zdero, J. Belovi-Bernadzikovska, Jelica, (1870-1946), u A Biographical Dictionary of Womens Movement and Feminism. Central, Eastern and South-Eastern Europe, 19th and 20th
Century, (F. de Haan), str. 52.
117 Begi, A. (1978), Prilike, u Umjetnost BiH 18941923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
38
I DIO: 19141941.
ene kroz smjenjivanje epoha
ensko pitanje postoji. To pitanje nisu stvorili ni mukarci, kao
to neke feministkinje misle a ni ene, kao to tvrde antifeministi.
ensko pitanje stvorile su prilike.118
ZABILJEENE
Aida Spahi, Fabio Giomi, Zlatan Deli
U ovom poglavlju ukratko e biti predstavljen period od poetka

Prvog svjetskog rata do poetka Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji
1941. godine u kontekstu djelovanja ena. Na samom poetku dat je
kratak pregled historijsko-drutvenih okolnosti, a nakon toga prikaz enskog udruivanja, prava za koja su se zalagale te faktora koji
su oteavali ili donekle olakavali njihovo djelovanje. Takoer je dat
osvrt na ekonomska, socijalna, obrazovna, graanska i ostala prava
ena u ovom periodu, kao i na prilike u knjievnosti i pozorinoj
umjetnosti. U ovom poglavlju se prilikama u Prvom svjetskom ratu
gotovo uope ne bavimo uslijed nedostatka literature o tom periodu.
Kako ne elimo da vrijeme izbrie i njihove biografije i doprinose,
na kraju poglavlja navodimo sasvim kratko informacije o njihovom
ivotu i radu, unaprijed alei to mnoge ene ovog perioda ni na
stranicama ove knjige nee nai svoje mjesto.
Historijsko-drutveni kontekst
Austro-Ugarska je kroz svoju upravu u BiH aktivno provodila infrastrukturne projekte te razvijala proizvodnju koritenjem lokalnih
resursa i radne snage. Uporedo sa naslijeenim feudalnim odnosima, koje novi okupatori nisu mijenjali, poeo je razvoj kapitalistike
118 iljak, J. (1926), ulistan - asopis za kulturno i socijalno podizanje muslimanske ene,
broj 2, str. 28.
39
ZABILJEENE
privrede obiljeen prodorom stranog kapitala, koji su privukla

ogromna prirodna bogatstva ovog teritorija i izobilje jeftine radne
snage.119 Razvija se rudarstvo, industrija, umarstvo i graevinarstvo
te se od seoske sirotinje i propalih zanatlija poinje stvarati radnika
klasa.120 Investicije su bile ogromne i esto raene za vojsku (izgradnja eljeznice i mree puteva), ali su imale veliki znaaj i za lokalni
ivot.121 Iako se radilo o imperijalnoj sili koja je provodila svaku vrstu kontrole svega to je lokalno, sa industrijskim razvojem razvijalo
se i graanstvo te se budila radnika svijest. Stanovnitvo, do tada
uglavnom agrarno, poelo je raditi u fabrikama. ene se u velikom
broju ukljuuju u radnu snagu, ali su nadnice ena bile i tri puta
manje nego nadnice mukih radnika.122 U fabrikama duhana, tekstila
i ilima radile su veinom ene. Uspostavila se relativno moderna
administracija, ali su ljudska prava bila pod kontrolom i vojska je
stalno bila prisutna.123
Otvaraju se kole, kulturne ustanove, pokree se aktivna
tampa te od 1878. godine poinje spori proces sekularizacije.124
Javni angaman stanovnitva provodi se kroz udruivanja koja se
formiraju na nacionalnim, kulturnim, vjerskim i humanitarnim osnovama, ali se budi i klasna svijest kroz ta udruenja te se kasnije
osnivaju sindikati, socijaldemokratska stranka i organizuje se borba
protiv nepodnoljivih uslova rada. Prvi trajkovi zabiljeeni su ve
1890-ih godina. Znaajne su bile klasne promjene koje je izrodila
imperijalistika modernizacija. Proizvedene su socijalne razlike i
elitna klasa podlona modernim evropskim idejama, ali je vrijednosni sistem ostao konzervativno patrijarhalni u novim moralnim
kodovima u okviru kojih se reguliu rod i klasa.125 Otvorio se pros119 Kovaevi, D. (1972), u Borbeni put ena Jugoslavije, Beograd, Leksikografski zavod
Sveznanje, str. 11.
120 Baji, N. (1962), Pregled uea ena u radnikom pokretu BiH do Obznane 1921. godine, Glasnik arhiva i drutva arhivista BiH, Godina II, Knjiga II, Sarajevo, str. 14.
121 Malcolm, N. (2002), Bosnia A Short History, London, str. 141.
122 Kovaevi, D. n. d., str. 11
123 Seifija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH,
Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung, str. 8. Izvor: http://library.fes.de/pdf-files/bueros/sara
jevo/06041.pdf (15. maj 2014)
124 Malcolm, N. (2002), Bosnia A Short History, London, str. 166.
125 Vujkovi, S., n.d.
40
ZABILJEENE
tor za nove ideje o enskom poloaju te su ene (iako i dalje u maloj

mjeri) djelovale u javnom prostoru kroz tampu, udruivanje (i
politiko, ne samo humanitarno) i obrazovanje.126 Naravno, u okvirima patrijarhalno dozvoljenog, to je podrazumijevalo da porodica,
djeca, udaja i mu dolaze na prvo mjesto.
Rat, koji je trajao od 1914. do 1918. godine, donio je brojne promjene u svakodnevni ivot stanovnitva. Zaveden je vojno-okupacijski
reim i 1915. godine ukinut je bosanskohercegovaki Sabor. Austrougarske vlasti vre mobilizaciju mukaraca u austrougarsku vojsku,
uvode namete na stanovnitvo, progone protivnike reima i vre rekviziciju poljoprivrednih proizvoda.127 Ovakvi procesi uzrokuju teko
siromatvo i glad stanovnitva koje poinje masovno umirati. Veina
fabrika bila je pod vojnom upravom. Glavnu radnu snagu predstavljale su ene, jer su mukarci mobilizirani u vojsku. Duina radnog
dana i visina nadnice zavisili su od volje poslodavca.128 Zabiljeeno
je da su se 1917. godine seljanke iz okoline Sarajeva pobunile protiv rekvizicije, te se poele skupljati pazarnim danom na sarajevskoj
pijaci naoruane koljem i tapovima da sprijee odvoenje stoke i
odnoenje hrane, nakon ega ih je deset bilo uhapeno.129 Rat je bio
surov i krvav i utjecao je na sve slojeve i kategorije stanovnitva, a
posebno na ene koje su i prije rata teko ivjele u strogim patrijarhalnim okvirima i tekim socijalno-ekonomskim okolnostima. Ve se
krajem rata biljei masovnije izraavanje nezadovoljstva ena u BiH
i interes za obnavljanje socijalistikih organizacija.130 Prvi svjetski rat
promijenio je dravne granice, ali i unitio idealizovani svijet XIX
vijeka, te donio sa sobom teko ekonomsko stanje zapameno po
gladi, bolesti, siromatvu, nezaposlenosti, inflaciji, pekulacijama i
korupciji, nerijeenom nacionalnom pitanju i sporom obnavljanju
126 Ibid.
127 Kovaevi, D. (1972), u Borbeni put ena Jugoslavije, Beograd, Leksikografski zavod
Sveznanje, str. 12.
128 Ibid, str. 12.
Sveznanje, str. 12
130 Kecman, J. (1978), ene Jugoslavije u radnikom pokretu i enskim organizacijama 1918
1941, Beograd, Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju, str. 19.
41
ZABILJEENE
privrede.131 Ali je pored toga morao dovesti i do osnaivanja ena,

koje su na svojim ratnim iskustvima kasnije znaajno temeljile svoj
drutveni angaman i aktivizam.
Bosanke i Hercegovke u prvoj Jugoslaviji

Godine 1918. osniva se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca iji
e se naziv promijeniti u Kraljevina Jugoslavija 1929. godine. Integracija BiH u prvu jugoslavensku dravu duboko je obiljeila ivot
Bosanki. Od 1919. godine ene imaju pravo upisa u gimnazije, to
nije bilo dozvoljeno tokom habsburkog perioda. Gimnazije su
postepeno omoguavale enama pristup univerzitetskom obrazovanju, posebice na tri glavna univerziteta u dravi, u Beogradu, Zagrebu i Ljubljani. Nadalje, 1929. godine jugoslovenska vlada uvodi
obavezno obrazovanje za djeake i djevojice do 14 godina, mjeru
kojom se poveao broj obrazovanih u novoj dravi.132 Iako su muslimani i dalje bili konfesija koja je najmanje slala djecu u kolu, primjetan je rast u broju muslimanskih uenika i uenica u dravnom
obrazovnom sistemu: od 1918. do 1919. godine 10.000 uenika/ca
je pohaalo kolu u BiH; do 1931/1932. bilo je skoro 43.000 muslimanske djece u kolama na istoj teritoriji. Premotavao se jaz izmeu
djeaka i djevojica u kolama: nakon Prvog svjetskog rata omjer
djevojica i djeaka bio je 1:10, a deset godina kasnije 1:3. Specifino,
u Sarajevu je broj muslimanskih djeaka u osnovnim kolama
izmeu 1928. i 1937. godine porastao peterostruko (sa 683 na 3655),
dok je broj muslimanskih djevojica povean desetostruko (sa 163
na 1605).133 Ovi podaci ukazuju na to da je, uprkos otporu vjerskih
slubenika i dijela stanovnitva, poela prevladavati ideja da djeaci
i djevojice trebaju ii u kolu.
Kulturna udruenja imala su vanu ulogu u pruanju podrke
muslimankama da pristupe srednjim kolama i univerzitetima.
Muslimansko prosrpsko kulturno udruenje Gajret, koje je od svoje
131 Vujkovi S., n.d.
132 Papi, M. (1984), kolstvo u BiH 19181941, Sarajevo, Veselin Maslea
133 Kujrakovi, N. (2008), ensko pitanje i socijalni poloaj Bonjakinje u BiH izmeu dva
svjetska rata, magistarska teza, Fakultet politikih nauka u Sarajevu, str.188.
42
ZABILJEENE
uspostave 1903. godine dodjeljivalo stipendije134 muslimanskim

uenicima, od 1920. godine poinje podravati srednjokolsko i
univerzitetsko obrazovanje muslimanki. Od tada je svake godine
od moguih 60 do 100 stipendija, najmanje deset dodjeljivano
uenicama.135 Narodna uzdanica, drugo slino udruenje osnovano
1924. godine, ali prohrvatski orijentisano, takoer je imalo misiju
podravanja srednjokolskog obrazovanja, iako broj stipendija koje su
dodjeljivali nikada nije dosegao onaj broj koji je dodjeljivao Gajret.136
Uvidom u godinjake udruenja, moe se konstatovati da je u svojih
dvadeset godina postojanja Narodna uzdanica podrala 113 uenica,
21 u prvih deset godina djelovanja i 92 izmeu 1936. i 1942. godine.
Kako je pristup univerzitetskom obrazovanju podrazumijevao
naputanje BiH, Gajret i Narodna uzdanica su radili na osnivanju
mukih i enskih studentskih domova u glavnim univerzitetskim
centrima Kraljevstva. Kako Narodna uzdanica nije imala sredstva
da otvori vlastiti studentski dom, radila je na pronalaenju privatnih smjetaja za muslimanske studentice u Zagrebu. Udruenje je
konano uspjelo otvoriti dom za djevojke 1940. godine u kojem je
do izbijanja Drugog svjetskog rata bilo smjeteno est studentica.137
Ipak, udruenje koje je odigralo najveu ulogu u promovisanju univerzitetskog obrazovanja za muslimanke bilo je Gajret, koji je osnovao
dom za muslimanke u Zagrebu 1926. godine.138 Zahvaljujui djelovanju
muslimanskih kulturnih udruenja, poetkom Drugog svjetskog rata,
600 jugoslavenskih muslimana bilo je univerzitetski obrazovano, a
meu njima je bilo 20 ena.139
Borei se sa ekonomskom krizom, pravnim potekoama i
134 Napominjemo da nismo doli do podataka da li su drutva Napredak i Prosvjeta, koja su
isto bila aktivna, davala stipendije.
135 Kemura, I. (1986), Uloga Gajreta u drutvenom ivotu Muslimana BiH 19031941, Sarajevo, Veselin Meslea, str. 308.
136 Kemura, I. (2002), Znaaj i uloga Narodne uzdanice u drutvenom ivotu Bonjaka
(19231945), Sarajevo, Bonjaki Institut, fondacija Adila Zulfikarpaia i Institut za istoriju u Sarajevu, str. 134-8.
137 Kemura, I., n. d., str. 160-1.
138 Alibegovi, E. (1973), Uloga beogradskog Gajreta Osman iki na univerzitetskom obrazovanju muslimanske enske omladine, VSIVZ, str. 331-35.
139 Ali, H. (1941), Muslimani s fakultetskom spremom, Kalendar Narodne uzdanice, str. 160-8
i str. 154-6.
43
ZABILJEENE
teretom kako muslimanske tako i jugoslavenske patrijarhalne kulture, nekoliko desetina muslimanki ipak je uspjelo nai posao nakon
univerziteta. Veinom su ove ene poinjale raditi kao nastavnice u
srednjim kolama ili kao dravne slubenice u administraciji. Neke
su poticale iz imunih bosanskih porodica koje su gajile jaku tradiciju liberalnih profesija, poput Nadide i Zinete Hadi, kerki pisca
i politiara Osmana Nurija Hadia. Nakon studija na Univerzitetu
u Beogradu, Nadida je radila kao sutkinja porotnica, a Zineta kao
dravna slubenica na sudu. Jo jedna ena iz porodice Hadi, Rabija, zaposlila se kao nastavnica zajedno sa jo nekoliko muslimanki.
Ovaj posao joj je otvorio prostor da radi kao zamjenska nastavnica u
srednjim kolama za djeake u brojnim gradovima zemlje, ukljuujui
Zemun, Bijeljinu i Beograd. Pored ekonomske nezavisnosti, ivote
ovih ena karakterisala je izraena profesionalna mobilnost to je bilo
teko zamisliti za druge muslimanke. Dvije prve doktorice, evala
Iblizovi Zildi i Hiba erbi, bile su korisnice stipendija Narodne
uzdanice i Gajreta i obje su diplomirale poetkom 1940-ih.
Jo jedna kerka Osmana Nurija Hadia, Bahrija, zapoela je
nakon studija profesionalnu karijeru. Roena je u Mostaru, a u Beograd se preselila 1920-ih da studira uz pomo stipendije Gajreta.
Nakon studija klavira u jugoslavenskom glavnom gradu, Bahrija je
1923. godine upisala Muziku akademiju u Beu gdje je specijalizirala operu. Neko vrijeme je radila u Bernskoj operi u vicarskoj,
a 1931. godine se pridruuje Beogradskoj operi gdje je radila do
kraja 1930-ih godina. Poznata u njemakoj tampi kao Eine Grsse
aus Belgrad (veliina iz Beograda), Bahrija Nuri Hadi vodila je
uspjenu karijeru nekih desetak godina, te je nastupala u najvanijim
pozoritima centralne Evrope, kao i vicarske i Turske.140
U periodu izmeu dva rata, kontakti muslimanki sa udruenjima
nisu se samo svodili na finansijsku podrku njihovim akademskim
nastojanjima. Nakon Prvog svjetskog rata, muslimanke su se prvi
put ukljuile u brojna udruenja, prvo u Sarajevu, a ubrzo i u ostalim gradovima i manjim mjestima. Muslimanke su se udruivale u
140 Pavlovi, M. (2001), Bahrija Nuri-Hadi, velika evropska primadona, Most asopis za
obrazovanje, nauku i kulturu, god. XXVI, 140-1, str. 62-8.
44
ZABILJEENE
tri vrste dobrovoljnih asocijacija. Prva vrsta su filantropska drutva,

poput iskljuivo enskog Osvitanja, osnovanog u Sarajevu 1919. godine, ili mijeanog Merhamet, osnovanog u istom gradu 1914. godine i otvorenog za muslimanke tokom 1930-ih.141 Ova udruenja su
bila inspirisana islamskim vrijednostima i uglavnom su se brinula za
siromano muslimansko stanovnitvo u urbanim podrujima. Drugi
model su bile kulturne asocijacije poput Gajreta i Narodne uzdanice, iji je glavni cilj bio podravati kolovanje i nacionalizam meu
muslimanskim uenicima/ama, a muslimanke su se u njima od 1920.
godine organizovale u lokalnim enskim odborima. Trei model bio
je udruivanje poput enskog pokreta, feministike organizacije koja
je osnovana u Beogradu i Sarajevu 1919. godine. Ovo udruenje je
najvei znaaj pripisivalo postizanju enskog prava glasa i ravnopravnosti ena i mukaraca u jugoslavenskom drutvu, graenjem
transnacionalne mree sa feministikim aktivistkinjama u drugim
zemljama.142 Uprkos naporima feministikih aktivistkinja da u svoje
aktivnosti ukljue, kako su to one govorile, svoje sestre muslimanske
vjere, muslimanke su se samo rijetko ukljuivale u ovakva udruenja,
te su preferirale filantropska i kulturna drutva. Iako su im se vodea
naela razlikovala, kao i agende i sredstva djelovanja, ova udruenja
igrala su kljunu ulogu u preobraaju poloaja muslimanke u bosanskim gradovima. Zahvaljujui razliitim aktivnostima, poput prikupljanja novca za naputenu djecu, organizovanja asova opismenjavanja i javnih predavanja, organizovanja mevluda, teferia, zabava
itd., muslimanke su postale vidljive u javnom prostoru, sudjelovale
su u donoenju odluka u udruenjima i iskusile moderne oblike
drutvenosti, poput plesa, pjevanja u horu, organizovanja amaterskih pozorinih predstava, uestvovanja u natjecanjima ljepote itd.143
141 Kujrakovi, N. (2009), Osvitanje. Prvo udruenje muslimanki u BiH, Prilozi, 38, str. 145164; Bavi, U. (2003), Merhamet (1913-2003), Sarajevo, Muslimansko Dobrotvorno
Drutvo Merhamet
142 Emmert, A. T. (1999), enski Pokret: The Feminist Movement in Serbia in the 1920s, u
Gender Politics in the Western Balkans (ur. Ramet, P. S.), The Pennsylvania State University
Press, University Park, str. 33-50.
143 Giomi, F., Standing on our own legs: Muslim women and associational culture in postOttoman Bosnia-Herzegovina (1878-1941), Budimpeta i New York, Central European
University Press (u pripremi, 2015).
45
ZABILJEENE
ensko udruivanje i aktivizam

Iako nakon rata nastupa period bijede i spore postratne obnove,
izmeu dva svjetska rata dolo je do poveanja urbanih centara i
irenja kulture, drutvenog djelovanja i obrazovanja. ensko djelovanje uzima maha i ocrtavaju se jasne granice enskog pokreta. ene
su se zalagale za pravo glasa, humanitarni rad i obrazovanje koje bi
im omoguilo vei izbor profesija.144 Pokret za emancipaciju ena razvijao se u dva pravca: feministikom i proleterskom.145 Mnogobrojne
graanske, humanitarne, vjerske, ali i nacionalne organizacije ubrajale
su se u feministike. Ne moemo govoriti o radikalnom feministikom
djelovanju, ve prije o umjerenom koje je teilo poboljanju poloaja
ene u okviru postojee matrice i promovisalo humanitarni rad
kao ensku djelatnost. Proleterske organizacije usko su povezane sa
radnikim pokretom i klasnom borbom. Ono to historija ne biljei
jeste da se period od prve etiri decenije dvadesetog vijeka moe
smatrati zlatnim dobom enskog angamana u ovom regionu,146 te
jasnim zaecima feministikog djelovanja kroz sve spomenute oblike
udruivanja. Meutim, samo je nekolicina ena zapamena i predstavlja dio kulturne batine danas, jer im je tragove zametnuo Drugi svjetski rat i komunistika ideologija.147 Openito, ekonomski i socijalni status stanovnitva nije se znaajno promijenio stvaranjem nove drave.
Ve krajem Prvog svjetskog rata biljei se velikih broj drutava i
udruenja, od kojih su mnoga postojala i prije rata ali svoj rad obnavljaju tek po njegovom zavretku. Registrovano je 1.256 drutava u 258
naselja, a najvie u Sarajevskom okrugu (300), zatim u Banjalukom
(248), Tuzlanskom (222), Mostarskom (198), Travnikom (181) i
Bihakom (107).148
144 Ibid.
1941, Beograd, Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju, str. 5.
146 Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows, Women and Verbal Art in Serbia and
Bosnia, Budimpeta, Central European University Press, str. 123.
147 Ibid, str. 123.
148 Seifija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u BiH,
Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung, str. 9. Izvor: http://library.fes.de/pdf-files/bueros/sara
jevo/06041.pdf (15. maj 2014) preuzeto iz Hadibegovi, I; Kamberovi, H. (1997), Or
ganizacije civilnog drutva u BiH porijeklo i kontekst, Revija slobodne misli br. 9-10,
46
ZABILJEENE
Postojala su odvojena enska drutva,149 ali su ene organizovane

i u okviru postojeih nacionalnih drutava (Gajret, Prosvjeta, Napredak, Narodna uzdanica).150 Podaci ukazuju da su enska drutva
bila raznorodna, te da su u Sarajevu djelovala 22 drutva, u Banjoj Luci 5, Tuzli 4, Mostaru 4, Doboju 3 itd.151 Neka od njih su bila
graanska, neka ljeviarska, ali je bilo i nacionalnih i vjerskih.
ene
Bosne
odravaju prvi javni zbor
8. marta 1913. godine na
Meunarodni dan ena,
koji se pretvara u protestni zbor na kojem su
zahtijevale ekonomsko
i politiko osloboenje
ena i na kojem je
proitan pozdravni telProslava Prvog maja u Sarajevu, 1913. godina
egram Klare Cetkin u ime Meunarodne organizacije ena socijaldemokratkinja.152 Godine 1918. je, takoer, u Sarajevu proslavljen 8.
mart (Proslava enskog dana) gdje je uestvovalo oko 2.000 ena, od
kojih je izmeu 300 i 400 bilo muslimanki.
Sarajevo, Asocijacija nezavisnih intelektualaca, Krug 99, str. 48.
149 Na primjer: Udruenje univerzitetsko obrazovanih ena, Kolo ruskih sestara u Sarajevu,
Materinsko udruenje u Sarajevu, Drutvo za prosvjeivanje ena i zatitu njenih prava,
Dobrotvorno-prosvjetna zadruga Jugoslovenki u Sarajevu, Evangelistika enska pomo
u Sarajevu, Udruenje jugoslavenskih domaica, Kolo Srpskih sestara u ajniu, Rogatici,
Srebrenici, Sarajevu, Vlasenici, Drutvo Hrvatska ena u Fojnici, Hrvatska katolika Orlica
(uz Hrvatski katoliki Orao) Kiseljak, Hrvatske katolike Orlice Kraljeva Sutjeska, Vare,
Sarajevo, Hrvatsko katoliko ensko udruenje Vare, Dobrotvorna zadruga Srpkinja - Visoko, Dobrotvorna zadruga Srpkinja - Viegrad, Dobrotvorna zadruga Srpkinja - Sarajevo,
Cecilijino drutvo Sarajevo, Hrvatsko katoliko ensko drutvo Sarajevo, Hrvatsko materinsko drutvo Sarajevo, Hrvatska ena Sarajevo, Sociedat de viitar doljentas dobrotvorno drutvo Jevrejki Sarajevo. Preuzeto iz: Bileti, S. (2011), Zbirka arhivske grae o
kulturno-prosvjetnim, zanatlijskim i sportskim drutvima i udruenjima (19191941), Graa
Arhiva BiH, izdanje br. 3, str. 97-136. Izvor: www.ceeol.com (15. maj 2014)
Sveznanje, str. 14.
151 Ibid, str. 14.
1941, Beograd,Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju, str. 15.
47
ZABILJEENE
U jesen 1919. godine u Sarajevu se osniva Drutvo za prosvjeivanje

ene i zatitu njenih prava sa ciljem da se bavi obrazovanjem, kao i
graanskim i politikim pravima ena. Drutvo je izdavalo list enski
pokret, iji je naziv preuzelo u svom kasnijem djelovanju,153 na elu sa
feministkinjama koje su se borile za graanska i politika prava i openito
za ravnopravnost. Polazina taka djelovanja ovog Drutva bio je protekli rat i sve ono za to su se ene pokazale sposobnim u to vrijeme.154
Zahtjevi feministikog pokreta odnose se i na lina i na porodina
prava, a zahtjev za pravo glasa je bio jasno definisan u graanskim, ali
i socijalistikim i komunistikim organizacijama ena.155 Drutvo za
prosvjeivanje ene kasnije mijenja naziv u enski pokret. Bore se za pravo glasa, ekonomsku nezavisnost udate ene, priznanje jednakog starateljstva oca i majke nad djecom, osiguranje izdravanja majke i djeteta
putem zakona, izmjene nasljednog prava u korist ene, zatitu enske
radne snage, uvoenje enskih inspektora rada, napredovanje u pozivima kojima se ene bave i slobodan pristup u politiki ivot.156
U periodu izmeu dva rata u redovima ena neprestano je rastao broj pristalica radnikog pokreta i Komunistike partije.157 ene
su bile aktivne u sindikalnim organizacijama, radnikim partijama i
prvi je bio zahtjev za osloboenje radnike klase, a tek onda ravnopravnost ene jer je ideja bila da e klasno osloboenje predstavljati i osloboenje ene. Ve 1917. poinje bre oivljavanje radnikih
organizacija i Socijalistike partije u BiH, a u martu 1918. godine
formiran je enski socijalistiki agitacioni odbor koji je zajedno sa Odborom rezervistikih ena organizovao proslavu 8. marta u kojoj su
153 auevi, J. (2013), Sufraetski pokret(i) u svijetu i BiH, u Zborniku radova enske politike
akademije, Banja Luka, Helsinki parlament graana Banja Luka, str. 84.
154 Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows, Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Budimpeta, Central European University Press, str. 186.
155 Stojakovi, G. (2011), Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (19451953),
doktorska teza, Univerzitet u Novom Sadu, Acimsi Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije: rodne studije, Novi Sad, str. 21.
156 auevi, J., n. d., str. 87.
Sveznanje, str. 15.ene su uestvovale u trajkovima i pokretale ih: 1940. godine trajk
duhanske industrije u Ljubukom, kasnije tekstilne u Mostaru, takoer 1940. godine valje
trajkuju u Sarajevu, a radnice Kljua, nakon uspjenog trajka 1938. godine, ponovo
pokreu trajk 1940.
48
ZABILJEENE
uestvovale brojne ene, meu kojima i znatan broj muslimanki.158

Te iste godine, proslava Meunarodnog dana ena koja je odrana 24.
marta, privukla je 2.000 ena koje su odrale Skuptinu u Radnikom
domu i donijele Rezoluciju djelovanja.159 Sekretarijat ena socijalista
osniva se 1919. godine i do kraja 1920. godine okuplja komunistkinje.
Prevod knjige Klare Cetkin, ene i studenti objavljen je 1924. godine.
Na inicijativu enskog saveza iz Srbije, odran je Prvi kongres u Beogradu 1919. godine na kojem se osniva Narodni enski savez Srpkinja,
Hrvatica i Slovenki koji okuplja oko 200 razliitih drutava, izmeu
ostalog i mnoga iz BiH.160 Od 1929. godine djeluje pod imenom Jugoslavenski enski savez, a od 1936. izdaje i svoj glasnik. Na Drugom
kongresu Saveza 1920. godine izdvajaju se udruenja sa feministikim
programima i osnivaju feministiku sekciju te se bave graanskim
vaspitanjem ena i drugim temama poput obrazovanja, kurseva, predavanja, knjievnosti i higijene.161 Iako su bila u lanstvu Jugoslavenskog enskog saveza, veina udruenja iz BiH bila je nepovezana te su
esto i sama bila faktor nacionalne podijeljenosti i antagonizama.162
Godine 1921. zabranjen je rad Komunistikoj partiji pa je veina ena
prela u Drutvo za prosvjeivanje ena.163 Alijansa enskih drutava u
Kraljevini SHS osnovana je 1923. i borila se za politika prava ena, ali
i da se rad domaice prizna kao svaki drugi plaeni rad, da se prizna
jednakost u roditeljskim pravima mukaraca i ena.164 Godine 1927.
grupa intelektualki osniva ensku stranku i aktivno i borbeno nastupa
za pravo glasa ena, ali svoj rad prekida 1929. jer se diktaturom u Jugoslaviji zabranjuje rad politikih stranki.165 Krajem 1927. godine osniva
se Udruenje univerzitetski obrazovanih ena, sa sekcijom i u Sarajevu,
koje titi profesionalne interese ena i trai promjene u graanskom
158
159
160
161
162
163
164
Ibid, str. 13.

Kecman, J., n.d. str. 20.
auevi, J., n. d., str. 86.
Ibid, str. 86-87.
Kovaevi, D., n. d., str. 14.
auevi, J., n. d., str. 87.
Stojakovi, G. (2011), Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (19451953),
doktorska teza, Univerzitet u Novom Sadu, Acimsi Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije: rodne studije, Novi Sad, str. 21.
165 auevi, J., n. d., str. 88.
49
ZABILJEENE
pravu.166 Omladinska sekcija enskog pokreta osniva se 1935. godine i okuplja mlade ene i studentice te postaje mjesto za okupljanje
antifaistkinja.167 Posebno je potrebno podvui da su enska udruenja
organizovale antimilitaristike i antifaistike akcije, zalagale se za
putanje politikih zatvorenika ukljuujui i komuniste.168
Prava ena i njihov poloaj u drutvu

Prelaz u XX vijek bio je doba paradoksa za ene jer ih je sve vie
sticalo obrazovanje, a istovremeno je obrazovni nivo velike veine ena
u regiji bio katastrofalno nizak.169 Historijski gledano, tek se sredinom
XIX vijeka javlja potreba da se enska djeca obrazuju, jer su se do tada
obrazovali samo mukarci i to uglavnom vjerski.170 Pismenost je bila
veoma niska. Podaci za 1910. godinu navode da je 93,35% ena bilo
nepismeno, najvie muslimanki, pa Srpkinja pa Hrvatica,171 a podaci iz 1931. navode da je stopa pismenosti ena u Jugoslaviji 57,1%.172
Openito su se obrazovale ene iz urbanih sredina i centara, a najmanje obrazovane bile su muslimanke zbog konzervativnih vjerskih
shvatanja i patrijarhalnih okolnosti u kojima su ivjele. Austrougarska
uprava je donijela zakon o obaveznoj nastavi poprilino kasno, 1911.
godine, ali je zakon sadravao odredbu prema kojoj se muslimanke
izuzimaju iz obaveznog obrazovanja.173 enska misao u javnoj sferi
nije bila naroito dobrodola, te je njihov javni angaman esto kritik166 Ibid, str. 88.
167 Ibid, str. 88.
168 Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u
BiH, Fondacija CURE, str. 74.
169 Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows, Women and Verbal Art in Serbia and
Bosnia, Budimpeta, Central European University Press, str. 126.
170 Islamovi, E. (2004), Neki aspekti razvoja obrazovanja ena u BiH za vrijeme austrougarske okupacije, Ljudska prava asopis za sve pravno-politike probleme, God. 5, br. 2-4,
Sarajevo, str. 135.
171 Ibid, str. 138.
172 Hawkesworth, C., n. d., str. 162; Jovanka Kecman navodi da je pred Drugi svjetski rat bilo
67% nepismenih ena u Jugoslaviji. (Kecman, J., n. d., str. 443).
173 Islamovi, E. (2004), Neki aspekti razvoja obrazovanja ena u BiH za vrijeme austrougarske okupacije, Ljudska prava asopis za sve pravno-politike probleme, God. 5, br. 2-4,
Sarajevo, str. 137.
50
ZABILJEENE
ovan i ismijavan, ak i kada su se same zalagale za tradiciju i djelovale

suprotno emancipaciji.174
Ekonomsku bijedu i teke uslove rada bosanskohercegovakih
ena dopunjavali su surovi zakoni i obiaji kojima su ene bile
izloene u drutvu i porodici.175 Prema podatku za 1926. godinu,
uee ena u ukupnom broju zaposlenih u BiH bilo je 14,6%.176
Patrijarhalne ideje o poloaju ene, potpomognute nacionalnim
i vjerskim idejama o eninoj ulozi u obnavljanju nacije i ouvanju
tradicije, dominirale su u BiH. Iako se ljeviarke zalau za ravnopravnost, patrijarhat nije doveden u pitanje, posebno u ruralnim
sredinama. Mnoga enska drutva su upravo i djelovala u smjeru
potvrivanja patrijarhalne ideologije i podravanja nacionalne matrice. Udaja je, kao i danas, predstavljala vanu obavezu ene te otvarala put njenom potvrivanju kao majke. Prestajala je potreba za
veim brojem djece, to su ene esto kontrolisale ilegalnim pobaajima
koji su esto imali katastrofalne posljedice po zdravlje pa i sam ivot
ene.177 Abortus je tokom cijelog perioda izmeu dva svjetska rata
bio zabranjen, te su zakonici propisivali kaznu zatvora za osobu koja
uradi abortus (doktori, babice), posebno za osobu koja to uini protiv enine volje, a ena koja izvri abortus mogla je biti i osloboena
ukoliko se radilo o vanbranom djetetu ili je to bilo medicinski
opravdano (od 1930. godine).178 Iako pobaaj vanbranog djeteta ide
u prilog patrijarhalnom ustrojstvu drutva putem heteroseksualne
brane zajednice, moglo bi se rei da je dozvoljavanje pobaaja iz
medicinskih razloga predstavljalo novinu i ilo u korist prava ena u
174 Bosanski muslimani uveliko kasne za ostala dva naroda kad je rije o kolovanju djece u
dravnim kolama, to ih dovodi u podreen poloaj u drutvu. Interesantno je primijetiti
da je jedna ena koja se usudila javno iznijeti svoje miljenje o aktuelnoj temi, pa makar
njeno miljenje u tom vremenu bilo i nazadno, doekana s toliko uvreda i pogrda, i to od
onih koji glasno pozivaju napretku, kulturi i obrazovanju, i koji sebe zovu inteligencijom.
Preuzeto iz uti, F., Sofija Pletikosi, Safijja-hanum, i rasprava o emancipaciji i kolovanju
muslimanke: Izvor: http://www.rijaset.ba/images/stories/GLASNIK/7-8-2009/Rasprava-
o-emancipaciji.pdf (3. april 2014)
175 Kovaevi, D., n.d.
176 Kecman, J., n.d. str. 28.
177 Popov-Mominovi, Z., n.d. str. 71.
178 Draki, G. (2011), Prekid trudnoe prema Krivinom zakoniku Kraljevine Jugoslavije i projektma koji su mu prethodili, u Zbornik radova Pravnog fakulteta, vol. 45, br. 3, Novi Sad,
str. 533-542.
51
ZABILJEENE
to vrijeme. Zanimljivo je da na ovim prostorima (kao i danas) postoji

praksa po kojoj ena odlui da se eli udati i ukrade se. Iako se radilo
o prelasku iz jedne patrijarhalne zajednice u drugu, ipak je znaajna
odlika prakse ukrala se to da djevojke bez iijeg doputenja stupaju u
brak sa osobama koje same izaberu.179
Zakonom o zatiti radnika, koji je donesen 1922. godine, propisane su odredbe kojima se zabranjuje noni rad za ene, rad dva
mjeseca prije i poslije poroaja (sa garantovanom pomoi i osiguranjem), odmor za vrijeme dojenja djece (bez umanjenja plate, kao
i za udate i neudate ene) i obaveza poslodavca da podie djeija
prihvatilita u blizini radnog mjesta.180 Ove su se odredbe u praksi
uglavnom krile. Jugoslavija nije imala jedinstveni graanski zakonik, te je postojala pravna neusaglaenost u primjeni graanskih
propisa u razliitim dijelovima zemlje. U BiH su vaili zastarjeli Turski graanski zakonik (iz 1858), Turski zemljini zakon (iz 1867) i
Austrijski graanski zakonik (iz 1811) i obiajno pravo, koji su umnogome enu stavljali u neravnopravan poloaj.181 Pravo glasa u BiH
ene su dobile tek 1945. godine u Jugoslaviji. Iako su se feministkinje
i ljeviarke borile za pravo glasa izmeu dva svjetska rata, esto su
bile izvrgavane ruglu i podsmijehu ak i meu samim enama.182
Ono to je zanimljivo u istraivanju materijala iz doba izmeu dva
svjetska rata je vrlo esta upotreba rodno osjetljivog jezika u tampi i
tekstovima.183 Danas nepoeljna rije feminizam aktivno se koristila
kao ideoloka i aktivistika odrednica.
Posebno teke bile su okolnosti ivota muslimanki. Tokom osmanske vlasti ene su se morale pokrivati ukoliko su izlazile u javnost,
179 Doubt, K. (2014), Elopment and Ego-Identity in the Narratives of Bosnian Women in
Adamovi, Mirjana, u Young Women in Post-Yugoslav Societies: Research, Practice and
Policy, Zagreb, Institut za drutvena istraivanja u Zagrebu, str. 289.
180 Kecman, J., n.d. str. 46.
181 Ibid, str. 59.
182 Hawkesworth, C., n.d. str. 161.
183 Vidi: Vince, Z., (1954/55), Drugarica direktor, gospoa profesor ili drugarica direktorica,
gospoa profesorica, Zagreb, Jezik, 3/4, Bileti Sandra u Zbirci arhivske grae grae o kulturno-prosvjetnim, zanatlijskim i sportskim drutvima i udruenjima (19191941) navodi
i nekoliko udruenja koja u nazivima koriste rodno osjetljiv jezik: Udruenje krojaica,
enskih krojaa i modistica za grad Sarajevo i srez Sarajevo, 3 udruenja penzionera i penzionerki, Prvo bh. drutvo bolniara, bolniarki i bolnikog pomonog osoblja itd.
52
ZABILJEENE
a ta praksa se nastavila jer su propisi erijatskog prava primjenjivani i

u Kraljevini. Upliv erijatskog prava u porodinim, branim i imovinskim odnosima dodatno je petrificirao nepovoljan poloaj muslimanki.184 Dolaskom Austro-Ugarske monarhije kranke i Jevrejke se
otkrivaju, a dolaskom Demaludina efendije auevia na funkciju
reis-ul-uleme 1913. godine poinju se voditi otvorene rasprave oko
odijevanja i emancipacije ena u kojima se reformatorske ideje sukobljavaju sa konzervativnim. auevi uvodi arebicu kao pismo muslimana umjesto orijentalnih jezika na kojima su se do tada obrazovali mukarci.185 Ustvari su mukarci ti koji vode rasprave o enskim
pravima, a ne ene. Nakon zavretka rata vidljivo je postepeno evoluiranje debate o enskom pitanju uope, a fokus je bio na otkrivanju
i povezanosti pokrivanja sa nepismenou i nazatkom muslimanske
zajednice.186 U toku Prvog svjetskog rata, a u vezi sa zapoljavanjem
ena u fabrikama, imamo i prve pojave otkrivanja, iz ega se vidi
da je zbacivanje zara i ferede bila neminovna pojava ukljuivanja
muslimanske ene u privredne tokove.187 U mnogo listova se pisalo o
enskom pitanju, neki od njih su i Nova ena iz 1928, ulistan, ena
danas, enski pokret (s prekidima izlazio od 1920. do 1938. godine),
ena i svijet 1934, Jednakost (o enskom komunistikom pokretu u
BiH), Glasnik enskog jugoslavenskog saveza iz 1938,188 a napredne
stavove iznosilo je i drutvo Gajret kroz svoj asopis (sa prekidima
od 1907. do 1941. godine). ulistan, prvi bonjaki enski asopis
184 Popov-Mominovi, Z., n.d. str. 71.
185 eta, . (2011), Zato marama? Bosanskohercegovake muslimanke o ivotu i radu pod
maramom, Sarajevo, Centar za napredne studije, Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije, str. 87.
186 Ibid, str. 83: Ahmet umii u djelu Ko smeta napretku i prosvjeivanju muslimana, a
osobito muslimanki?, iz 1919. godine daje jedan od razloga to se ene ne obrazuju, naime
hode to spreavaju kao zabranjeno. U korist enske emancipacije pisali su Ibrahim
Dafi, Hasan M. Rebac, te reis auevi, naroito u svom referatu iz 1927. godine ta
je na napredak i progres, gdje je okirao tradicionalnu muslimansku sredinu. Borio se
za javno kolovanje i protiv izolacije muslimanki, da mogu studirati otkrivenog lica i da
postaju doktorice da bi mogle lijeiti muslimanke. Podrku su dali Hafiz Ajni Buatli, dr.
Mehmed Begovi i Husein ozo.
187 Milii, S. (1996), Emancipacija muslimanske ene u BiH, u Urbano bie BiH, Sarajevo,
Meunarodni centar za mir, Institut za istoriju, str 138.
188 Penava, S., Izvori i literatura o problemima emancipacije muslimanske ene u BiH, u Prilozi
Instituta za istoriju, Sarajevo, 17(1981), sv. 18, str. 273-284.
53
ZABILJEENE
za socijalno i kulturno podizanje muslimanske ene pojavio se 1926. godine

i izdata su samo tri broja u razdoblju od marta do maja 1926. godine.
asopis se bavio modernizovanjem
i reformiranjem socijalnog statusa
bosanske muslimanke i njenom kulturno-prosvjetnom preobrazbom.189
asopis je promovisao obrazovanje
i emancipaciju, kroz vjerski i patrijarhalni okvir. Ahmed Ljubuni je
bio glavni urednik i u svom uvodnom
tekstu prvog broja, pored ostalog pie:
Organizujmo se, brao! Razoruajmo okorjele konzervativce,
kojima je ena samo predmet i stvar. I neka im bude jasno da je ena
u pravu kad kroz nauku trai puteve svega ljudskog savrenstva ()
vrijeme je da rijeimo nae najvanije pitanje - pitanje nae ene.190
Osvitanje, prvo udruenje muslimanki u BiH osnovano je 1919.
godine i djelovalo do 1930/31, a bavilo se obrazovanjem, moralnou
i produktivno-privrednim ueem ena u drutvu.191 enski pododbor Gajreta poeo je sa radom 1920. godine, a glavni cilj djelovanja
bio je kulturno podizanje muslimana.192 Spominje se i Muslimanski enski klub iji je pravilnik objavljen 1924. godine i koji je imao
zadatak da gaji drutvenost meu svojim lanicama i da djeluje na
prosvjeivanju muslimanki u svjetovnom i vjerskom pogledu.193
189 Kujrakovi, N. (april 2010), ulistan, prvi bonjaki enski asopis, u Diwan, god. XIII, br.
29-30, JU Javna biblioteka Alija Isakovi, str. 150-155.
190 ulistan, broj 1, str. 9, 1926.
191 Grebovi-Lendo, N., Tragom enskog aktivizma. Izvor: http://nahla.ba/tekstovi10.
aspx?tid=213 (20. maj 2014)
192 Jovanka V. ubrilovi 1928. godine objavljuje tekst pod nazivom enska udruenja i predstavlja sljedea: Cvijeta Zuzori, Dobrotvorna zadruga Jugoslovenki, Dobrotvorna zadruga Srpkinja, Ekenasko Gospojinsko drutvo, Hrvatska ena, Hrvatsko katoliko ensko udruenje,
Kolo srpskih sestara, La Humanidad, Materinsko udruenje, Osvitanje, Primaljsko udruenje,
Privredna zadruga djevojaka, Udruenje krojaica, enski pododbor Gajreta, enski pokret i
enski pododbor Gajreta. Preuzeto iz: Grebovi-Lendo, Nadina, Tragom enskog aktivizma...
Izvor: http://nahla.ba/tekstovi10.aspx?tid=213 (20. maj 2014)
193 Odabrani lanci o muslimankama iz periodike (19002010). http://www.nahla.ba/cms/
tekstovi10/tekstovi_datoteke/131211072941_MALA_ANTOLOGIJA_BOSANSKE_
54
ZABILJEENE
Jevrejke u BiH su uglavnom bile Sefardkinje i takoer su ivjele u

veoma tradicionalnom okruenju. Veina ih je ostajala u kui nakon
rane udaje, a tek sredinom XX vijeka Jevrejke poinju raditi.194 Kao i
ostale ene u BiH, poinju se obrazovati tek u XX vijeku, a prioritet i
dalje ostaju porodica, djeca, brak i reproduktivni rad. Meutim, Jevrejke
se aktivno angairaju u humanitarnom radu tako da su osnovana brojna
jevrejska drutva. enska jevrejska drutva se osnivaju ve krajem XIX
vijeka, na primjer La Humanidad u Sarajevu, koje se bavilo siromanom
djecom, majkama, siroadima i obrazovanjem djevojica, i Sociedat de
viitar doljentas, koje se brinulo o starim i nemonim ljudima.195 Detaljan opis svakodnevice, obiaja, djelovanja i pozicije dala je Laura Papo
Bohoreta u svom djelu Sefardska ena u Bosni iz 1932. godine.
O enama i njihovim pozicijama pisalo se mnogo u tampi. Ali
novinarska profesija za ene nije bila lako dostupna i do 1945. godine novinarke su bile raritet.196 Jedan od listova namijenjen enama
bio je Nova ena: moralno etika i socijalna revija (Sarajevo, 1928).197
enski pokret, koji se prodavao i u BiH, bio je feministiki asopis za
koji prema objavljenim tekstovima moe se zakljuiti da su feministkinje iz svih krajeva Kraljevine (SHS) Jugoslavije okupljene u odnosu
na ideju feminizma a ne na vladajuu ideologiju nove drave.198
enski pokret se bavio i usponom faizma u Evropi i antimilitarizmom kao glavnim obiljejem feminizma.199 Jugoslavenska ena je
imala namjeru okupiti feministkinje i baviti se pitanjima borbe za
enska ljudska prava.200 Meutim, generalno govorei, ene u BiH se
nisu nikada zalagale za radikalni feminizam,201 a zbog raznolikosti
ZENSKE_MUSLIMANSKE_MISLI.pdf (9. april 2014)
194 Freidenreich, H. (2009), Yugoslavia. Jewish Women: A Comprehensive Historical Encyclopedia,
Jewish Womens Archive. Izvor: http://jwa.org/encyclopedia/article/yugoslavia (1. juni 2014)
195 Freidenreich, H., n.d.
196 Ademovi, F. (1998), Bosanskohercegovaka tampa (19181941), Sarajevo, Nezavisna
unija profesionalnih novinara BiH, Soros media centar, str. 276.
197 Stojakovi, G. (2011), Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (19451953),
doktorska teza, Univerzitet u Novom Sadu, Acimsi Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije: rodne studije, Novi Sad, str. 22
198 Ibid, str. 22
199 Popov-Mominovi, Z., n.d. str. 73
200 Stojakovi, G., n.d. str. 22
201 Vujkovi S., n.d.
55
ZABILJEENE
udruivanja i ideja kojima su se bavile, nisu imale ni zajedniku platformu feministikog djelovanja unutar BiH.
Knjievnost
Nafija Sarajli (19891970), kao jedina predstavnica
bosanskohercegovake knjievnosti austrougarskoga perioda, odgovarala je knjievnim tendencijama toga perioda iako je u knjievnom
svijetu boravila veoma kratko. Objavila je zbirku pria Teme pred
sami poetak Prvog svjetskog rata (zvanino je zapravo objavljena
u jugoslavenskom periodu, 1986. godine). Naime, sama knjievnost
u tom historijskom periodu je bila izravno prosvjetiteljska i nastojala je evropeizirati bosanskohercegovaku kulturu i njen narod
shodno duhu novoga vremena, koji su u suprotnosti sa ve arhetipskim ivotnim stilovima. Knjievnost je u namjeri da zabavi i poui,
jasno odabrala pol kojem teim, a koji je istovremeno i magnetino
privlai.202 Neevropeizirani domai diksurz je bilo potrebno pouiti
novim vrijednostima, za koje se zalagala i Nafija Sarajli; to je bio
kljuni topos njenoga teksta. Birajui teme za svoja knjievna ostvarenja te pruajui tim pitanjima ozbiljan prosvjetiteljski, proevropski tretman, bosanskohercegovaki pisci, meu kojima i
Nafija Sarajli, postaju instrumenti jednog mehanizma koji nastoji
plasirati univerzalni sistem vrijednosti. U njenim crticama prisutne
su dvije manihejske determinante, jaki ili slabi, te velika potreba za
naglaavanjem pripadnosti ovim jaima, kao strahom od vlastite
drugosti, kako navodi Anisa Avdagi. Njeno knjievno stvaralatvo
posmatrano unutar postkolonijalnih teorija je artikulisano kroz prvu
fazu, kako je objanjava Fanon,203 fazu usvajanja evropskih modela
202 Avdagi, A. (2003), Pripitomljeni diskurz, u Patchwork, 1, Sarajevo, Rodne studije, str. 123-135.
203 Kako Said navodi, postkolonijalna teorija je svoju kritiku praksu poela primjenjivati u
knjievnim djelima razliitih autorica i autora jo pedesetih godina prologa vijeka. Tako
je u Orijetalizmu revidirana Fanonova problematina pozicija koloniziranog autora ili autorice. Razmiljajui o ulozi spisateljice i pisca u zemljama pod kolonijalnim reimom,
mogu se izdvojiti tri faze. Prva faza ili Adopt je ona u kojoj se prihvata model evropske
knjievne scene, dok se ve u drugoj Adapt, evropski koncepti kontekstualiziraju, da bi u
treoj ili Adept fazi spisateljica ili pisac poeli zastupati kulturnu neovisnost. To su klasini
modeli koji su prevazieni u kasnijim strujanjima postkolonijalne kritike misli, ali svaka-
56
ZABILJEENE
(engl. adopt phase) sa artikulacijom unutar koje ta kultura zapravo

ima univerzalnu vrijednost te da ne postoji trea vrsta rjeenja problema. Njene spisateljske crtice ele na itatelja i itateljicu djelovati u
odgojnom i nacionalnom smislu, interpelirajui ga/ju i djelujui na
stanje nacionalnoga uma i pri tome pokazujui da se nova kultura
i novi pogled na svijet ne konstituie na temeljima koji ve postoje, nego kroz evropeizaciju i odbacivanje prethodnih kulturolokih
naela. injenica da knjievnost austrougarskoga perioda pamti rad
samo jedne spisateljice, koja je, ini se, imala vlastitu sobu ili barem
vlasititi sto, svjedoi u prilog tezi da je pisanje bilo iskljuivo muka
rabota, te da su mukarci, kao u prvom sluaju kolonizatori, odluivali
o vrijednosti knjievnoga djela.204 U takvim uslovima knjievnu
poetiku Nafije Sarajli, kao i autorica iz prethodnog perioda, ne
moemo posmatrati samo kao tekst, nego moramo uzeti u obzir i
imperative knjievnoga stvaralatva unutar spomenutog konteksta,
jer je Nafija Sarajli bila dosljedna knjievnim tendencijama toga
perioda, prilagoavala se kolonizatorskom diskursu i patrijarhalnom diskursu svoga supruga i uitelja emsudina Sarajlia, takoer
pisca. Ona je zapravo autorica iz sjene, to podrazumijeva imitaciju,
oponaanje adroteksta, patrijarhalnih modela, s dubokim uvjerenjem
da su oni kanonizirani, nezaobilazni i jedino vrijedni. (...) Uljujkana
u patrijarhalni model ivljenja, Nafija Sarajli je pisala s takve pozicije, iz sjene oeva i muevljeva autoriteta.205 Njen pripovijedni stil
odgovara naelima enskoga teksta sa tendencijama ulaska u feminilni tekst, jer strukturu svoga teksta prilagoava sebi, svom senzibilitetu i svom tijelu. Iako ta tjelesnost/pisanje ostaje posve reducirana,
shodno kontekstu razumijevanja enskoga tijela u tom periodu koje
ga vidi kroz majinstvo ili pogled gospodara i mukarca kako navodi A. Avdagi, Nafija Sarajli se moe razumijevati kao autorica
na granici izmeu enskog i feminilnog. Graninost njene poetike je
reprezentuje kao autoricu iji se rad i angaman ne smije i ne moe
ko je ostalo to da je postkolonijalna teorija gradila kritiku svijest unutar okvira knjievne
teorije i da se knjievnost uzimala kao snana strategija za uspostavu emancipatorne
politike postkolonijalizma. Vidi: Said, W. E. (1999), Orijentalizam, Zagreb, Konzor, kao i
Lei, Z. (2003), Nova itanja: poststrukturalistika itanka, Sarajevo, Buybook, str. 96-110.
204 Avdagi, A., n.d. str. 123-135.
205 Avdagi, A., n.d. str. 123-135.
57
ZABILJEENE
izbaciti ili zaboraviti, jer predstavlja bitan element enske historije

bosanskohercegovakog knjievnoga stvaralatva. Jedna osnovna
kola danas nosi njeno ime.
Period poslije Prvog svjetska rata karakterie ubrzano buenje
enskog knjievnog stvaralatva, koje se artikulie u smjeru
okupiranja knjievnosti kao prostora unutar kojeg su mukarci, kao
nositelji pera i narativa, u potpunosti dominirali. U ovom knjievnohistorijskom periodu javljaju se knjievnice, ponajvie pjesnikinje,
koje e obiljeiti ovu epohu u stilsko-izraajnom znaenju kao epohu
propitivanja socijalnih tematika, tj. poetika ekspresionizma koje se
odnose na faze socijalnog angamana. Knjievnice Vladeta Popovi,
Demila Hanumica Zeki, Danica Dra, Jelena Skerli orovi,
Ljubica Markovi, Ajia Filipovi, Jelena Berndazikowska, Irena Feketa, Jirina Karasova Milica Stojanovi Vlatkovi, Senija
Dizdarevi, Fikreta Pjani, Milica Miron, Munevera alki,
Levi Bernardina Horvat, Jela Ostoji svojim knjievnim djelima
predstavljaju drutveni kontekst unutar kojeg su ene bile aktivne
u pisanju, ali je njihov trag ostao gotovo pa izbrisan naroito u
zvaninim hrestomatijama i kanoniziranim antologijama.206 Njihove
poetike i toposi koje su obraivale u svojim tekstovima u skladu su
sa tadanjim strujanjima knjievne produkcije i konteksta kojem
su pripadale. Drugim rijeima, njihova knjievnost nije bila nita
manje vrijedna nego knjievnost koju su napisali mukarci, a njihova djela moemo posmatrati kao feminilna kako ih Grosz definira.
Knjievnica unutar ove epohe bosanskohercegovakog knjievnog
stvaralatva nije nikakva nepoznanica ni kao stvarateljica, promotorica pisane rijei ili afirmatorica feminilnosti.
Knjievnice unutar ovog socijalnog konteksta izmeu dva
svjetska rata u svojim djelima, a i kroz druge vidove drutvenog
angamana, pozivaju na drutvenu promjenu, aktivizam, uestvuju
u kulturnom i drutvenom ivotu, objavljuju u relevantnim
knjievnim asopisima kao to je Behar, osvajaju prostore slobode obraujui socijalne tenje enskog pokreta, kolsko vaspi206 Misli se na kanonske antologije izdavake kue Alef pod urednitvom Enesa Durakovia,
Sarajevo, 1995.
58
ZABILJEENE
tanje enske omladine, razvoj feminizma, enskoga prava na rad

itd., to knjievnu kritiku, koja se ogluila na ovaj period enskog
knjievnog stvaralatva, ini izravno iskljuujuom i posve mizoginom. Ovaj period karakterie promjena unutar enskog knjievnog
stvaralatva, koje se kretalo u smjeru prevazilaenja epskih narativa, i prosvjetiteljske uloge knjievnosti same i njenog okretanja
ka svekolikom iskustvu svjetske knjievnosti i kreiranju knjievnoumjetniki vrijednih narativa koji e se nastaviti nakon Drugog svjetskog rata. Period izmeu dva rata takoer karakterie i
ukljuivanje ena u javni diskurs rasprava i polemika o emancipaciji muslimanske ene (Hatida Basara, Hasnija Berberovi,
Samija Hodi, Dervia Ljubovi) ime se nameu kao govorni
subjekti i osvajaice prostora javnoga dijaloga.
Anka Topi (18821956) je prva ena u BiH koja je objavila zbirku pjesama, Izgubljena zvijezda 1908. godine. Roena je u
epu, ali je djetinjstvo i mladost provela u Sarajevu. Zavrila je
uiteljsku kolu, kasnije je u raznim gradovima radila kao uiteljica
i prosvjetiteljka. Borila se za emancipaciju ena. Danas se dodjeljuje
nagrada Anka Topi za prvu knjigu poezije ena u BiH.207
Laura Papo Bohoreta (18911942) je pisala na panskom ladino
jeziku poeziju, kratke prie i dramske tekstove, koji su se izvodili i
bili veoma popularni meu njenim sunarodnjacima. Godine 1932.
napisala je djelo Sefardska ena u Bosni, koje predstavlja detalje
ivota Sefardkinja od roenja do smrti. Njeni radovi na ladino jeziku
imaju veliki lingvistiki znaaj. Njen knjievni i kulturni rad indirektno je potakla Jelica Belovi Bernadikovsa koja je 1916. objavila
lanak na njemakom, koji je Laura Papo Bohoreta doivjela kao napad na sefardsku enu. Zabiljeila je obiaje, vrijeme, jezik i kulturu
sefardske zajednice ime biljei nemjerljiv doprinos znanju o ovom
dobu. Takoer je dugo bila zaboravljena i neprevoena. Sefardska
ena u Bosni prevedena je tek 2005. godine.208
207 lanak Nagrada Anka Topi. Izvor: http://primpo.wordpress.com/2011/08/28/knjizevnanagrada-anka-topic/ (15. maj 2014) i lanak Dodijeljene nagrade Anka Topi. Izvor:
http://www.postaja.ba/index.php/vijesti/epe/648- (15. maj 2014)
208 Vujkovi, S., n.d.; Freidenreich, H., n.d.; Papo Bohoreta, L. (2005), Sefardska ena u Bosni,
Sarajevo, Connnectum
59
ZABILJEENE
Jovanka Miloevi (18781937) je bila obrazovana ena iz Banje

Luke koja je imala sklonost ka umjetnosti i knjievnosti. Bila je predsjednica Dobrotvorne zadruge Srpkinja koja je osnovana 1901/02, a
kasnije preimenovana u Kolo srpskih sestara.209
Suada Mufti je bila meu prvim enama koje su pisale za Gajret. Godine 1932. pie lanak u kojem otvoreno poziva da se drutvo
Gajret ukljui u proces obrazovanja muslimanki. lanak je jasno
pokazao da postoji jaz izmeu ena iz urbanih i ruralnih sredina, te
da je on vei meu muslimanskim stanovnitvom.210
Razija Handi je bila sarajevska knjievnica. Postavila je idejne
temelje za Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti BiH, a kasnije
je bila i njegova direktorica.211 Objavila je zbirku pjesama Uspravno
plamenje 1977. godine.
Hasnija Berberovi je bila prva muslimanka koja je 1909.
godine poloila dravni ispit. Sljedeih 29 godina radila je kao
uiteljica. Saraivala je sa Gajretom i osnivaica je i prva predsjednica udruenja Osvitanje. Aktivno je radila na emancipaciji ena.
efika Nesterin Bjelavac, Hatida iki i P.K. Fatma su pjesnikinje koje su objavljivale u Gajretu.212 Pored njih, spominju se imena
i drugih pjesnikinja i spisateljica: Rikica Ovadija, Atifa Pandina,
Nafija Zildi, Zilkida Berberovi, Asija Kavazovi, Kajdafa Efica
(Mostar) i Zejna Hodi (Mostar).
Pozorite
enski doprinos stogodinjem pozorinom stvaralatvu najvie
se ogleda unutar glume kao umjetnike djelatnosti u kojoj su ene
ravnopravno zastupljene sa mukarcima, glumcima. U reprezentacijskom smislu, gluma je oblast unutar koje su ene najvie zastupljene, kako kroz historiju, tako i danas. Meutim, ostale umjetnike
209 Vidi: Gaji, D. D. ivot i stvaralatvo ena Banjaluke, Izvor: http://www.6yka.com/novost/47980/upoznajte-zene-iz-proslosti-koje-su-zaduzile-banjaluku- (15. maj 2014)
210 Ibid.
211 Tomi, M., Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti. Izvor: http://www.katolicki-tjednik.
com/vijest.asp?n_UID=1231 (15. maj 2014)
212 Bonjaka preporodna knjievnost. Izvor: http://knjizevnostikonji.blogspot.com/2011/02/
bosnjacka-preporodna-knjizevnost.html (15. maj 2014)
60
ZABILJEENE
djelatnosti koje podrazumijevaju izravno stvaranje ili kreiranje,

donoenje odluka, te u drutvenom i ideolokom segmentu imaju
mnogo veu vrijednost, bile su im uskraene. Stoga je i danas mnogo
manje rediteljica, producentica ili scenaristica, a mnogo vie glumica. Rediteljska mjesta su vie rezervisana za mukarce, ali neke
rediteljice i scenaristice, kojih je i danas manje nego mukaraca
reditelja ili scenarista, nastoje osvojiti pozicije koje su enama kroz
historiju ideoloki uskraivane.
Lidija Mansvjetova, rediteljica i glumica, roena je 1893. godine
u Sankt Peterburgu. Studirala je klavir i harmoniju na Konzervatoriju. Godine 1911. dobiva prvi angaman u Odesi i brzo se namee i
publici i kritici brojnim ulogama u ehovljevim dramama. Glumila
je u Beogradu, Sarajevu, Splitu i Zagrebu. Kao rediteljica i glumica
djelovala je u Sarajevu, od 1931. do 1946. njezin rediteljski rad je
veoma obiman i raznovrstan. Ruska klasina i moderna drama, djela
iz junoslavenske i ostale svjetske knjievnosti: Turgenjev (Plemiko
gnijezdo), Gogolj (Mrtve due), Dostojevski (Braa Karamazovi),
ehov (Tri sestre), Ostrovski (uma), kvarkin (Tue dijete i Pozajmljena lira), apek (Bijela bolest), Pirandello (Tako je kako vam izgleda), Ibsen (Divlja patka), Krlea (Leda), Samokovlija (Fuzija, On je
lud), Feldman (Profesor i, U pozadini). Reirala je takoer i opere:
Nedbal (Poljaka krv), Lehr (Zemlja smijeka), Strauss (Slijepi mi),
Kalman (Silva). Umrla je u Splitu 1966.213
Milica Carka Jovanovi (18961994) je bila zaposlena u
banjalukom pozoritu kao glumica jedanaest godina. Glumila je i
u dugometranom filmu Slavica. Ostvarila je uspjenu glumaku karijeru.214 Mara Zeljkovi-Pavlovi (19141979) takoer je bila glumica koja je od 1932. godine bila aktivna u banjalukom pozoritu.215
213 Lei, J. (1971), Lada Mansvjetova, u Narodno pozorite Sarajevo 19211971, (Ubavi, V.),
Novi Sad, str.316-317.
214 Ibid.
215 Ibid.
61
ZABILJEENE
Slikarstvo
Adela Ber Vuki (18881966), roena u Tuzli, prva je
kolovana bosanskohercegovaka slikarica. U Sarajevu je zavrila
Viu djevojaku kolu, a potom upisuje Uiteljsku. Godine 1908.
odlazi u Be, prvo u privatnu slikarsku kolu, a potom od 1910.
do 1914. u umjetniku kolu za ene. Iako je tokom kolovanja u
Beu ivjela teko i bez mogunosti da dobije stipendiju zbog toga
to je ena, ipak se izborila za besplatno kolovanje u ovom gradu.
Po zavretku studija, vraa se u Sarajevo gdje joj Prvi svjetski rat
onemoguuje da otvori slikarsku kolu. Prvu samostalnu izlobu s
potekoama uspijeva organizovati u Sarajevu poslije Prvog svjetskog rata, 1919. godine, a nakon toga 1939. u Zagrebu. Izmeu dva
rata uestvuje u kolektivnim izlobama u Sarajevu, Zagrebu i Novom Sadu. Adela Ber je bila i prva grafiarka u Bosni, a njen grafiki
rad je trajao gotovo pet decenija. Poznata je po drvorezima kojima
je dosegla najvie domete umjetnosti i bila svrstana u sam vrh jugoslavenske grafike. Zanimljivo je istai da je grafike radila u vrlo
tekim uslovima, bez adekvatne grafike prese, na malim formatima
papira, esto ih otiskujui i sa obje strane. Adela Ber je bila i prva
bosanskohercegovaka slikarica iji se kompletan opus vezuje za
Bosnu. Teme njenih radova uglavnom su portreti, mrtve prirode ili
pejzai u literaturi okarakterisani kao intimne ispovjesti, svijet ena
sa periferije, njihovi domovi, goliava djeca, tihi veernji razgovori na
pragu ispred kue.216 Umjetniki opus Adele Ber, nastao u siromanoj
i umjetniki nerazvijenoj sredini, daje jasan i objektivan pogled na
Bosnu. Poslije Drugog svjetskog rata godinama je podnosila zahtjev
za prijem u Udruenje slikara BiH, ali nikada nije postala njegovom
lanicom. Nikada nije imala svoj atelje, a tek je 1977. godine napravljena retrospektiva njenog rada u Tuzli.217
Lujza Kuzmi Miji (18891959) je roena u Sarajevu u imunoj
porodici. Studirala je u Beu zajedno sa Adelom Ber. Tri njena rada
216 Vujkovi, S., n. d., str.51-59.
217 Begi, A. (april-septembar 2004), Prve likovne umjetnice BiH, Sarajevo, PEN centar BiH,
Bosanska knjiga, str. 3-18.
226 Ibid.
62
ZABILJEENE
Glava djeteta, Podvonjak i Sa periferije uvaju se u Umjetnikoj

galeriji BiH. Prestala se baviti slikarstvom 1928. godine kada je rodila kerku i posvetila se porodici.218 Umjetnika galerija BiH joj je
napravila retrospektivnu izlobu u Sarajevu i Zagrebu 1983. godine.
Zanimljivo je da se Adela Ber i Lujza Kuzmi nisu mogle kao ene
upisati na beku Akademiju te su zbog toga studirale u Umjetnikoj
koli za ene, koja je bila mnogo manje konzervativna od Akademije
to je znaajno utjecalo na njihov rad.219
Iva Simonovi Despi (18901961) je prva bosanskohercegovaka
kiparica, koja je u Sarajevo dola iz Hrvatske. Roena je u Zagrebu,
a kao kerka austrougarskog generala dobila je dobro formalno
obrazovanje, usavravala se u Minhenu i Parizu, a njen talent joj je
omoguio izlobe u prestinim galerijama. Pred kraj Prvog svjetskog
rata u Zagrebu upoznaje Acu Despia, sina bogatake sarajevske porodice sklone umjetnosti i za njega se udaje 1920. godine i dolazi
u Sarajevo. Do 1941. godine se intenzivno bavi kiparstvom, ali je u
tom periodu bila i dvorska kiparica u Beogradu. Imala je dvije samostalne izlobe, u Londonu i Beogradu 1927. godine.220 Iva je bila
slobodoumna kiparica koja se nikada nije potpuno uklopila u svoju
patrijarhalnu porodicu. Godine 1931. sagraen joj je ljetnikovac sa
ateljeom nadomak Sarajeva, u Vasinom Hanu. U Sarajevu nije imala
samostalnu izlobu, ali se njena djela izlau sa djelima drugih umjetnika i umjetnica u Londonu, Beogradu, Barseloni, Zagrebu, Ljubljani, Pragu, Brnu i Bratislavi. Ivina opsesija bila je napraviti spomenik
majkama palih boraca. Posvuda u svijetu niu spomenici neznanom
junaku. Spomenik podjednako zasluuju i majke tih junaka, smatrala
je Iva i izradila ak i projekt za taj spomenik, ali on nikada nije realizovan. Nakon osloboenja Sarajeva, kao simpatizerka kraljevske
porodice, bila je uhapena i dospijeva u istrani zatvor Suda narodne
asti. U zatvoru portretira glumca Antu Franjkovia, koji je takoer
bio tu zatvoren. Nakon rata i zatvora za Ivu dolazi teak period, njeni
radovi su se vrlo malo naruivali. Sve je vie slikala i crtala, a sve
218 Ibid.
220 Begi, A. (april-septembar 2004), Prve likovne umjetnice BiH, Sarajevo, PEN centar BiH,
Bosanska knjiga, str. 3-18.
63
ZABILJEENE
rjee vajala. Umrla je 1961. godine u svom ateljeu. 221

Rajka Merje (19041961), bosanskohercegovaka vajarka
i keramiarka, roena je u Bilei. Nakon Prvog svjetskog rata seli
se u Sarajevo. Studij je zapoela u Zagrebu na Akademiji kod Ivana
Metrovia, ali je ubrzo odselila u Pariz ne zavrivi akademiju. Karijeru je ostvarila izmeu dva svjetska rata u inostranstvu. Redovno
je uestvovala u izlobama jugoslavenskih umjetnika/ca u inostranstvu.222 Bila je aktivna u brojnim strunim, enskim i humanitarnim
organizacijama.223
Milena otra (19092003), slikarica, roena je u Pjeevcu kod
Stoca. Poslije udaje seli se sa muem u Ameriku, a kasnije se zajedno
sa njim angauje u promovisanju komunistikih i revolucionarnih
ideja. Malo vremena je imala za umjetniko kolovanje jer je bila
aktivna u drutveno-politikom ivotu.224
221 Slobodna Bosna (17.9.2009), str: 58-62.

223 Begi, A., n.d. str. 3-18.
64
Milena Preindlsberger Mrazovi (18631927) je bila prva

zabiljeena novinarka u BiH. Porijeklom je iz Hrvatske, a kolovala
se u Budimpeti. Sa roditeljima se prvo seli u Banju Luku 1908. godine, a godinu kasnije prelaze u Sarajevo gdje boravi do 1919. godine.
Bila je jedna od osnivaa/ica Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1888. godine. Godine 1889. postala je prva ena lanica Antropolokog drutva
u Beu. Knjievna djela je uglavnom pisala na njemakom jeziku, a objavila je pet knjiga o bosanskohercegovakim temama. Od osnivanja
lista Bosnische Post 1884. godine radi kao saradnica, a njegova urednica i
izdavaica postaje 1889. godine. U to vrijeme je bilo neobino da se ena
bavi novinarskom profesijom te je stoga otvorila put brojnim drugim
enama na ovom podruju. BiH je dobro poznavala, mnogo je putovala,
a napisala je i vodi kroz ovu zemlju koji je objavljen u Beu 1908. godine. U ratu je radila kao bolniarka. Tuno je da nita osim dvije prie
(Ciganin i divovi i Zlatna djeca) nije prevedeno na nae jezike. Bavila se
prouavanje i promovisanjem BiH i nakon selidbe u Be 1919. godine.225
Vida ubrilovi Koprivica je bila obrazovana i aktivna Sarajka. U
pregledanom materijalu, pronaen je njen tekst Muslimanke i kole za
domaice u listu Gajret iz 1929. godine. Poznat je i njen tekst Da li je to
socijalna pravda? u kojem se bavi najavljenim otputanjem inovnika i
udatih ena, ime se enama potpuno onemoguavao intelektualni rad.226
Jovanka iljak je bila stalna saradnica lista ulistan i aktivna lanica
enskog pokreta u Sarajevu. Promovisala je otkrivanje ena, ali na umjeren nain. Bila je drutveno angaovana i borila se protiv socijalne nepravde. Umrla je 1962. godine u Sarajevu. Svjetlana Jergovi takoer
je navedena kao jedna od saradnica lista ulistan. Umija Vrani je bila
intelektualka iz Sarajeva. Jedna je od osnivaica udruenja Osvitanje i
dopisnica lista ulistan. Nira B. Filipovi spomenuta je u tekstu Nus-
ZABILJEENE
Novinarstvo (urednice, novinarke, dopisnice)
225 ari, S. (2004), Dvije zaboravljene gospoe, u Most, asopis za obrazovanje, nauku i
kulturu, Mostar, god. XXIX, br. 173. Izvor: http://www.most.ba/084/028.aspx (17. maj
2014); Kreevljakovi, H. (1927), Milena Mrazovi, u Napredak, Sarajevo, god. II, br. 6,
str. 89-90; Vujkovi, S., n.d.
226 Ibid.
65
ZABILJEENE
reta Kujrakovia kao jedna od dopisnica ulistana.227 Katica Vievi

je ureivala omladinski list Bosilje, koji su 1919/20. izdavale uiteljske
pripravnice Zavoda sv. Josipa u Sarajevu. Stela Zon i Hana Plej bile
su saradnice Revije aka Prve muke gimnazije u Sarajevu, koja je vrlo
brzo zabranjena. Melika Kulenovi bila je urednica ulistana, dok
je list kratko izlazio 1926. godine. Marica M. Vidovi bila je urednica sedminika Nova ena: moralno etika i socijalna revija 1928/29, a
ureivala je i polumjeseni list Dobra djeca. Olga Majstorovi je radila
u redakciji Kulturnog kurira, koji je izdavala grupa mladih knjievnika
1936. godine. Jelena Ostoji iz Zvornika, bila je lanica redakcije lista
Srpska rije i sekretarka enskog pokreta BiH. Meu ostalim enama
koje su se oglaavale su Julka Popovi Srdi (uiteljica rodom iz Sanskog Mosta), Zorka Babi Mitrovi (iz Mostara), Mitra Moraina
(uiteljica iz Uvca), Mara Ljubibrati itd.228
Doktorice
evala Zildi Iblizovi (19031978) roena je u Sarajevu.
Nije htjela da slijedi enski obrazovni put (koji je vodio uiteljskom
pozivu) ve je 1919. godine lino traila saglasnost od reis-ul-uleme
auevia da upie muku gimnaziju, i dobila ju je. Nakon gimnazije
upisala je Medicinski fakultet u Zagrebu, a diplomirala je 1931. godine i tako postala prva doktorica muslimanka u BiH. Po povratku u
Sarajevo dobila je posao tek nakon dvije godine. Radila je u gradskoj
bolnici, na Infektivnom odjeljenju dravne bolnice, u Higijenskom
zavodu, a karijeru je zavrila kao specijalistkinja, ginekologinja i
pedijatrica u kolskoj poliklinici dr. Mare Kurtovi 1962. godine.
Maa ivanovi, bosanskohercegovaka dokotorica, bila je
drutveno angaovana na pitanjima prava glasa i enske emancipacije. Bila je lanica delegacije Kraljevine SHS na Kongresu Inter227 Cijeli pasus zasnovan je na podacima iz: Kujrakovi, N. (april 2010), ulistan, prvi
bonjaki enski asopis, u Diwan, god. XIII, br. 29-30, JU Javna biblioteka Alija Isakovi,
str. 150-155.
228 Cijeli pasus zasnovan je na podacima iz: Ademovi, F. (1998), Bosanskohercegovaka tampa
(19181941), Nezavisna unija profesionalnih novinara BiH, Sarajevo.
66
ZABILJEENE
nacionalne alijanse za ensko pravo glasa u Parizu 1926. godine,229 te

je bila predsjednica drutva enski pokret u Sarajevu.230 Kasnije se u
okviru AF-a bavila problemima prostitucije, raanja te lobirala da
se u kole uvedu predmeti higijena, biologija i seksualno obrazovanje
za mlade.231
Teodora Krajewska (18541935) bila je doktorica iz Poljske.
Medicinu je zavrila u enevi. U Tuzlu se doselila 1893. godine gdje je
lijeila uglavnom ene muslimanke. est godina nakon toga preselila
se u Sarajevo gdje je ostala do 1928. godine. Pored redovnih doktorskih dunosti, drala je kurseve iz higijene za djevojke i uila poljsku
djecu jezik. Aktivno je zagovarala univerzitetsko obrazovanje ena.232
Bronislawa Prasek Calczynska (18871969) bila je poljska
pedijatrica, koja se sa muem doselila u Sarajevo 1915. godine. U
Sarajevu su bili do 1921. kada se sele u Zagreb, gdje je Bronislawa
i umrla. U knjizi Memoari jedne lijenice, koja je izdata u Zagrebu
1997. godine, opisala je svoj ivot i rad u Bosni.233
Gizela Januevska (18671943) bila je iz Banja Luke, a zavrila
je medicinu u Cirihu 1898. godine kada ene na veini univerziteta
nisu mogle studirati. U Banjoj Luci je izgradila doktorsku karijeru.234
Danica Perovi (19071956) je roena u Ljubiji, a u Beogradu je
zavrila medicinu. U Banjoj Luci se bavila hirurgijom i bila je lanica
narodnooslobodilakog pokreta.235 Margita Hercl (19001942)
je studirala medicinu u Beu i bila specijalistkinja za djeije boles229 Kecman, J., n.d. str. 188.
230 Jovanka Kecman navodi da je drutvo enski pokret 1932. godine organizovalo akademiju
posveenu borbi za mir, te da je predsjednica Maa ivanovi govorila o potrebi da se svjetski
sporovi rjeavaju mirnim putem i o naporima i pokretima za mir. Kecman, J. (1978), ene
Jugoslavije u radnikom pokretu i enskim organizacijama 19181941, Beograd, Narodna
knjiga, Institut za savremenu istoriju, str. 284.
231 Stojakovi, G., Reproductive Work and Maternity in Yugoslavia in time of AF. Izvor: http://
www.uzbuna.org/en/journal/becoming-mother-neoliberal-capitalism/reproductivework-and-mathernity-yugoslavia-time-af (18. april 2014)
232 Zbigniew, D. (1970), Teodora Krajewska, u Polski Sownik Biograficzny, tom XV
233 Razgovor sa Ivanom Lovrenoviem za Dane, (18. april 2013), Knjige, pjesme, uspomene.
Izvor: http://ivanlovrenovic.com/2014/02/knjige-pjesme-uspomene/ (17. maj 2014)
234 Vidi: Draga Daa Gaji, ivot i stvaralatvo ena Banjaluke, saetak preuzet sa. Izvor:
http://www.6yka.com/novost/47980/upoznajte-zene-iz-proslosti-koje-su-zaduzile-banjaluku- (22. maj 2014)
235 Ibid.
67
ZABILJEENE
ti. Vodila je kurseve za majke u Banjoj Luci i bila aktivna lanica

enskog pokreta i Crvenog krsta.236
Muzika
Bahrija Nuri Hadi (19041993) roena je u Sarajevu, a umrla
u Beogradu. Pohaala je mekteb i djevojaku kolu kod asnih sestara, uila svirati klavir i violinu. Nakon Prvog svjetskog rata njena
porodica se seli u Beograd. Tu je uila pjevanje, a studij je zavrila
na Muzikoj akademiji u Beu. Tri godine je radila u Bernskoj operi. Po povratku u Beograd 1931. godine igra glavnu ulogu u operi
Salome, koja ju je i proslavila i izaziva moralnu osudu crkve i publike. Naalost, prestala je pjevati tokom Drugog svjetskog rata. Bila
je prava operska diva. 237
Julija Pejnovi (19031987) bila je banjaluka operska pjevaica
i glumica. Predavala je klavir u muzikoj koli i ostavila vaan trag na
umjetnikoj sceni Banje Luke.
Sofka Nikoli (19071982) roena je u okolini apca u Srbiji. Poela je pjevati u Zvorniku 1918. godine. Dolazi iz porodice
muziara, a i drugi mui joj je bio muziar. S njim se odselila u Mostar
i tu je pjevala Eminu u duetu sa Aleksom antiem. Nakon etiri godine u Mostaru, preselila se u Sarajevo gdje je nastavila svoju muziku
karijeru. U Beograd odlazi 1920-ih godina gdje su je zvali kraljicom
Skadarlije, a do 1939. godine snimala je i pjevala u mnogim evropskim
gradovima, sa orkestrom od 25 muziara. Bila
je prva ena koja je dobila titulu najtiranije
pjevaice Evrope. Snimila je oko 100 gramofonskih ploa sa vie od 200 pjesama. Godine
1939. povlai se iz javnog ivota zbog smrti
kerke. Umrla je u Bijeljini, u kojoj jedna ulica
nosi njeno ime. Jedna je od rijetkih Romkinja
Sofka Nikolic, izvor riznicasrpska.net ije je ime zabiljeeno.238
236 Ibid.
237 Jergovi, M., Bahrija Nuri Hadi. Izvor: http://www.jergovic.com/ajfelov-most/bahrijanuri-hadzic/ (22. maj 2014)
238 Gaji, D., Buran ivot Sofke Nikoli. Izvor: http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/aktuel-
68
Natalija Jovi (19001969), iz Banje Luke, bila je aktivistkinja

enskog pokreta tridesetih godina prolog vijeka, a kasnije je nastavila djelovati kroz AF. Doprinijela je razvoju enskog aktivizma u
Banjoj Luci. Drugi svjetski rat je provela u zatvorima, a kasnije se
vratila u Banju Luku i radila kao profesorica.239
Ilka Bhm je bila predsjednica enskog jevrejskog humanitarnog
udruenja La Humanidad u Sarajevu. Drutveno vrlo angaovana,
koordinirala je aktivnosti na pomaganju onima kojima je pomo
bila potrebna, te doprinosila razvoju i osvjetavanju zajednice. Bila
je jedna od osnivaica Asocijacije jevrejskih enskih drutava Jugoslavije 1924. godine. Deset godina kasnije brojale su lanstvo do 40
drutava. Ilka je bila jedna od potpredsjednica Asocijacije.240 Njena
baka, Mirjam Hadijina je bila poznata babica i narodna doktorica.
Ravijojla Joveti (19041989) iz Banje Luke, bila je vlasnica
najprestinijeg krojakog salona. Bila je posebno poznata po svojim
balskim haljinama.241
ene iz BiH koje su bile angaovane kroz Kolo srpskih sestara i koje
su se fotografisale za asopis ena i svet tokom 1925. godine su: Mara
A. Pavlovi (Sarajevo), Kosara Lazarevi (Srebrenica, osnivaica) i
Mara Pribievi (Bosanski Novi, predsjednica).
Prema podacima iz rada Nusreta Kujrakovia, udruenje Osvitanje su osnovale sljedee intelektualke iz Sarajeva: Hasnija
Berberovi, Rasema Bisi, Almasa Iblizovi, efika Bjelevac, Umija Vrani i Asifa irbegovi.242
Regina Atijas (19011982) iz Bihaa, bila je jedna od prvih Sefardkinja u BiH koja je pohaala klasinu gimnaziju.243
Mubina ozi (19261998/99) iz Bratunca, bila je prva musli-
ZABILJEENE
Uiteljice, aktivistkinje, humanitarke, borkinje
no.293.html:362953-Buran-zivot-Sofke-Nikolic (15. maj 2014); takoer vidi web stranicu

Muzej Sofke Nikoli na: http://muzej-sofke-nikolic.blogspot.com/ (20. maj 2014)
239 Ibid.
240 Freidenreich, H., n.d.; Papo Bohoreta, L., n.d.
241 Gaji, D. D., n.d.
242 Grebovi-Lendo, N., Tragom enskog aktivizma. Izvor: http://nahla.ba/tekstovi10.
aspx?tid=213 (20. maj 2014)
243 Freidenreich, H., n.d.
69
ZABILJEENE
manka u Bratuncu koja je stekla osnovno obrazovanje. Kako je bila

efendijina kerka, svojim primjerom je otvorila vrata kole za sve
muslimanke. Bila je aktivna u Narodnooslobodilakoj borbi te je
krila put za drutveni angaman brojnih ena.244
Margita ondri (1915) je roena u Tuzli, ali je radila i ivjela
na podruju Srebrenice i Bratunca. Bila je prva ena u ovom dijelu
Bosne koja je zavrila babiki kurs, te je aktivno radila na pomaganju
stanovnitvu, zdravstvenom poduavanju i opismenjavanju. Bila je
predsjednica ovog dijela BiH Antifaistikog fronta ena.245
Ope napomene za period Prvog svjetskog

rata i meuratno vrijeme
U knjigama, tekstovima, novinama i arhivskoj grai koja je
koritena za ovaj rad uoljive su dvije ideoloke matrice iz kojih se analizira i posmatra ovaj period. Jedna je socijalistika, a druga nacionalna
(esto u sprezi sa vjerskom). S jedne strane, radnika klasa aktivno se
udruivala na temelju socijalistikih ideja i klasne borbe, a graanska
udruenja su promovisala ideje umjerenog feminizma, emancipacije
ene kroz obrazovanje te humanitarni rad. Slino su djelovala i vjerska i nacionalna enska udruenja, ali nisu dovodila u pitanje primat
vjere i nacije. Jo jedna oteavajua okolnost za analizu BiH u ovom
dobu je isprepletenost podataka i izvora sa ostalim dijelovima tadanje
Kraljevine. Teko je odrediti ta se posebno deavalo u BiH, a koje su
aktivnosti bile dio irih geografskih djelovanja.
Pored te uslonjenosti, postojala je i vieslojnost enskog djelovanja. Radi se o dugom vremenskom periodu koji se znaajno mijenjao (Prvi svjetski rat, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraljevina Jugoslavija, razliiti modeli ustrojstva drave, diktatura, rast
faizma itd.). ene su djelovale u skladu sa okolnostima, politikim
i ekonomskim odlukama, drutvenim kretanjima. arenilo aktivizma postoji i izmeu starijih, tradicionalnijih ena i mlaih
antifaistkinja i ljeviarki, koje postaju naroito glasne sa porastom
244 Mustafi, M. (2010), ene u vremenu, Bratunac, Bratunac, Forum ena Bratunac
245 Ibid.
70
Crtica o Mici Todorovi

Bila je najorginalnija i najosebujnija linost meu
bosanskohercegovakim umjetnicima.246 Roena je 1900. godine u Sarajevu, u imunoj porodici. Godine 1926. diplomirala je na Vioj koli za
umjetnost i umjetni obrt u Zagrebu. U Sarajevo se vraa 1932. godine
i u svom radu se beskompromisno obraunava sa svim sakrosanktnim
vrijednostima graanskog drutva, muko-enskim odnosima, porodicom, mistikom, religijom, milosrem, hiperintelektualcima, kapitalom
kao izvorom moi itd.247 Na poetku Drugog svjetskog rata pomagala
je svojim prijateljima mladim komunistima, sakrivala u svom domu
Avdu Humu, Svetozara Vukmanovia Tempa i druge. Tokom Drugog
svjetskog rata bila je odvedena u logor u Jasenovcu, a zatim u logore u Njemakoj. Preivjela je logore i vratila se nakon osloboenja
u Sarajevo. Uestvovala je u osnivanju Udruenja likovnih umjetnika
BiH 1945. godine i kole primijenjenih umjetnosti gdje je radila kao
profesorica do penzije. Prva je imala hrabrosti da 1949. godine izloi
enski akt. Bila je redovna lanica Akademije nauka i umjetnosti BiH.
Godine 1980. je odrana velika retrospektivna izloba Mice Todorovi
u Umjetnikoj galeriji u Sarajevu, autorice Azre Begi, historiarke
umjetnosti. Ova izloba je bila i simboliki vrhunac karijere slikarice
koja je tih godina bila cijenjena i nagraivana. Umrla je 1981. godine u
Sarajevu gdje je i sahranjena na groblju Bare.248
ZABILJEENE
faizma u Evropi. Ali njihove aktivnosti su daleko dosezale, o emu

svjedoe i brojna lanstva u meunarodnim enskim asocijacijama.
Ovaj pregled moe posluiti kao osnova za dalji feministiki rad na
pisanju ivotnih pria ena koje su nam prethodile.
246 Begi, Azra, navedeno djelo, str. 3-18.

247 Ibid.
248 Izvori: Slobodna Bosna (16.4.2009), str. 58-61. i http://bs.wikipedia.org/wiki/Mica_
Todorovi%C4%8 (31.5.2014)
71
ZABILJEENE
Amila dralovi
II DIO: 19411945.
Drugi svjetski rat i iskustva
bosanskohercegovakih ena
... pod posebnim reimom konspiracije, uz velike napore.
Ovaj dio knjige bavi se poloajem i djelovanjima ena u BiH
za vrijeme Drugog svjetskog rata. Obiljeje ovog perioda jeste
ukljuivanje ena u razliite oblike aktivnosti narodnooslobodilake
borbe za slobodu unutar koje se profiliraju drugaije drutvene
vrijednosti ukljuujui i ideju ravnopravnosti spolova u svim
drutvenim segmentima. Drutvene promjene koje e uslijediti nisu
bile samo deklarativne i formalno-pravne prirode, ve su ozbiljno
dovele u pitanje tradicionalne predrasude i stereotipe o mjestu i ulozi
ene u drutvu. Novi sociokulturalni kontekst omoguava i stvaranje
organizacije Antifaistikog fronta ena (AF). Iako ostaje otvoreno
pitanje da li i u kojoj mjeri ovo organizovanje ena moe nositi prefiks feministikog, neupitna je uloga koju je odigralo u procesima
emancipacije ene. Pored mnogobrojnih zadatka, ene okupljene oko
jedinstvene organizacije AF-a posebno su se isticale svojim kulturno-prosvjetnim radom. Uklanjanjem formalno-pravnih prepreka za
ukljuivanja ena u razliite vidove drutvenog djelovanja u duhu
komunistike ideologije, uruavanjem tradicionalne slike o mjestu i
drutvenoj ulozi ena kroz njihovo masovno ukljuivanje u Narodno oslobodilaku borbu (NOB), te osnivanjem AF-a kao jedinstvene organizacije ena koja je izmeu ostalog provodila i razliite
programe obrazovanja ena stvorene su kljune pretpostavke za
ulazak ena u javnu sferu i njihovo uee na mjestima donoenja
72
Vjerski i nacionalni antagonizam

Nakon stvaranja Nezavisne drave Hrvatske 10. aprila 1914. godine, BiH se po automatizmu nala u njenom sastavu. Administrativno prestrukturiranje BiH pratila je sloena drutveno-politika
klima koja se gradila u ozraju ideja o hrvatskom porijeklu muslimana u BiH i istrebljivanju srpskog i jevrejskog stanovnitva. Uporedo
s tim tekle su i pripreme250 organizacije Komunistike partije Jugoslavije (KPJ) u BiH za oruanu oslobodilaku borbu, koje su intenzivirane poslije Majskog savjetovanja KPJ.251 U prvoj polovini maja
1941. godine formiran je pri PK KPJ za BiH Vojni komitet, a zatim i
vojni komiteti pri oblasnim i niim rukovodstvima Partije koji su organizovali prikupljanje oruja, oruane odrede i obavjetajnu slubu,
sanitetske kurseve i slino.252 Pokretanje oruane borbe i formiranje partizanskih odreda koje se deava u okolnostima sloenih
meunacionalnih i meuvjerskih odnosa, poprimilo je ubrzo karakteristike masovnog narodnog ustanka. Na samom poetku ustanka
uslijed slabih veza sa viim rukovodstvima, aktivnosti ustanka se
oblikuju u razliitim formama vojne organizacije (gerilski odredi,
ete, narodne vojske, bataljoni, brigade, pukovi i divizije).253 U dominantnoj klimi vjerskog i nacionalnog antagonizma, bh. stvarnost
nakon stvaranja Nezavisne Drave Hrvatske (NDH) obiljeavaju
protjerivanja, fizika istrebljivanja, hapenja i proganjanja, silovanja
ZABILJEENE
znaajnih politikih odluka. Ipak, ovo se nije desilo to potvruju i

razliite analize (ne)uea ena u ZAVNOBiH-u i AVNOJ-u,249 koje
se razmatraju u posljednjem dijelu ovog rada.
249 Zemaljsko antifaistiko vijee narodnog osloboenja Bosne i Hercegovine (skraeno ZA

VNOBiH); Antifaistiko vijee narodnog osloboenja Jugoslavije (skraeno AVNOJ)
250 Vie o ovim pripremama vidjeti u: Leksikografski zavod Sveznanje, (1972), Beograd; Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije (19411945) Od sloma stare Jugoslavije do drugog zajedanja AVNOJ-a, Knjiga I, (1957), Beograd, Vojni institut JNA, str. 40-44.
251 Filipovi, M; Benac A. (1983), Socijalistika republika BiH Separat iz II izdanja Enciklopedije BiH, Zagreb, Jugoslavenski leksikografski zavod, str. 118.
252 Ibid.
253 Ibid, str. 120.
73
ZABILJEENE
ena, pljakanje i otimanje imovine, paljenja sela i sl.254 U ovakvim

okolnostima ene i djeca postaju posebno ugroena i izrazito ranjiva
kategorija stanovnitva.
Zaustavljanje meusobne borbe naroda Jugoslavije bio je jedan
od prvih zadataka koji su komunistike revolucionarne snage sebi
postavile. U Proglasu Pokrajinskog komiteta BiH koji je izdat neposredno nakon okupacije, Komunistika partija, izmeu ostalog,
poziva sve narode da prestanu sa meusobnom borbom, mrnjom i
krvoproliem.255 Programsko opredjeljenje Komunistike partije da
je spas BiH u jedinstvu njenih naroda i zajednikoj borbi, brzo e
biti prihvaeno meu enama, posebno enama Drvara, Podgrmea
i Kozare.256 U to vrijeme Partija intenzivno djeluje na stvaranju masovnih politikih organizacija omladine i ena.257
Ukljuivanje ena u narodnooslobodilaku borbu

Komunistika partija Jugoslavije je od samog poetka imala u
vidu znaaj ukljuivanja ena u razliite revolucionarne aktivnosti.
Ve u vrijeme pripremanja Pete zemaljske konferencije KPJ, kada su
odravane pokrajinske partijske konferencije, postavljeno je pitanje
rada meu enama i specijalnih zahtjeva ena, a njihovo pripremanje
za ulazak u Partiju smatrano vanim pitanjem partijske politike u
ondanjoj situaciji.258
Na Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ, posmatrajui kompleksnost
enskog pitanja, izdvojene su etiri grupe primarnih zahtjeva koje
254 Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije (19411945) Od sloma stare Jugoslavije do drugog
zadjedanja AVNOJ-a, Knjiga I, (1957), Beograd, str. 34-35.
255 Kecman, J., n.d.
256 Tako se u Rezoluciji sa zbora ena na teritoriji opine Rujika (Podgrme) izmeu ostalog
navodi: Mi, napaene ene i djevojke sa sela, okupile smo se danas prvi put da slobodno
govorimo o sebi, da kaemo nae miljenje o narodnoj borbi, da kaemo da mi uestvujemo
u njoj, jer uviamo da e jedino borba donijeti spas naem napaenom narodu (Citirano
prema: Borbeni put ena Jugoslavije, (1972), Beograd, Leksikografski zavod Sveznanje).
257 Ibid, 121.
258 iri-Bogeti, Lj. (1972), Odluke Pete zemaljske konferencije KPJ o radu meu enama i
njihova realizacija u periodu 19401941, u Peta zemaljska konferencija KPJ, zbornik radova (epo, Z; Jeli, I.), Zagreb, Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatskske/ kolska
knjiga, str. 76.
74
ZABILJEENE
trebaju uvrstiti u svoj program, a to su: 1) zatita materinstva i ukidanje svih razlika meu branom i vanbranom djecom; 2) ukidanje dvojnoga morala u javnom i privatnom ivotu, te uvoenje graanskog
braka i mogunost razvoda; 3) pravo na rad, za jednak rad jednaka
plata, zatita ena na radu, zatitno zakonodavstvo, pristup enama
u sva zvanja koja odgovaraju njihovoj strunosti i sposobnosti; 4)
priznanje svih politikih prava, a prije svega prava glasa.259
U Rezoluciji partijske konferencije KPJ za BiH, odrane 27. i 28.
jula 1940. godine, izmeu ostalog, navodi se da se mora mnogo ozbiljnije pristupiti radu meu enama, da je potrebno ukljuiti ene
u sve sekcije vodei neumornu borbu za ostvarenje naela: za jednak
rad jednaka plata i postavljati uvijek i specijalne zahtjeve ena, te da se
kontinuirano trebaju voditi akcije za opa enska prava (pravo glasa,
ravnopravnost pred zakonom itd.).260
Imajui u vidu iskustva feministikih pokreta u svijetu u ovom
periodu, mora se primijetiti da razliiti pozivi KPJ upueni enama
da se ukljue u narodnooslobodilaku borbu, te generalno dokumenti partizanskih vlasti na poetku rata u kojima se stalno naglaava
pitanje ravnopravnosti ena, stvaraju utisak izrazito revolucionarnog
i liberalnog duha koji gradi pozitivnu klimu za dalju emancipaciju ena. Sve ove dokumente moemo tumaiti i u irem kontekstu
komunistike ideologije o ravnopravnosti ena sa mukarcima i/ili
potrebe za mobilizacijom i podrkom irih narodnih masa. Prvobitno
nije bilo predvieno mobilisanje ena u borbenim jedinicama, ve je
njihovo ukljuivanje bilo zamiljeno kroz ilegalni rad u okupiranim
oblastima. Do mobilizacije ena u borbenim jedinicama dolazi zbog
potrebe za osobljem u sanitetskim slubama, to je aktivnost koja se
tradicionalno posmatrala kao podesna za ene.261 Meutim, ene su
se masovno poele prijavljivati u partizanske odrede kao borkinje.
Ne postoje tani podaci o ukupnom ueu ena u NOV-u, ali
procjenjuje se da je rije o 100.000 ena, te da je u jedinicama obino
259 Ibid, str. 78.
260 Mitraevi, N., Formiranje inicijatinih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj polovini 1943. godine, str. 289. Izvor: http://www.znaci.net/00001/165_34.pdf (20. maj 2014)
261 Wiesinger, B. N., (2009), Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, u Historijska traganja, br. 4, str. 208.
75
ZABILJEENE
bilo osam do deset posto ena.262 Od oko 100.000 ena koje su se borile
u redovima NOV, procjenjuje se da ih je poginulo oko 25.000.263 Od
oko 1.700.000 Jugoslavena/ki, koliko je stradalo tokom Drugog svjetskog rata, oko 620.000 bile su ene, a samo ih je u logorima ubijeno
vie od 282.000.264 Kada je rije o enama koje su uestvovale u borbi,
u obzir treba uzeti i ene iz pozadine koje su dale ogromne doprinose.
Pretpostavlja se da je u raznim oblicima aktivnosti NOP-a u periodu
od 1941. do 1945. godine uestvovalo oko pola miliona ena BiH.265
Ukljuivanje u borbene jedinice za ene je znailo i poetak borbi sa tradicionalnim predrasudama o mjestu i ulozi ene, kako u njihovim porodicama tako i u jedinicama u koje su odlazile. Iz pria o
partizankama moe se zakljuiti da su mnoge od njih u svojim jedinicama bile zaduene i za patrijarhalno definisane enske poslove kao
to je kuhanje i ivanje. Meutim, u isto vrijeme obavljaju i poslove
koji su patrijarhalno definisani kao muki poslovi, a na najtee zadatke se esto dobrovoljno prijavljuju. Na taj nain su razbijale tradicionalne predrasude i stereotipe o mjestu i ulozi ene u drutvu.
Pri analizama poloaja ena u BiH u toku Drugog svjetskog rata
u fokus se stavlja uloga ena borkinja, bolniarki i ilegalki. Ovo su
svakako one uloge koje su bile odluujue za emancipaciju ena u
BiH, te za izlazak iz patrijarhalnog drutva u drutvo (makar formalne) jednakopravnosti mukaraca i ena. Meutim, pri tome ne
treba zaboraviti ni doprinose onih ena koje su ostajale kui. Iskustvo
ovih ena ima zajedniku karakteristiku u svim ratovima: mukarci
odlaze na ratite, a poslove koje su oni do tada obavljali preuzimaju
ene. Meutim, one nisu dobile na teret samo preivljavanje vlastite
porodice, ve i preivljavanje zajednice i NOV ija je znaajna snaga
bila upravo njena pozadina.
Trebalo je zasijati, obraditi i ponjeti poljoprivredne kulture,
262 Ibid.
263 Milinovi, D; Petakov, Z. (2010), Partizanke: ene u narodnooslobodilakoj borbi, Novi
Sad, Cenzura, str. 9.
264 Ibid.
265 Biser-Taso N. (2008), ene BiH i narodnooslobodilake borbe, u ena u ratu 19921995,
zbornik radova sa okruglog stola ena u ratu 19921995, (odranog 26. juna 2008. godine u Sarajevu), Sarajevo, Udruenje za zatitu tekovina borbe za BiH, Kantonalni odbor
Sarajevo, str. 15.
76
ZABILJEENE
odrati stoku, jer bez toga ne bi bilo partizanske vojske kojoj je bila
potrebna hrana, obua, odjea. ene sela su prihvatale, njegovale i
prenosile ranjenike, za partizanske bolnice obezbjeivale hranu, a u
ofanzivama sklanjale ranjene i bolesne u sklonitima i zemunicama.
() Isto tako, prevoz hrane za vojsku, ruenje komunikacija i vanih
objekata za neprijatelja obavljale su veim dijelovima ene.266
Nakon Drugog svjetskog rata ispriane su prie i ispjevane pjesme
o brinim bolniarkama i hrabrim borkinjama koje su rtvovale svoje ivote za slobodu. Meutim, kako primjeuje Barbara Wiesinger,
ovakva stereotipna heroizacija sakriva probleme i konflikte vezane za
oruani otpor ena, ali i istinske motive, iskustva i tumaenja veteranki.267 Traei motive ukljuivanja ena u NOB ne treba zaboraviti
da je borba za ravnopravnost spolova bila jedan od segmenata ire
narodnooslobodilake borbe za slobodu.
ene u pozadini pokazale su se neustraivim za vrijeme mnogih
neprijateljskih ofanziva. Jedna je tako, kad ju je neprijatelj zapitao:
Gdje ti je mu? Uzdahnula i rekla: Ah kada e ta sloboda. On joj je
rekao: Pa sloboda ti je. Ona je odgovorila: Ne, moja je slobada za gorama, kad ona doe onda u biti slobodna.268
Emancipaciju od patrijarhalne kulture Lydia Sklevicky vidi kao
jadan od osnovnih ciljeva kulturne mijene koja se poinje odvijati
tokom NOB-a, a AF kao najznaajniji dio ove mijene. Meutim,
pitanje je koliko je upravo pitanje emancipacije ena bilo motivirajui
faktor za ene da se prikljue NOB-u. Mitra Mitrovi u svom referatu
Antifaistiki pokret ena u okviru NOB-e, koji je izloila na Prvoj
zemaljskoj konferenciji AF-a, navodi da ene u borbu nisu ule sa
zahtjevom za ravnopravnost.
Nije tome u tom trenutku bilo mjesta, niti je to bilo najvanije,
niti su se preko toga mogle pokrenuti ene u velikom broju. ravnopravnost je tu, bre nego to se dalo oekivati. Dola je, stekla se
kako se jedino i moe stei, kroz zajedniku borbu s narodom, za
266 Ibid, str. 12.
267 Wiesinger, B. N., Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, n. d., str. 221.
268 Govor Danice Perovi na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a, u Dokumenti 19431944,
(1968), Sarajevo, Veselin Maslea, str. 200.
77
ZABILJEENE
zajedniku slobodu.269
U BiH na poetku Drugog svjetskog rata nije postojao organizovani feministiki pokret koji bi imao jasno definisane ciljeve
drutvene reforme, koji bi polazili od zahtjeva za odreena prava i
slobode. S druge strane, komunistika ideologija je ponudila drugaiji
socio-kulturalni kontekst unutar kojeg se profiliraju nove drutvene
vrijednosti meu kojima je i ideja ravnopravnosti spolova u svim
drutvenim segmentima. U ovakvom novom i drugaijem sociokulturalnom kontekstu individualni napori ena koje se prikljuuju
NOB-u (za)dobivaju nova znaenja i daju rezultate koji e na koncu
omoguiti da se iz individualnog djelovanje pree u organizirano
djelovanje ena koje se profilira kroz Antifaistiki front ena.
Borkinje
Poslije ofanziva u Srbiji u jesen 1941. godine Njemaka je teite
akcije protiv ustanka u svojoj interesnoj zoni Jugoslavije prenijela u
Bosnu, te je uslijedila ofanziva protiv ustanka u istonoj Bosni od
15. januara do 23. februara 1942. godine (Druga neprijateljska ofanziva), a zatim od poetka aprila do sredine juna 1942. godine (Trea
neprijateljska ofanziva u istonoj BiH), a u toku juna i jula ofanziva
na Kozaru.270
ene su prije svega kao borkinje i bolniarke uestvovale u navedenim bitkama. U okviru Druge neprijateljske ofanzive, glavnina
Prve proleterske brigade prepjeaila je 100 kilometara od Jahorine
do Foe, preko Sarajevskog polja i planine Igman. Mar u kojem je
uestvovalo vie od 700 boraca i borkinja, od kojih 50 ranjenih i bolesnih, trajao je oko 18 sati, a odvijao se kroz dubok snijeg, pri temperaturi od -32 stepena. Krajem avgusta 1942. godine Prva proleterska
brigada je imala 1.099 boraca/kinja , a od toga 1.027 mukaraca i 72
ene.271 Sa svakom novom popunom brigade dolazio je i odreeni
269 Mitrovi, M., referat izloen na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, citirano prema: Sklevicky, L. (1996), Konji, ene, ratovi, Zagreb, enska infoteka, sr. 28.
270 Filipovic M; Benac A. (gl.ur.), Socijalistika republika BiH Separat iz II izdanja Enciklopedije BiH, n. d., str. 122.
271 Vuksanovi, M., (1987), Prva proleterska brigada, Beograd/ Titograd, Narodna knjiga, In-
78
ZABILJEENE
broj ena prvo su dole omladinke iz Foe i okoline i iz omladinskih bataljona iz Crne Gore, onda iz Dalmacije i Bosanske Krajine.272
Procjenjuje se da je ukupno kroz brigadu prolo 710 partizanki, od
kojih su 59 poginule kao bolniarke, a 34 kao borkinje.273 Dvije su
proglaene za narodne heroine: Olga Jovii i Danica Milosavljevi.
Bitka na Kozari kao dio Tree neprijateljske ofanzive vodila se u
junu i julu 1942. godine i mobilizovala je cjelokupno stanovnitvo
ovog kraja. Obiljeje ove bitke je posebno surov odnos prema civilnom stanovnitvu. U naredbama i uputama koje su izdali Nijemci i
NDH, navedeno je da je potrebno sva lica zateena u borbi strijeljati,
a sve stanovnitvo pohvatati i sprovesti u sabirne centre: mukarce
iznad 14 godina otpremiti u koncentracione logore, mlade ene i djevojke transportovati na rad u Njemaku, starije ene i djecu raseliti
ili otpremiti u Jasenovac.274
I u bitkama koje e slijediti ene su dale nemjerljive doprinose.
Tako, na primjer, u Bitci na Sutjesci uestvovalo je 16 proleterskih i
udarnih brigada iz razliitih krajeva Jugoslavije, a u itavoj grupaciji
koja je brojala ukupno 22.148 osoba, 2.883 (13,02%) su bile ene.275
U mjesec dana koliko je trajala bitka, poginule su 7.543 osobe, a
od toga 597 ena od kojih su 352 bile bolniarke.276 Tokom rata, u
NOV-u su sluile ukupno 173 doktorice (dobrovoljke) i oko 10.000
obuenih bolniarki.277
Narodne heroine
Za svoje uee u borbi neke ene su odlikovane ordenom narodnog heroja. Prema podacima iz publikacije Heroji
stitut za Savremenu istoriju/ Pobjeda, str. 133.
272 Ibid, str. 431.
273 Ibid.
274 Luki, D. (1984), Rat i djeca Kozare, Beograd, Narodna knjiga; Izvor: http://www.znaci.
net/00001/106.htm (01. maj 2104)
275 Kuan, V. (1996), Borci Sutjeske, Beograd, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, str. 39.
276 Ibid.
277 Gavrilovi V. (1976), ene lekari u ratovima 18761845. na tlu Jugoslavije, Beograd, citirano prema: Wiesinger, B. N. (2009), Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji,
u Historijska traganja, br. 4, str. 209.
79
ZABILJEENE
narodnooslobodilake borbe, ovaj orden su dobile 1.322 osobe, a

od toga 1.231 mukarac i 91 ena. Od 91 ene koje su dobile orden
narodne heroine poginulo ih je 71, i to najvie od posljedica torture
ili egzekucija u zatvorima i logorima.278 U literaturi se navodi i podatak da je od ukupno 91 ene koje su proglaene narodnim heroinama, 10 bilo iz BiH. Meutim, u analiziranim izvorima se ne daje
konkretan spisak ovih 10 borkinja, te se poreenjem razliitih publikacija koje se bave partizankama sa prostora BiH, odnosno bive
Jugoslavije izdvajaju sljedee borkinje:
Danica Materi279 (19211943) roena je u selu Trnia Brijeg
kod Drvara. Bila je uesnica NOB-a i lanica SKOJ-a od 1941. godine, te lanica KPJ od 1942. godine. Zatim je bila lanica Opinskog
i Sreskog komiteta KPJ, lanica Opinskog i Sreskog odbora AF-a,
te zamjenica politikog komesara u Treoj eti etvrtog bataljona
Desete krajike brigade. U aprilu 1943. godine zarobljena je i poslije
muenja ubijena u Kninu. Za narodnu heroinu proglaena je 27. novembra 1953. godine.
Lepa Radi280 (19251943) roena je u selu Ganici kod Bosanske Gradike. Osnovnu kolu je zavrila u susjednoj Bistrici, a prvi
razred enske zanatske kole pohaala je
u Bosanskoj Krupi, dok je ostale razrede
zavrila u Bosanskoj Gradiki. U njenoj
biografiji zapisano je da se jo kao uenica
isticala marljivim radom i ozbiljnou,
te da je ve tada itala naprednu literaturu. Bila je angaovana i u pripremama
ustanka, odnosno radila je na sakrivanju oruja. U novembru 1941. godine
uhapena je kao i drugi lanovi njene porodice. Uz pomo ilegalnih partizanskih
saradnika/ca, izlazi iz zatvora 23. decemVjeanje Lepe Radi, Prijedor, 1943. godina
278 Despotovi, Lj; ljuki, S; Gavrilovi, D; Perica, V; Velikonja, M., Mitovi epohe socijalizma, Novi Sad/ Sremska Kamenica, Centar za istoriju, demokratiju i pomirenje/ Centar za
evropske pravno-politike studije, str. 111.
279 Biografija preuzeta iz: Beokovi, M. (1967), ene heroji, Sarajevo, Svjetlost, str. 231-232.
280 Ibid, str. 339-340
80
ZABILJEENE
bra 1941. godine. Poslije izlaska iz zatvora sa sestrom Darom, Lepa

postaje borkinja Sedme partizanske ete Drugog krajikog odreda.
Kratko vrijeme je bila bolniarka, a zatim sluateljica omladinskog
kursa u selu Lamovita pod Kozarom i skojevska aktivistkinja na prijedorskom terenu. Krajem maja 1942. godine poslata je kao politika
radnica na podruje Pogrmea, gdje se istakla u radu sa omladinom i
uestvovala u skoro svim aktivnostima na ovom podruju. Uhvaena
je 8. februara 1943. godine zajedno sa zbjegom koji je predvodila, a u
kojem je bilo 150 ena i djece o kojima se brinula. Nijemci su je osudili
na smrt vjeanjem, a kazna je javno izvrena u Bosanskoj Krupi (tada
je imala 17 godina). Sa njom je poginula i Smiljka osi-Raeta. Za
narodnu heroinu proglaena je 20. decembra 1951. godine.
Marija Bursa281 (19201943) roena je u selu Kamenici kod
Drvara. Godine 1939. zavrila je domainski kurs u svom selu i bavila se domainstvom. U NOB je stupila 27. jula 1941. godine i te iste
godine postaje skojevka. Krajem ljeta 1942. godine primljena je u
KPJ. Prvo kao lanica Odbora fonda i radne ete u selu, a zatim kao
predsjednica Seoskog odbora USAOJ-a282 i lanica Odbora AF-a, pa
komesarka radne ete i lanica Opinskog i Sreskog odbora AF-a,
aktivno doprinosi NOP-u u jesen 1941. i tokom cijele 1943. godine.
Poetkom februara 1942. godine otila je na svoj lini zahtjev u Desetu krajiku udarnu brigadu, gdje je prvo bila bolniarka u Drugoj
eti Prvog bataljona, a kasnije borkinja-bombaica Prve, pa Tree
ete Treeg bataljona sve dok nije ranjena u borbama na Prkosima u
noi 17. na 18. septembar 1943. godine prilikom izvlaenja ranjenog
druga. U prii o Mariji Bursa zapisano je da je uprkos bolovima na
nosilima cijelim putem pjevala narodne pjesme. Od posljedica ranjavanja umrla je 23. septembra 1943. godine. Neki autori/ce smatraju
da je upravo Marija Bursa razbila stereotip partizanske bolniarke
poginuvi junaki u izravnoj borbi s neprijateljem.283 Za narodnu
heroinu proglaena je 15. oktobra 1945. godine.
Milka Bosni284 (19281944) roena je u selu Vrtoe kod Drvara.
281 Ibid, str. 11-12.
282 Ujedinjeni savez antifaistike omladine Jugoslavije (skraeno USAOJ)
283 Despotovi, Lj. i drugi, Mitovi epohe socijalizma, n. d., str. 111.
284 Biografija preuzeta iz: Heroji jugosavenske narodnooslobodilake borbe 19411945, Izvor: http://
81
ZABILJEENE
Pred rat je bila uenica prvog razreda graanske kole i iako jo uvijek dijete pridruuje se aktivnostima drvarske omladine. Uestvovala
je u prikupljanju hrane i odjee za partizane, u ienju grada, previjala je ranjenike i radila na pisanju i lijepljenju parola. Pred desant
na Drvar postala je skojevka. Tada je bila kurirka u komandi mjesta.
Poginula je kada je imala svega 16 godina, a za narodnu heroinu je
proglaena 17. maja 1974. godine.
Analize starosne strukture pokazuju da je polovina narodnih
heroja/heroina otila u rat s manje od 25 godina, a samo njih 325
je imalo vie od 30 godina. Od ukupnog broja poginulih i umrlih
narodnih heroja/heroina troje su bili mlai od 17 godina. Milka
Bosni je imala samo 16 godina kada je poginula posle svog poznatog podviga skidanja ebeta sa partizanskog tenka prilikom desanta na Drvar, u maju 1944. godine.
Rada
Vranjeevi285
(19181944) roena je u selu
Rakavice kod Banje Luke, u
svetenikoj porodici. Osnovnu kolu je zavrila u selu
Glogovac, kod Prnjavora, a
niu gimnaziju u Derventi
i Banjoj Luci. Potom je upisala Uiteljsku kolu u Banjoj
Luci, iz koje je izbaena 1932.
godine zbog svojih politikih stavova. Dalje kolovanje je nastavila
u Trgovakoj akademiji u Skoplju, iz koje je takoer izbaena zbog
svog politikog rada. U svojoj dvadesetoj godini postala je lanica
SKOJ-a. Poetkom 1939. godine uspijeva dobiti posao u Savezu
nabavljakih zadruga dravnih inovnika u Beogradu. Krajem 1940.
godine, poslije trajka u Savezu inovnikih zadruga ija je bila i organizatorica, uhapsili su je i izbacili iz slube. U NOP je stupila 1941.
godine. Tokom ljeta te godine ilegalno je radila u partijskoj organizaciji Banje Luke, a u septembru po nalogu KPJ odlazi na osloboenu
www.titomanija.com.ba/e-knjige/Narodni%20heroji%20Jugoslavije.pdf (20. maj 2014)
285 Biografija preuzeta iz: Beokovi, M. (1967), ene heroji, Sarajevo, Svjetlost, str. 365-366.
82
ZABILJEENE
teritoriju Podrgrmea, gdje postaje lanica prvog Okrunog komiteta KPJ i sekretarica OK SKOJ-a. Poetkom novembra 1942. godine
postaje lanica biroa Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu.
Bila je predsjednica Oblasnog odbora AF-a, lanica Centralnog
odbora AF-a i lanica ZAVNOBiH-a. U desantu na Drvar 25. maja
1944. godine zarobili su je njemaki padobranci, a kasnije je ubijena
prilikom pokuaja bijega. Za narodnu heroinu proglaena je 27. jula
1951. godine. Tokom svog kratkog ivota bila je dosljedna sebi i svojim idealima, hrabra, istrajna i portvovana.286
Radojka Laki287 (19171941) roena je u Skender-Vakufu. Otac
joj je bio uitelj, pa je jo kao dijete stalno se selei sa porodicom
obila mnoga mjesta u BiH. Jo dok je pohaala bijeljinsku gimnaziju pridruuje se revolucionarnom omladinskom pokretu, a 1935.
godine postaje lanica Saveza komunistike omladine Jugoslavije. U
Beogradu upisuje prvo Tehnoloki fakultet, a potom se prebacuje na
Filozofski. U SKOJ je primljena 1935. godine, a u KPJ 1937. godine.
Otada se posveuje ilegalnom radu u okviru studentskog pokreta i
njegovih udruenja u Beogradu, a preko ljeta u Bijeljini i Sarajevu.
U NOP stupa 1941. godine i radi ilegalno u okupiranom Sarajevu
kao sekretarica partijske elije na Baariji, sve dok nije uhapena u
septembru iste godine. S obzirom da nije eljela otkriti svoje ilegalne
veze, osuena je na smrt zbog veleizdaje NDH i 28. septembra strijeljana na Vracama u Sarajevu. Za narodnu heroinu proglaena je 8.
juna 1945. godine.
Ravijojla Jankovi Rava288 (19191944) roena je u selu Osijek
kod Sarajeva. Zbog siromatva svoje porodice zavrila je samo dva
razreda graanske kole u Sarajevu, a potom se prebacila u Strunu
domainsku kolu Kolo srpskih sestara. Prvih dana ustanka 1941. godine stupa u Semizovaku etu NOP-a odreda Zvijezda u Vlakovu, a
u novembru iste godine odlazi na Okruglicu, u Visoku etu Varekog
bataljona istog odreda. U martu 1942. godine dobrovoljno je stupila u
Prvi istonobosanski udarni proleterski bataljon, koji je u maju 1942.
286 Izvor: http://www.6yka.com/novost/47980/upoznajte-zene-iz-proslosti-koje-su-zaduzilebanjaluku (20. maj 2014)
287 Ibid, str. 105-106.
288 Ibid, str. 57-58.
83
ZABILJEENE
godine uao u grupu udarnih bosanskih bataljona, a 2. avgusta u selu

ekovii od njih je formirana esta istonobosanska udarna brigada.
Sav borbeni put tih jedinica prola je Ravijola Jankovi Rada kao
borkinja s pukom, kao bombaica, bolniarka, referentica saniteta.
Poginula je 3. novembra 1944. godine kod Crvenih Stijena na vrhu
Romanije kao porunica. Za narodnu heroinu je proglaena 20. decembra 1951. godine.
Vahida Maglajli289 (19071943) roena je u Banjoj Luci. Od
samog djetinjstva Vahida je pokazivala odluan duh i namjeru da
prkosi svim drutvenim normama i oekivanjima patrijarhalne sredine. U njenoj biografiji zapisano je da se uz svoju brau, napredne intelektualce, upoznala sa radnikim pokretom i angaovala u razliitim
akcijama (radnikim priredbama, izletima, organizovanju predavanja
i sl.). Bila je angaovana i po pitanju emancipacije ena, prvo kao sekretarica, a potom i predsjednica enskog pokreta. Odmah po okupaciji
prikljuuje se NOP-u, a od maja 1941. godine je i formalno lanica
KPJ. Kao izuzetna organizatorica, u Banjoj Luci odrava razgranate
mree ilegalnih veza, punktova i baza smjetaja i meusobno povezuje
ilegalce, skriva ih od policije, snabdijeva odjeom i dokumentima i sl.
U oktobru 1941. godine je uhapena ali uspijeva pobjei i prikljuiti
se partizanskim odredima. Od tada radi na osloboenoj teritoriji Kozare, Podgrmea i Bihaa, uglavnom sa enama. Okuplja ih u NOB, a
naroito uspjeno organizuje muslimanke u Cazinskoj krajini. Na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, izabrana je za lanicu Centralnog
odbora AF-a. Poginula je 1. aprila 1943. godine u selu Velika Ruika.
Za narodnu heroinu proglaena je 20. decembra 1951. godine.
Dragica Pravica290 je roena u selu Bjelaa kod Trebinja, u imunoj
seoskoj porodici. Nakon zavrene gimnazije u Dubrovniku pridruuje
se naprednom omladinskom pokretu, a za vrijeme studija na Filozofskom fakultetu u Beogradu uestvuje u politikim akcijama napredne
studentske omladine i SKOJ-a. Nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije uestvuje u pripremama za oruanu borbu: prikuplja oruje,
formira prve partizanske jedinice, a aktivno uestvuje i u oruanim
289 Ibid, str. 183-184.
290 Ibid, str. 266-267.
84
ZABILJEENE
akcijama. U Komunistiku partiju Jugoslavije ulazi u ljeto 1940, a

potom se vraa u rodni kraj. U Trebinju je rukovodila politikim radom koji se ticao omladine i ena, a u NOB-u obavlja niz dunosti,
kao naprimjer dunost sekretarke Sreskog komiteta SKOJ-a za Trebinje i lanice Odbora AF-a. Uhapena je krajem 1942. godine.
Unato muenjima koje je doivjela, nije odala informacije koje su
traili od nje, te je 27. juna 1942. godine streljana u selu Ljubomiru.
Za narodnu heroinu je proglaena 8. juna 1945. godine.
Uz gore navedene heroine, potrebno je spomenuti i orinu-inu
Vrbicu291 (19131943), koja je roena u Podgorici, u Crnoj Gori, ali je
jedan dio svog ivota provela u BiH gdje je i poginula. Bila je lanica
SKOJ-a od 1932. godine, a u KPJ je primljena 1934. godine. U Podgorici
je 1932. godine zavrila Trgovaku akademiju, ali kao politiki kompromitovana posao je dobila tek nakon tri godine u Finansijskoj direkciji u
Sarajevu, gdje je radila svega deset mjeseci. Poetkom marta 1936. godine je uhapena, te je u zatvoru provela skoro est mjeseci. Vraa se u
Podgoricu, a potom upisuje Ekonomsko-komercijalnu visoku kolu u
Zagrebu. I ovdje je bila ukljuena u ilegalni partijski rad te po drugi put
biva uhapena prilikom dijeljenja letaka 11. maja 1937. godine. Nakon
suenja odlazi u Beograd i nastavlja svoj politiki rad kao i kolovanje
na Ekonomskom fakultetu, gdje biva ponovo uhapena. U martu 1941.
godine vraa se u Crnu Goru i ukljuuje se u pripreme za ustanak. U
proljee 1942. godine za vrijeme Tree neprijateljske ofanzive povlai se
sa crnogorskim partizanskim jedinicama u Bosansku krajinu. Od jula
1942. godine do maja 1943, radi na glamokom srezu kao lanica SK
KPJ gdje je zaduena za agitaciju, propagandu i rad sa enama. Na Prvoj
zemaljskoj konferenciji AF-a odabrana je za Centralni odbor. U maju
1943. godine na svoj lini zahtjev odlazi sa Drugom krajikom brigadom
u centralnu Bosnu kao lanica Politodjela, da bi se povezala sa crnogorskim jedinicama. Na tom putu je i poginula 29. maja 1943. godine od
minobacake granate na rijeci Blatnici kod Teslia. Za narodnu heroinu
je proglaena 24. jula 1953. godine.
Orden narodnog heroja, osim pojedincima/kama, dodjeljivao se i
grupama, odnosno vojnim i drutveno-politikim organizacijama. Tako
291 Ibid, str. 433-434.
85
ZABILJEENE
je ovim priznanjem kolektivno odlikovan i Okruni komitet SKOJ-a za

Drvar koji je stradao prilikom Sedme neprijateljske ofanzive 25. maja
1944. godine.
Rad na okupiranoj teritoriji

U Drugom svjetskom ratu stvoren je novi lik ene: ene-borca
koja je u toku borbe politiki izrasla i sazrela i oslobodila se da vodi i
odluuje o svim pitanjima borbe i narodnog ivota.292 Ovaj novi lik e
kasnije biti sveden na predominantnu sliku bolniarke partizanke.
Veliki broj ena ukljuivao se i u ilegalni rad u okupiranim gradovima, koji je izmeu ostalog podrazumijevao i sakupljanje podataka
i obavjetenja o vojnim i politikim namjerama neprijatelja, sakupljanje oruja i lijekova za vojsku, organizovanje akcija protiv skupoe,
gladi, crne berze, terora i nezakonitih hapenja, pomaganje porodica
iji su lanovi otili u partizane/ke ili zatvore te slanje hrane i ostale
pomoi zatvorenicima.293 Obavljajui ove zadatke hiljade ilegalki su
bile hapene, muene, izvoene pred prijeke sudove, streljane i javno
vjeane, ali mnogobrojni zapisi potvruju da, unato svemu, najvei
broj njih nije odavao informacije o komunistikom pokretu.
Za irenje i distribuciju propagandnog materijala ene Banje
Luke, Bijeljine, Mostara, Sarajeva i drugih gradova BiH veoma esto
su koristile muslimansku nacionalnu nonju, pa su pod zatitom
zara i ferede raznosile propagandni materijal i dostavljale ga do
raznih punktova.294 Takoer, mnoge ilegalke su obavljale kurirske
poslove, te su uspjeno prenosile vane poruke sa slobodne teritorije ilegalcima ili iz okupiranih gradova rukovodstvima partizanskih jedinica.295 Ukupni podaci o rezultatima mnogih ilegalnih aktivnosti esto
nedostaju, ali se u literaturi esto ocjenjuje da su ovakve aktivnosti
bile masovne i da su obuhvatale veliki dio stanovnitva u okupiranim
292 Govor Danice Perovi na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a, (1968), u Dokumenti 1943
1944, Sarajevo, Veselin Maslea, str. 200.
293 Borbeni put ena Jugoslavije, (1972), Beograd, Leksikografski zavod Sveznanje
294 Vukevi, S. (1985), Borbe i otpori u okupiranim gradovima Jugoslavije, Beograd, Vojnoistorijski institut, str. 32,148.
295 Ibid, str. 147.
86
ZABILJEENE
gradovima. U mnogim okupiranim gradovima su radile radionice

u kojima se proizvodila odjea i obua za partizane, a veoma esto
se skupljao i razliit materijal, naprimjer sanitetski materijal, koji se
potom slao partizanskim jedinicama na slobodnim teritorijima.
U Sarajevu se ve u prvim danima ustanka poelo sa prikupljanjem materijala i opreme za potrebe prvih ustanikih oruanih snaga,
kao razni aparati, radio-stanice, dvogledi, mjerne sprave, sanitetski
materijal, oprema za propagandnu tehniku, pisae maine, ciklostil,
apirografi, papir i drugo, a potom se taj materijal poetkom ustanka
prebacivao posebnim kanalima i vezama izvan grada.296 Takoer, na
nekoliko mjesta u gradu odrani su sanitetski kursevi na kojima su u
najveem broju ene dobivale znanja o pruanju prve pomoi. Kako
se navodi u publikaciji Sarajevo u revoluciji, ove kurseve pohaale
su, izmeu ostalog, i Radojka Laki, Olga Naki, Ankica Pavlovi
Albahari, Hanika Altarac, Milja Lonco, Zlata Kabiljo, Donkica
Perera, Slavica Milievi, Branka Blaek, Slavica Kujundi,
Emica Kapri, Minja Pravica, Ranka Drakovi, Lepa arki,
kao i Duanka Teofanovi, Lujza Paji i Senija Pilavdi, u ijim
stanovima su se neki od ovih kurseva i odravali.297 Mnoge od ovih
ena su se poetkom rata prikljuile partizanskim jedinicama.
Veoma esto se predvia, kako u svom istraivanju uoava Emily
Greble Bali, da mnogi dijelovi BiH nisu bili obiljeeni iskljuivo
borbom, otporom i anarhijom, ve su imali funkcionalnu lokalnu
vlast sa aktivnim drutvenim i kulturnim ustanovama. Jedan takav
primjer je Sarajevo koje je bilo najvaniji grad u unutranjosti NDH.
U ovom vojnom, administrativnom i kulturnom centru graani
i drutvene voe prilagodili su kole,298 pozorita, kafane, pijace,
novine, muzeje i klubove tekim ratnim uslovima, a djelovala su i
brojna drutva meu kojima su se posebno isticali muslimansko dobrotvorno drutvo Merhamet, hrvatsko kulturno drutvo Napredak i
hrvatsko-muslimansko kulturno drutvo Narodna uzdanica. S jedne
296 Albahari, N. (1977), Od aprilskog rata do ustanka, u Sarajevo u revoluciji: Komunistika
parija Jugoslavije u pripremama i organizaciji ustanka, Knjiga II, Sarajevo, str. 50.
297 Ibid.
298 Greble Bali, E. (2006), Posljednji mjeseci ratnog perioda: Sarajevska iskustva, u 60 godina
od zavretka Drugog svjetskog rata: kako se sjeati 1945. godine (ur. Kamberovi, H.),
Sarajevo, Institut za istoriju, str. 131-133.
87
ZABILJEENE
strane, ova drutva su, kako uoava Emily Greble Bali, odravala
ivot grada posebno u posljednjoj godini rata, postepeno preuzimajui
razliite javne funkcije organizujui kole, predavanja i ispite, radei
na nabavci i daljoj raspodjeli hrane, gradei i odravajui izbjeglike
logore i djeije domove. S druge strane, ova drutva su bili vjerni uvari
tradicionalnih nacionalnih i vjerskih vrijednosti. Svojim djelovanjem
ova drutva su dovela do savrenstva neke oblike politikog konzervativizma (npr. antidemokraciju i antikomunizam), tradicionalizma (npr.
ene u privatnim sferama), te nacionalizma (bilo hrvatskog bilo muslimanskog) i vjerskih vrijednosti (svetost braka, razdvajanje mukaraca
od ena u javnosti, ene pod zarom i feredom, itd.).299 S obzirom na
izrazito krute i konzervativne stavove, ova drutva su posebno bila
zabrinuta zbog politikih aktivnosti mladih ena koje su djelovale u
antifaistikim krugovima.
Borba ovih drutava da odre tradicionalne i vjerske vrijednosti
obuhvatala je, takoer, i rad sa mladim enama. Bilo je poznato da
se male grupe ena muslimanke, katolikinje i pravoslavke tajno
okupljaju i djeluju u antifaistikim krugovima. Drutvene voe su
priznavale da masovno antiratno raspoloenje dovodi do otpora i
pro-liberalnih stavova koji su u suprotnosti sa vjerskim i nacionalnim vrijednostima za koje se drutva bore. Neke djevojke su zavrile
u zatvoru zbog krae drveta. Druge su bile uhvaene kako razmjenjuju seksualne usluge za hranu i ogrjev. Muslimanska drutva su
takoer bila zabrinuta izvjetajima o enama izbjeglicama koje su
sklapale ilegalne (nereligiozne) brakove.300
enski odjeli Merhameta i Hurijeta tokom 1945. godine su
pokuavali da se bore protiv pada religioznih vrijednosti, tako to su
ohrabrivali mlade ene da se angauju u humanitarne svrhe nadajui se
da e pronalazak alternative za politike aktivnosti mlade ene usmjeriti
prema tradicionalnoj ulozi ene u drutvu.301
Za socijalnu historiju ostaju otvorena mnoga pitanja o svakodnevnom ivotu u okupiranim gradovima u BiH. Priu o okupiranim
teritorijama obiljeava i masovno stradanje Jevreja i Jevrejki koje
299 Ibid, str. 140-141.
300 Ibid, str. 141.
301 Ibid, str. 133.
88
ZABILJEENE
su se na samom poetku Drugog svjetskog rata nale pod udarom

mjera koje su propisale centralne i lokalne vlasti NDH.302 U Sarajevu, naprimjer, do sredine 1942. godine svi Jevreji i Jevrejke, osim
onih koji su se uspjeli prikljuiti partizanima ili koji su uspjeli ilegalno prei na teritorije pod italijanskom okupacijom, bili su odvedeni u koncentracione logore.303 Jevreji i Jevrejke su se u NOB u BiH
ukljuivale u znatno veem broju nego to je to bio sluaj u drugim
pokrajinama,304 a veliki broj Jevrejki dao je svoje doprinose kako na
poetku samog ustanka, tako i kasnije u partizanskim jedinicama,
kao naprimjer Hana Ozmo, Roza Papo i Tinka Romano (Sarajevo),
sestre Flora, Lela i Mica Levi (Banja Luka), Herta Baum i Judita
Hajon (Bijeljina), Ruta i Zlata Salom (Jajce), Matilda Artac-Perrera (Vlasenica), i brojne druge.305
Pretpostavke stvaranja samostalne organizacije ena

ene su potpomogle partizanski rat ime je stvorena podloga za
novu drutvenu ulogu ena. Ta nova uloga je prepoznata i kroz tzv.
Foanske propise, koje je u februaru 1942. godine izdao Vrhovni tab,
a u kojima su date upute za rad Narodnooslobodilakih odbora kao
organa nove revolucionarne vlasti. U ovom dokumentu su definisani
osnovni principi nove revolucionarne vlasti, meu kojima su princip
ravnopravnosti spolova i prava glasa za sve osobe starije od 18 godina.
Krajem 1942. godine razvitak ustanka u istonoj BiH
nagovjetavao je poetak novog poleta NOP-a, a znaajnu ulogu u
jaanju jedinstva naroda i njegovom aktiviranju na platformi NOB-a
imale su masovne borbene organizacije omladine i ena.306 Rezultat osnaenog razvoja NOP-a bili su osnivaka Skuptina AVNOJ-a
302 Romano, Jaa Jevreji Jugoslavije 1941-1945. rtve genocida i uesnici NOR-a, Savez Jevrejskih optina Jugosavije, Beograd. Izvor: http://www.znaci.net/00001/191.htm,
(01.08.2014)
303 Nisim Albahari Od aprilskog rata do ustanka, U: Sarajevo u revoluciji: Komunistika
partija Jugoslavije u pripremama i organizaciji ustanka, Knjiga II, Sarajevo, 1977., str. 50.
304 Ibid, str. 215.
305 Ibid, str. 220-240.
306 Filipovi, M; Benac A. (gl.ur.), Socijalistika republika BiH Separat iz II izdanja Enciklopedije BiH, n. d., str. 123.
89
ZABILJEENE
(Biha, 26. i 27. novembar 1942), Prva zemaljska konferencija AF-a

Jugoslavije (Bosanski Petrovac, 6, 7. i 8. decembar 1942. godine) i
osnivaki Kongres USAOJ-a (27, 28. i 29. decembar 1942. godine).307
Prva zemaljska konferencija AF-a odrana je koncem 1942. godine, ali samo stvaranje AF-a poelo je ranije. Prethistorija AF-a se
moe pronai u strategiji Komunistike partije Jugoslavije, koja je u
periodu izmeu dva svjetska rata bila, izmeu ostalog, usmjerena ka
ukljuivanju ena u razliite organizacije radnikog pokreta. Meutim,
tek tokom Drugog svjetskog rata poet e se raditi na stvaranju samostalne organizacije ena. Ovakvo organizovanje se deavalo odozdo, a
prvi organizovani oblici ena bili su aktivi i odbori koji su zajedno sa
omladinskim organizacijama obavljali niz znaajnih poslova, kao to
je obrada zemlje, sakupljanje hrane i njeno sklanjanje pred neprijateljima, briga za ranjenike i djecu, kurirski poslovi i slino.308 Specifinost
drutvenog i politikog organizovanja ena u toku Drugog svjetskog
rata, u odnosu na prethodne periode enskog udruivanja, nalazi se
u njegovoj masovnosti, ukljuivanju velikog broja ena sa sela, ena iz
razliitih drutvenih slojeva te ena razliitih nacionalnosti. Tako je u
Sanikoj dolini u blizini Kljua u ljeto 1942. godine nakon oslobaanja
ovog kraja osnovana Prva radna brigada koja je radila na etvi, vridbi
ita i branju voa i povra, a u njoj je bio i veliki broj ena.309 Radne ete
ena su organizovane tamo gdje se ukazala potreba, te je tako u zimu
1942. godine 800 ena Kozare organizovano u radnim etama krenulo
u Lijeve polje, koje je bilo udaljeno preko 30 kilometara kako bi izvukle
ito iz sela u kojem je bio neprijatelj. Nakon uspjeno obavljenog zadatka vraajui se zatekle su svoja sela u plamenu.310
Za vrijeme borbenih zatija ene su obilazile sela i odravale
skupove ena na kojima se govorilo o ciljevima NOB-a, ali i potrebi
ena da se ukljue u borbu kako bi se to prije zavrio rat.311 Dakle, iako
je jedan od glavnih zadataka enskog okupljanja bila dalja mobilizacija
ena i njihovo ukljuivanje u borbu, sama analiza ovog udruivanja
307
308
309
310
311
90
Ibid.
Biser-Taso, N., n.d., str. 13.
Borbeni put ena Jugoslavije, (1972), Beograd, Leksikografski zavod Sveznanje
Ibid.
Biser-Taso, N., n.d. str. 14.
ZABILJEENE
pokazuje da je ono bilo proeto etikom brige. Rat je percipiran kao

borba za mir. U publikaciji Borbeni put ena Jugoslavije navodi se da su
najee u salama u kojima su se okupljale ene stajali natpisi sljedeeg
sadraja: Za ivote nae djece, za mir naih domova da nikada vie
ne bude klanja i ubijanja mi smo se ujedinile. U Rezoluciji sa zbora
ena na teritoriji Rujika navodi se da e jedino borba da donese spas
napaenom narodu, ali se pred Narodnooslobodilaku vojsku postavlja i zahtjev da svoju ast nikada ne okaljaju krvlju brae druge vjere koji
nisu nita skrivili te da ne dopuste da na Narodnooslobodilaku vojsku
padne prokletstvo hiljade nesretnih majki druge vjere nad grobovima
njihove nejake djece.312
Dana 21. avgusta 1941. godine u Drvaru je odrana Skuptina ena
Drvara i okoline, na kojoj su razmatrani zadaci ena u pogledu njihovog sudjelovanja u NOB-u i pruanja pomoi partizanskim jedinicama
te organizovanju ena na teritorijalnom principu.313 U proljee 1942.
godine na inicijativu Vrhovnog taba u Foi je odrana Konferencija
ena istone Bosne na kojoj je uestvovao veliki broj muslimanki.314
Rad na organizovanju ena intenzivirat e se 1942. godine, pa je
u martu 1942. godine formiran Sreski odbor ena za srez Drvar, a
ve su u aprilu u svim drvarskim selima postojale organizacije ena;
sredinom 1942. godine na podruju Podgrmea formirane su organizacije ena u 72 sela koliko ih je tada bilo; na podruju Kljua
i Mrkonji Grada do kraja 1942. godine bilo je 25 seoskih odbora;
na osloboenoj teritoriji zapadne Bosne u toku 1942. godine organizacijama AF-a bilo je obuhvaeno preko 40.000 ena.315
Prva zemaljska konferencija AF-a

Organizacije AF-a e postati izuzetno vane jer su imale ulogu
kanala preko kojih su ene artikulisale svoje zahtjeve za ravnopravnou
312 Citirano prema: Borbeni put ena Jugoslavije, (1972), Beograd, Leksikografski zavod
Sveznanje
313 apec, S. (2013), Partizanke Hrvatske u Narodnooslobodilakoj borbi, Savez antifaistikih
boraca i antifaista Hrvatske
314 Biser-Taso N., n. d., str. 14.
315 Borbeni put ena Jugoslavije, (1972), Beograd, Leksikografski zavod Sveznanje
91
ZABILJEENE
sa mukarcima u svim oblastima drutva.316 Zlatiborka Popov

Mominovi smatra da je AF bio najznaajniji oblik organizovanog
uea ena u revolucionarnoj borbi i izgradnji drutva.317
Prva zemaljska konferencija Antifaistikog fronta ena Jugoslavije odrana je u periodu od 6. do 8. decembra 1942. godine u
Bosanskom Petrovcu. Na njoj je uestvovalo 166 delegatkinja iz svih
krajeva Jugoslavije, a prisutnima se obratio i Josip Broz Tito, iji je
govor prvi put u cjelini objavljen u prvom broju ena danas, a u izvodu ga je donijela i Borba (br. 30) iz decembra 1942. godine. Kasnije
je u svim krajevima zemlje umnoavan u raznim tehnikama, zajedno
sa osnovnim materijalima sa Prve zemaljske konferencije AF-a.
Vaa dananja skuptina ima veliko historijsko znaenje.
Antifaistiki pokret ena postoji u Jugoslaviji ve odavno, ali nikada nije mogao u svojoj punoj organizacionoj formi doi do takvog
izraaja kao to je danas doao. () Moda netko na strani sanja
da e u Jugoslaviji poslije rata poeti opet sve po starom, pa e ene
prei u kuhinju i nee odluivati ni o emu. Ali, ene su, drugovi
i drugarice, poloile ispit zrelosti; one su pokazale da su sposobne
ne samo da rade u kuanstvu, nego i da se bore s pukom u ruci, da
mogu i vladati i drati vlast u rukama. I ova skuptina je dokaz da
nae ene ozbiljno primaju sudbinu naroda i svoju sudbinu u svoje
ruke. Antifaistika fronta ena, koja je uspjela da ujedini ene za velike ciljeve borbe, za konanu pobjedu nad okupatorom i njegovim
slugama, ima cilj da dovede ene do konanog osloboenja, da izvojue njihovu graansku ravnopravnost, drutvenu ravnopravnost.318
Na Konferenciji AF-a svoje referate su podnosile kako intelektualke i radnice tako i delegatkinje sa sela.319 U Rezoluciji AF-a uoava
se da je prikljuivanje ena NOB-u bio kljuni historijski trenutak
emancipacije ena i procesa dostizanja ravnopravnosti spolova:
U redovima Narodnooslobodilake vojske i na osloboenoj teri316 Stoji, M. (2009), Proleteri svih zemalja Ko vam pere arape? Feministiki pokret u Jugoslaviji 19781989, u Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas (ur. Tomi, ;
Atanackovi, P.), Novi Sad , Cenzura, str. 110.
317 Popov Mominovi, Z., n.d. str. 77.
318 Govor druga Tita od 6. decembra 1942. godine, na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a
319 Sklevicky, L. (januar, 1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 19411945, Historical Contributions, Vol 3./ No. 3.
92
ZABILJEENE
toriji, ene su stekle potpunu ravnopravnost u vojsci, one zauzimaju sve politike i vojne funkcije prema zasluzi i sposobnosti;
na osloboenoj teritoriji dobile su pravo biranja i pravo da budu
izabrane, te su postale lanovi narodnooslobodilakih odbora i
Antifaistikog vijea narodog osloboenja Jugoslavije.320
U toku priprema za Konferenciju definisani su, a na samoj Konferenciji konkretizovani, zadaci AF-a, koji se, kako pie Lidija Sklevicky,
mogu podijeliti u dvije velike grupe: a) zadaci na pomoi vojsci i organizaciji pozadine te b) zadaci s obzirom na specifini poloaj ena
(politika i kulturna emancipacija ena).321
Konferencija je definisala i najvanije zadatke koje Centralni
odbor AF-a treba da realizuje, a meu tim zadacima se izdvajaju
sljedei: organizovanje Odbora AF-a; organizaciono uvrivanje
i osamostaljivanje organizacija AF-a; vee angaovanje ena u
izgradnji narodne vlasti i pomoi AVNOJ-u; planski i sistematski rad
na politikom i kulturno- prosvjetnom uzdizanju ena te obuhvatanje nepismenih ena alfabetskim kursevima, pokretanje lista ena
danas i slino.322 Na Konferenciji je izabran i Centralni odbor AF-a,
a za predsjednicu je izabrana Kata Pejnovi, predsjednica AF-a
u Lici. Odbor je prvobitno imao 29 lanica, a na Plenumu koji je
odran 25. i 26. oktobra 1943. godine proiren je na 38 lanica.323 Socijalni sastav Odbora potvruje da je cilj ove organizacije bio okupiti
ene iz svih socijalnih slojeva. Naime, Odbor se sastojao od 14 intelektualki, 9 seljanki, 8 radnica, 5 inovnica i 2 domaice.324 Meutim,
strategija homogenizacije jedinstvene organizacije ena, koja se realizuje kroz insistiranja na ukljuivanju ena iz razliitih socijalnih
slojeva, veoma esto je, prema miljenju nekih autorica, graniila sa
nepovjerenjem prema enama iz viih slojeva i enama koje su dolazile iz vjerskih organizacija.325
320 Rezolucija Prve zemaljske konferencije AF-a. Citirano prema: Sklevicky, L. (januar,
1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 1941
1945, Historical Contributions, Vol 3./ No. 3.
321 Sklevicky, L. n. d., str. 106.
322 Sklevicky, L. n.d.
323 Ibid, str. 93, 105.
324 Ibid, str. 105.
325 Ibid, str. 93, 105.
93
ZABILJEENE
Centralni odbor AF-a imao je zadatak da koordinira rad

AF-a, pomae niim odborima i radi na njihovom osamostaljivanju. S druge strane, nii odbori (seoski, mjesni, opinski, kotarski, okruni, oblasni i pokrajinski) imali su zadatak da redovno
informiu Centralni odbor o stanju organizacije.326 Predvieno je
da se rad na neosloboenoj teritoriji odvija putem veeg broja masovnih aktivnosti, dok je na neosloboenoj teritoriji bilo potrebno
traiti druge naine da se ene veu za organizaciju. U gradovima je
trebalo formirati ilegalne odbore po ulicama, tvornicama, radionicama i slinim mjestima, koji e okupiti mase ena oko sebe i ukljuiti
ih u razliite oblike borbe (sabotae, bojkot trita, mobilizacija za
NVO i slino). Ovakva organizaciona shema doivljava svoju preobrazbu 1944. godine kada dolazi do reorganizacije AF-a.327 Ova reorganizacija znatno e poljuljati autonomiju i samostalnost AF-a,
a posebno s obzirom na injenicu da odbori AF-a nakon reorganizacije odgovaraju strukturama narodne vlasti, te da se dotadanje
aktivistkinje AF-a integriu u te strukture.328
Ratna organizacija AF-a

Lyadia Sklevicky pravi razliku izmeu dvije ratne faze organizacije
AF-a. Prvu fazu (1942 1943) karakterie autonomija AF-a unutar
Narodnooslobodilakog pokreta, dok je druga faza (19441945) zapravo
faza direktne submisije, i transmisionog je karaktera.329 Samostalnost organizacija AF-a, koja je obiljeila prvu fazu ove organizacije, naglaena je
jo u Direktivnom pismu CK KPJ o zadacima AF-a od 2. novembra 1942.
godine u kojem se navodi da je AF pod utjecajem Partije, te da su partijske
organizacije dune da joj pomognu, ali ostavljajui joj samostalnost i punu
inicijativu u radu. Meutim, ve se 1944. godine, unato svim aktivnosti326 Organizacionu strukturu AF-a izloila je u svom referatu na Prvoj zemaljskoj konferenciji AF-a, Cana Babovi. Vidjeti vie u: Sklevicky, L. (januar, 1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodooslobodilake borbe 19411945, Historical Contributions, Vol 3./ No. 3. str. 100-101.
327 Sklevicky, L. Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodnooslobodilake
borbe 1941. 1945., n.d.
328 Ibid, str. 101, 108.
329 Sklevicky, L., Konji, ene, ratovi, n.d., str. 86.
94
ZABILJEENE
ma koje su provodile organizacije AF-a, poinje postavljati pitanje da li je

potrebno da i dalje postoji jedna posebna organizacija ena.330
Nakon Konferencije na kojoj je AF nastavio proces stasavanja
u jedinstvenu organizaciju svih ena Jugoslavije, s obzirom da se na
Konferenciji uvidjelo da AF nije vrsto provedena u svim krajevima,
delegatkinje su dobile zadatke da po povratku na teren formiraju inicijativne odbore koji bi djelovali dva do tri mjeseca i izvrili pripreme za
formiranje stalnih odbora.331
S obzirom da su, kako primjeuju mnoge autorice i autori, ene
svoje zadatke shvatale ozbiljno i odgovorno, tokom 1943. godine
nastavio se intenzivan rad na organizacionom razvoju AF-a, te
se formiraju mjesni, seoski, okruni i pokrajinski odbori kako na
osloboenoj tako i na neosloboenoj teritoriji. Tako su organizovani
i ilegalni gradski odbori AF-a u Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Prijedoru,
Bosanskoj Dubici, Banjoj Luci i drugim mjestima.332 Omasovljenje organizacije deavalo se veoma brzo.
Agitaciju za omasovljenje organizacije vrile su same aktivistkinje u sklopu svojih redovnih poslova prilikom okupljanja u mlinovima gdje su dolazile u dodir sa enama iz drugih sela koja nisu
obuhvaena organizacijom, zatim prilikom ispomoi na podizanju
popaljenih kua, kao i pri obradi polja. O svakoj ovakvoj agitaciji
ili akciji referisano je na sjednicama Odbora (). U mnogim mjestima lanice AF-a preuzimale su na sebe i brojne druge obaveze,
posebno u selima u kojima nije bilo mukog ivlja. Tako su ene u
selu Gunjevcima bile glavna radna snaga na zadacima pokreta. Jedan
od veoma vanih zadataka je bilo zbrinjavanje ljetine. U tu svrhu se
ve u proljee 1943. godine formiraju omladinske radne ete, koje
su, pored omladinki, okupljale i ene, a esto su one bile i mnogo
brojnije. Ponjeveno ito se nosilo na desetine kilometara na leima
do Kozare i partizanskih magazina. Briga oko ranjenika skoro uvijek je bila zadatak ena i njihove organizacije. Hrana, odjea i druge
potreptine organizovano su noene do partizanskih bolnica u Ko330 Stojakovi, G., n.d. str. 16.
331 Mitraevi, N., Formiranje inicijativnih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj polovini 1943. godine, n. d., str. 289.
332 Kecman, J., n.d.
95
ZABILJEENE
zari u odreenim vremenskim razmacima, u 15 dana ili krae, zavisno od koliine prikupljene hrane ili pak od vojne situacije. Isto tako
je enska organizacija pomagala narodnooslobodilakim odborima
oko ishrane partizanskih jedinica na terenu. Sve ove zadatke obavljale su ene uz svoje obaveze u kui i prema ukuanima.333
Pored mnogobrojnih zadatka, ene okupljene oko jedinstvene organizacije AF-a isticale su se i svojim kulturno-prosvjetnim radom.
Takoer, i u Rezoluciji AF-a, koja je usvojena na Prvoj zemaljskoj
konferenciji AF-a, meu razliitim aktivnostima ena tokom prvih
osamnaest mjeseci rata istie se, pored direktnog i indirektnog uea u
borbama, i rad na kulturno-obrazovnom polju koji se oituje u pokretanju i odravanju alfabetskih kurseva, raznih drugih kurseva i enske
tampe.334 Kulturno-obrazovni rad nakon Prve zemaljske konferencije
AF-a, list Front slobode u svom izdanju od 7. novembra 1943. godine
opisuje na sljedei nain: Poele su raditi kulturne grupe, uvjebavati
skeeve, recitaciju, pjesme itd. italake grupe za itanje radio vijesti i partizanske tampe, i analfabetski teajevi itd.335
Ako krenemo od pretpostavke da je obrazovanje uslov svakog intelektualnog i politikog djelovanja ena, onda s obzirom na kulturnoobrazovnu djelatnost AF-a moemo neupitno zakljuiti da je ova
organizacija bila kljuni faktor emancipacije ena. U ovom kontekstu,
posebno je vano spomenuti opu politiku NOP-a koja je bila usmjerena
na opismenjavanje i ope obrazovanje stanovnitva, koja je prihvaena i
kroz konkretne aktivnosti realizovana upravo kroz organizacije AF-a.
Naime, Drugi svjetski rat je zatekao siromanu kolsku tradiciju u BiH, to potvruju podaci o broju i mrei osnovnih i srednjih
kola, o broju djece koja su obuhvaena osnovnim obrazovanjem, o
broju i procentu nepismenog stanovnitva koji je dostizao procent i
do 75%.336 NOP je ulagao velike napore u kulturno-prosvjetni rad koji
333 Mitraevi, N., Formiranje inicijativnih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj polovini 1943. godine, n.d., str. 465.
334 Rezolucija Prve zemaljske konferencije AF-a. Citirano prema: Sklevicky, L. (januar,
1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme narodnooslobodilake borbe 1941
1945, Historical Contributions, Vol 3./ No. 3.
335 ene u narodnooslobodilakoj borbi, Front slobode, 7. novembar 1943, str. 11.
336 Koar, A. (2006), O nekim aspektima obrazovno-odgojne politike narodnooslobodilakog
pokreta na podruju BiH (19411945), u 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata:
96
337
338
339
340
ZABILJEENE
se ogledao prije svega u masovnom opismenjavanju stanovnitva prvo

putem individualnih, a onda i masovnih, organizovanih analfabetskih
kurseva na slobodnoj teritoriji. Azem Koar u svojoj analizi obrazovne
politike NOP-a objanjava da su na slobodnoj teritoriji pokretana tri
tipa osnovnih kola: kursevi za nepismene, narodna osnovna kola i
Narodni univerzitet. Analfabetski kursevi su bili zamiljeni kao kola
u malom u kojoj se, pored uenja pismenosti i raunice, stiu znanja iz
narodne historije, drutvenih nauka i osnovnih elemenata ekonomije.
U osnovnu narodnu kolu su se upisivale osobe od 6 do 14 godina
starosti, na analfabetske kurseve od 14 do 40 godina, dok je Narodni
univerzitet trebao da prui opa i struna znanja kolovanim kadrovima.337 Takoer su organizovani i raznovrsni sadraji kulturno-prosvjetnog rada: odravana su predavanja za narod, konferencije, usmene
novine, otvarani domovi kulture, formirani pjevaki horovi, diletantske
i muzike sekcije, otvarane itaonice i biblioteke.338 Veliki dio ovih aktivnosti na sebe je preuzimao AF.
Lydia Sklevicky prosvjetne aktivnosti AF-a posmatra kroz tri
razine.339 Osnovna razina se odnosi na analfabetske kurseve koje
AF organizuje i prije svog zvaninog osnivanja na slobodnoj teritoriji. L. Sklevicky zakljuuje da je velika zasluga AF-a da su nepismene majke poele uiti uz svoju djecu, kursevi su se propagirali
i npr. plakatima sa slikama s kursa uz parolu: Smrt nepismenosti
prosvjeta oruje protiv neprijatelja.340 Drugu razinu obrazovnih
djelatnosti predstavljali su kursevi politikog obrazovanja koji su,
kako objanjava L. Sklevicky, imali zadatak da upoznaju ene s ciljevima NOB-a, znaenjem NOO-a i ravnopravnosti ena, te ih osposobiti za daljnji samostalni rad. Treu razinu predstavljalo je pisanje za
ensku tampu i propagiranje njenog itanja.
Jednako obrazovanje jeste pretpostavka drutvene ravnopravnosti. Obrazovanje ena u razliitim drutvenim kontekstima pokazalo
se kao prvi, ako ne i jedini, uslov da ene pokau svoje sposobnoskako se sjeati 1945. godine (ur. Kamberovi, H.), Sarajevo, Institut za istoriju, str. 239240.
Ibid, str. 231-233.
Ibid, str. 238.
Sklevicky, L., n. d., str. 30.
Ibid.
97
ZABILJEENE
ti, postanu nezavisne te da ravnopravno s mukarcima uestvuju u

razliitim vidovima drutvenog djelovanja ukljuujui i politiko.
Ako na ovaj nain posmatramo obrazovanje, kao to to ine brojne
feministkinje (npr. Mary Wollstonecraft), moe se zakljuiti da su
kulturno-prosvjetne aktivnosti AF-a utjecale na dalje ukljuivanje
ena u javnu sferu kako u ratnom tako i u poslijeratnom periodu.
(Ne)uee ena u ZAVNOBiH-u i AVNOJ-u

U prvoj polovini 1943. godine BiH je bila poprite borbi u etvrtoj
i petoj ofanzivi, iji e rezultati biti oslobaanje skoro cijele teritorije
(izuzev Sarajeva i nekoliko gradskih centara te uporita du znaajnih
komunikacija).341 Ovo je bio period snanog uspona NOP-a, a prema
miljenju mnogih autora, snaan oslonac narodnoj vlasti u okupljanju
i aktiviranju naroda na platformi NOP-a i obavljanju sloenih zadataka vojske i rukovoenju privredom, prosvjetom, zdravstvom i drugim
oblastima drutvenog ivota bile su organizacije AF-a i USAOJ-a.342
U septembru 1943. godine poele su pripreme za odravanje
Osnivake skuptine ZAVNOBiH-a, koji e se na prvom zasjedanju
u Mrkonji Gradu (25. i 26. novembar 1943. godine) konstruisati kao
najvie politiko tijelo NOP-a u BiH. Na ovom zasjedanju prisutne je
u ime AF-a pozdravila Rada Vranjei, lanica Centralnog odbora
AF-a, koja je istakla da su ene, uzevi znaajno uee u NOB-u,
postale znaajan oslonac NOP-a.343 Meutim, velike narative o novoj
ulozi ene kao ravnopravnog politikog subjekta nije pratilo adekvatno prisustvo ena u procesima donoenja znaajnih politikih
odluka. Tako npr., Vera Katz analizirajui i komparirajui podatke
o visokoj zastupljenosti ena u vojsci i neznatno uee vijenica u
radu AVNOJ-a i ZAVNOBIH-a zakljuuje da u odnosu na brojne
obaveze u vojsci i u civilstvu, uee ena u politikim tijelima nije
adekvatno pratilo stupanj njihove angaovanosti.344
341 Filipovic M; Benac A. (gl.ur.), Socijalistika republika BiH Separat iz II izdanja Enciklopedije Bosne i Hercegovini, n.d. str. 124.
342 Ibid, str. 125.
343 ZAVNOBIH, Dokumenti 19431944, (1968), Sarajevo, Veselin Maslea, Sarajevo, str. 32.
344 Katz, V. (2011), O drutvenom poloaju ena u BiH 19421953, u Prilozi, 40, Sarajevo, str. 139.
98
ZABILJEENE
Od 247 vijenika/ca na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a bile

su samo etiri ene (0,6%), i to: Mevla Jakupovi (radnica iz Tuzle), Zora Nikoli (radnica iz Sarajeva), Danica Perovi (kapetanica iz Banje Luke, upravnica bolnice Jedanaeste divizije) i Rada
Vranjeevi (studentica, lanica Centralnog odbora AF-a).345 Na
istom zasjedanju izabrana je lista vijenika AVNOJ-a iz BiH, ali
na popisu od 103 vijenika nije bilo nijedne ene. S druge strane,
Deklaracija ZAVNOBiH-a o pravima graana i graanki BiH insistira na ravnopravnosti ena sa mukarcima, kako u politikom ivotu
zemlje tako i u svim oblastima drutvene djelatnosti. U Deklaraciji
se navodi da e se izborno pravo u demokratskoj BiH vriti trajnim
glasanjem na osnovu opeg, jednakog i neposrednog prava glasa, te
da aktivno i pasivno izborno pravo ima svaki graanin i graanka
koji su navrili 18 godina ivota.346
Meutim, makar i skromno prisustvo enskog glasa u javnoj
sferi za mnoge je nagovjetaj ili bar pokazatelj rodne ravnopravnosti
koja se oituje kroz nove uloge ena te koja implicira i njeno uee u
politikom ivotu (budue) drave. Upravo na ovo je upozorila i Danica Perovi u svom govoru na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a:
Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a347 donesena je vana odluka
o ravnopravnosti ene sa mukarcem i njenom ueu u politikom
ivotu nae budue drave. Ova odluka ve se oivotvorila. Danas na
Skuptini politikih predstavnika nae BiH vidimo i ene. To je neto
novo u politikom ivotu naih naroda.348
U svom izlaganju ona je prisutne podsjetila da svaki kraj u BiH
prati herojske podvige ena, te da je nemogue navesti sva imena
bezbrojnih junakinja fronta i pozadine.349 Navela je primjere Zore
Kovaevi, Nene Bokanove i Mire Cikote, podsjetila je prisutne i
345 ZAVNOBIH, Dokumenti 19431944, (1968), Sarajevo, Veselin Maslea, str. 59-69.
346 Ibid, str. 234.
347 Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a u kontekstu tada dominantne politike klime
naglaava ravnopravnost naroda kao jedan od osnovnih principa nove Jugoslavije, te pod
ovu superordiniranu ravnopravnosti moe podvesti i ravnopravnost mukaraca i ena.
Tome treba dodati i da je Rezolucija o osnivanju AVNOJ-a naglasila posebno ulogu enskih i omladinskih organizacija u oslobodilakom ratu.
348 Dokumenti 19431944, (1968), Sarajevo, Veselin Maslea, str. 199.
349 Ibid.
99
ZABILJEENE
na to kako su se goloruke borile ene Drvara i unitavale neprijatelja,

brojne bolniarke koje su pod kiom neprijateljskih kuruma izvlaile
ranjene drugove iz streljakog stroja, pa zatim njegovale te drugove
pod najteim okolnostima i uslovima, te je skrenula panju i na to da
su ene bile kurirke jo od prvih dana ustanka.350
Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a bilo je sedam vijenica (6,54%)
od 107 prisutnih vijenika, a od predloena 23 vijenika, tri su bile
ene.351 Treem zasjedanje ZAVNOBiH-a koje je odrano u periodu
od 26. do 28. aprila 1945. godine u Sarajevu, prisustvovalo je deset
ena, odnosno 6,45% u odnosu na 155 prisutnih vijenika/ca, i to:
Sonja opi (predsjednica Oblasnog odbora AF-a za Bosansku Krajinu), Mevla Jakupovi (Tuzla), Duanka Kovaevi (Banja Luka),
Danica Likar (Bosanski Novi), Olga Marasovi (Bijeljina), Zehra
Muidovi, Zora Nikoli (Sarajevo), Rua Oljaa (Banja Luka), Lepa
Perovi (Banja Luka) i Danica Perovi.352 Meutim, u sastavu prve
Vlade BiH nijedna ena nije dobila niti jednu resornu funkciju.353
Inae, Zehra Muidovi, po kojoj e biti nazvano porodilite na
Jezeru u Sarajevu, bila je antifaistkinja, lanica AF-a, pripadnica
sarajevskog ilegalnog pokreta otpora, u svom stanu je krila Radojku
Laki. U Zehrinom stanu se organizovao i vojnoobavjetajni kurs rukovanja radiostanicom.
Ve u junu mjesec u 1941. godine PK sprema kadrove koji e se
obuiti da rukuju radiostanicom. Stoga se odvajaju aktivisti, meu
kojima Radojka Laki, Mira Kurili, Nihad Kulenovi i Zehra
Muidovi. Obuka e se vriti u stanu Zehre Muidvoi, kod koje je
pod lanim imenom stanovala Radojka Laki. U stanu na Velikom
Alifakovcu, prvi kurs se odvijao pod posebnim reimom konspiracije, uz velike napore. Vjebe su trajale cijeli dan, poevi od ranog
jutra, neprekidno do redarstvenog sata. U kuu za to vrijeme nije
niko mogao ui. To je obezbjeivala sama Zehra. Kurs je zapoeo
sredinom jula i trajao je neprekidno oko etrdeset dana.354
350 Ibid, str. 199-200.
351 Ibid, str. 174.
352 Katz, V., n.d. str. 141.
353 Ibid.
354 Izvor: str. 333. http://znaci.net/00003/478.pdf (20. maj 2014)
100
Ope napomene za period Drugog svjetskog rata
ZABILJEENE
Nakon intenziviranja progona Gestapoa Zehra zajedno sa

mnogim drugim naputa grad i pridruuje se Petoj krajikoj diviziji,
gdje su pored nje bili i Nijaz Resulovi, Mira Vokal, Gina Kreak,
Miro tefani i mnogi drugi danas manje poznati heroji. Zanimljiv
je podatak da je Jovanka oviuta bila sekretarka Banjalukog
lokalnog komiteta KPJ, te da je do avgusta 1941. godine ovo tijelo
bilo sainjeno gotovo sasvim od ena. Uz utu se spominju i Zaga
Umievi-Mala, kao sekretarka SKOJ-a.355
Ravnopravnost spolova je bila veoma vaan segment komunistike

ideologije. Ona je imala neupitni de facto znaaj u trenucima kada je
rije o razliitim oblicima ukljuivanja ena u narodnu revoluciju.
Meutim, kada analiziramo uee ena na mjestima donoenja
znaajnih politikih i vojnih odluka, onda moemo zakljuiti da je
ravnopravnost spolova, o kojoj se govorilo, bila prvenstveno deklarativnog karaktera. Meutim, ipak ne moemo porei da su se u ovom
raskoraku izmeu stvarnog i deklarativnog desile znaajne promjene
koje e otvoriti novo poglavlje u prii o poloaju ena u BiH i organizovanom enskom pokretu.
Masovno ukljuivanje ena u NOB (s)ruilo je patrijarhalne slike
o pasivnoj ulozi ena i pokrenulo njihovu emancipaciju. Iz drutva koje
karakterie potpuna eliminacija ena u javnom ivotu prelo se u drutvo
de jure ravnopravnosti ena u svim oblastima politikog, ekonomskog i
drutvenog ivota. Ipak, ni kulturalne promjene nisu izostale. Stav o inferiornosti ena bit e potisnut divljenjem hrabrostima partizanki, ije
e prie postati inspiracija za mnogobrojne filmove i pjesme, istina esto
i dalje upakovane u patrijarhalno ruho. Drutvene barijere nametnute
patrijarhalnom tradicijom nisu nestale preko noi, ali su se promjene
desile, a najvie su se odrazile na podruju obrazovanja.
Svakako najznaajniji trenutak kada govorimo ne samo o poloaju
ena u Drugom svjetskom ratu nego i generalno o historiji enskog/
355 Hoare, M. A., Bosanski muslimani u Drugom svjetskom ratu: Historija. Izvor http://goo.gl/
tTUkCm (14. juli 2014)
101
ZABILJEENE
102
feministikog organizovanja u BiH desio se osnivanjem AF-a. Uloga ove organizacije razliito se u literaturi tumai i ocjenjuje. Argumentacija minorizacije uloge AF-a temelji se najee na razlozima njezinog kasnijeg (samo)ukidanja. Meutim, ako posmatramo
samo osnivanje organizacija AF-a i njihove aktivnosti u toku Drugog svjetskog rata, te nain na koji artikuliu enska pitanja u svom
radu, posebno onom kulturno-prosvjetnom, zakljuujemo da je rije
o organizaciji koja je najznaajniji trenutak u historiji feministikog
pokreta u BiH. Ovakvom zakljuku se mogu uputiti brojne primjedbe,
ukljuujui i one koje se tiu (ne)postojanja feministikog pokreta u
BiH. Meutim, dalja diskusija o ovim pitanjima znait e ponovno
promiljanje znaenja pojmova emancipacija i feminizam, koji bi bili
osloboeni naknadno upisanih i pripisanih ideolokih konotacija. Tek
tada e biti mogue otvoriti ponovo debatu o nedovrenosti kako procesa emancipacije tako i nedovrenosti feministikog pokreta u BiH.
ensko knjievno stvaralatvo u toku Drugog svjetskog rata

i uspostave NDH na prostoru BiH obiljeila je revolucionarna
knjievnica Vera Obrenovi Delibai. Njena se zaostavtina i
angaman nakon okonanja ratnih sukoba doslovno brie iz svih
zvaninih pregleda historije jugoslavenske i bosanskohercegovake
knjievnosti, ime se, pored ostalog, eljelo predstaviti i to da je revolucionarno angaovana knjievnost muki posao. Vera Obrenovi
Delibai predavala je na Vioj pedagokoj koli i u Sarajevskoj filharmoniji svirala prvu violinu,356 a za vrijeme ivota u Sarajevu je
objavila tri knjige poezije, da bi u toku rata napustila grad i otila u
Srbiju. Neposredno poslije rata napisala je obiman roman, sa tematikom o narodnooslobodilakoj borbi, Kroz niiju zemlju, koji je objavljen u dvije knjige 1948. i 1950. godine. U romanu daje hroniku
rata, revolucije i narodnooslobodilake borbe u pograninim selima
izmeu zapadne Srbije i istone Bosne. Godine 1955. izdaje zbirku
pria Zore nad mahalama, u kojoj se radnja plete oko ena u toku
i nakon Drugog svjetskog rata. Njen drugi roman, Vinja iz niije
zemlje, izaao je 1971.357 Bila je ibeovka i zbog toga je i njen rad bio
prvo cenzurisan, a zatim i zaboravljen. Ili rijeima Svetlane Slapak:
Manipulacija cenzurom kao motiv strategije zaborava: Dobar primer takvog postupka je Vera Obrenovi-Delibai, koja
je napisala opsean i po mnogo emu izuzetan roman Kroz
niiju zemlju po zahtevima socijalistikog realizma. Predvidljivo, bila je jedna od rtava Informbiroa. No dok su mnogi
bivi predstavnici socijalistikog realizma uspeno preiveli,
neki uspeno nudei usluge odmah, neki posle dugih godina
utanja i patnje i esto sa novim tekoama, Vera ObrenoviDelibai nikada nije dobila drugu mogunost.358
ZABILJEENE
Crtica o Veri Obrenovi Delibai
356 Izvor: http://www.politika.rs/rubrike/Kulturni-dodatak/Umetnicka-zica-oficira-Ozne.lt.

(20. maj 2014)
357
Hawkesworth, C., n.d. i Izvor: http://www.graduzice.org/userfiles/files/prozaod1945do1997.pdf (20. juni 2014)
358 Izvor: http://www.danas.rs/danasrs/kultura/strategije_zaborava_i_rod.11.html?news_
id=103463 (7. juli 2014).
103
ZABILJEENE
Bojana okanovi, Ivana Drao, Zlatan Deli
III DIO: 19451990.

ene u socijalizmu od ubrzane
emancipacije do ubrzane
repatrijarhalizacije
... ukinuli ste nam afiu...
Ovo poglavlje se kontekstualno osvre na drutvene, ekonomske,
politike i kulturne prilike, te svakodnevni ivot u Socijalistikoj Republici Bosni i Hercegovini (SRBiH), odnosno Socijalistikoj Federativnoj Republici Jugoslaviji (SFRJ) po zavretku Drugog svjetskog rata
pa do kraja osamdesetih godina, sa posebnim naglaskom na ensko
pitanje i poloaj ena. Panja e se posvetiti ranim socijalistikim
naporima i zakonodavnim mjerama za ravnopravnost spolova i
emancipaciju ena, kao i cjelokupnom drutvenom napretku za vrijeme socijalistike vlasti. Pitanja pozitivnih i negativnih implikacija
ovog napretka po ivot ena propitivat e se iz feministike perspektive. Za im su ene udjele, emu su stremile, emu se nadale i za
ta se borile, da li su uspjele dosegnuti ravnopravnost sa mukarcima
u periodu bratstva i jedinstva samo su neka od pitanja kojima e
se posvetiti posebna panja. Kako je pitanje obrazovanja ena bilo
posebno vano u ovom periodu, ovoj temi e se posvetiti posebna
panja, kao i doprinosu ena nauci. Pregled prilika kad su kultura i
umjetnost u pitanju, posebno knjievnost, slikarstvo, pozorite i film
daje se kroz predstavljanje rada odreenih ena u ovim oblastima.
Napominjemo da su i u ovom poglavlju spomenute samo neke od
ena koje su se svojim djelima, radom i ostvarenjima istakle u toku
socijalistikog perioda BiH.
104
Nakon pobjede antifaizma i partizanskog pokreta, poslijeratni

period u SRBiH, kao i u itavoj SFRJ, oznaio je poetak masovnih
i znaajnih drutvenih, politikih i ekonomskih promjena. Promjene su se ticale iskorjenjivanja zaostavtina Kraljevine Jugoslavije
kako u politikom i ideolokom tako i u drutvenom segmentu
ali i urbanizacije i emancipacije ruralnih jugoslavenskih sredina
i stanovnitva, te industrijalizacije i uope izgradnje socijalistikog
drutva i ratom devastirane zemlje. Socijalistiki sistem se, kao
jednopartijski sistem, u velikoj mjeri oslanjao na tekovine i mit o
partizanskoj borbi protiv faistike okupacije (19411945), ali i na
tri potporna stuba samoupravljanje, pokret nesvrstanih i bratstvo i jedinstvo. Samoupravljanje se odnosilo na slobodan, radniki,
samoodriv i progresivan sistem; pokret nesvrstanih je postavio Jugoslaviju izmeu SSSR-a i Amerike i udruio je sa ostalim zemljama
tog pokreta; bratstvo i jedinstvo se odnosilo na politiku promocije
harmonije meu nacionalnim grupama i republikama Jugoslavije.359
Promjene koje su uslijedile nakon Drugog svjetskog rata uveliko
su se ticale i ena i njihovog poloaja i prava u dravi. Nova prava koja su ene Jugoslavije stekle u socijalistikom vremenu zapravo
su same osvojile, prije svega ravnopravnim uestvovanjem u NOBu. Ta osvojena prava su nakon rata ula i u zakonodavstvo ime su
ene stekle i formalni dravni podsticaj i ohrabrenje za emancipaciju
i ravnopravnost s mukarcima. Pitanje kojim emo se baviti u ovom
poglavlju jeste da li su, osim teoretski, ene Jugoslavije pa tako i ene
BiH, i u praksi uivale ravnopravnost sa mukarcima ili socijalizam
nije uspio da rijei pitanje ena Jugoslavije.
Kao to je prikazano u prethodnom poglavlju, uee ena u
NOB-u bilo je veoma znaajno. Hrabrost i odlunost ena uesnica
u NOB-u, kako partizanki tako i onih koje su doprinosile na druge
naine, kao to su bolniarke, kurirke, ilegalke itd., u velikoj mjeri su
doprinijele borbi protiv faizma i borbi za svijet koji e biti bolji za
ZABILJEENE
Ubrzana emancipacija
359 Ramet, P. S., (1999), In Titos Time, u Gender Politics in the Western Balkans (ur. Ramet P. S.),
University Park, Pennsylvania: the Pennsylvania State University Press, str. 91, pp. 89-100.
105
ZABILJEENE
njih i njihovu djecu. Ravnopravnost ena je svakako bila i dijelom

komunistike ideologije. Kako je i sam Lenjin isticao, ne moe biti
socijalistikog pokreta ako ogroman dio radnih ena ne uzme u njemu
iroko uee. () Nama je potrebno da ena radnica postigne, ne
samo pred zakonom ve i u ivotu, jednakost sa mukarcem radnikom. Zato je potrebno da ene radnice uzimaju sve vie uea u
upravljanju preduzeima i u upravljanju dravom.360 Podrka i pohvala enama je stigla i sa samog politikog i vojnog vrha, od Josipa
Broza Tita, koji je istakao zasluge ena Jugoslavije i napomenuo da
mora doi i do promjene poloaja ena u zemlji:
(...) ene Jugoslavije, koje su u ovoj borbi sa takvim samoprijegorom dale takve rtve, one to tako uporno stoje u prvim redovima
Narodnooslobodilake borbe, imaju pravo da ovdje, danas, jedanput
zauvijek, utvrde jednu injenicu: da ova borba mora donijeti ploda i
za ene naroda Jugoslavije, da nikada vie niko nee moi istrgnuti te
skupo plaene plodove iz njihovih ruku!361
Antifaistiki front ena
(AF) bio je iskljuivo enska,
masovna organizacija koja je
skupila i kanalisala ensku energiju za unapreenje poloaja
ena u drutvu. AF je bila
svojevrsna kola u kojoj su
ene nauile da budu aktivne
u javnom i politikom ivotu
zemlje. Rad se odvijao pod rukovodstvom Komunistike partije Jugoslavije i bio je oslonjen na temeljna opredjeljenja da su ene
ravnopravne sa mukarcima u svim segmentima ivota i rada.362 Nakon rata, u junu 1945. godine odran je Prvi kongres AF-a Jugoslavije u Beogradu, kada su identifikovani osnovni ciljevi rada ove
organizacije. Kako je utvreno, ciljevi su se prvenstveno odnosili
360 Koul, F. (1973), Samoupravni i radni status ene u Jugoslaviji (rezultati istraivanja), Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet politikih nauka, str. 23.
361 Ibid, str. 33.
362 Stojakovi, G., n. d.
106
ZABILJEENE
na obnovu i humanitarne aktivnosti, ali su doneseni i zadaci o

prosvjeivanju i opismenjavanju enske populacije. U poslijeratnom periodu, AF je dakako imao i veliku emancipatorsku ulogu.
Kako se navodi u knjizi Ivane Panteli Partizanke kao graanke, AF
je imao tri vane emancipatorske uloge: mobilisanje ena radi obnove, opismenjavanje i prosvjeivanje ena, podsticaj za izgradnju
obdanita, zahvaljujui emu su ene dobile mogunost da se zaposle
i tako steknu sutinski znaajnu ekonomsku samostalnost.363 AF je
bila osnovna organizacija oko koje su se zdruile mnoge ene, i aktivno je radila na ukljuivanju ena u drutveni i politiki ivot te
na ohrabrivanju i podsticanju ena da istupe iz dotadanjih matrica,
koje su bile tipine za patrijarhalne tradicionalne sredine.
Veliki broj veih i bitnijih pozicija u AF-u bio je dodijeljen
bivim partizankama koje su, u periodu poslije rata, sluile kao modeli za emancipaciju ostalih ena a pogotovo ena iz ruralnih sredina.
Politika AF-a bila je i ohrabrivati, poticati i osposobljavati ene na
samostalan rad i neovisnost te potai ene da se drugaije odnose
prema radu. AF je isticao i da udaja nije jedini smisao eninog
ivota.364 Iz ovih navoda se jasno vide emancipatorski i feministiki
postulati po kojima je AF radio.
AF je imao i svoju tampu koja je bila jako oruje za irenje
ideolokog plana socijalistike Jugoslavije.
U periodu od 19421944, u toku
rata na prostorima gdje je postojao
Narodnooslobodilaki pokret, povremeno
je tampano trideset listova () od kojih su
za BiH bili ena kroz borbu (AF OK KPJ
za istonu Bosnu), ena na putu slobode
(OK KPJ za Hercegovinu), Nova ena (AF
BiH), Front slobode (AF za istonu Bosnu),
Hercegovka (AF za Hercegovinu). Posle
osloboenja, u Jugoslaviji je formirana jasna
i vrsta struktura AF-a na lokalnom, re363 Panteli, I. (2011), Partizanke kao graanke, Beograd, Institut za savremenu istoriju;
Evoluta, str. 56.
364 Dijani, D; Merunka-Golubi, M; Niemi, I; Stani, D., enski biografski leksikon, Ibid, str. 307.
107
ZABILJEENE
gionalnom, pokrajinskom i saveznom nivou tako da su se listovi, iji je

izdava AF, tampali u republikim centrima i Vojvodini. Cilj je bio
da se enama prenesu politike poruke vodei rauna o kulturolokim
razlikama i specifinostima koje je svaka republika socijalistike Jugoslavije imala. Za BiH je tampana: Nova ena (AF BiH, Sarajevo,
19411977) (...)365
U prvom Ustavu Federativne Narodne Republike Jugoslavije
(FNRJ) 1946. godine, ene su i formalno dobile pravo glasa. U 24.
lanu se navodi da svi graani, bez razlike pola, narodnosti, rase, vjeroispovijesti, stupnja obrazovanosti i mjesta stanovanja, koji su navrili
18 godina starosti, imaju pravo da biraju i da budu birani u sve organe
dravne vlasti.366 Ipak, ene Jugoslavije, ukljuujui, dakle, i ene BiH,
imale su pravo glasa i prije ovog Ustava. Naime, u dokumentu pod
naslovom Zadaci i ustrojstvo narodnooslobodilakih odbora enama
je potvreno aktivno i pasivno birako pravo koje su one koristile ve
1941. godine u izborima za narodne odbore.367
Kako navodi Godrana Stojakovi, nakon donoenja lana 24.
Ustava FNRJ uslijedio je sistem zakona koji je zaista utemeljio sva
ta prava na linom, porodinom i politikom planu. To je bio vaan
argument kojim se agitovalo za vee uee ena u politikom i
privrednom ivotu zemlje. ene su u prvim godinama stvaranja
socijalistike Jugoslavije krenule ka poziciji interesne grupe gdje su
se sa jedne strane suoile sa situacijom u kojoj treba da formuliu
svoje interese i da se za njih bore, a sa druge strane su postale interesna sfera, jer je bilo jasno da se obnova i izgradnja zemlje a i
stvaranje jednog novog socijalistikog drutva ne moe desiti bez
ozbiljnog aktivnog uea ena, i tu je AF odigrao nesporno vanu
ulogu. ene su se u socijalizmu izborile i dobile prostor da unutar
nove ideologije aktivno uestvuju u stvaranju novog odnosa meu
spolovima, da uspostavljaju ravnopravnost, a AF je organizovao
mehanizme koji su mogli da ukljue veinu ena.368
365 Stojakovi, G., n.d. str. 38-39.
366 Izvor: http://www.arhivyu.gov.rs/active/en/home/glavna_navigacija/leksikon_jugoslavi
je/konstitutivni_akti_jugoslavije/ustav_fnrj.html (31. mart 2014)
367 Taljanovi, A. (2010), ena u politici BiH, Sarajevo, str. 51.
368 U Ekonomija njege i brige izgradila je zemlju. Izvor. http://maz.hr/index.php/tekstovi/
clanci/15-ekonomija-nege-i-brige-izgradila-je-zemlju (24. maj 2014)
108
ZABILJEENE
Osim prava glasa, ene su u socijalizmu dobile jo nekoliko vanih

zakonskih mogunosti. Kroz zakon o braku (1946) izjednaen je poloaj
ena i mukaraca u braku, zakonima iz oblasti porodinog prava iz 1947,
izjednaena su prava brane i vanbrane djece, zakonom o socijalnom
osiguranju uvedeno je i osiguranje za sve rizike, to je obuhvaalo i
plaeno porodiljsko odsustvo i ostvarivanje prava na penziju pod istim
uslovima i za ene i za mukarce, iako su ene ranije odlazile u penziju.
Pravo na abortus je omogueno zakonom iz 1951, a Ustavom iz 1974.
eni se garantuje puno pravo na slobodno raanje, a od 1977. dozvoljen
je abortus bez ikakvih ogranienja do deset nedelja starosti ploda. U
tadanje jugoslovensko zakonodavstvo ugraene su sve meunarodne
konvencije koje se odnose na poloaj ene.369
SFRJ je 1979. godine potpisala Deklaraciju o eliminisanju svih oblika diskriminacije ena (CEDAW), usvojenu na Generalnoj skuptini
UN-a, koja je stupila na snagu 1981. godine i koja se automatski prenijela i na Republiku Bosnu i Hercegovinu nakon raspada Jugoslavije.
Uloga nove vlasti nakon Drugog svjetskog rata je bila okrenuta i ka suoavanju sa ranije steenim drutvenim praksama i
preobraajem drutva. Posebna panja se pridavala ukidanju ruralnih ivotnih praksi i modernizaciji drutva, pa se tako trebalo suoiti
sa unapreenjem higijenskih praksi stanovnitva, iskorjenjivanjem
zaraznih bolesti koje su uzele danak, kao i prosvjeivanjem drutva.
Ovim praksama su najvie bile ugroene ruralnije republike i one sa
niim standardom ivota, kao to su Makedonija, Crna Gora i BiH.
Urbanizacija drutva, odnosno velike selidbe iz ruralnih podruja
u gradove dovele su do preseljenja i starih navika i tradicionalnih
ivotnih praksi u gradove i urbanije sredine.
Ekipa AF-a, koja je 1952. godine sprovela zdravstveno-prosvjetnu kampanju u Zenici, je organizovala veliku akciju ienja
grada, kua i dvorita, budui da se pokazalo kako je nizak standard
ivota u mnogim radnikim porodicama rezultat neznanja ena i
mukaraca. Sline akcije su organizovane i u Jajcu, Bosanskom Novom, Mrkonji Gradu, Bugojnu i Doboju.370
369 Stojii, M., Ibid, str. 112.
370 Prijem delegacije etvrtog kongresa AF-a kod predsjednika Tita, (28. mart 1953), Pripremni
materijal: Arhiv Josipa Broza Tita (AJBT), Kabinet predsjednika republike (KPR) II-2, u Od Ru-
109
ZABILJEENE
Nadalje, u socijalistikoj Jugoslaviji donesen je i zakon o skidanju

zara i ferede i otkrivanju muslimanske ene. Stav Islamske zajednice
(IZ) po ovom pitanju je bio afirmativan, a potvrdilo se da s vjerskog
stajalita nije bilo nikakve prepreke za skidanje zara i ferede, te da
je pokrivanje ena bio vie obiaj nego vjerski nalog. Prije donoenja
samog zakona pitanje otkrivanja muslimanske ene je razmatrano
na Drugom kongresu AF-a, koji je odran u Sarajevu 1947. godine,
kada je donesena rezolucija o pokretu muslimanki za skidanje zara i
ferede. Ovu akciju je pokrenuo AF pod direktivom Komunistike
partije, a ona je imala za cilj da se muslimanske ene same organizuju i promoviu skidanje zara i ferede. Pri tom je bilo bitno da se
ovaj in uradi javno tako da
ohrabri/podstakne i ostale
ene da uine isto. Akcija je
donijela rezultate i zaista su
neke ene javnim inovima
skidanja zara i ferede ohrabrile i ostale da to uine.
Meutim, akcija je nailazila
i na otpor, a posebno otpor
mukih lanova porodice,
Muslimanke skidaju zar na mitingu ena , Sarajevo, 1947.
kako su neke ene navodile.
Poslije Drugog svjetskog rata i socijalistike revolucije u Jugoslaviji, aktuelizovano je pitanje muslimanske enske nonje. Ta
nonja je okarakterisana kao prepreka emancipaciji muslimanke
i zatraeno je njeno ukidanje. Akciju za ukidanje ove nonje u
BiH zapoeo je Antifaistiki front ena (AF) 1947. Na drugom kongresu AF-a, odranom 13. i 14. jula 1947. u Sarajevu,
donijeta je rezolucija o pokretu muslimanki za skidanje zara.371
Godine 1950. donesen je i zakon kojim se zabranjuje noenje,
prisiljavanje ili nagovaranje ene da nosi zar ili feredu ili na drugi
nain pokriva lice. Marame nisu bile zakonom zabranjene, ali e
postepeno nestajati prvo u gradskim, a potom i seoskim sredinaralnog ka Urbanom. Modernizacija RBiH u FNRJ 19451955. (Dobrivojevi, I.), (2011), Sarajevo, Institut za istoriju u Sarajevu, str. 10
371 Izvor: http://goo.gl/zoTQ5R (20. juni 2014)
110
ZABILJEENE
ma. Kao razlog zabrane zara i ferede navodi se da se otkloni vijekovna oznaka potinjenosti i kulturne zaostalosti ene muslimanke,
da se olaka eni muslimanki puno koritenje prava izvojevanih u
Narodnooslobodilakoj borbi i socijalistikoj izgradnji zemlje i da joj se
obezbijedi puna ravnopravnost i ire uee u drutvenom, kulturnom
i privrednom ivotu zemlje.372 Dakle, zar i fereda su bili vieni kao
in potinjenosti. Za nepotivanje zakona predviene su kazne do
tri mjeseca zatvora ili novana kazna do 20.000 dinara. Za prisiljavanje ene da nosi tu odjeu ili za vrenje propagande u tom smislu,
predviena je kazna lienja slobode sa prinudnim radom do dvije
godine ili novana do 50.000 dinara. Veliku ulogu u provoenju
ovog zakona imao je AF, ije lanice su propagandnom akcijom ali
i obilaskom ruralnih sredina u SR BiH, 30 dana prije samog stupanja
zakona na snagu, utjecale na ene da se otkriju.
Raskid sa SSSR-om i destaljinizacija

U periodu od 1945. do 1948. godine FNR Jugoslavija je bila na
putu razvoja kao i ostale zapadne zemlje. Meutim, 1948. godine dolazi do sukoba sa Informbiroom (IB)373 zbog namjere jugoslavenskog
rukovodstva da okupi balkanske i istonoevropske drave u jednu
federaciju i preuzme vodstvo nad dijelom svjetskog komunistikog
pokreta, to je dovelo do podozrenja Staljina i njegovog okruenja.
Stoga je 1948. godine dolo do raskida izmeu socijalistike Jugoslavije i itavog istonog bloka.374 Komunistika partija Jugoslavije
(KPJ) tada je bila uzdrmana i unutranjim raskolima a, kako navodi
Ivana Panteli, sukob sa Informbiroom je imao velike posljedice na
372 Izvor: http://goo.gl/zwXbFe (20. juni 2014)
373 Meunarodna organizacija komunistikih i radnikih partija Informbiro, osnovana je
1947. a KPJ je bila lan Infrombiroa. Godine 1948. Informbiro je posebnom rezolucijom
osudio stanje u Komunistikoj partiji Jugoslavije koje je okarakterisano kao izdaja rukovodstva KPJ () jer zatakava klasnu borbu u jugoslovenksom drutvu, naroito na
selu () i jer rastavlja Partiju od Narodnog fronta koji je obuhvatao klasno veoma raznolike elemente (radnike, seljake, kulake, trgovce, buroasku inteligenciju. (Petranovi, B.
(1981), str. 477, u Sojakovi, G., Ibid str. 34).
374 Petranovi, B., (1980), Istorija Jugoslavije (19181978), Beograd; Cvetkovi, S. (2006),
Izmeu srpa i ekia: Represija u Srbiji 19441953, u Panteli, I., Beograd, Ibid, str. 91-93.
111
ZABILJEENE
emancipaciju ena u socijalistikoj Jugoslaviji. Kriza koja je uslijedila

dovela je do smanjenja sredstava za enske organizacije, kao to je
AF, i njihove novine i asopise. Ve 1951. godine, forma asopisa
je promijenjena u formu obinih enskih magazina. Oni koji su
podrali Staljina bili su proglaeni neprijateljima partije i drave, te
su progonjeni. Sudilo im se na sudovima narodne asti, a gubitak
narodne asti podrazumijevao je i gubitak birakog prava, ostalih
graanskih prava i teak fiziki rad.375
ene, a pre svega bive partizanke, bile su takoer progonjene
tokom ovog velikog, pre svega partijskog raskola, ali i dubokog sukoba
u drutvu. Sukob sa Informbiroom doveo je do svojevrsne, svakako
neuobiajene emancipacije, poto su prvi put u mirnodopskom periodu ene u masi, posebno one politiki aktivne, bile zatvarane i kasnije
ostrakovane iz drutva.376
Kazne za privrenost Rusima bile su viestruke, ukljuujui izbacivanje iz stanova, gubitka radnog mjesta, batinanja, prisilnog razvoda, preseljenja, promjene zanimanja, do hapenja i dugotrajnog
zatoenja u logorima formiranim u pustim i surovim krajevima, po
uzoru na sovjetski sistem Gulaga.377 Optube su esto bile bizarne, nedokazane i lane, a mnogim optuenicima/ama nije ni sueno. Kako
navodi Jelena Vuji, u veini sluajeva sudilo se samo viim partijskim funkcionerima.378 O progonu i zatvaranju ena, Vuji istie da
ene informbiroovke nikada nisu sluile kazne sa mukarcima. Prvo
su bile smjetene u Ramskom ritu kod Poarevca, a od 1950. godine
prelaze u poseban logor na ostrvu Sveti Grgur, a zatim na Goli otok.
O uslovima ivota nakon zatvora, Ivana Panteli istie da:
ene koje su bile zatoene u vreme krize sa zemljama IB, imale
su ogromne potekoe da se ponovo integriu u drutvo nakon
naputanja logora. One su izgubile sva politika i graanska
375 Katz, V. (2006), Komunizam i represija: Sud narodne asti u BiH, u 60 godina zavretka
od Drugog svjetskog rata kako se sjeati 1945. godine (ur. Kamberovi, H.), Sarajevo,
Institit za istoriju Sarajevo
376 Ibid, str. 92-93.
377 Cvetkovi, S., str. 373, u Panteli, I., n. d., str.92.
378 Vuji, J., Sve po spisku: o Golom Otoku (ekskluzivni spiskovi rtava). Izvor: http://noviplamen.net/2013/11/25/sve-po-spisku-istina-o-golom-otoku-ekskluzivni-spiskovi-zrtava/
(31. maj 2014)
112
ZABILJEENE
prava. Nije postojao nain da ponovo budu primljene ni na stara radna mesta, ni u bilo koju drugu dravnu slubu. Ba kao
i ostalim zatvorenicima, bilo im je teko da ponovo uspostave
komunikaciju s okolinom. Svi su bili uplaeni a veliki broj ljudi
nije eleo da ima bilo kakve veze sa bivim zatvorenicima.379
Iako se smatra da je oko 16.000 ljudi uhapeno u Jugoslaviji (5%
od ukupnog partijskog lanstva) te da je bilo 413 ljudskih rtava, Goli
otok se ipak ne uzima kao logor smrti.380 Goli otok je bio u funkciji
od 1948. do 1956. godine. Tri godine nakon Staljinove smrti 1953.
godine odnosi sa SSSR-om su se poboljali, a Goli otok je zatvoren
iako se navodi da su neki zatvorenici/e osloboeni tek 1959. godine.
Raskid sa Staljinom u SFRJ je doveo i do odbacivanja nekih
elemenata staljinistikog socijalizma, npr., sovjetski nain
upravljanja kompanijama, formalna cenzura, i poslije 1964.
anatemizacija nacionalizma.381
Urbanizacija i industrijalizacija ene kao

radna snaga
U tekom poslijeratnom periodu u kom su se drutvo i drava
morali, to prije i to efikasnije, oporaviti od ratne devastacije kao i
nedostataka prijeratne drave stare Jugoslavije, ali i u toku industrijalizacije drave, javila se potreba za to veom radnom snagom.
Po ugledu na sovjetsko iskustvo i praksu, jugoslavenski reim je
Prvim petogodinjim planom definisao razvoj teke industrije
kao alfu i omegu svakog privrednog razvitka i napretka ()
za samo pet godina trebalo je poveati nacionalni dohodak za
gotovo 2,5 puta.382
Zbog nerealnih ciljeva i manjka profesionalne i strune radne
379 Panteli, I., n. d., str.99.
380 Vuji, J., n. d.
381 Ramet, P. S. (1999), In Titos Time, u Gender Politics in the Western Balkans, (ur. Ramet P.
S.), University Park, Pennsylvania:the Pennsylvania State University Press, str. 90, pp.89-100.
382 Dobrivojevi, I. (2011), Od ruralnog ka urbanom. Modernizacija RBiH u FNRJ 1945-1955,
Identitet BiH kroz historiju, zbornik radova 2, Sarajevo, Institut za istoriju u Sarajevu,
str.16-17.
113
ZABILJEENE
snage, na industrijalizaciju se troilo vie sredstava nego to je bilo

potrebno. Krupne investicije u jednoj dominantno ruralnoj zemlji
stvorile su problem radne snage.
Tokom 1948. i 1949. godine fabrike i rudnici iz svih dijelova
zemlje slali su dramatina upozorenja o nedostatku radne snage ()
seljake nije bilo jednostavno nagovoriti da postanu industrijski radnici
() a vlasti su posebno insistirale na ukljuivanju ena u industriju,
smatrajui seljanke i domaice najveim rezervama radne snage.383
Najdramatiniji porast je zabiljeen u BiH, gdje je broj zaposlenih ena povean 2,5 puta.384
U periodu od 1948 do 1950. lanice AF-a su svojim radom
podrale Petogodinji plan. Obnova zemlje, industrijalizacija
i uvoenje ena u privredu bili su osnovni zadaci. ene su
masovno podrale stav Tita i rukovodstva KPJ protiv IB-a.385
Nadalje, ene su masovno bile ukljuene u radne akcije na
kojima su se gradile fabrike, pruge, putevi, itd. (...) radile su
kao volonterke u obnovi zemlje, edukaciji stanovnitva i zbrinjavanju ratne siroadi. Sretne to imaju mogunost izai u
javnost, prvi put uiniti sebe i svoj rad vidljivim i potovanim,
one nisu postavljale pitanje plaanja svoga rada pa su, ini
se, bile i omiljena radna snaga novoga, poslijeratovskog
socijalistikog poretka.386
ena kao radnica i samoupravnica popularna je fraza kojom
se definisala politika uloga ene, prvo na radnom mjestu u
sklopu ekonomske i politike demokracije, a potom aktivistice u
drutveno-politikom radu u zajednici.387
Kako bi se donekle olakale ivotne obaveze ena radnica, gdje se
prvenstveno misli na njihove porodine i kune obaveze kao i odgoj
djece koji je bio samo enska obaveza, socijalistika vlast je donijela i
niz uredbi kojima se rjeavaju pitanja djece i majinstva i omoguava
383
384
385
386
387
114
Dobrivojevi, I., n. d., str. 17-19.

Ibid.
Stojakovi, G., n. d., str. 34.
Ibid, enski biografski leksikon, str. 318.
Baki-Mufti, J. (2012), u Propitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta.
Postsocijalistiki konteksti u BiH i na Kosov. (ur. Spahi-iljak, Z.), Sarajevo, Centar za
interdisciplinarne postdiplomske studije, Univerzitet u Sarajevu, str. 97.
ZABILJEENE
enama da bez obzira na osnivanje porodica ostanu posveene i aktivnostima u javnoj sferi ali i kako bi im se olakao rad na fiziki
zahtjevnim poslovima. Tako Uredbom o pitanju enskog rada u vrijeme trudnoe ili menstruacije ene su bile osloboene rada koji zahtijeva dulje stajanje (npr. ne bi trebale biti kondukterke u tramvajima,
vozovima, autobusima, ne bi trebale biti traktoristice, a predlagalo
se da se enama koje rode dvoje djece produlji roditeljski dopust).388
Takoer je postojala i Uredba o otvaranju jaslica po poduzeima.389
Iako je cilj ovih uredbi bio olakati poslovanje enama, ne moemo
ne primijetiti da ih je i dalje drao u okovima biolokih okvira, te da
je briga o djeci bila preputena iskljuivo enama.
Kada se govori o pravima radnica, bitno je napomenuti da (...)
su ene bile uspjene i kompetentne na poslu i da nisu osjeale da su
() bile onemoguene u napredovanju u karijeri. Razlozi za ove stavove mogu se potraiti u teko osvojenom pravu na rad, na njihovim
osjeajima prema novom sistemu kao i u (patrijarhalnom) odgoju i
utjecaju njihovih porodica. Novi socijalistiki poredak nominalno je
izjednaio radnike i radnice u plai, ali je i dalje podravao podjelu
profesija na tzv. muke i enske (...)390 Kako P.S. Ramet istie, prepoznata su dva problema radne prakse socijalistike ene: ene su bile
skoncentrisane oko pojedinih profesija (naprimjer, tekstilna industrija) i vrlo ih je malo bilo na rukovodeim mjestima. Istraivanje
iz 1980. godine ukazuje da su gotovo 80% zaposlenika/ca u socijalnim slubama inile ene, te da je bilo gotovo 75% medicinskih
slubenica. ene su bile i veinski radnici u hotelijerstvu, turizmu,
konoj industriji i osnovnim kolama, dok je jako malo bilo novinarki, profesorica i sutkinja. Kao razloge ovih profesionalnih podjela
na enske profesije autorica navodi da su jugoslavenski istraivai/ce
istakli rizik da bi zapoljavanje ena na pojedina radna mjesta dovelo
do otputanja muke radne snage to bi proizvelo konflikte u porodici.391 Ovaj navod ponovo ukazuje na patrijarhalne porodine stavove
388 Hrvatski dravni arhiv, fond Konferencije za drutvenu aktivnost ena, Inv. br. 525. u
Dijani, D; Merunka-Golubi, M; Niemi, I; Stani, D; Ibid, str. 319.
389 Ibid, str. 322.
390 Ibid.
391 Ramet, P.S., n. d., str. 97.
115
ZABILJEENE
po kojima je mukarac prvenstveno zaduen da skrbi za porodicu.

Oekivalo se da drugaije ureen raspored porodinog privreivanja
onaj u kome ena radi a mu se bavi kunim poslovima dovede
do nezadovoljstva i konflikta u porodici.
Suzana uri i Gordana Dragievi napominju i to da je obrazovanje i zaposlenje mlade ruralne ene bilo opstruirano od strane
njihovih oeva i mueva koji su smatrali da je enina primarna uloga ona domaice. Ukorijenjeni tradicionalno-patrijarhalni principi i
ureenja nastavili su da ograniavaju ensku emancipaciju i u vrijeme
socijalizma.392 Dodatni problem ene radnice je predstavljalo i dvostruko optereenje na poslu i u kui. Uprkos naprednim zakonskim
rjeenjima i uspostavljanju vrtia i obdanita za djecu, enska uloga
majke i primarne odgajateljice djece kao i one koja se brine za kuu
i kune poslove nikada zapravo nije dovedena u pitanje. Predstava
jugoslavenske ene kao osloboene i pozapadnjaene zapravo oslikava
iskustvo ena srednje i vie srednje klase iz urbanih sredina.393
Kako navodi Irene Stiver, (...) same ene smatraju da se uspjena
ena otuuje i od ena i od mukaraca, te da uspjeh ene na poslu
ugroava njezin privatni ivot.394 Po tome je, kako se navodi u
enskom biografskom leksikonu, mogue zakljuiti da je muko poimanje prioriteta postavilo standard koji ovjerava eninu vrijednost i
pravo na konzumiranje jednakopravnosti. Socijalistiki period u Jugoslaviji je, stoga, oznaen i nesuglasjem izmeu ideologije proklamovane jednakosti ena i mukaraca. Kako se napominje u pojedinim
dokumentima, enama socijalistiko drutvo nije davalo podrku,
ve ih je smatralo samo zamjenom za najbolju muku radnu snagu
koja se nalazi u politikom i javnom ivotu, to je vidljivo i iz zastupljenosti u tijelima vlasti nakon prvih poslijeratnih izbora.395
Pedesetih godina, nakon uspostave samoupravnog sistema i nakon to je postalo normativno da preduzea pokau pozitivan ekonomski rezultat, dotadanji projekt dravnog sistema je postao skup. Drava
392 Ibid, str. 98.
393 Stoji, M., n. d., str. 113.
394 Stiver, I. (1991), u Dijani, D; Merunka-Golubi, M; Niemi, I; Stani, D. enski biografski leksikon, str. 23, n. d., str. 322.
395 Ibid, str. 319.
116
ZABILJEENE
nastavlja da finansira dio drutvenog standarda, ali veliki dio spada na

porodice. Potreba za velikim brojem radne snage je opala, a naroito je
opala potreba za manje kvalifikovanom radnom snagom koju su inile
veinom ene. Uredba o visokim djeijim dodacima i ukidanje jednog
broja obdanita i jaslica proizvelo je situaciju da se jedan broj ena vrati
u kue. Gordana Stojakovi napominje i da je uvoenjem samoupravljanja i rentabilne ekonomije u uslovima nerazvijene proizvodnje dolo do
smanjenja dravnih subvencija za djeije ustanove i ustanove drutvenog
standarda, ime je jedan broj zaposlenih ena izgubio mogunost da njihova djeca budu jeftino i bezbjedno zbrinuta. Uvoenje djeijeg dodatka
1951. dovelo je do toga da mnoge ene ostave posao.396
Razvod braka
Nakon pregleda enskog rada u socijalizmu, treba se osvrnuti i
na steeno pravo za razvod braka, koji je jo jedan od faktora koji
ukazuje na stepen ravnopravnosti ena i mukaraca. Nakon Drugog svjetskog rata, ravnopravnost mukarca i ene, nesumnjivo velika tekovina Revolucije, postaje jedno od osnovnih naela Ustava,
branog prava i ostalih zakona. Trebalo je mijenjati stara patrijarhalna shvatanja o podreenom poloaju ene nagomilana kroz vijekove
i zadrana u svijesti ljudi. Stvaranje novih odnosa meu ljudima je
dug i teak proces. Bez obzira na zakonske deklaracije, oni ne mogu
nastati spontano odjednom, sa promjenom drutvene strukture.397
Stoga su razumljivi podaci koje je pokazalo istraivanje provedeno
1965. godine, a koje se odnosi na mjerenje ravnopravnosti ene i
mukarca uvidom u brakorazvodne parnice: iako su ene zakonski
imale pravo zatraiti razvod braka, ovu mogunost su i dalje vie
koristili mukarci. Kako navodi Nermina Tralji, na podruju suda u
Sarajevu u 1946. godini, u 322 sluaja se kao tuilac pojavljuje mu,
dok u 270 sluajeva je ena tuiteljica.398 Razlozi za vei broj zahtjeva
za razvod braka od strane mueva mogu se traiti u ekonomskim
396 Stojakovi, G., n. d., str. 38.
397 Ibid, str. 143.
398 Ibid.
117
ZABILJEENE
prilikama u kojima su se ene nalazile, nemogunost za izdravanje

djece bez muevljeve finansijske pomoi, strah od gubitka starateljstva nad djecom, duboko ukorijenjeno patrijarhalno shvatanje da je
razvod braka sramota za enu. Potom, ostali razlozi koji su legitimni
za mukarev zahtjev za razvod ukljuuju i nemogunost imanja
djece, za ta se krivi iskljuivo ena, kao i situacija da ena nije dola
nevina u brak. Zakljuci istraivanja tako potvruju da savremena
porodica jo uvijek nije poivala na potpunoj ravnopravnosti, pa ni
u oblasti razvoda braka. ene su se i dalje nalazile u neprihvatljivom
i poniavajuem poloaju gdje su bile malo cijenjene i zapostavljene.
Sline rezultate, uvidom u brakorazvodne parnice sudova u SR
BiH u 1946, 1953. te 1963. godini, navodi i Alija Silajdi.399 Rezultati koje ovaj autor iznosi pokazali su da su muevi olako shvatali
vjernost u braku, da su ene u mnogo sluajeva bile rtve nasilja u
porodici od strane mua ali i od strane njegove blie rodbine, da ene
nisu imale pravo na izbor partnera nego da su im partnera, odnosno
mua, esto birali roditelji, ali i to da su ene ekonomski bile ovisne o
muevima te su se zbog toga udavale nadajui se da e ih brak izbaviti iz siromatva. Istraivanje, takoer, ukazuje da su se ene borile da
osnuju i ouvaju brak vie od mukaraca te su u najvie sluajeva bile
spremne nositi najtei teret koji im namee ivot u braku i porodici
i podnositi uvrede od strane mua i njegovih srodnika. Meutim,
Silajdi zakljuuje i da su se ene u socijalizmu sve vie borile za
ravnopravnost sa mukarcima i iskoritavale svoje pravo na razvod
braka kada im je brana situacija postajala nepodnoljiva.400
399 Dr. Silajdi, A. (1971), Borba ene za ravnopravnost jedan od uzroka razvoda braka, u
Godinjak pravnog fakulteta u Sarajevu, XIX, Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu
400 Ibid.
118
Statistiki podaci o ueu socijalistike ene u politici i

KPJ takoer ukazuju na kontradikciju teorije i prakse.401 Naime,
1948. godine, u toku problema sa Staljinom, KPJ na Petom kongresu potvruje svoju politiku ravnopravnosti ena i mukaraca.
Posveivanje panje politici ravnopravnosti spolova u toku krize
koju je destaljinizacija izazvala makar je deklarativno potvrivalo
posveenost KPJ da pitanja rodne ravnopravnosti ostaju na vrhu
politike agende.402 Uee ena u politici kao i lanstvo u KPJ bili
su praeni iz godine u godinu, a problem malog broja ena u politici se napominjao. Te iste 1948. godine samo 19,9% lanova partije
su bile ene, a samo 9,7% ena su bile predstavnice na Petom kongresu. 1952. godine, na estom kongres KPJ u Zagrebu, samo est
ena je bilo u Centralnom komitetu, a njihova reprezentacija u lokalnim komitetima je opala od 1948. godine. Na Sedmom kongresu
KPJ 1958, dok je ekonomija zemlje cvjetala a sistem se hvalio uspjesima samoupravljanja, problem enskog uea u politici i partiji
je i tada istaknut. Godine 1960. samo 16% ena je bilo u partiji. Nadalje, na Jedanaestom kongresu 1978, ujedno i posljednjem na kom
je uestvovao Tito, uee ena u partiji se povealo na 23,3%, ali je
taj porast oznaen kao neznatan. Tito je problem rodne nejednakosti
proglasio klasnim pitanjem ali su ostali delegati smatrali da je problem vie leao u primitivizmu i zaostalim religijskim praksama.403
Kasnije e se pokazati da je vremenom slabio entuzijazam i ideoloka
mobilizacija za ostvarenje rodne ravnopravnosti, te se ona na kraju
svela na ponavljanje ideolokih fraza i floskula koje vie nikoga nisu
animirale.404
Neda Boinovi istie da je problem malog broja ena u politici
ZABILJEENE
ene u politici, ene u partiji
401 Napominjemo da nismo doli do podataka o zastupljenosti ena u parlamentima i vl

adama u BiH.
402 Kontradiktorne nalaze iznosi Vojvodi, Nastasja koja tvrdi da se Tito nije previe zamarao
pitanjima ravnopravnosti ena i mukaraca. Pogledati: Vojvodi, N., (maj, 2012), Gender
Analysis in Ethnic Conflict: Causes and Consequences in the case of Yugoslavia, London,
School of Slavonic and Eastern European Studies, University College London, str:5
403 Ramet, P. S., n. d., str. 101.
404 Popov-Mominovi, Z., n. d., str. 100
119
ZABILJEENE
postajao vie vidljiv tek pred izbore te da je do 1974. vidljiva tendencija opadanja uea ena u skuptinama. Godine 1974. uveden
je delegatski sistem i nova organizacija skuptina, a ene postaju birane veinom u vijea udruenog rada, drutveno-politika vijea, a
najmanje u vijea opina i mjesnih zajednica. Nakon 1990. godine,
kada je uveden viepartijski sistem, broj ena izabranih u republike
skuptine bio je manji od broja iz 1958. godine.405
U nastavku prenosimo statistike podatke iji pregled daje Amila Taljanovi u svojoj knjizi ene u politici Bosne i Hercegovine.406
Tabela 1. Poslanici republike skuptine NR BiH, odnosno SR BiH
Narodna skuptina NR BiH
Ukupno
ene
1946
155
1950
270
15
1953
196
1958
217
12
Narodna skuptina SR BiH
Ukupno
Ukupno
1963
400
86
1965
400
71
1967
400
33
1969
399
21
Tabela 2. ene kao predsjednici radnikih savjeta

Predsjednici radnikih savjeta
Ukupno
ena
1964
1055
48
1965
1022
39
1966
1071
48
1968
856
23
405 Boinovi, N. (1996), ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd,

Devedesetetvrta i ene u crnom, str. 234.
406 Taljanovi, A. (2010), ena u politici Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str. 56. i 57.
120
Tabela 2.1. ene kao predsjednici upravnih odbora

Ukupno
ene
1964
1055
67
1965
1022
67
1966
1071
76
1968
1054
71
ZABILJEENE
Predsjednici upravnih odbora
Tabela 2.2. ene kao direktori preduzea

Direktori preduzea
Ukupno
ene
1964
1055
1965
1022
1966
1071
1968
1054
12
Ukidanje AF-a
U analizi Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog fronta
ena (19451953), Gordana Stojakovi istie da se od 1950. do 1953.
poinje i okonava gaenje AF-a, prouzrokovano nejasnim direktivama datim na Treem kongresu 1950. godine. Kada su postavljena pitanja enskog aktivizma i optereenosti ena, Lidija Sklevicky
ocjenjuje da se na Treem kongresu odredio neprofesionalni karakter organizacije u kojoj je aktivnost uskoro postala dobrovoljna, a
ranije zaposlene lanice premjetene ili otputene.407
Na etvrtom kongresu AF-a, odranom 1953. godine, osim
transformacije organizacije, najvanije teme bile su poloaj ena
na selu i politika pasivizacija ena. Milovan ilas na etvrtom
kongresu primjeuje da je stvarna ravnopravnost ena daleko, ali je
naglasio da je jaanjem demokratije i enske ravnopravnosti u Jugoslaviji svaka posebna politika aktivnost ena postala smetnja u ostvarivanju ravnopravnosti i aktivnosti ena.408 O ukidanju AF-a se
oglasila i Vida Tomi na etvrtom kongresu pojanjavajui da je
407 Skleviciky, L., n. d., str. 138.
408 Panteli, I. (2011), u Jugoslovenski feminizmi, ProFemina, (ur. Petrovi, J;
Arsenijevi, D.), Beograd, Fond B92, str. 94.
121
ZABILJEENE
AF monopolizovao drutvene i politike aktivnosti ena, te da je

kao takav postao neodgovarajui. Ona je kao nasljednike AF-a vidjela ve postojea enska drutva koja e se direktno baviti pitanjima
enskog poloaja u drutvu.409
enskom neodobravanju ukidanja AF-a svjedoila je Neda
Boinovi koja je bila funkcionerka u KPJ i borkinja, a kasnije i sutkinja Ustavnog suda Republike Srbije. Nakon posjete jednom selu
u BiH istakla je (...) da je to bio haos, da su ene bile toliko besne i
alosne kada je AF ukinut, i rekle joj: Ukinuli ste nam afiu, nai
mukarci svugde mogu da idu, i u lov i u kafanu, a to je bilo jedino
mesto na koje smo mi mogle da idemo i gde oni nisu smeli da nam
zabrane. I to ste nam ukinuli!410
Karakteristino za AF je bilo to da mukarci nisu mogli / smjeli
enama zabraniti odlazak na AF sastanke zbog toga to je AF po
statutu bio dio Narodnog fronta. Stoga je veliki broj ena prisustvovao
ovim sjednicama i sastancima na kojima su se osjeale sigurno, gdje su
razmjenjivale ideje i miljenja, i na koncu, gdje su se obrazovale i emancipovale te imale i politiko djelovanje.
Ukidanje AF-a je svakako bio veliki gubitak za ene Jugoslavije
dok je vanost ove organizacije i njena uloga vremenom jenjavala i
poprimala razliite konotacije. Kako navodi Lydia Sklevicky u knjizi ene Hrvatske u NOB-i, () nakon nekih etrdesetak godina od
dogaaja () koncept afeejka, neodreen kao sifraetkinje, ima
konotacije ekscentrinog relikvija vrsta aktivistkinje koja je komina
i neprilagoena.411 Tako je, vremenom, patrijarhalno drutvo umanjilo postignua AF-a i sistematski mijenjalo tekovine i uspjeh ove
organizacije. Lidija Sklevicky nadalje istie da je AF vremenom
postao samo jedan sektor Partijskog rada, jedan sektor rada na Frontu.412 O snazi i masovnosti organizacije govori i injenica da se gasila
gotovo tri godine dok nije konano ugaena 1953. godine.
(...) odmah posle osloboenja, u onoj situaciji kada se Jugoslavija
409 Ibid, str. 94.
410 Ekonomija njege i brige izgradila je zemlju. Izvor: http://maz.hr/index.php/tekstovi/
clanci/15-ekonomija-nege-i-brige-izgradila-je-zemlju (24. maj 2014)
411 Sklevicky, L. (2000), ene Hrvatske u NOB, u Hawkesworth.C. Voices in the Shadows
Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Central European University, str. 200.
412 Sklevicky, L., Konji, ene, ratovi, str. 132.
122
ZABILJEENE
nala u tekom i politikom i ekonomskom trenutku i kad je trebalo

preiveti i obnoviti zemlju, upravo su ene bile ta snaga obnove i u
tih nekoliko kljunih posleratnih godina, kada politika oligarhija
jo nije bila utvrena, AF je zaista predstavljao organizaciju koja
je vodila rauna o uspostavi novog ivota za ene u socijalistikom
drutvu koje se gradilo.413
Mjesto ukinutog AF-a zauzima Savez enskih drutava, koji
je pod pritiscima od 1959. do 1961. prerastao u Konferenciju za
drutvenu aktivnost ena. U Rezoluciji o stvaranju Saveza enskih
drutava naglaeno je da je stvar enske ravnopravnosti zajedniko
drutveno pitanje () ope borbe svih snaga socijalistikog vaspitanja
masa () te da ene ne treba da se odvajaju u posebne politike organizacije.414 Dakle, bilo koja politika udruivanja velikog broja ena bila
su praktino nemogua.
Obrazovanje ena u SRBiH

Nakon zavretka Drugog svjetskog rata poinje najdinaminiji
period razvoja kolstva u SR BiH. Cjelokupno kolsko naslijee bilo
je siromano te je daleko zaostajalo za jugoslavenskim prosjecima.
Od etiri odrasle osobe, tri su bile nepismene. Bilo je neophodno
uspostaviti nove kole, obnoviti postojee te istovremeno kolovati
uiteljski kadar, s obzirom da je brojno stanje uitelja/ica u SR BiH
predstavljalo gorui prosvjetni problem. Stoga se prve dvije godine
poslije rata najvea panja u kolstvu posvetila opismenjavanju, otvaranju osnovnih i obnavljanju srednjih kola.
Popis iz 1953. godine ukazuje na visok procent ope nepismenosti. Kada je u pitanju stanovnitvo staro 10 i vie godina klasifikovano
prema osnovnoj kolskoj spremi, 46,2% ena je bez osnovne kolske
spreme, 45,2% ena ima zavrenu etverogodinju osnovnu kolu,
dok samo 2,8% ena ima zavrenu osmogodinju kolu.415 Nepis413 Mareti, I. Izvor.: http://www.kulturpunkt.hr/content/ekonomija-njege-i-brige-izgradila-je-zemlju (30. juni 2014)
414 Panteli, I., n. d., 95, ProFemina
415 Kovaevi, D. (1961), kolska sprema i struno obrazovanje ena u Jugoslaviji, Beograd,
Izdavako preduzee Rad
123
ZABILJEENE
menost je rezultat nedovoljno razvijene mree osnovnih kola, ali i

uvjerenja da enama nije potrebno obrazovanje, odnosno da je pree
izvesti na put mukarca nego enu. Prema statistikim podacima, u SR
BiH je 1973. godine bilo 672.000 nepismenih.416 Svaki esti stanovnik
je bio nepismen, a samo u Sarajevu ih je bilo oko 18.000. ensko
nepismeno stanovnitvo je predstavljalo veliki problem. Svaka trea
ena je bila nepismena. Kada je rije o osobama enskog spola u dobi
od 10 do 34 godine, 19,93% je bilo nepismenih.417
Odmah nakon zavretka rata likvidacija nepismenosti proglaena
je osnovnim prosvjetnim zadatkom. Prva kampanja opismenjavanja
zapoela je 1945. godine i trebala je obuhvatiti oko 900.000 stanovnika. Meu osnivaima analfabetskih kurseva bio je i Antifaistiki front
ena (AF). Samo tokom 1946/47. godine nauilo je itati i pisati preko 400.000 ena. Broj nepismenih koji je 1931. godine iznosio 44,6%,
smanjen je 1953. godine na 25,4%, te 1971. godine na 15,1%. Od ukupnog broja opismenjenih u prvih pet godina nakon rata oko 75% su bile
ene.418 Masovne akcije opismenjavanja trajale su do 1952. godine.
Problem predstavlja i nedovoljno razvijena mrea osnovnih
kola, to se ogleda u velikoj udaljenosti od jedne kole do druge te
nedovoljnom kapacitetu niza osnovnih kola da prime svu djecu sa
veeg podruja. enska djeca ne pohaaju vie razrede ili naputaju
kolovanje poslije petog ili estog razreda. Pohaanje kole podrazumijeva pjeaenje ili putovanje vozom po nekoliko kilometara, to
takoer utjee na smanjenje broja enske djece u osmogodinjim
kolama. Ove razlike su najvidljivije u viim razredima osnovne
kole. Problem sa obuhvaenou enske djece najprisutniji je u
ruralnim krajevima sa nerazvijenom privredom i bez uslova za
znaajniji privredni razvoj.419
enska djeca esto su zavravala samo jedan ili dva razreda, a
zatim se usmjeravala na kuanske poslove, uvanje stoke i sl. Zakon o osnovnoj koli, donesen 1959. godine, nalagao je obavezno
416 unjara, S. (2013), Razvoj specijalnog kolstva u BiH: od 1958. do 1990. godine, Zagreb/
Sarajevo, Synopsis
417 Ibid, str. 124.
418 Papi, M. (1981), kolstvo u BiH (19411945), Sarajevo, Svjetlost, str. 90.
419 Kovaevi, n. d., str. 39.
124
ZABILJEENE
pohaanje osnovne kole svakom graaninu i graanki od 7 do 15

godina. Krenje Zakona se u 90% sluajeva odnosilo na spreavanje
kolovanja enske djece. U svim opinskim podrujima, prema podacima Zavoda za unapreenje kolstva BiH, bilo je manje enske
djece. I dalje su postojale takozvane nepotpune osnovne kole sa
etiri ili est razreda u kojima je bilo 46,54% enske i 53,46% muke
djece.420 Samo na podruju Visokog u 1967. godini bilo je 2.500
djevojica koje nisu pohaale osnovnu kolu, a svake godine bi
nakon zavrenog etvrtog razreda kolu naputalo 500 uenica.421
Rodna disproporcionalnost naroito je izraena u viim razredima
osnovne kole, to ukazuje na tendenciju roditelja da ensku djecu
ispisuju iz kole nakon to naue osnove itanja i pisanja.
U 1959. godini vie razrede pohaa 37% enske i 63% muke
djece. U jednoj opini, kolu pohaa 44 uenika i samo jedna
uenica.422 Mnogi roditelji nisu doputali djeci da nastave kolovanje
nakon zavrenog etvrtog razreda, a neki su i namjerno ometali upis
u prvi razred osnovne kole, te su bili upuivani sucu za prekraje i
plaali kazne u iznosu od 500 novih dinara. U tome su se naroito
isticali dobrostojei roditelji i to, uglavnom, enske djece.423 Dio
roditelja je odbijao da upie djecu u osnovnu kolu zbog potrebe za
radnom snagom u individualnim seoskim domainstvima. To je bilo
naroito karakteristino za nerazvijene dijelove BiH u kojima nije
bila prihvaena ni etvorogodinja nastava.424 Roditelji su smatrali da
za bavljenje poljoprivredom nije potrebno osmogodinje kolovanje.
Zbog konzervativnog shvatanja da enskoj djeci nije potrebno
obrazovanje, dio roditelja je posezao za radikalnim mjerama kako
bi osujetio upis enske djece u osnovnu kolu. Doktori su izdavali
uvjerenja da dijete treba biti osloboeno kole jer je nesposobno da
pohaa redovnu nastavu.425 Roditelji su takoer donosili uvjerenja
o bolestima i psihikim poremeajima samo da bi izbjegli kolu. S
obzirom da je postojala zakonska odredba o udaljenosti kue od
420 unjara, n. d., str. 77.
421 Kadri, O. (1967), Pedagoko predavanje nepismene ene, Prosvjetni list, br. 308, str. 8.
424 Kadri, M. (1965), Gdje je izvor nepismenih u naoj Republici, Prosvjetni list, br. 258 str. 5.
425 unjara, n. d., str. 102.
125
ZABILJEENE
kole, neki roditelji su ak konopcem mjerili tu udaljenost. Ukoliko bi roditelji ipak bili prisiljeni da poalju dijete u kolu, odbijali
bi da sarauju sa kolom, kupuju kolski pribor, prijetili bi djeci da
ne smiju dobiti ocjenu veu od jedinice i sl.426 Zanimljiv je primjer
ispisivanja nekoliko stotina uenika/ca iz osnovne kole na podruju
opine Doboj 1967. godine. Iako je rije o djeci koja su bila obavezna
pohaati nastavu jer nisu bila udaljena vie od est kilometara od
kole, roditelji su ih ispisali navodei razloge poput loeg materijalnog statusa, slabe prilike za upis u kole drugog stepena te nezainteresovanosti djece da idu u kolu. Vano je napomenuti da je 95%
djece bilo enskog spola.427
Jedan od naina suzbijanja predrasuda i diskriminacije enske
djece jeste putem obrazovanja budueg naunog kadra o humanim
odnosima meu spolovima.428 Problem jednakog gledanja na potrebu
kolovanja muke i enske djece kod nas je star koliko i nae kolstvo.
Problem ukljuenja sve djece u kole trebao je biti problem i prosvjetnih
radnika, a ne samo narodne vlasti.429 Stoga se smatra da je potrebno
ukazati buduim nastavnicima/ama i odgajateljima/cama da cilj i zadaci socijalistikog odgoja ne prave nikakve razlike izmeu pripadnika
mukog i enskog spola.430
Kada je rije o srednjim kolama, veliki problem je predstavljala nedovoljno razvijena mrea kola za profesionalno obrazovanje.
Roditelji su se tee odluivali da ensku djecu poalju van mjesta
stanovanja zbog nedovoljnog broja internata i visoke cijene internatskog smjetaja. Broj mladih uzrasta od 15 do 18 godina koji su
pohaali kole drugog stupnja iznosio je 37.790, od ega je 19.552
bilo djevojaka, to je najmanji broj u odnosu na ostale republike.431
Djevojke sa zavrenom osmogodinjom ili nedovrenom srednjom
kolom ukljuivale su se na daktilografske kurseve koje su organ426 Kruni, I. (1967), Jo o osipanju uenika u starijim razredima osnovne kole, Prosvjetni list,
br. 306, str. 3.
427 Kadri, H. (1967), Konzervativno shvatanje jo prisutno, Prosvjetni list, str. 308, str. 8.
428 Petri, N. (1976), Pokretanje odgovornih snaga, Porodica i dijete, br. 3, str. 10-11.
429 N.N. (1959), Daleko vea razlika je u viim razredima, Prosvjetni list, br. 130, str. 2.
430 Vukasovi, A. (1981), Pedagoki tretman humanizacije odnosa meu spolovima, Zagreb,
Zavod za pedagogiju Filozofskog fakulteta Sveuilita u Zagrebu
431 Ibid, str. 40.
126
ZABILJEENE
izovali biroi za posredovanje rada. Djevojke su sve ee upisivale

gimnazije i ekonomske kole koje su osnivane i u manjim mjestima. Znatno se poveao broj djevojaka i u trgovakim kolama, na
ta je utjecala sve ea promocija zapoljavanja ena u trgovini i
ugostiteljstvu. Takoer, djevojke su se opredjeljivale za medicinsku, uiteljsku, kao i administrativne kole, dok su u manjem broju
pohaale tehnike kole. Tako npr. u tehnikim kolama od 14.429
uenika/ca bilo je samo 4.219 djevojaka. U poljoprivrednim kolama
od 7.921 uenika/ca 1.297 bile su djevojke.432 Razlozi su duboko
ukorijenjeni rodni stereotipi, odnosno konzervatizam udruen sa nepojmljivom zabrinutou da li ti poslovi odgovaraju sklonostima ena, da
li su nae sredine dovoljno izrasle da prime ene na radna mjesta u poljoprivredi, da li e djevojke uspijevati na kolama u kojima ima dosta
matematike i fizike, jer su one sklonije narativnim predmetima i sl.
Odmah nakon rata zatvaraju se enske strune i enske zanatske kole te se osnivaju prosvjetno-domaiki kursevi, a zatim i
nie domaike kole. Prosvjetno-domaiki kursevi predstavljaju
najmasovniji oblik prosvjeivanja ena u ruralnim podrujima.433
Pedesetih godina se otvaraju nie domaike kole za koje je vladao
velik interes. Iako nisu pruale znaajniju kolsku kvalifikaciju, ipak
su omoguavale zapoljavanje u kuhinjama, zadrugama, bolnicama,
djeijim domovima i sl. U kolskoj godini 1952/53. nastava se odvija
u 24 nie domaike kole sa 2.484 uenice. Zbog nedostatka kvalifikovanog nastavnikog kadra otvaraju se uiteljske domaike kole
u Mostaru i Doboju. Zadatak uiteljskih domaikih kola bilo je
obrazovanje strunog kadra za nastavu domainstva u osnovnim
kolama, kao i za nastavu u niim domaikim kolama. Pohaale
su ih iskljuivo ene. Plan i program je obuhvatao sljedee predmete:
krojenje, ivanje, runi rad, kuhanje, nauku o ishrani, mljekarstvo,
povrtlarstvo, stoarstvo i poznavanje robe. Uiteljske domaike
kole su ukinute 1957. godine zbog, izmeu ostalog, nedovoljnog razumijevanja za prosvjeivanje ena.434
Obrazovni sistem reprodukuje patrijarhalne modele rodnih uloga
432 Ibid, str. 42.
433 Papi, n. d., str. 143.
434 Papi, n. d., str. 144.
127
ZABILJEENE
i ne nudi mogunost potkopavanja naslijeenih shvatanja o enama.

Problematian je i praznik Osmi mart koji se tradicionalno obiljeava
u kolama i ima karakter dana majki i njene funkcije u porodici.
Takoer, kolske itanke i djeija tampa veoma esto sadre tekstove
koji potkrepljuju stereotipnu predodbu o majci kao portvovanoj
kuanici. Duanka Kovaevi istie da je nuno jasnije i tendencioznije pokrenuti ovo pitanje te mlade potaknuti na razmiljanje kako
bi se nove generacije djevojaka usmjerile na osvajanje to irih oblasti
djelatnosti i zanimanja. Izraena je i diskriminacija kada je rije o stipendiranju djevojaka. Mnoga preduzea, kao i javne slube iskazuju
otpor prema stipendiranju djevojaka smatrajui to nesigurnom investicijom. Njihov je stav da ene ee ne ispunjavaju obaveze, da ih udaja
i materinstvo ometa da se jave na posao.435
Disproporcionalan broj uitelja i uiteljica naroito je vidljiv u
osnovnim kolama. Istovremeno, uiteljski poziv prati lo materijalni status. Vlada svojevrsni kult uiteljice, o emu svjedoi i oda
potovanja koju pie Gavrilo Suboti, nekadanji uitelj:
Ko god je imao dijete u koli, mogao se uvjeriti kakvu udesnu
mo nad njima ima uiteljica. Ono to roditeljski dom nije u
stanju da postigne i najupornijim nastojanjem, to uiteljica
postigne u toku nekoliko dana po dolasku djeteta u kolu. Zar
smo malo puta ostajali prosto zbunjeni uvjeravajui se koliko
nae dijete voli i potuje svoju uiteljicu. Ona je za njega i najbolja i najpametnija, pa ak (za djevojice) i najljepa. Svi pokuaji
da se dijete u neem ispravi, da mu se neto pokae propadaju
pred jednom njenom tvrdnjom: Tako nije rekla uiteljica. Niko
ne zna kao ona, nikome se ne eli tako ugoditi kao njoj!436
Jedan od razloga popularizacije uiteljskog poziva meu enama
zasigurno je i tradicionalno shvatanje da su odgoj i obrazovanje
enski posao.
435 Ibid, str. 49.

436 Svrdlin, . (1984), Porodica i dijete Znaajan asopis za porodino vaspitanje, Uitelj, br.
6, str. 123.
128
Po zavretku rata pa do ranih pedesetih godina zbog velikih ulaganja u industrijalizaciju ivotni standard u Jugoslaviji je bio izrazito
nizak. Kako istie Dobrivojevi, iako su novinske stupce punili tekstovi
o jugoslovenskom privrednom udu, vrtoglavom porastu proizvodnje
i ivotnog standarda radnog naroda () stvarnost je bila drugaija,
drava nije bila u stanju da potroaima na obezbeenom snabdevanju osigura minimalne propisane koliine prehrambenih proizvoda.437
Urbanizacija se ubrzano irila pa je dodatni problem predstavljalo i stambeno pitanje, ali i infrastruktura gradova koja nije mogla
pratiti takav ubrzani rast. Kao to je ranije navedeno, destaljinizacija
se odrazila i na privredu. Ve u toku pedesetih godina nastupila je
ekonomska reforma koja je bila blia trinoj ekonomiji smanjena
je dravna kontrola i planiranje a uveden koncept samoupravljanja.438 Meutim, Ante Batovi napominje da je nagli ekonomski rast
u Jugoslaviji u pedesetim godinama prvenstveno baziran na velikoj
pomoi Zapada koja je 1960-ih dola na naplatu, a jugoslavenska
ekonomija i industrija jo uvijek nije bila dovoljno razvijena kako bi
omoguila otplatu ovih dugova.439 Jugoslavija je od ruralne i zaostale
zemlje do poetka ezdesetih godina dostigla stepen srednje razvijene i relativno industrijalizirane zemlje. U razdoblju od 1954. do
1961. godinji rast gospodarstva tekao je po prosjenoj stopi od 12%,
dok je stopa osobne potronje iznosila 10% godinje. Do 1971. godine oko 5,5 miliona ljudi je otilo sa sela raditi u gradove, a istovremeno je i poljoprivredna proizvodnja poveana za 60% u odnosu na
prijeratno razdoblje.440
Vesna Kesi istie da je sistem samoupravljanja bio izrazito rodno
neosjetljiv, a ene su masovno bile iskljuene sa viih pozicija na ko-
ZABILJEENE
Trite, Ustav i studentski protesti
437 Dobrivojevi, I. n. d., str. 22.

438 Mikovska-Kajevska, A. (2006), Communistis, Feminists and Nationalists: A journez into
the Former Yugoslavia (1941-1991), Masters Thesis. University of Amsterdam, Faculty of
Social and Behavioural Sciences
439 Batovi, A. (2010), Od ekonomske reforme do Brijunskog plenuma-Ameriki i britanski
izvjetaji o Jugoslaviji (1964-1966), Historijski zbornik, god. LXIII, br.2, str.539-558.
440 Babovi, A., n. d., str. 541.
129
ZABILJEENE
jima su se donosile odluke.441 Godine 1965. donose se reforme kako bi

se oporavila ekonomska situacija i kako bi se drava oslobodila planirane ekonomije po uzoru na sovjetske zemlje. U to doba, zbog jugoslavenskog uea u pokretu nesvrstanih, radnici su ili u inostranstvo
na rad, a studenti ostalih nesvrstanih zemalja dolazili na studije u Jugoslaviju. Ekonomskim reformama se zemlja za jedan korak pribliila
trinoj ekonomiji liberalizacijom cijena i davanjem vee autonomije
preduzeima te otvaranjem vanjskotrgovinskih propisa.442 Meutim,
nakon ovoga je uslijedila ekonomska nejednakost meu republikama,
regijama unutar svake republike i socijalnim drutvima u svakoj regiji.
Nastupila je velika nezaposlenost.443
Godine 1968. dogodili su se studentski protesti po uzoru na proteste u ostalim zemljama Evrope Njemake, Francuske, Poljske kada
su studenti i profesori blokirali fakultete i izali na ulice protestvujui
protiv korumpirane vlasti i opeg loeg ekonomskog stanja. Protesti
su poeli u Beogradu ali su se ubrzo proirili i na Zagreb, Ljubljanu i
Sarajevo, a bili su prvi masovni pokret koji je uzdrmao socijalistiku
vlast. Studenti su isticali da su njihovi problemi isti kao i problemi
radnika. Bili su prvi koji su zahtijevali javni dijalog povodom kontradikcija socijalistikog reima. Vladajua elita je bila uzdrmana ovim
masovnim ispoljavanjem nezadovoljstva to je dovelo do novih autoritativnih mjera i progona onih koji su mislili drugaije. Sve ovo je
rezultovalo ruenjem vrijednosti i ve osvojenih sloboda koji su Titov
sistem okarakterisali kao otvoreniji od sovjetskog.444
Kao odgovor na studentske proteste, zahtjeve kosovskih Albanaca
1968. godine da se Kosovu dodijeli status republike, te zahtjeve lanova
Komunistike partije Hrvatske i Srbije 1971. i 1972. godine za promjene
strukture i naina donoenja odluka (oba pokreta suzbijena od strane
Tita), u Jugoslaviji je donesen Ustav 1974. godine, koji je bio na snazi
sve do raspada Jugoslavije. Novi Ustav je donesen s ciljem unoenja reformi koje su, kako se pokazalo, bile potrebne jugoslovenskom drutvu
441
442
443
444
130
Mikovska-Kajevska, A., n. d., str. 20.

Stokes,(1997); arkov,(1999), u Mikovska- Kajevska, A. n. d., str. 220.
arkov, (1999), u Mikovska-Kajevska, A. n. d., str. 20.
ilnik, . (2009), Yugolsavia: Down with the Red Bourgeoisie,u Klimke, M. (1968), Memories
and Legacies of a Global Revolt. Philipp Gassert, str. 181-187. Izvor: http://www.ghi-dc.org/
files/publications/bu_supp/supp006/bus6_181.pdf. (29. juni 2014)
ZABILJEENE
te kako bi se zavrila decentralizacija zapoeta Ustavom iz 1963. Tako je

novi Ustav imao za cilj i da oslabi unutranje politike i drutvene tenzije uz odravanje monopola Saveza komunista. Na federativnom nivou,
drava je bila decentralizovana izuzev vanjskih poslova, vanjske trgovine i odbrane a odluke su preneene na republike.445 Ovim su republike dobile mo veta na odluke donesene na federativnom nivou. Tito
je i dalje, kroz Savez komunista Jugoslavije, imao kontrolu nad svim to
se deavalo u republikama. Meutim, kako navodi Tepavac, ovim Ustavom su potrebe Federacije zanemarene.446 Svaka od republika se potom
poela zaduivati u inostranstvu, to je dovelo do poboljanja ivotnog
standarda, ali i do ekonomske krize koja se desila ve 1981. godine, a
koja je nastala i zbog naftne krize iz 1979. godine. Reforme koje je Ante
Markovi donio 1990. godine su dovele do poboljanja i znatnog smanjenja inflacije, ali se pokazalo da su reforme dole prekasno.447
Sedamdesete i feminizam drugog vala

Sedamdesete godine su u SFRJ bile znaajne za ensko pitanje i
feministiko organizovanje. Od ukidanja AF-a pa do sedamdesetih
godina, enskom pitanju se nije pridavala neka velika vanost niti
panja. Meutim, sredinom sedamdesetih godina, drugi val feminizma polako dolazi i u Jugoslaviju, podstaknut studentskim demonstracijama 1968.
Generacija mladih i obrazovanih ena iz urbanih centara ()
inila je jezgro novog feministikog pokreta ranih sedamdesetih
() ove ene su imale pristup obrazovanju i zaposlenju, ali su
iskusile i razliku izmeu proklamovane ravnopravnosti ena i
mukaraca i svakodnevnog ivota.448
Godina 1978. je od posebnog znaaja za ene i ensko pitanje u
SFRJ jer je te godine odran meunarodni skup Drug-ca ensko
445
446
447
448
Zwaan; De Graaf, (2005), u Mikovska-Kajevska, A., n. d., str. 21.

Tepavac, (2000), u Mikovsa-Kajevska, A., n. d., str. 22.
Mikovsa-Kajevska, A. n. d., 20-22.
Stojii, M. (2009), Proleteri svih zemalja ko vam pere arape? Feministiki pokretu u Jugoslaviji 19781989, u Drutvo u pokretu, Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968 do danas
(ur. Tomi, ; Atanackovi, P.), Novi Sad, Cenzura, str. 113.
131
ZABILJEENE
pitanje. Novi pristup? u Studentskom kulturnom centru (SKC) u Beogradu, koji je predstavljao prvi buran izlazak feministkinja na javnu
scenu u socijalistikoj zemlji i prvu meunarodnu konferenciju o
poloaju ena u Jugoslaviji. Fokus na ensko pitanje i problem rodne
podjele poslova podvueni su domiljatim i zvunim sloganom konferencije koji je glasio Proleteri svih zemalja ko vam pere arape?
Organizatorice konferencije su bile Nada Ler Sofroni, arana
Papi i Dunja Blaevi. Skupu su prisustvovale obrazovane i
afirmisane ene i feministkinje iz Zagreba, Sarajeva, Ljubljane i
Beograda kao i one iz Italije, Francuske i Engleske. Konferencija je
ukazala na svo licemjerje reima koji je tvrdio da je u socijalizmu
ensko pitanje rijeeno, da su ene jednake s mukarcima i da je svako pitanje specifinih enskih interesa proglaavano ili buroaskim
feminizmom ili novoljeviarenjem ili jednim i drugim istovremeno.
Samoupravljaice su bile, isto kao i danas, premlaivane izmeu
etiri zida, kao i danas, radile su na manje vrednovanim radnim
mjestima, kao i danas su istiskivane sa stvarnih mjesta odluivanja,
kao i danas su bile ikebane u vanim upravljakim tijelima i organima, kao i danas manje ili vie otvoreno im je sugerisano da im je
glavna zadaa kuhinja i raanje...449
Jugoslavija je u 1970-im godinama bila jedina socijalistika
jednopartijska drava koja je imala otvorene granice i relativno slobodan pristup stranim asopisima i programima
meunarodne akademske razmjene.450
Stoga nije bilo iznenaujue da se ba u ovoj socijalistikoj dravi
organizuje ovakva konferencija. Znaaj ove konferencije je taj to se
pozabavilo enskim pitanjima i problemima kojima se niko u dravi
nije bavio. Tako se novi feminizam kasnih sedamdesetih razvijao u
opoziciji sa dravnim (zvaninim) feminizmom koji je negirao bilo
kakvu potrebu za autonominm enskim organizacijama, smatrajui da
e reenje klasnog pitanja biti istovremeno i reenje enskog pitanja.451
449 Ler Sofroni, N. (2011), u Fragmenti enskih sjeanja 1978. i danas (Dugandi ivanovi,
D.), ProFemina, asopis za ensku knjievnost i kulturu, (spcijalni br. 2), Beograd, str. 127.
450 Devi, A., Redefining the Public-private boundary: Nationalism and Womens Activism in Former Yugoslavia, u The Anthropology of East Europe Review, vol.15. no.2.
451 Ibid, str. 111.
132
452
453
454
455
ZABILJEENE
Poseban znaaj na konferenciji su dale feministkinje razvijenog Zapada, koje su priale gotovo istu priu, ali o tome kako je Zapad koji
se toliko hvali svojom demokratijom u stvari demokratija bez ena...452
Na konferenciji se raspravljalo o patrijarhatu, feminizmu i marksizmu, feminizmu i psihoanalizi, identitetu, seksualnosti, jeziku, nevidljivosti ena u kulturi i nauci, ali i o svakodnevnom ivotu ena, diskriminaciji ena u javnoj i privatnoj sferi, dvostrukoj optereenosti
ena, o nasilju nad enama, o opstajanju tradicionalnih patrijarhalnih
uloga uprkos normativnim reenjima koja garantuju ravnopravnost.
Prvi put je javno dat kritiki osvrt na reavanje enskog pitanja u Jugoslaviji. Ta kritika je bila feministika, ali ne i antisocijalistika.453
Interesantno je napomenuti i da je na konferenciji prisustvovao
znaajan broj mukaraca to je bio i jedan od razloga sporenja jugoslavenskih i zapadnih feministkinja. Osim toga, jugoslovenske
feministkinje su smatrale da feministkinje sa Zapada nisu dovoljno
upuene u situaciju u Jugoslaviji, dok za zapadne feministkinje Jugoslavenke nisu bile dovoljno radikalne. Jo bitnije je spomenuti i da za
mnoga pitanja koja su u Evropi bila od znaaja (abortus ili razvod), u
Jugoslaviji se zbog naprednog zakonodavstva tim pitanjima nije pridavao neki veliki znaaj.454 Ove injenice ukazuju na naprednost koju je
jugoslavenska ena u nekim segmentima uivala za vrijeme socijalizma, pa ak i u odnosu na Zapad koji je uvijek smatran kao napredniji.
Kako Stojii primjeuje, konferencija je iz sadanje perspektive bila od historijske vanosti, vraajui feminizam u javni prostor i predstavljajui prvi kritiki osvrt na rjeavanje enskog pitanja
u tadanjoj Jugoslaviji, ali i zbog utjecaja koji je imala na uesnike
i uesnice i dalji razvoj feminizma. Konferencija je bila medijski
jako dobro ispraena i posluila je za udruivanje ena i kreiranje
feministikih pokreta u veim urbanim centrima Jugoslavije u Zagrebu, Ljubljani i Beogradu i zajednike saradnje meu feministkinjama iz ovih centara.455 Dolo je i do uvoenja SOS telefona, za ene i
djecu rtve nasilja, u Zagrebu 1988, Ljubljani 1989. i Beogradu 1990.
Ibid.
Klai, D., n. d., str. 116.
Stojii, M., n. d., str. 117.
Ibid.
133
ZABILJEENE
Godine 1987. odran je i Prvi jugoslavenski feministiki skup u Ljubljani, nakon toga tri u Zagrebu i Beogradu, a posljednji je odran
1991. u Ljubljani. enski pokret je u ratnom periodu bio usko vezan
sa antiratnim pokretima, a kritika socijalistikog sistema je nastavljena kritikom nacionalistikih drava.456 Ipak, na ovom mjestu treba
spomenuti da nisu sve feministkinje bile i antinacionalistkinje.457
Ubrzana repatrijarhalizacija
Kako neki teoretiari navode, ekonomska kriza i decenijama
dugi neuspjeli socijalistiki procesi modernizacije bili su osnovni
uzronici rasta etnonacionalizma i nacionalizma, te u konanici i
dezintegracije Jugoslavije i pada socijalizma. Ovi procesi su imali
retrogradne konsekvence na ene Jugoslavije vraajui ih u okvire
njihove bioloke uloge majke, ali i u privatni prostor kuu.
Usponom entonacionalizma, ene gube politiki znaaj i sa
jaanjem etnonacionalisitke retorike postaju puko sredstvo
u kandama entopolitike, budui da su mukarci ratnici
uzdignuti na pijedestal borca za opstanak nacije.458 Pri tom,
ekonomska kriza i politika previranja dovode do masovne
nezaposlenosti koja se drugaije odraavala na mukarce
i ene. (...) na muku nezaposlenost se gledalo kao na izvor
nestabilnosti koji se morao izmijeniti, dok je nezaposlenost
ena postajala sve prihvatljivija te bivala opravdana od strane
nacionalistikih voa koji e uskoro doi na vlast. 459
Repatrijarhalizacija koja je poela u kasnim osamdesetim godinama nastavila se i nakon raspada SFRJ i kroz oruane sukobe koji su
se desili u devedesetim. Emancipacija i zalaganje za ravnopravnost
mukaraca i ena je zamijenjena politikim i drutvenim zalagan456 Ibid, str. 119.
457 Vidi doktorsku tezu Mikovska Kajevska, A. (2006), Communists, Feminists and Nationalists; A journey into the Former Yugoslavia (19411944), Masters Thesis University of Amsterdam. Faculty of Social and Bihevioural Sciences. Amsterdam
458 Popov-Mominovi, Z. (2013) enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski Otvoreni Centar, Centar za empirijska istraivanja religije
u BiH, Fondacija CURE, str.100.
459 Vojvodi, N., n. d., str. 5-6.
134
ZABILJEENE
jima za vraanje ena u privatni prostor i reafirmaciju njene uloge

majke za reprodukciju lanova etnije. Kako navode auevi, Hrelja
i Gashi, uz porast nacionalizma ene se identificiraju bioloki odgovornim za nastavak odreene nacije/etnike grupe to je rezultiralo
inicijativama za smanjenje prava na planiranje porodice i pobaaj.460
Uz to, kako Ana Devi primjeuje:
U toku socijalizma, privatnu sferu su i muki i enski disidenti
smatrali zonom sigurnom za protivreimska okupljanja. Slavljenje ena kao uvarki tog sigurnog opozicionog prostora je,
u jednom trenutku, koincidiralo sa nacionalistikim reimom
predstavljanja ene kao prirodne spone izmeu porodice i
(etnike) nacije (koja se vidi kao velika/proirena porodica).461
Meutim, jugoslavenske ene su bile pokorene i poraene s dva
aspekta (...) s jedne strane pokorene od strane svoje nacije a sva mo
im biva oduzeta od mukaraca koji vladaju; a s druge strane, ene su
smatrane ultimativnom neprijateljicom od strane druge etnike grupe
zbog njihovih sposobnosti razmnoavanja, to je dovodi u rizik direktnog nasilja (...)462 (...) nacionalistike ideologije u Jugoslaviji su oblikovale naciju da slii patrijarhalnoj porodici gdje su mukarci morali
braniti naciju, a ene stavljene sa strane da izvravaju svoje reproduktivne obaveze.463 Tako je, kako Vojvodi primjeuje, pozicija emancipovane jugoslavenske ene u devedesetima vraena na nivoe koji su
bili nii nego za vrijeme komunizma.464 enska uloga je retrogradno
vraena na onu koja dominira u patrijarhalnim drutvima, a ravnopravnost koju su socijalistike ene osvojile i stekle biva brzo zaboravljena i ponitena. Slika ene radnice je brzo zamijenjena slikama majke
ili kurve, i u veini sluajeva slabe, pasivne rtve.
460 auevi, J; Gashi, A; Hrelja-Hasei, D. (2012), u Propitivanje enskih, feministikih i
muslimanskih identiteta; Postsocijalistiki konteksti u BiH i na Kosovu (ur. Spahi-iljak,
Zilka), Sarajevo, str. 95-96.
461 Devi, A., Redefining the Public-Private Boundary: Nationalism and Womens Activitism in
Former Yugoslavia, str. 58
462 Papi, . (maj, 2012), u. Gender Analysis in Ethnic Conflict:Causes and Consequences in the
case of Yugoslavia (Vojvodi, N.), London, Pg. 8. School of Slavonic and Eastern European
Studies, University College London
463 Lilly; Irvine, u Vojvodi, N., n. d., str. 4.
464 Vojvodi, N., n. d., str. 5.
135
ZABILJEENE
ene i nauni rad u SRBiH

Univerzitet u Sarajevu je razvio vrlo iroku naunu djelatnost koja je ranije poivala, gotovo iskljuivo, na radu Zemaljskog
muzeja i Balkanolokog instituta. Uz pojedine fakultete su osnivani
nauni instituti koji su funkcionisali kao organizacione jedinice za
nauni rad u pojedinim oblastima. Kasnije se nauna djelatnost
proirila i na druge vee centre (Mostar, Tuzla, Banja Luka i Zenica).
Nauno drutvo BiH (NDBiH) osnovano je 1951. godine, s ciljem
unapreenja naunog kadra i irenja naune djelatnosti. Na temeljima NDBiH 1966. godine osnovana je Akademija nauka i umjetnosti
BiH (ANUBiH) iji zadatak je bio da vodi brigu o ukupnom razvoju
nauke i umjetnosti, da organizuje nauna istraivanja i umjetnike
manifestacije, da objavljuje radove svojih lanova i saradnika Akademije. Zanimljiv je podatak da meu predsjednicima ANUBiH nije
bilo ena. Takoer, ni na jednom univerzitetu u BiH ene nisu birane
na funkciju rektorice. Iako njihov rad nije dovoljno vidljiv, brojne
meunarodno priznate naunice i univerzitetske profesorice dale su
veoma znaajan doprinos u oblasti nauke i obrazovanja.
Vera najder (19041974) bila je vrsna matematiarka i
naunica. Za vrijeme strunog usavravanja na Institutu Henri
Poincar u Parizu, Vera najder objavljuje svoj prvi nauni rad u
Comptes rendus de lAcadmie des sciences. To je ujedno prvi nauni
rad iz oblasti matematike koji je objavio neko iz BiH. Uestvovala
je u osnivanju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, naroito u organiziranju Katedre za matematiku, kasnije Odsjeka za matematiku, na
ijem elu je bila dugi niz godina. Vera najder ula je u historiju
kao prva ena na poziciji dekanese u SFRJ.465 kolskih 1951/52. i
1958/59. godina postavljena je za dekanesu, a 1952/53, 1957/58. i
1959/60. za prodekanesu Filozofskog fakulteta. Bila je i predsjednica
Drutva matematiara, fiziara i astronoma BiH, kao i organizatorica
etvrtog kongresa matematiara, fiziara i astronoma Jugoslavije,
odranog 1965. godine u Sarajevu. Objavila je i knjigu za predmet
racionalna mehanika, koji je godinama predavala.
465 Izvor: http://hr.wikipedia.org/wiki/Vera_%C5%A0najder (20. juni 2014)
136
ZABILJEENE
Mirjana Vukovi (1948) doktorica je matematikih nauka, autorica preko stotinu strunih i naunih radova (ukljuujui knjige,
zbirke zadataka, skripte i monografiju). Bila je predsjednica Sekcije
za matematiku Drutva matematiara, fiziara i astronoma BiH, kao
i prodekanesa za nauno-istraivaki rad i obrazovanje Prirodnomatematikog fakulteta u Sarajevu, te prorektorica za nauku,
istraivaki rad i obrazovanje Univerziteta u Sarajevu. Dobitnica je
brojnih nagrada i priznanja, izmeu ostalog i najvee republike nagrade, za nauni rad u oblasti matematike, Veselin Maslea (1987).
Smilja Muibabi (19122006) bila je antifaistkinja, aktivistkinja, naunica, autorica nagraivanih udbenika za visoke i srednje kole. Stekla je titulu doktorice biolokih nauka na Univerzitetu
u Cambridgeu. Bila je jedna od osnivaica Prirodno-matematikog
fakulteta u Sarajevu, kao i prva dekanesa (1960). Izabrana je za
prorektoricu Sarajevskog univerziteta u periodu od 1963. do 1965.
godine. Objavljivala je u najpoznatijim meunarodnim ekolokim i
biolokim asopisima. Profesorica Muibabi nesumnjivo zauzima
mjesto meu pionirima eksperimentalne i teorijske ekologije.
Jelena orevi (19291988) bila je redovna profesorica radiologije na Medicinskom fakultetu u Sarajevu, osnivaica Odjeljenja za radioterapiju Klinikog centra Koevo i voditeljica brojnih
naunoistraivakih projekata na Institutu za radiologiju i onkologiju. Iz oblasti radiologije se usavravala u Japanu, Francuskoj, SADu, Engleskoj, Rusiji, Maarskoj i Rumuniji. Autorica je vie od 200
strunih i naunih radova iz oblasti radiologije, knjiga Limfografija i
Radioterapija, te koautorica udbenika Opa radiologija.
Zulejka Popovi (19301991) bila je redovna profesorica Pedijatrije na Medicinskom fakultetu u Sarajevu, direktorica Klinike i poliklinike za djeije bolesti Prof. dr. Milivoje Sarvan, efica Katedre za
pedijatriju Medicinskog fakulteta, predsjednica Pedijatrijske sekcije
Drutva ljekara BiH, osnivaica Slube za djeiju alergologiju i imunologiju u BiH i organizatorica nekoliko strunih i naunih skupova iz pedijatrije. Autorica je preko 100 strunih i naunih radova,
najveim dijelom iz oblasti djeije alergologije i imunologije. Bila je
aktivna u Predsjednitvu alergologa i imunologa Jugoslavije, kao i
137
ZABILJEENE
138
Predsjednitvu pedijatara Jugoslavije.

U sklopu Medicinskog fakulteta djelovao je Farmakoloki institut
na kojem je veliki doprinos dala Dubravka Potkonjak (19862005),
naunica i farmakologinja. Profesorica Potkonjak je bila saradnica
profesora Pavela terna, osnivaa instituta i jednog od najplodnijih
istraivaa Medicinskog fakulteta.
Jela Gruji Vasi (19232009) dala je znaajan doprinos iz
podruja medicinske hemije. Obavljala je dunost dekanese Farmaceutskog fakulteta u periodu od 1982. do 1988. godine. Bila je
prva profesorica i efica Katedre za farmakogneziju i hemiju droga.
Objavila je ukupno 195 naunih radova. Autorica je jednog univerzitetskog udbenika i koautorica jednog udbenika i dva prirunika.
Uestvovala je u izradi brojnih nauno-istraivakih projekata. Jedna
je od rijetkih ena izabranih za redovnu lanicu Akademije nauka i
umjetnosti BiH.
Herta Kuna (19222009), filologinja i historiarka, u svom
dugogodinjem naunom radu opisala je korpus srednjovjekovne
bosanske knjievnosti, kao i korpus bosanske franjevake pismenosti. Sintezu njenih istraivanja srednjovjekovne Bosne ini knjiga
Srednjovjekovna bosanska knjievnost, a kapitalno djelo koje se vee
uz njeno ime predstavlja izdanje Hvalova zbornika (1986). Profesorica Kuna potaknula je izdavanje Zbornika krstjanina Hvala (1404),
rukopisnoga, savreno iluminiranoga kodeksa Crkve bosanske. Objavljivala je naune lanke i rasprave u brojnim publikacijama, a za
svoj rad primila je i nekoliko drutvenih priznanja i nagrada.
Zlata Grebo (1922, Trebinje) radila je kao profesorica na
Fakultetu politikih nauka u Sarajevu. Objavila je brojna istraivanja
iz oblasti demografije i sociologije, a podruja kojima se usko bavila vezana su za demografske politike, reprodukciju i ulogu ena
u razvoju drutva. Samo neki od njenih radova su: elje i strahovanja jugoslovenske ene (1965), Ravnopravnost ene dio borbe za
socijalistiko drutvo (Sarajevo, 1969), Materinstvo i rad stvarna ili
prividna dilema u porodici zaposlene ene (1975), ovjek, raanje
i drutvo (1975). Uestvovala je u pripremi metodologije popisa
stanovnitva 1971. godine u Saveznom zavodu za statistiku. Dobit-
ZABILJEENE
nica je vie drutvenih priznanja.

Sana Salahovi je predstavljala SFR Jugoslaviju na Prvoj svjetskoj
konferenciji o enama, koja je odrana u Meksiko Sitiju 1975. godine.466 Pisala je empirijskim podacima potkrepljene naune radove
o enama. Tekst Nauni i tehniko-tehnoloki razvoj i tendencije u
obrazovanju ena Jugoslavije preraeno je izlaganje sa Meunarodnog
seminara za drutvenu aktivnost ena Jugoslavije, odranog u Beogradu oktobra 1971, na kojem su bili predstavnici/e iz Alira, Egipta,
Austrije, Belgije, Bugarske, SSR, Danske, DR Njemake, Francuske,
Holandije, Italije, Kanade, Maarske, Norveke, Poljske, Rumunije,
Sirije, SR Njemake, SSSR-a i vicarske. U izdanju Saveznog zavoda
za statistiku467 u meunarodnoj godini ena, 1975. godini, izlazi
pregled osnovnih statistikih pokazatelja ena u privredi i drutvu
SFR Jugoslavije, koje je istraila Sana Salahovi, a znaajan je i njen
tekst Poloaj ene u savremenom svijetu, iz 1976. godine (Pregled,
Sarajevo). Sestra je Zlate Grebo.
Slavica Krneta (19272010) bila je profesorica na Pravnom
fakultetu u Sarajevu i lanica ANUBiH.Dala je veliki doprinos razvoju
prava i pravne nauke u BiH. Bavila se graanskim pravima, te autorskim i industrijskim vlasnitvom iz pravne perspektive. Predavala je
i na brojnim meunarodnim fakultetima, bila je ukljuena u izradu
nekoliko zakona, intenzivno se bavila naunim radom kroz pisanje.
Natalija Mastilo (19301992) bila je pokretaica i urednica
asopisa Nastava geografije, predsjednica Komisije za nastavu Saveza
466 Prva svjetska konferencija o enama odrana je u Meksiko Sitiju 1975. godine. NGO Forum
je prvi put u historiji na jednoj svjetskoj konferenciji okupio vie ena nego mukaraca i
prvi put na vladinoj Konferenciji bilo je vie ena nego mukaraca u svojstvu zvaninih
predstavnica svojih vlada. Na Konferenciji je odlueno da e se period od 19751985 nazvati Dekada ena, a 1975. je proglaena za Meunarodnu godinu ena. Vladine delegacije
prihvatile su dokument Svjetski plan za akciju, koji je imao 48 strana i iji je glavni cilj bio
usmjeravanje ka JEDNAKOSTI, RAZVOJU I MIRU. Ovaj zvanini dokument je izmeu
ostalog traio poveanje broja ena u procesima odluivanja, kako u dravama lanicama,
tako i u samoj organizaciji UN-a, u kojoj je tada bilo samo 8% ena. Pored toga, dokument
je govorio o poveanju nepismenosti ena i nevrednovanju enskog rada u kui. Na NGO
Forumu su se razmenjivala iskustva ruralnih ena u oko 200 radionica, podsticao se mali
enski biznis i mnoge druge enske inicijative. Izvor: http://www.womenngo.org.rs/sajt/
sajt/izdanja/feministicke_sveske/Fs_s5/lepa.html, (10. juli 2014)
467 ena u drutvu i privredi Jugoslavije, (april, 1973), Statistiki bilten Saveznog zavoda za
statistiku
139
ZABILJEENE
140
geografskih drutava Jugoslavije i organizatorica etvrtog i Petog

geografskog simpozijuma. Bibliografija njenih radova sadrava nekoliko stotina jedinica.
Desanka Kovaevi-Koji (1925) je vrsna historiarka. Objavila je est autorskih knjiga i oko 100 naunih i strunih radova.
Bila je saradnica Enciklopedije Jugoslavije, te predsjednica Drutva
historiara BiH. Dobitnica je brojnih nagrada i priznanja. U svom
radu najvie je prouavala ekonomsku historiju srednjeg vijeka,
naroito srednjovjekovne Bosne. Izabrana je za redovnu lanicu
Akademije nauka i umjetnosti BiH.
Hanifa Kapidi Osmanagi (1935) je knjievna kritiarka i
teoretiarka, esejistkinja i prevoditeljica. Objavila je veliki broj studija i
eseja iz komparativne, francuske i knjievnosti junoslavenskih naroda.
Dugogodinja je glavna urednica asopisa za knjievnu i umjetniku
kritiku Novi izraz. Redovna je lanica ANUBiH. Bila je predsjednica
PEN centra, efica Katedre za francusku knjievnost, predsjednica
Vijea Odsjeka za romanistiku, dekanesa Filozofskog fakulteta u Sarajevu (19731975) i prorektorica Univerziteta u Sarajevu (1985 1988).
Adila Paali Kreso (1944) je pedagoginja, lanica ANUBiH,
potpredsjednica Svjetskog savjeta udruenja komparativnih pedagoga (WCCES), predsjednica Mediteranskog udruenja komparativnih pedagoga (MESCE), urednica asopisa Porodica i dijete, te
efica Odsjeka za pedagogiju na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.
Bila je i na funkciji prodekanese na Fakultetu politikih nauka u Sarajevu (19811985). Objavila je vie od stotinu lanaka u strunoj
periodici, domaim i stranim asopisima.
Branislava Perunii (1936) je nauna saradnica Instituta
za automatiku i raunarske nauke (IRCA), saradnica Instituta za
raunarske i informacijske sisteme (IRIS) u Energoinvestu, predsjednica Savjeta za kompjuterizaciju Energoinvesta te delegatkinja Savjeta akademija SFRJ u komisiji za nauku. Predsjednica je bh. sekcije
vodeeg svjetskog Instituta ininjera/ki elektrotehnike, elektronike i
raunarstva (IEEE), redovna profesorica Elektrotehnikog fakulteta
i lanica ANUBiH. Objavila je ukupno 29 radova, kao i udbenik
Analiza signala i sistema, sa koautoricom Melitom Ahi-oki.
ZABILJEENE
Najznaajniji doprinos ostvarila je u tri oblasti: teorija sistema sa

promjenjivom strukturom; digitalna zatita, lokacija kvara i mjerenje
u elektroenergetskim sistemima; teorija grafova.
U okviru Poljoprivrednog fakulteta djelovali su instituti koji su objedinjavali nauno-istraivaki, struni i nastavni rad. Na Institutu za
ratarstvo i oplemenjivanje bilja poseban doprinos dala je Olga Vidovi
koja je zajedno sa dr. Jovanom Todoroviem 1988. godine, kao rezultat
viegodinjeg istraivakog rada, objavila prvu monografiju o grahu
na podruju SFRJ. Olga Vidovi (1921.) spada u red najznaajnijih
strunjaka/inja na polju genetike i stvaranja novih
sorti. Dala je veliki doprinos poljoprivrednoj nauci i
praksi, stvorivi pet novih sorti graha koje su zbog visokog kvaliteta i hranjive vrijednosti cijenjene irom
zemlje. Bila je redovna profesorica Poljoprivrednog
fakulteta u Sarajevu, kao i prorektorica Univerziteta u
Sarajevu. Dobitnica je nagrade ZAVNOBiH-a, odlikOlga Vidovi, foto- ovana Ordenom zasluge za narod III reda, Ordenom
grafija iz porodi- zasluge za narod sa srebrenom zvijezdom i Orednom
nog albuma rada sa crvenom zastavom.
Natalija Dozet (1923) je bila inicijatorica osnivanja Odsjeka i
Instituta za preradu i kontrolu poljoprivrednih proizvoda, kao i nositeljica brojnih istraivako-razvojnih projekata. Na Poljoprivrednoumarskom fakultetu bila je prodekanesa i dekanesa. Dala je poseban doprinos razvoju laboratorijskih kapaciteta Instituta pisanjem
brojnih udbenika, prirunika i praktikuma.
Ljubinka Baovi (19302002) prva je doktorica bibliotekarstva u BiH. Radila je u Matinom odjeljenju Narodne biblioteke
BiH (19581971). Uestvovala je u osnivanju Odsjeka za opu
knjievnost, scensku umjetnost i bibliotekarstvo Filozofskog fakulteta u Sarajevu. Nastavnim radom, teorijskim i strunim tekstovima
doprinijela je programskom oblikovanju Katedre za bibliotekarstvo
na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, koja je postala model ostalim
bibliotekim katedrama u SFRJ. Za svoje zalaganje u ovoj oblasti
1973. godine dobija godinju nagradu Zajednice kulture SR BiH.
Objavila je knjige Biblioteke i bibliotekarstvo u BiH: 19451975 i
141
ZABILJEENE
Biblioteke i bibliotekarstvo u BiH: 19181945. godine, za koju je dobila najveu republiku nagradu Veselin Maslea (1987).
Marija Kon (18941987) prva je ena doktorica nauka u BiH.
Marija Kon je porijeklom iz Bea,468 a ona i njena sestra Lujza bile
su prve maturantkinje u BiH. Zavrile su gimnaziju u Sarajevu.
Marija je zatim zavrila studij germanistike i slavistike na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beu, te odbranila doktorsku disertaciju pod nazivom: Njemaka poezija Petra Preradovia (1916). U
periodu 19191941. radila je kao profesorica u gimnazijama u Mostaru, Cetinju i Sarajevu. Otputena je iz slube 1941, a 1942. sprovedena u Italiju. Poslije kapitulacije Italije, septembra 1943. dolazi na
osloboenu teritoriju gdje radi kao profesorica i direktorica gimnazije u Glini. U periodu 19451949. obavlja razne funkcije u oblasti
kulture i kolstva u Mostaru i Sarajevu. Radila je kao profesorica
za jugoslavenske knjievnosti na Vioj pedagokoj koli u Sarajevu
(1949), a na Filozofskom fakultetu u Sarajevu od njegovog osnivanja
1950. Marija Kon je jedna od osnivaa/ica Katedre za njemaki jezik i
knjievnost i prva predsjednica formiranog Odsjeka za germanistiku
i anglistiku. Penzionisana je 1965. godine. Bavila se svim razdobljima
njemake knjievnosti, a posebnu panju posveivala je prevodilakom
radu. Objavljivala je radove u asopisima ivot i Izraz.
Marija orevi (19021982) prva je Bijeljinka predavaica na
fakultetu i prevoditeljica. Marijina porodica je poetkom XX vijeka
bila meu najjaim trgovakim kuama u regiji, pa je Marija imala
mogunost da pored muzikog obrazovanja veoma rano razvije i svoj
talent za jezike. Od 1930. godine je radila kao profesorica francuskog
i njemakog jezika u Uiteljskoj koli u Novom Sadu pa sve do 1938.
godina, zatim u gimnaziji u Beogradu u kojoj je poslije Drugog
svjetskog rata predavala i ruski jezik. Godine 1937. i 1938. provela
je u Parizu prouavajui francuski jezik. Od 1950. do 1965. je bila
profesorica njemakog jezika na umarskom fakultetu u Beogradu.
Bavila se prevodilakim radom sa njemakog, francuskog, ruskog i
engleskog na srpskohrvatski i sa srpskohrvatskog na njemaki i francuski jezik. lancima i prikazima saraivala je u mnogim knjievnim
468 Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Marija_Kon (1. juni 2014)
142
Narodi i narodnosti u SFRJ
ZABILJEENE
asopisima. Narodnoj biblioteci Filip Vinji u rodnom gradu Bijeljini zavjetala je izuzetno bogat knjini fond. Umrla je u Beogradu.
Emina Zairagi (1940) je cijeli svoj radni vijek provela u
pravosuu i advokaturi, a politiki angaman je zapoela 1980. godine. Rat ju je zatekao kao lanicu predsjednitva Opinskog komiteta u Jajcu. Ostat e zapamena kao prva ena sudija u Jajcu, i kao
jedna od deset prvih advokatica u BiH.
Socijalistika Federativna Republika Jugoslavija sastojala se od

est narodnih republika, Slovenije, Hrvatske, Srbije, Crne Gore,
Makedonije i BiH. Dva temeljna, autohtona i kompaktna, neslavenska naroda Maari u Vojvodini i Albanci na Kosovu, inili su dvije
autonomne pokrajine, vezane uz Republiku Srbiju. BiH je bila jedina
republika bez veinske nacije (muslimanska nacija [znaci navoda u
originalnom tekstu] slubeno je prihvaena 1968). Kako napominje J.
orevi, svaka republika je bila samostalna zajednica unutar drave,
pri emu su republike zapravo bile nacionalne drave - Srba, Hrvata,
Slovenaca, Makedonaca i Crnogoraca. BiH, esta republika, takoer
poiva na nacionalnom principu, ali, kao zajednica triju naroda.469
Prava svih graana/ki SFRJ, ukljuujui i manjine, ostvarivala su
se u okviru ideolokog koncepta socijalistikog drutva, a odrednica
bratstvo i jedinstvo je stavila narode i nacionalne manjine u iri kontekst drave radnih ljudi i graana/ki. Kao to je istaknuto u Komparativnom istraivakom projektu o medijima i manjinama na Zapadnom Balkanu: Jugoslavija je bila drava zasnovana na suverenosti
naroda, na vlasti i samoupravljanju radnike klase i svih radnih ljudi
i socijalistika samoupravna demokratska zajednica radnih ljudi i
graana i ravnopravnih naroda i narodnosti.470
469 Jovi, D., Strah od postajanja manjinom i sukob u prethodnoj Jugoslaviji, Izvor: http://
www.fabrikaknjiga.co.rs/rec/65/113.pdf. (3. juli 2014)
470 Manjine i mediji na Zapadnom Balkanu: Komparativni istraivaki projekat baziran na
analizi sadraja medija nacionalnih manjina u BiH, Crnoj Gori, Makedoniji i Srbiji, (decembar, 2012), Sarajevo, Izvor: http://www.rrpp-westernbalkans.net/en/News/Mediaand-National-Minorities-in-the-Westernbalkans/mainColumnParagraphs/0/text_files/
file/MANJINE.pdf. (3. juli 2014)
143
ZABILJEENE
U etnikom znaenju, termin nacionalna manjina smatran je

zastarjelom kategorijom koja pripada starom, predsocijalistikom vokabularu. Umesto manjina i veina, zvanina klasifikacija je pravila razliku izmeu (konstitutivnih) naroda i narodnosti, ostavljajui izvestan
prostor za etnike zajednice u donekle sivom podruju politikog
renika. est slovenskih konstitutivnih naroda nije smatrano manjinama ni na jednom delu jugoslovenske teritorije, ak ni u onim oblastima
gde su bili u manjini (na primer, Srbi na Kosovu, Hrvati u Vojvodini ili
Bosni, itd.). Prema tome, za razliku od Italijana, Albanaca i Maara, oni
nisu imali nikakvu institucionalnu zatitu koja bi inae pratila njihov
manjinski status (autonomne oblasti, izdavake kue, novine, zasebne
kole, itd.). Ni narodnosti nisu bile tretirane kao manjine. Tamo gde su
inile veinu lokalnog stanovnitva (kao Albanci na Kosovu), njihov
poloaj je bio institucionalizovan. Tamo gde su bili u manjini (kao Albanci u Makedoniji, Italijani u Hrvatskoj i Sloveniji, Maari u Vojvodini), njihov status se nije mnogo razlikovao od statusa konstitutivnih
naroda u oblastima gde su oni bili u manjini.471
to se tie Jevreja u SFRJ, kako istiu Vedrana Madar i Nataa
Tepavevi, samo 20% jugoslavenske jevrejske zajednice preivjelo je
Drugi svjetski rat, od ega se polovina njenih lanova iselila u Izrael. Ova
zajednica je tako ostala vrlo mala u SFRJ. Nakon Drugog svjetskog
rata, socijalistika Jugoslavija je (...) vrlo rano, za razliku od ostatka
Evrope, u periodu kada se holokaust nalazi na marginama drutvene
debate, otpoela komemoraciju jevrejskim rtvama faizma, i naroito,
jevrejskim borcima palima u Narodnooslobodilakoj borbi.472
Jevrejke u socijalizmu
U socijalistikoj Jugoslaviji, Jevreji su bili priznati kao nacionalna
manjina a svoj su jevrejski identitet podreivali jugoslavenskom, kao
i mnogi Jevreji u ostalim zemljama komunistike istone Evrope. Nakon rata u Sarajevo su se vratili neki Jevreji/ke koji su bili prognani iz
471 Gjidara, M. (2001), Dravljanstvo i nacionalnost u Federatvinoj Jugoslaviji, Hrvatska revija,
br. 1. Izvor: http://www.matica.hr/hr/322/DR%C5%BDAVLJANSTVO%20I%20NACIONALNOST%20U%20FEDERATIVNOJ%20JUGOSLAVIJI/ (3. juli 2014)
472 Izvor: http://manjine.ba/?p=2278 (3. juli 2014)
144
ZABILJEENE
tog grada. Zbog multietnike sredine, u SR BiH je bilo dosta mijeanih

brakova judaizam, kranstvo i islam. lanstvo u Jevrejskoj zajednici
je bilo na dobrovoljnoj osnovi. Mnogi Jevreji, roeni nakon Drugog
svjetskog rata, imali su malo znanja o svom jevrejskom porijeklu, a
jevrejsko obrazovanje je bilo limitirano samo na predkolsko doba,
odnosno u jevrejskim obdanitima. Izvan kue nije bilo nikakvog vjerskog jevrejskog obrazovanja. lanovi i lanice Jevrejske zajednice su
odravali jake porodine i prijateljske veze sa Izraelcima, a pojedini
mladi ljudi su posjeivali ili studirali u Izraelu pa ak i poslije 1967.
kad je SFRJ prekinula diplomatske odnose sa Izraelom.
Kako bi podstakla i ojaala jevrejski identitet lanova i lanica,
Federacija jevrejskih zajednica je organizovala ljetne kampove na
jadranskoj obali od 1955. do 1991. i godinja okupljanja koja su se
zvala Mala Makabijada. U toku ezdesetih i sedamdesetih godina Jevrejska zajednica je slala svoje lanove na sastanke Svjetske zajednice
jevrejskih studenata (WUJS), a lanovi WUJS-a i Izraelci su dolazili
u ljetne kampove.
Nakon Drugog svjetskog rata mnoge jugoslavenske Jevrejke su se
fakultetski obrazovale i sticale dodiplomske, postdiplomske diplome
i doktorate, a neke su zavravale i umjetnike i muzike akademije u
Jugoslaviji, Izraelu ili u nekoj drugoj zemlji. Jugoslavenske Jevrejke
su radile kao doktorice, uiteljice, profesorice, naune istraivaice,
socijalne radnice, historiarke umjetnosti i kustosice, advokatice,
ininjerke i sekretarice. Neke su bile i knjievnice, novinarke, publicistkinje i prevoditeljice, umjetnice, glumice, operske pjevaice i plesaice.
Jevrejke koje su emigrirale u Izrael (aliyah) bile su zaposlene na
slinim radnim mjestima, a neke su bile i turistike voditeljice, vlasnice
prodavnica ili instruktorice letova. Status ena u socijalistikoj Jugoslaviji je znatno poboljan, a poto su ene oficijelno dosegle politiku
i ekonomsku ravnopravnost, mnoga enska udruenja su se ugasila.
Tako su se gasila i jevrejska enska udruenja. Ni jedna Jevrejka nije
bila izabrana na vee vodee funkcije unutar jevrejskih zajednica ili
Federacije jevrejskih zajednica Jugoslavije, mada su neke radile kao
potpredsjednice ili lanice upravnih odbora. U SR BiH je Flora Pinkas
145
ZABILJEENE
Klem (19091982) bila izabrana za dravnu slubenicu u Jajcu.473

S druge strane, ene su imale vanu ulogu u drutvenom upravljanju na svim nivoima vlasti osim na najveem nivou. Imale su vane pozicije kao administratorke, arhivistkinje, kustosice i bibliotekarke u jevrejskoj zajednici. U drutvenom ivotu zajednice, ene su uestvovale
puno aktivnije nego mukarci i vie nisu bivale iskljuene iz aktivnosti
uz izuzetak aktivnosti u sinagogama. Uz mukarce su ravnopravno
uestvovale u odborima Federacije, lokalnim zajednicama, Jevrejskom
historijskom muzeju, i starakom domu varc. Takoer su pjevale u
sekularnim jevrejskim horovima u Beogradu i Zagrebu. Odvojene
enske sekcije koje su bile formirane u veim centrima esto su bile
najvea i najaktivnija tijela unutar udruenja. enske sekcije su se brinule o obdanitima i ljetnim kampovima te doprinosile generalnom
drutvenom i kulturnom napretku zajednice.
Mnoge starije jevrejske aktivistkinje, roene krajem XIX i poetkom
XX vijeka, dobile su priznanja za svoje doprinose i drutveni rad. Mnoge
su bile upisane u Federaciju jevrejskih zajednica i u registru Jevrejskog
nacionalnog fonda. Meu njima je bila i Sarika Baruh Konforti (1900
1980) iz Sarajevske enske sekcije. Vrlo mali je broj Jevrejki, roenih nakon 1930, koje su postale prominentne u drutvenom ivotu Jugoslavije.
A samo neke od onih koje su emigrirale u Izrael su postale aktivne u
Udruenju emigranata iz Jugoslavije.474
Osvrt na pozorine prilike

Period samoupravnog i patrijarhalnog socijalizma u
bosanskohercegovakom drutvu je obiljeilo otvaranje katedri za
pozorinu i filmsku reiju, pozorinih kua kao to je Pozorite mladih
(1950), Malo pozorite, dananji Kamerni teatar 55 (1955), pa samim
tim i intenzivnije artikulisanje enskog pozorinog stvaranja. ene se
unutar ove epohe javljaju izravno kao autorice, teoretiarke pozorita,
kostimografkinje i rediteljice, a takvo to su postigle socijalistikom
473 Izvor: http://jwa.org/encyclopedia/article/yugoslavia (10. juli 2014)
474 Freidenreich, H. Izvor: http://jwa.org/encyclopedia/article/yugoslavia (1. juli 2014); RomRymer, S. http://www.momentmag.com/bosnian-jews-and-the-siege-of-sarajevo/; http://
www.benevolencija.eu.org/content/view/384/36/ (20. juli 2014)
146
ZABILJEENE
strategijom emancipatorne i obrazovne politike to je nadolazeim

generacijama omoguilo ravnopravan status za bavljenje ovom
djelatnou. Svakako, takva obrazovno-emancipatorna ravnopravnost
se ogledala u tome da studirate ono to vas zanima, ali u reprezentacijskom i strukturalnom kontekstu, ene su ideoloki i brojano bile
iskljuene iz teatarskoga svijeta koji se odnosio na reiju, scenarij ili
na neku drugu vrstu izravnog kreiranja fikcije ili narativa. Takvo to
je rezultiralo nedostatkom pozorinih rediteljica i producentica, ak
i u postjugoslavenskom periodu se ova djelatnost smatra mukim
angamanom. Meutim, to ne znai da ene nisu ostavile traga u
pozorinom svijetu.
Helena Uhlik Horvat (1920), scenografkinja i kostimografkinja,
roena je u Tuzli. Srednju kolu je zavrila u Beogradu, a slikarstvo i
balet studirala u Zagrebu. Poslije kraeg angamana u svojstvu balerine i kostimografkinje u Beogradu, krajem 1949. godine prelazi u
Narodno pozorite u Sarajevu, gdje je od 1955. potpuno posveena
kostimografiji i scenografiji. Najvei uspjeh ostvarila je u dramskim
djelima Roberta Bolta (Thomas Mor), Arthur Adamov (Mrtve due),
Miroslav Jani (Bosanski kralj), Molir (Graanin plemi) i dr. Od
operskih djela posebno se istiu kreacije za Verdijevu Aidu, Falsfata i Don Karlos, Rajiievu Simonidu i Vagnerovog Loengrina. Od
baletnih premijera se izdvajaju ajkovski (Labue jezero), Prokofjev
(Romeo i Julija), Hristi (Ohridska legenda). Osim rada u pozoritu,
Helena Uhlik-Horvat uspjeno je kostimski opremila i nekoliko televizijskih emisija, zabavno-muzikih programa i igranih filmova.
Dobitnica je mnogih znaajnih nagrada u oblasti kostimografije:
godinja nagrada ULUPUBiH 1964, estoaprilska nagrada grada Sarajeva 1966, Specijalna nagrada Udruenja primijenjenih umjetnika
i dizajnera Vojvodine na Sterijinom pozorju u Novom Sadu 1972,
Nagrada pozorinih igara u Jajcu 1973. i 1974. Predavala je modno
crtanje u Zagrebu, te historiju scenskog kostima na Dramskom studiju u Sarajevu. Umrla je u Zagrebu, 2007. godine.475
Olga Babi je prvakinja drame Narodnog pozorita za ulogu
Meri u drami Dugo putovanje u no, Eugenea ONeilla. Dobitnica
475 Abdievi, A. (2002), Scena i kostim, Sarajevo, Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti BiH
147
ZABILJEENE
estoaprilske nagrade, kao i Danica Roulj Malkin, prvakinja drame

Narodnog pozorita za ulogu Dozi o Hogan u drami, Eugenea
ONeilla, Mjeseina za nesrene, koja je takoer dobila estoaprilsku
nagradu 1969. godine.
Hela Volfart Kojovi (1928), scenografkinja i kostimografkinja,
roena je u Sarajevu, a srednju kolu zavrila u Beu. Poslije rata, 1945.
godine, primljena je na prestinu Visoku kolu primijenjenih umjetnosti gdje je provela godinu dana, a na drugoj godini se specijalizirala
na Odsjeku za modu. Godine 1950. zavrava Srednju slikarsku kolu, a
1953. diplomira na Odsjeku za kostimografiju na Akademiji primijenjenih umjetnosti u Beogradu. Od 1954. do 1961. radila je kao slikarica u
Etnografskom odjeljenju Zemaljskog muzeja u Sarajevu. U periodu od
1953. do 1971. posveena je radu na kostimografijama opremivi preko
150 predstava. Osim rada u Narodnom pozoritu, bila je dugogodinja
saradnica Kamernog teatra 55, Pozorita mladih i Lutkarskog
pozorita u Sarajevu. Najznaajnije kostimografije u sarajevskom
Narodnom pozoritu za dramske premijere su: Nui (Sumnjivo lice,
Gospoa ministarka, Protekcija), ehov (Ujka Vanja), Krlea (Gospoda
Glembajevi, Kome zvono zvoni), Selimovi (Tvrava), Bizet (Carmen),
Verdi (Nabuko), Guno (Faust) i dr. Hela Volfart-Kojovi je prva obrazovana kostimografkinja u bosanskohercegovakim pozoritima. Za
drutveni i struni rad odlikovana je brojnim nagradama i priznanjima: nagrada Zajednice profesionalnih pozorita BiH za najbolju scenografiju na Prvom susretu pozorita lutaka BiH u Mostaru (1971),
Povelja za izuzetne zasluge i doprinos u historiji Narodnog pozorita
u Sarajevu (1971), estoaprilska nagrada grada Sarajeva za predstavu
u cjelini Omer Paa Latas (1977), Priznanje za najuspjeniji rad na
godinjoj izlobi ULUPUBiH (1979). ivi u Beu.476
Gordana Muzaferija (19482008), dramaturginja, roena je
u Otarijama, (Hrvatska). Osnovnu kolu i gimnaziju zavrila je u
Visokom. Doktorirala je na temu Narodna pjesma kao inspiracija
u jugoslavenskom dramskom stvaralatvu na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, gdje je predavala hrvatsku knjievnost kao redovna
profesorica. Univerzitetsku karijeru zapoela je kao asistentica
476 Ibid.
148
ZABILJEENE
na Akademiji scenskih umjetnosti u Sarajevu prije vie od 20 godina, da bi uznapredovala u redovnu profesoricu na predmetu
Historija junoslavenske drame i pozorita. Objavila je veliki broj
knjievno-historijskih i dramatoloko-teatrolokih radova, te dvije
knjige dramskih tekstova Alije Isakovia s iscrpnim predgovorima.
Pored toga napisala je i dvije monografske studije initi za teatar i
Kazaline igre Mire Gavrana. Objavila je oko stotinu strunih i znanstvenih radova, uestvovala na brojnim slavistikim skupovima, simpozijumima i konferencijama u zemlji i inozemstvu, gostovala kao
profesorica na fakultetima u Mostaru, Tuzli, Rijeci, Innsbrucku i Halleu, te postala saradnicom Leksikografskog zavoda Miroslav Krlea i
hrvatske Akademije znanosti i umjetnosti u Zagrebu. Sudjelovala je
u izradi pozorine enciklopedije Larousse Bordas, kao ekspertica za
bosanskohercegovako pozorite, a redovno je uestvovala i na simpozijumima koje svake godine u junoslavenskim centrima organizuje
Sorbonne Paris. Gordana Muzaferija je jedna od rijetkih autorica koja
je uvrtena u kanonske antologijske izbore izdavake kue Alef477 pod
urednitvom Enesa Durakovia. Taj obimni projekat antologijskog
vrednovanja, poduzet oigledno s dvostrukom namjerom ouvanja i
uvrivanja bonjakoga identiteta, s jedne strane, i suprotstavljanja
razarajuoj moi ratne mainerije da uniti simbolika dobra kao temelj razvoja bosanskohercegovakoga drutva, s druge strane, nesvjesno nam pokazuje kakava je druga strana medalje simbolikoga nasilja,
ono se ne provodi uvijek minobacaima, ve preko znanja i uspostavlja podvlaivanjem onih koji ga podnose. Preovlaujui kriterij za konstrukciju bonjakog knjievnog korpusa i bosanskohercegovakog
kanona su, dakako, definisani nacionalno, ali u prvom i knjievnice i
kritiarke dobijaju neto vie mjesta u skladu sa suplementarnim kriterijem kulturolokoga pamenja, dok u drugom ast da uestvuje u izboru ima samo jedna autorica. Meu pjesnikinjama izabrane su Bisera
Alikadi, Mubera Pai, Jozefina Dautbegovi i Ferida Durakovi,
a Antologija bosanskohercegovake pripovijetke XX vijeka izdvaja samo
jednu pripovijedaicu Almu Lazarevsku.478 Umrla je u Visokom.
477 Vidi: Muzaferija, G; Rizvanbegovi F; Vujanovi, V; (1995), Antologija bosanskohercegovake
drame XX vijeka, Sarajevo, Alef
478 Moranjak-Bambura, N. (2003), Signature smrti i etinost enskog pisma, u Sarajevske
149
ZABILJEENE
Osvrt na knjievne prilike

Propitivanje historije domae i svjetske knjievnosti, kreiranje
osobnog knjievnog iskustva, naruavanje samorazumljivih poimanja tradicije i irenja granica diskursa, sainjavanje novih poetika i emancipatornih politika unutar knjievnoga izriaja odlika
je enskog knjievnog stvaralatva u jugoslavenskom periodu. Odlike te epohe e zapravo utemeljiti ensko knjievno stvaralatvo u
BiH i unutar ostalog (post)jugoslavenskog regiona, te otvoriti vrata
novim generacijama knjievnica koje se javljaju nakon raspada SFRJ.
Kljune autorice u SFRJ periodu su: Dara Sekuli (1931), Nasiha
Kapidi-Hadi (19321995), Vojka iki (1932), Marina Trumi
(19392007), Bisera Alikadi (1939), Jasmina Musabegovi (1941),
Mubera Pai (1945) i Jozefina Dautbegovi (19482008).
Autorice su ponajvie hronoloki smjetene u ovaj period, zbog
toga to su unutar ovog perioda objavile najvei broj svojih djela,
pa i izvrile mnogo vei utjecaj, te u konteksualnom znaenju bile
mnogo vie subverzivne. Meutim, neke autorice koje smo smjestili u ovu epohu su nastavile pisati i u postjugoslavenskoj BiH (M.
Trumi, J. Dautbegovi, J. Musabegovi), neke jo uvijek i piu poput
Bisere Alikadi.
Bisera Alikadi (1939, Livno) bosanskohercegovaka je
knjievnica od koje zapravo i zapoinje knjievno-umjetnika vrijednost enskoga knjievnog stvaralatva,479 te jasno artikulisana
feminilno-feministika knjievnost, kako je Grosz razumijeva. Granice izmeu ove dvije kategorizacije nisu samorazumljive480 kada
se radi o knjievnim poetikama Bisere Alikadi, kao ni po toposima koji su dominirali u njenim tekstovima. Kljuan topos njenog
pozamanog knjievnog opusa je svakako konstrukcija enskoga
subjekta i/ili identiteta, ona zapravo iskustvo i uslove nastanka
sveske, br. 2, Sarajevo, Mediacentar, str. 113-123; O ovim umjetnicama e biti rijei u narednom poglavlju.
479 Ovakva knjievno-teorijska klasifikacija se ne odnosi samo na Biseru Alikadi, nego i na
Jozefinu Dautbegovi, Muberu Pai i Marinu Trumi.
480 U tom smjeru pogledati: Demiragi, A. (2006), Revizija romana Larva i Krug Bisere
Alikadi, u Sarajevske sveske, br. 13, Sarajevo, Mediacentar, str. 369-379.
150
ZABILJEENE
enskoga subjektiviteta postavlja u centar svoga knjievnog narativa. B. Alikadi se izravno bavila feministikim artikulacijama i
rainjavanjima mizoginih i patrijarhalnih reprezentacija enskih
likova i enskog iskustva u bosanskohercegovakoj i junoslavenskoj
knjievnosti. U svojim knjievnim djelima je problematizirala zazorne enske figure, enskost kao drugost, ensku tjelesnost, patrijarhalni strah od enske seksualnosti, intertekstualnim oslanjanjem
na svekoliko iskustvo svjetske i domae knjievnosti i knjievne
tradicije, te rainjavanjem tih mitova o enskim i mukim reprezentacijama u poeziji ili prozi. Sa pojavom Bisere Alikadi propituju se
oznaiteljske prakse koje su dovele do razumijevanja enske seksualnosti unutar patrijarhalnih okvira. Nerijetko je muke likove prikazivala kao nesigurne, preplaene, submisivne i groteskne. Jo od
prvog romana Larva, objavljenog 1979. (koji je zapravo trebao biti
objavljen 1966. ali zbog pretjerane erotizacije u romanu tampa je
bila odgoena), Bisera Alikadi zapravo odreuje topose svojih tekstova, poetskih ili proznih. Ono to se moe odrediti kao jedna od
znaajnijih feministiko-knjievnih preokupacija jeste upravo nastojanje da se figurama kao to su Eva, Antigona, Medeja, itd. povrati dignitet i vrijednost koja se sada uspostavlja izvan krutih patrijarhalnih binarnih opozicija.481 Simptomatinim se smatra to to je
knjievna kritika482 iz ove jugoslavenske epohe nerijetko B. Alikadi
drala za: osrednju autoricu, erotsku knjievnicu, enu koja pati uslijed neostvarenog majinstva, te njene knjievne tekstove posmatrala uvijek kao odraz osobnog iskustva, kao da neko drugo osim
osobnog postoji. Drugim rijeima, reprezentativno je jedno posve
mizogino razumijevanje unutar kojeg se knjievnica nikada ne moe
distancirati od teksta/tijela, nije to sposobna racionalizovati, jer je
navodno autorica, samim tim to je ena, neodvojiva od svoga teksta.
Bisera Alikadi je, kao i Dubravka Ugrei u Hrvatskoj pojanjavala
da knjievnost nuno ne nastaje iz ivota nego iz knjievnosti same,
odnosno iz elje za pisanjem. Iako se nikada nije javno deklarisala
481 Demiragi, A. (2006), Revizija romana Larva i Krug Bisere Alikadi, u Sarajevske sveske,
br. 13, Sarajevo, Mediacentar, str. 369-379.
482 Posebno se odnosi na knjievnu kritiku Zilhada Kljuanina. Vidi: Kljuanin, Z. (1988),
Vrtovi naslada Bisere Alikadi, u Pjesme (Alikadi, B.), Sarajevo, Veselin Maslea, str. 5-21.
151
ZABILJEENE
kao feministkinja, njen angaman je posve feministiki, prije nego

feminilan. Sa pojavom Bisere Alikadi, Dubravke Ugrei, Jasmine
Teanovi, Mubere Pai, Marine Trumi i Jozefine Dautbegovi
postaje posve jasno kako unutar junoslavenske transliterarne zajednice knjievnost prestaje biti iskljuivo muka djelatnost. U Bosni
i Hercegovini period samoupravnog i patrijarhalnog socijalizma je
utemeljila Bisera Alikadi i izvrila ogroman utjecaj na savremeno
bh. i jugoslavensko ensko stvaralatvo uope. Objavila je dva romana, nekoliko knjiga poezije, prie i pjesme za djecu, novelu i tri radio
drame. Njena djela se nalaze u lektirama u BiH. lanica je Drutva
pisaca BiH. Knjige pjesama: Intonacije (sa S. Kabiljo i i T. ipovcem,
1959), No i ilibar (1972), Kapi i mahovina (1975), Drhtaj vuice
(1981), Raspee (1986), Izabrane pjesme (1988), Dok jesam ciganka (1991), Ne predajem se (1994), Grad hrabrosti / City of Courage
(dvojezino, 1995), Knjiga vremena (1999), Ludi kamen (2002).483
Safeta Obhoa (1951), Pale, Sarajevo bh. knjievnica u dijaspori
- od 1980. do 1992. objavljuje radio drame i prie za koje dobija nekoliko nagrada, te knjigu ena i tajna u Sarajevu. Od 1992. ivi i radi u
Njemakoj i posebno se angauje u prezentovanju bosanske kulture u
njemakoj kulturnoj zajednici. Istovremeno se angauje i za bolji poloaj
i bolje obrazovne mogunosti muslimana u Evropi. U to spadaju brojne
literarne veeri, posjete njemakim kolama, projekti sa njemakim i
bosanskim kolegama. Pie i izdaje i na njemakom jeziku.484
Vojka Smiljani iki (1932, Varcar-Vakuf) pjesnikinja je,
prevoditeljica, urednica asopisa Sarajevske sveske i urednica
asopisa Treeg programa Radio Sarajeva. Diplomirala na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Godine 1975. je primila nagradu
Udruenja prevodilaca BiH. Kao supruga ambasadora, Osmana
ikia, ivjela je u Aliru i Finskoj, a nekoliko godina je provela i u
Londonu. Njene objavljene knjige su: Pjesme (Sarajevo, 1966), Tkai
vetrova (prva knjievna komuna, Mostar, 1987), Prepelica (Sarajevo,
1977), te Zid (Sarajevo 2000).485
Dara Sekuli (1931, Kordunjski Leskovac) pjesnikinja. Gimnaz483 Izvor: http://goo.gl/4eLAcZ (28. juni 2014)
484 Izvor: http://www.safetaobhodjas.de/index.html (29. juni 2014)
485 Izvor: http://www.penbih.ba/kojeko/djikicv.htm (29. juni 2014)
152
ZABILJEENE
iju je pohaala u Italiji, Splitu, Sisku i Karlovcu, a u Sarajevo se doselila

1953. godine gdje zavrava Viu kolu za socijalne radnike. Od 1992.
do danas ivi u Istonom Sarajevu. Objavila je tridesetak knjiga. Dobitnica je nagrade Avramov tap.486
Razija Handi je knjievnica i kustosica za knjievne zbirke
u Muzeju grada Sarajeva. Godine 1955. dala je ideju za Muzej
knjievnosti i pozorine umjetnosti koji je osnovan 1961.
Aja Zahirovi (1942, Sarajevo), pjesnikinja, urednica je prve Antologije bosanskohercegovake enske poezije, izdate 1985. godine, u
kojoj se spominje 40 pjesnikinja i jo 50 imena ena iz kulture.487
Marina Trumi (1939 - 2011) knjievnica i prevoditeljica.
Roena u Beogradu, ali je vei dio karijere provela u Sarajevu. Objavila je knjige proze: Izmeu mene i tebe (prie, 1971), Daleko proljee
(prie, 1971), Lirski dnevnik Marije Wisniewske (roman), enje i
daljine (putopisi, 1979), Ime puta (putopisi, 1987), Mome potaru s
ljubavlju (1995), ivi glas umjetnika (intervjui s piscima, 2005).Objavila je i nekoliko knjiga poezije: Izmeu Varave i Sarajeva (1999),
Cipele za Mona Lizu (2009). Nekoliko njenih knjiga je prevedeno
na poljski, jezik, sa kojeg je godinama prevodila. Svojim prijevodima
najznaajnijih poljskih pjesnika Marina Trumi je znaajno doprinijela itanju i upoznavanju ove velike evropske literature na naem govornom podruju. Prevodila je Czeslawa Milosza, Wislawu Szymborsku, Tadeusza Rozewicza, Dawida Warszawskog, Ewu Lipsku i mnoge
druge. Dobitnica je nagrade Saveza novinara BiH 1968. godine, te odlikovanja Republike Poljske, za promovisanje poljske kulture.488
Jasmina Musabegovi (1941, Vogoa) romansijerka i esejistkinja. Diplomirala junoslavensku knjievnost i francuski jezik u Sarajevu. Pie romane, eseje i bavi se prijevodom sa francuskog jezika.
Izdala je knjige: Snopis (1980), Skretnice (1986), ene i glasovi (knjiga
eseja i ispovijesti, 1994), Most (1996). U svom opusu u centar panje
stavlja poziciju bosanskohercegovake ene. Radila je u sarajevskoj
486 Izvor: http://goo.gl/p0bQqL i http://goo.gl/gXry1F (29. juni 2014)
487 Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows; Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Budimpeta, Central European University Press
488 Izvor: http://www.radiosarajevo.ba/novost/111951/odrzana-promocija-knjige-u
-spomen-marini-trumic (28. juni 2014)
153
ZABILJEENE
Svjetlosti ureujui biblioteku stranih knjievnosti.489

U knjizi Voices in the Shadows; Women and Verbal Art in Serbia
and Bosnia, autorica Celia Hawkesworth spominje i mnoge druge
bh. pjesnikinje i spisateljice, koje su nale mjesto u ovoj knjizi, ali i
one koje nisu, izmeu ostalih i Meliku Salihbegovi (1945).
ene i film u SRBiH

Analiza filmski konstruisanih rodnih odnosa i identiteta u jugoslavenskim filmovima otkriva dominaciju mukog autorstva i reprezentaciju enskih likova kao vizuelnog spektakla. ene su predstavljene kao
pasivni objekti, nositeljice, a ne stvarateljice znaenja. Evidentan je nedostatak enskih likova koji mogu posluiti kao pozitivan model i djelovati osnaujue i emancipatorski. Prema rijeima Dubravke Ugrei:
Jugoslavenske filmove su pedesetak godina radili gotovo iskljuivo muki
reditelji i ujedno godinama uvrivali jedan te isti enski lik. Gledan iz
te perspektive jugoslavenski film duboka je i poraavajua istina o slici
koju jugomukarac ima o eni.490 Jugoslavenske filmske reprezentacije
reprodukuju patrijarhalno odsustvo simbolikog enskog i obiluju sistematskim prikazima muenja, silovanja i utiavanja ena.491 ensko tijelo
je infantilizovano, ponieno, premlaivano, mrtvo ili maternalizirano.492
Iskakanje iz matrice, enski pogled i udnja obino su kanjavani.
To je najvidljivije na primjeru Bademe, protagonistkinje nagraivanog
filma Kuduz (1989), reditelja Ademira Kenovia i scenariste Abdulaha Sidrana. Badema (Sneana Bogdanovi) je utjelovljenje stereotipa
opasne preljubnice, okorjele nemajke, neukrotive ene u koje je srce
prebrzo pa ju je zbog toga potrebno kazniti. Ne moe se ovjek borit protiv sile kad je ne zna i ne vidi, izgovara Beir Kuduz (Slobodan Custi),
romantizovani tragini junak i brini otac, iji je jedini grijeh to je
Bademu toliko volio da ju je morao ubiti. Zbog provociranja granica sfere
489 Izvori: http://bs.wikipedia.org/wiki/Jasmina_Musabegovi%C4%87 i http://www.abras
media.info/content/jasmina-musabegovi%C4%87-%E2%80%9E%C5%BEena
u-vihoru-historije%E2%80%9C (29. juni 2014)
490 Ugrei, D. (1994), Jer mi smo deki, Kruh i rue, br. 1, str. 30-35.
491 Ibid, str. 12.
492 Ibid.
154
ZABILJEENE
privatnog, kao i granica tradicionalno nametnute enstvenosti, Badema

je kanjena smru. Njena smrt je legitimisana posljednjim rijeima koje,
umjesto nje, izgovara mukarac: Ne mogu ti ja, Beo, biti na jednom mjestu, ja viem: Stani, Badema! Kud si navrla!, al noge same odoe haj-haj.
Ne mogu nita kad sam takva! I neka si me, vala, ubio!493
ene u jugoslavenskom filmu su najee predstavljene kao
fetiizirane i fatalne zavodnice u sjeni mukarca junaka, kao pasivne, onemoale ili emotivno krhke, predstavnice visokog drutva
ili margine.494 Smjetene su na tradicionalno mjesto objekta ljubavi
ili mrnje, a ne subjekta narativa ili diskursa. Na taj nain izraava
se ubjeenje da je jedino ovakva sudbina prirodna za enski rod.495
enski likovi su redukovani na tradicionalnu dihotomiju djevice/
kurve, moralne/nemoralne, smjerne/zavodljive. One utjelovljuju
prostitutke, ene sumnjivog morala, drutvene otpadnice ili tihe,
poslune majke, ene i sestre, politiki pasivne i nezainteresovane.
Konstruisanje figure ene majke slui kao najjae ideoloko, kulturalno i propagandno oruje u formiranju drave nacije.496 Nacija je
predstavljena u tijelu ene, dok je junak nacije po definiciji mukarac.
Vrlo ogranien spektar enskih likova pojaan je sadistikim voajerizmom, fetiizacijom i degradacijom seksualizovanih enskih tijela.
Silovanje je jedan od najeih motiva u jugoslavenskom filmu krajem
esdesetih godina; osnovni tipovi ena majka u crnini, prostitutka/
pjevaica, silovana djevojka, predstavljeni su kako u jugoslavenskim
ratnim filmovima, tako i u savremenijim.497
ensko tijelo se doivljava kao objekt voajeristikog promatranja i fetiizacije. Film, osim to doprinosi konstrukciji
493 Kenovi, A. (Reditelj), Kuduz (Film), SR BiH: Bosna film, 1989.
494 Za analizu enskih likova u bh. filmovima pogledati: Major Bauk (1951), olaja (1955),
Hanka (1955), Vrata ostaju otvorena (1959), Neka daleka svjetlost (1969), Horoskop
(1969), Devetnaest djevojaka i jedan mornar (1971), Deveto udo na istoku (1972), Azra
(1988) i Ovo malo due (1991).
495 Bogojevi, M. (2012), The Beauty of Gender Sin: Politics of Representation and Gender
Masquerading in Yugoslav Auteur Film, Camera Lucida, 8, str. 11.
496 Slapak, S. (2002), Idenitities Under Threat on the Eastern Borders. Thinking Differently:
A Reader in European Womens Studies, (ur. Griffin, G; Braidotti, R.), London i New York,
Zed Books, str. 153.
497 Slapak, S. (2000), ensko telo u jugoslovenskom filmu: status ene, paradigma feminizma, u ene, slike, izmiljaji (ur. Arsi, B.), Beograd, Centar za enske studije, str. 135.
155
ZABILJEENE
identiteta, proizvodi identitet ene kao uvijek nekome/neemu

podreene. U mizoginim filmovima proslavljene jugoslavenske
kinematografije status ene kao nieg bia se podrazumijeva.498
ene su najee prikazane kao utjelovljenje stereotipa i muke,
najee heteroseksualne, udnje. Objektiv se tretira kao zamjensko oko mukog gledatelja ime se uvruju tradicionalni odnosi
posmatranja, u kojima je mukarac moni vlasnik pogleda, a ena
samo pasivna slika, sirovina njegove elje. O pasivnom stanju
gledanosti Mulvey istie: U svojim tradicionalno egzibicionistikim
ulogama, ene su istodobno posmatrane i prikazivane i, budui da
je njihova pojava oblikovana da bi se postigao jak vizuelni i erotini
utjecaj, moe se rei da, kao takve, kontroliu gledanost.499 De Lauretis daje znaajan doprinos razmatranju tehnologije pogleda,
navodei kako se rodni subjekt konstruie uz pomo raznolikih
diskursa i tehnologija roda, koje kontroliu polje drutvenih
znaenja i na taj nain stvaraju, promoviu i nameu reprezentacije roda.
Akademija scenskih umjetnosti u Sarajevu (ASU) poela je sa radom 1981. godine. Prva dekanesa bila je Razija Lagumdija (1925
1995) i to u periodu osnivanja ove visokokolske ustanove, kao i u
naredna dva mandata (19811986). Bila je i na funkciji dekanese
Pedagoke akademije (19801982). Ime Razije Lagumdije danas
nosi nagrada koja se od 2001. godine dodjeljuje nastavnicima/ama
i saradnicima/ama Akademije za najuspjenije rezultate u nastavi,
umjetnosti i znanosti.
Osamdesete godine, kao najznaajnije i najplodnije vrijeme
dotadanje bh. kinematografije, obiljeio je i prvi igrani film koji je
reirala ena Prkosna delta (1980), Vesne Ljubi. Vesna Ljubi (1938)
je rediteljica, scenaristica i producentica. Diplomirala je na Odsjeku
za filozofiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, a zatim je studirala
reiju na prestinoj Akademiji Centro sperimentale di cinematografia (CSC) u Rimu. Radila je kao asistentica italijanskog reditelja
498 Ugrei, (2013), u, Da li je mogua de/balkanizacija rodova? Kaenjene progovaraju,
(Omeragi M.) Sarajevske sveske, str. 41-42. Izvor: http://sveske.ba/en/content/da-li-jemoguca-debalkanizacija-rodova-kaznjene-progovaraju (28 maj 2014)
499 Mulvey, L. (2003), Vizuelno zadovoljstvo i narativni film, Razlika, br. 3-4, str. 5.
156
ZABILJEENE
i scenariste Federica Fellinija, koji je ostvario znaajan utjecaj na

njen razvoj i filmski izraz. Fellinijev utjecaj je naroito vidljiv u filmovima Prkosna delta i Posljednji skretniar uzanog kolosijeka.500
Vesna Ljubi je uvijek nastojala ostati vjerna svom filmskom izrazu bez obzira na dominantne trendove. Njeni filmovi tematizuju
ivote obinih ljudi, njihovo siromatvo i izdrljivost unato svim
nedaama te nain na koji pregovaraju odnose meu spolovima.501
Vesna Ljubi je snimala igrane i dokumentarne filmove u Italiji,
SFRJ i Indiji. Neki od najpoznatijih su: Bosanska rapsodija na rubu
znanosti, Adio Kerida, Posljednji skretniar uzanog kolosijeka, Prkosna delta, Simha, Putovanje i Ecce Hommo. Za filmove Prkosna delta
(1980) i Posljednji skretniar uzanog kolosijeka (1987), Vesna Ljubi
je osvojila nagradu za najbolji bh. scenarij, a za kratki igrani film
Iluzionisti nagradu za najbolju reiju na beogradskom Festivalu dokumentarnog filma. Radio-televizija Sarajevo je film Simha (1971)
proglasila filmom godine, a otkupile su ga brojne televizijske stanice u zapadnoj Evropi, to je bila rijetkost u socijalistikoj Jugoslaviji. Bila je i urednica Redakcije dokumentarno-dramskog programa
Radija Federacije BiH. Poznat je njen putopis o Havajima. Vesna
Ljubi se i danas bavi dokumentarnim radom.
Meu glumicama, rediteljicama i scenaristicama koje su ostvarile znaajan doprinos kinematografiji BiH, u periodu od 1941. do
1991. godine, potrebno je istaknuti Mirjanu Zoranovi, rediteljicu,
scenografkinju i kostimografkinju, koja u svom opusu ima preko 20
dokumentarnih filmova, od kojih se istiu kratki dokumentarni filmovi: Pria za odrasle (1982), Revizor (1983) i Ana (1984); zatim scenaristicu Zlatu Kurt, najpoznatiju po scenariju za film Azra (1988);
jednu od najznaajnijih bh. glumica, Nadu urevsku (1952), koja je
odigrala zapaene filmske uloge u Mirisu dunja (1982), Igmanskom
maru (1983), Hasanaginici (1983) i TV seriji Aleksa anti (1990);
te filmske, pozorine i televizijske glumice Semku Sokolovi-Bertok
(19352008), Ines Fanovi (19252011), Jasnu Ornelu Bery (1954)
i Jasnu Dikli (1946).
500 Aitken, I. (2011), The Concise Routledge Encyclopedia of the Documentary Film, New York,
Routledge, str. 562.
501 Ibid.
157
ZABILJEENE
Neke od ena u muzikoj i likovnoj umjetnosti

Bosne i Hercegovine
Radmila Jovandi api (1946, Sarajevo) je 1971. godine diplomirala na Fakultetu primijenjenih umjetnosti i dizajna u Beogradu, a
1976. zavrila postdiplomske studije na istom fakultetu, te imala prvu
samostalnu izlobu na Grafikom kolektivu. Od 1973. do 1992. godine radi kao asistentica, potom docentica te vanredna profesorica
na Akademiji likovnih umjetnosti u Sarajevu. Godine 1992. radi tri
semestra specijalizacije iz litografije i dubokog tiska na Visokoj koli
za umjetniko-industrijski dizajn (UMPRUM) u Pragu. Od 1998. do
2001. radi kao nastavnica u koli za dekor i oblikovanje porcelana
(AFPI), Limoges, Francuska. lanica je Udruenja likovnih umjetnika BiH, Udruenja likovnih umjetnika primjenjene umjetnosti BiH,
Maison des Artristes u Francuskoj, a od 1992. godine i ivi u Francuskoj. Kao samostalna umjetnica istrauje i radi u raznim oblastima
likovne i primijenjene umjetnosti i animira kurseve grafike.
Nada Pivac (19262008), roena u apljini nagraivana
bosanskohercegovaka slikarica i pedagoginja, lanica Udruenja
likovnih umjetnika BiH od 1960. godine. Diplomirala je na Akademiji likovnih umjetnosti u Beogradu 1953, a 1955. je zavrila postdiplomski studij u klasi prof. Nedeljka Gvozdenovia. Bila je jedna
od osnivaica Akademije likovnih umjetnosti u Sarajevu i Akademije likovnih umjetnosti u irokom Brijegu, na kojoj je i predavala.
Za svoj rad dobila je veliki broj nagrada, a najznaajnije su: Plaketa
Univerziteta za doprinos u njegovom razvoju, estoaprilska nagrada
Grada Sarajeva, Godinja nagrada ULUBiH-a, Nagrada za slikarstvo
Collegium artisticum, Nagrada Republike zajednice za kulturu BiH
i brojne druge. Umrla je u Sarajevu.502
Emira Turnadi (1955,503 Zagreb) slikarica. Diplomirala je
1979. godine na Akademiji likovnih umjetnosti u Sarajevu. Nakon
502 Izloba slika Nade Pivac Memento u galeriji Kristijan Krekovi. Izvor: http://tuzla.danas.
info/2009/03/16/izlozba-slika-nade-pivac-memento-u-galeriji-kristijan-krekovic/ (28.
juni 2014)
503 Primarske Novice. Izvor: http://www.primorske.si/Kultura/Slikar-ne-resuje-sveta--Izpoveduje-sebe-.aspx. (28. juni 2014)
158
ZABILJEENE
toga je dvije godine radila u Slikarskoj majstorskoj radionici Ljube

Ivania i Nikole Reisera i predavala slikanje na sarajevskog Akademiji. Godine 1981. je dobila nagradu na Jedanaestom bijenalu
mladih u Rijeci i Nagradu za slikarstvo Collegium Artisticum u Sarajevu. ivi i radi u Ljubljani.
Rajka Merep (19041961) roena je u Bilei. Bila je vajarka i
keramiarka, i jedina umjetnica iz BiH koja je izmeu dva rata ostvarila znaajnu karijeru. Govorila je est stranih jezika i bila izuzetno obrazovana i gotovo neprimijeena u BiH. Nakon Prvog svjetskog rata sa
porodicom se seli u Sarajevo. U ranoj mladosti je bila zainteresovana
za knjievnost, pozorite, filozofiju i likovne umjetnosti. Prve upute
iz vajarstva dobija od Ive Despi i Ante Matkovia, a potom odlazi
u Zagreb da nastavi kolovanje na Akademiji kod Ivana Metrovia.
Odluuje da ivi u Parizu gdje, uz vajarstvo, pohaa i kurseve iz keramike. Studirala je na Academie Colarossi i Academie de la Grande
Chaumiere. Godine 1930. postie svoj prvi uspjeh sa bistom Lik Azije
na Salonu nezavisnih. Kritiari ovog rada su u Rajki okarakterisali
muku odvanost. Izmeu 1935. i 1937. se vraa u Sarajevo. Meutim,
zbog muevog poslovnog neuspjeha, izgubivi svu imovinu, sele se
ponovo u Pariz gdje provodi ostatak ivota i izlae u pariskim salonima. Redovno je uestvovala i na izlobama jugoslavenskih umjetnika/
ca u Parizu i van njega, tako odravajui dodir sa domovinom. Radila
je i skulpture u kamenu, terakoti i bronzi, sa primjetnim zanimanjem
za forme enskog tijela i pokreta. Takoer je radila i crtee na kojima
potencira formu, masu i skulptorski oblik. Rajkini crtei spadaju meu
najbolje realizacije ove vrste u bh. umjetnosti. 504
Lujza Kuzmi Miji (18891959) roena je u Sarajevu. Ostavila
je znaajan trag u razvoju bosanskohercegovakog slikarstva. Nakon
zavretka Vie djevojake kole, 1906. godine, upisuje privatni slikarski kurs kod profesora Jana Karela Janevskog, 1907. godine odlazi
na studij slikarstva u Be a nakon privatnog kursa kod profesora
Roberta efera pohaa Umjetniku kolu za ene. Ova kola je bila
znatno liberalnija od Akademije to je ostavilo traga i utjecaja na Lujzin rad pribliavajui je idejama plenerista i impresionista. Tako je
504 Vujkovi, S., n. d., str. 73-77.
159
ZABILJEENE
njena karijera na samom poetku bila usmjerena na modernije tokove umjetnosti. Krajem dvadesetih i poetkom tridesetih godina XX
vijeka, Lujza se nala na samom vrhuncu svoje umjetnike zrelosti
slikajui portrete, pejzae i mrtvu prirodu. Za ovo je presudnu ulogu imala Blaujska kolonija, koju je pohaala poetkom dvadesetih
godina prolog vijeka, a koja je usmjeravala na likovnu umjetnost
prema moderni, prema fovizmu, ekspresionizmu a posebno Sezanu.
Lujza usvaja Sezanov model graenja forme i organizacije boje to se
vidi iz njenih radove mrtve prirode. Kritiari njenog djela su njene
radove okarakterisali enskim slikarskim kvalitetima na izlobama
u Osjeku i Sarajevu. Tako Lujza voena patrijarhalnim morlanim
normama, na samom vrhuncu svoje umjetnike karijere, 1927. godine
naputa slikarstvo i posvjeuje se iskljuivo porodici i muu, uvaenom
slikaru Karlu Mijiu. Njen skroman opus danas broji dvadesetak uljanih slika, petnaestak crtea i nekoliko akvarela. 505
Memnuna Vila Bogdani (19342004), bosanskohercegovaka
umjetnica, roena je u Mostaru. Godine 1955. zavrava kolu za
primijenjenu umjetnost u Sarajevu, 1960. godine diplomira na
Akademiji likovnih umjetnosti u Beogradu, a 1962. zavrava postdiplomski na istoj Akademiji, Odsjek za grafiku. Od 1971. do 2004.
godine ivjela je i stvarala u Perthu u Australiji, gdje je i umrla.506
Ljiljana Molnar Talaji507 (19382007), roena u Bosanskom
Brodu; bila je prvakinja Sarajevske opere do 1975. godine, a do 1980.
godine prvakinja opere Hrvatskog narodnog kazalita u Zagrebu.
Studij solo pjevanja zavrava na Muzikoj akademiji u Sarajevu 1961,
a postdiplomski 1963. godine. Prvi nastup na opernoj pozornici imala
je tokom studija u Sarajevu 1959. godine, kao grofica u Mozartovom
Figarovu piru. U Sarajevskoj operi je pjevala 15 godina, a od 1975 do
1980. godine je bila prvakinja Zagrebake opere. Za svoju o-o San
nagraena je u 1967. godine u Tokiju, a 1969. je dobila nagradu za
Aidu na firentinskom Maggiju Musicale, te postaje svjetska primadona. Nakon toga su slijedile najvee svjetske pozornice: dravna Opera
u Beu, Scala u Milanu, Covent Garden u Londonu, Metropolitan u
505 Vujkovi, S., n. d., str. 61-65.
506 Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Memnuna_Vila_Bogdani%C4%87 (26. juni 2014)
507 Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Ljiljana_Molnar-Talaji%C4%87 (26. juni 2014)
160
ZABILJEENE
New Yorku. Umrla je u Zagrebu, 2007. godine.

Nada Ludvig Pear (19292008), kompozitorka, roena je u
Sarajevu. Muziko kolovanje je zapoela 1939. godine, a nastavila
1945. godine (prekinuto zbog Drugog svjetskog rata) na Odsjeku za
muziku teoriju i pedagogiju na Dravnoj muzikoj koli. kolu je
zavrila 1953. kada nastaju i njeni prvi kompozitorski radovi za klavir Svita (u G-molu, G-duru i E-molu) i Preludij i fuga. Muziku akademiju upisuje 1955. godine, prvo studira dirigovanje a zatim, 1957. i
kompoziciju. Zatim 1959. prelazi na Akademiju za glasbo u Ljubljani.
Redovni studij zavrava 1962. godine, a 1966. i postdiplomski. Radni vijek poinje odmah po zavretku Srednje muzike kole, kao nastavnica
klavira i teorijskih predmeta u Nioj muzikoj koli, a nakon zavretka
Akademije za glasbo nastavlja raditi kao profesorica teorijskih predmeta u Srednjoj muzikoj koli. U obje ove kole slovila je kao izuzetna
i omiljena pedagoginja o emu govore diplome i priznanja, a naroito
njeni uenici/e od kojih e mnogi krenuti stazama muzike profesije. Za
predavaicu muzikih oblika na Muzikoj akademiji izabrana je 1969,
da bi, proavi redovne akademske izborne stepenice, za redovnu profesoricu bila izabrana 1984. Od 1965 do 1966. radi kao muzika urednica
TV Sarajeva, a neko vrijeme i kao predavaica na Pedagokoj akademiji.
Pored kompozitorskog i pedagokog rada, Nada je aktivna i kao spisateljica i koautorica strunih radova predstavljanih na folkloristikim
i muzikoterapeutskim skupovima, zatim udbenike literature za
uenike/ce i nastavnike/ce muzikog odgoja, kao ureivaica emisija za
radio i televiziju, autorica lanaka i studija u strunoj publicistici. lanica
je Udruenja kompozitora BiH od 1953, ijom je predsjednicom bila
od 1981. do 1982, a takoer je bila lanica Predsjednitva SOKOJ-a od
1982. do 1984. Za sav taj rad dobila je Plaketu s diplomom Univerziteta
u Sarajevu, Diplomu povodom proslave 20. godinjice kole za osnovno
muziko obrazovanje Vojislav Vukovi, Diplomu za postignute rezultate u nastavi muzike Osnovne zajednice obrazovanja Sarajevo (1971).
U penziju odlazi 1989. Nakon to se vratila u poslijeratno Sarajevo iz
SAD-a, naruenog zdravlja i shrvana smru mua, odlazi u Be kod
kerke Judite, gdje je i umrla 2008. godine. Njeno stvaralatvo znaajno
obiljeava jednu epohu i zapoinje ensku liniju doprinosa cjelokupnom
161
ZABILJEENE
162
kompozitorstvu savremene BiH.

Anelka Bego imuni (1941) je roena u Sarajevu, gdje
zavrava Srednju muziku kolu na Odsjeku za klavir, gimnaziju i
Muziku akademiju. Studij kompozicije na Muzikoj akademiji u
Sarajevu zavrila je 1967. a postdiplomski 1973. godine. Od 1969.
radila je kao profesorica harmonije, kontrapunkta, solfeggia i teorije
muzike u Srednjoj muzikoj koli. Od 1973/74. do 1975. je honorarna
asistentica, a od 1975. dobija stalno zaposlenje na Muzikoj akademiji na predmetima kompozicije i orkestracije, a povremeno predaje i
muziko-teorijske predmete. Bila je lanica UKBiH od 1965. i njegova predsjednica od 1986. do 1992. Jedna je od pokretaica prijeratnog znaajnog festivala Dani muzikog stvaralatva BiH. Od 1978.
do 1987. bila je alnica urednitva asopisa Zvuk, a prodekanesa
Muzike akademije je bila od 1987 do 1989. Prvi put se publici predstavila 1966. djelom Allegreto scherzoso, za simfonijski orkestar u izvedbi Simfonijskog orkestra Radio Sarajeva. Iste godine izvedeno joj
je djelo Sonatina in Es, a 1971. koncert za klavir i orkestar, u izvedbi
pijanistice Milice najder i Simfonijskog orkestra RTV Sarajevo.
Rada Nui kompozitorka. Na Muzikoj akademiji u Sarajevu
diplomirala je na Teoretsko-pedagokom odsjeku (1969), a potom je
upisala kompoziciju u klasi profesora Miroslava pilera. Radni vijek
je provela kao muzika urednica na Radio Sarajevu, kasnije Radiju
Federacije BiH. Radoznalost na planu istraivanja mogunosti radija
kao medija zvuka dovela ju je do ostvarenja nekoliko kompozicija iz
domena radiofonske muzike i mijeane elektronike, ime Rada Nui
uvodi Radio Sarajevo u krug radiostanica koje u svom okrilju njeguju
specifino radiofonsko stvaralatvo, odnosno radiofonsku muziku.
Radiofonskim kompozicijama predstavljala je Jugoslaviju i BiH na
prestinim takmienjima kao to su Prix Italia i Prix mouflon, te na
smotri elektroakustikog stvaralatva u okholmu. Istovremeno je
bila angaovana na televiziji kao voditeljica, scenaristica i autorica
muzike u brojnim televizijskim emisijama, filmovima i obrazovnim
serijalima. Autorica je muzike i za brojne pozorine predstave te za
etiri kratka filma, a na bh. i meunarodnim pozorinim i drugim
festivalima nagraivana je za najbolju muziku. Balet Prizivanje Pe-
ZABILJEENE
runa (praizvedba maj, 1988) jedan je od najigranijih baleta na sceni

Narodnog pozorita u Sarajevu. Upotreba starobosanskog folklora u
njenim kompozicijama prisutna je u mjeri koja odreuje stvaralaku
estetiku kompozitora/ke. Rada Nui se intenzivno bavila i pisanjem za
dnevnu tampu i periodiku.
Julija Pejnovi (19031987) bila je operska pjevaica, sopranistica
i glumica koja je ostavila neizbrisiv trag na umjetnikoj sceni Banje
Luke. Predavala je klavir i solo pjevanje u Muzikoj koli u Banjoj Luci.
ivjela je za muziku i svoje uenike.508
Savka Krmar je lanica Udruenja likovnih umjetnika BiH od
1983. godine i dobitnica Zlatne diplome za najbolji portret na estoj
izlobi jugoslavenskog portreta 1987. godine. Zavrila je Srednju
umjetniku kolu u Sarajevu, a Fakultet likovnih umjetnosti u Beogradu. Godinama uestvuje na godinjim izlobama Udruenja likovnih umjetnika BiH, Mali format. U mladosti je bila i padobranka.
ivi i slika u Sarajevu.
Tri ene iz popularne kulture

Silvana Armenuli (Zilha Bajraktarevi) (19311976) roena
je u Doboju. Jedna je od najveih zvijezda narodne muzike bive
Jugoslavije, vlasnica brojnih zlatnih i srebrnih ploa te mnogobrojnih tiraa. Glumila je i u nekoliko filmova i serija gdje je uglavnom
tumaila uloge pjevaice. Umrla je u saobraajnoj nesrei u oktobru
1976. godine. Po nekim procjenama, do danas je izdato vie od dva
miliona nosaa zvuka sa njenim pjesmama.
Izeta Beba Selimovi (19391982) roena je u Trebinju. Jedna je od
popularnih i najboljih interpretatorki sevdalinki u BiH. U Sarajevo dolazi 1943. godine gdje zavrava kolovanje. Pjevaku karijeru je zapoela
1957. godine u Radio Sarajevu i ubrzo postala veoma popularna. Cijelu
karijeru je posvetila izvornoj sevdalinki i zadrala je njenu originalnost
bez imalo modernizacije. Dobitnica je Povelje Zlatne znake RTVSA,
Oskara za ivotno djelo (Tuzla, 2008), te mnogih drugih priznanja i povelja za muziki uspjeh i nesebinu pomo u humanitarnim koncertima.
508 Izvor: http://goo.gl/X9421D (23. juni 2014)
163
ZABILJEENE
Jadranka Stojakovi (1950, Sarajevo). Prvi samostalni nastup

je imala 1968. godine na festivalu Mladi pjevaju proljeu. Svirala
je akustinu gitaru i usnu harmoniku. Diplomirala je na Likovnoj
akademiji u Sarajevu. Obradom sevdalinki se poinje baviti kasnih
sedamdesetih godina, kao i obradom poezije Desanke Maksimovi u
novom muzikom aranmanu. Bila je urednica u muzikoj produkciji RTRS-a. Radila je i primijenjenu muziku za televiziju (djeije
emisije Televizije Sarajevo), te je napisala uvodnu temu za etrnaeste
zimske olimpijske igre 1984. u Sarajevu. Od 1988. godine ivjela je
i radila u Japanu, a 2012. se vraa u BiH. Od 1970-ih je nastupala na brojnim muzikim festivalima u Sarajevu, Zagrebu, Opatiji i
Beogradu. Uestvovala je na jugoslavenskom izboru za pjesmu Evrovizije 1972. godine.509 Izdala je etiri LP albuma, i za mnoge je
najpoznatija bosanskohercegovaka i jugoslavenska kantautorica zabavne muzike, i autorica brojnih urbanih ansona i lagera iz sedamdesetih i osamdesetih godina.
Crtica o sportu
O prilikama u sportu nije bilo rijei u ovom djelu, iako je zasigurno bilo ena koje su imale uspjehe i pomjerale granice. Na ovom
mjestu donosimo dio intervjua510 sa Milkicom Milojevi jednom od
prvih fudbalskih sutkinja u BiH i SFRJ. Milkica Milojevi511 je danas
novinarka i dugogodinja aktivistkinja feministikog pokreta, a ovdje
prenosimo njene rijei jer pruaju iru sliku o poziciji ene u mukom
sportu kakav je fudbal.
U doba kad se kod mladih javljaju prva interesovanja za neki hobi,
kad se svi trae u neemu, mene je zainteresovao fudbal i suenje,
509 Izvor: http://www.jadrankastojakovic.com/ i http://bs.wikipedia.org/wiki/Jadranka_Stoja
kovi%C4%87 (12. juli 2014)
510 Razgovarala Ana Kotur, novinarka i urednica portala www.ukljuci.in (10. juli 2014)
511 Roena je 1961. u Banjoj Luci. Po zvanju diplomirana politikologinja, a po zanimanju novinarka. Aktivna u enskom pokretu od 1998. (U Lara Bijeljina, Udruene ene Banja
Luka, Helsinki parlament graana Banja Luka), jedna od osnivaica (sa Radmilom igi
) prvog enskog politikog internet magazina u BiH Lara-online.Trenutno predsjednica
Udruenja/Udruge BH novinari.
164
ZABILJEENE
prisjea se Milkica. Na radnoj akciji 1979, u Brodu, umjesto kurseva

vezenja, ivenja ili saniteta, izabrala je da se prijavi na obuku za fudbalske sudije. () Milkica je tada odluila da e da savlada pravila igre
i pokazala se najboljom u grupi. Ipak, i dalje niko nije oekivao da e
polagati sudijski ispit i ukljuiti se u rad Saveza fudbalskih sudija. ()
Na prvoj utakmici kapiten jedne ekipe je traio odgaanje poetka koji
minut da bi otiao i sutkinji nabrao cvijee na oblinjoj livadi. Milkica
je sudijski ispit poloila sa ocjenom 4, ali ni tad nije poela da sudi. Na
sastancima fudbalskih sudija nije nikako dobijala utakmice na kojima bi
sudila. Kada je zatraila odgovor na pitanje zato je to tako, objanjeno
joj je da ona moe da sudi samo na utakmicama enskog fudbala. Ako su
i postojali enski fudbalski klubovi, oni su bili prvoligai, a ja kao poetnik
nisam mogla da sudim u toj ligi. Osim toga, propisi na kojima je lokalni Savez sudija zasnivao svoju odluku nisu striktno propisivali da ja ne
mogu da sudim u utakmicama mukog fudbala, pria nam sagovornica.
Kako je poznavala upravni postupak i bila istrajna sa eljom da sudi,
obratila se Savezu fudbalskih sudija Jugoslavije sa molbom za autentino
tumaenje propisa. U doba kad je ona uputila molbu, broj sutkinja je
bio zanemariv. Odgovor na njenu molbu saznala je iz tampe tadanje
zagrebake Sportske novosti, na naslovnici su donijele naslov ena moe
i na A listu. Na sljedeem sastanku sam dobila zaduenja, i injenica da
neko zna da se izbori sa postupcima fudbalskog svijeta, koji je bio vrlo
surov, bila je veliko dostignue, pria nam sagovornica. () Za svoje
suenje kae da je bilo poprilino otro. Ipak, to je bio donekle i logian
izbor. Kao ena, znala sam da moram da budem otrija, jer nisam bila u
situaciji da mogu da se izborim sa puno krupnijim i fiziki nadmonijim
igraima od sebe na terenu na drugi nain, objanjava sagovornica. Na
jednoj utakmici iskljuila je ak i biveg jugoslavenskog reprezentativca
Jovana Aimovia, jer je uz galamu na igrae, ometao rad pomonog
sudije. () Na jednoj utakmici omladinaca u Beogradu, glavni sudija se
nije pojavio. Milkica je bila prvi pomoni sudija i po pravilima je trebala
da sudi. Ipak, delegat Saveza fudbalskih sudija je odluio da Milkica
nee suditi. Ona je napustila utakmicu i nakon odreenog vremena dobila poziv za disciplinsku komisiju. Odbila sam da pristupim komisiji i
izjasnila se da nisam kriva, kae ona. Savez fudbalskih sudija je priznao
165
ZABILJEENE
greku, i iako je jo neko vrijeme bila aktivna, tu se otprilike zavrila

njena sudijska karijera.
Jo neke od ena koje su zaduile bh. drutvo

svojim radom
Marija Kecmanovi (19041992) radila je kao profesorica u
gimnaziji u Banjoj Luci, da bi kasnije postala prva ena na funkciji
direktorice Ekonomske kole u Banjoj Luci, to je bio veliki uspjeh
za enu u tadanje vrijeme. Ostala je upamena samo po dobru kod
svojih kolega/ica i uenika/ca. Bila je udata za Duana Zeljkovia.
Vuka Markovi (19111996) osnovala je 1955. godine Centar
za vaspitno-obrazovni ivot djece u Banjoj Luci, dananje Djeije
pozorite, i time omoguila brojnim generacijama djece da uivaju
u predstavama.
Mira Kesi (19141997) diplomirala je na Filozofskom fakultetu
u Skoplju, Odsjek za sociologiju i etnografiju. U periodu od 1945. do
1947. godine bila je angaovana na poslovima pronalaenja i zbrinjavanja ratne siroadi. Godine 1947. osniva se Ustanova socijalne zatite
za djecu bez roditeljskog staranja pod nazivom Rada Vranjeevi, sa Mirom Kesi kao upravnicom.512
Roza Papo (19141984), roena u Sarajevu; bila je doktorica, uesnica NOB-a i generalka-majorka sanitetske slube JNA.
Medicinski fakultet je zavrila 1939. u Zagrebu. Prije Drugog svjetskog rata je radila kao doktorica u bolnicama u Sarajevu, Begovom
Hanu i Olovu. Poslije okupacije Kraljevine Jugoslavije 1941. godine
uspostavila je veze sa Narodnooslobodilakim pokretom na Ozrenu
i saraivala sa Ozrenskim partizanskim odredom, a u decembru mu
se pridruila i postala upravnica bolnice Odreda. Potom je bila referentkinja saniteta Prvog udarnog bataljona i este istonobosanske
udarne brigade 1943. godine. Prilikom evakuacije ranjenika iz manastira Lovnica i okoline ekovia, formirana je velika partizanska
bolnica u selu Donja Trnova, kod Bijeljine, ija je organizatorica i
512 Izvor za ove tri Banjaluanke je http://www.6yka.com/novost/47980/upoznajte-zene-izproslosti-koje-su-zaduzile-banjaluku (23. juni 2014)
166
ZABILJEENE
upravnica bila Roza. Septembra 1943. godine postavljena je za referentkinju saniteta i upravnicu bolnice Sedamnaeste istonobosanske
divizije, a kasnije je bila upravnica Hirurke pokretne bolnice Druge armije JNA. U lanstvo Komunistike partije Jugoslavije (KPJ)
primljena je 1942. godine. Poslije osloboenja Jugoslavije nastavila
je profesionalnu doktorsku karijeru u Jugoslavenskoj armiji. Zavrila
je specijalizaciju iz infektologije i bila prva naelnica novoformirane
Klinike za zarazne bolesti 1961. na Vojnomedicinskoj akademiji
(VMA), a od 1965. je bila i profesorica za infektivne bolesti. Bila
je predsjednica Glavne vojno-ljekarske komisije. Penzionisana je u
inu generalke-majorke sanitetske slube JNA i bila jedna od dvije
ene sa generalskim inom u JNA. Umrla je u Beogradu. Nositeljica
je Partizanske spomenice 1941. i drugih jugoslavenskih odlikovanja,
meu kojima su Orden zasluga za narod, sa srebrnom zvijezdom i
Orden bratstva i jedinstva, sa srebrnim vijencem.513
Olga Humo (1919, Beograd) bila je uesnica NOB-a i profesorica
na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Udajom za Avdu Humu 1940.
prelazi da ivi u Sarajevo do poetka Drugog svjetskog rata. Nakon poroda 1942. godine u Mostaru biva uhapena i sprovedena u Sarajevo. Iz
zatvora bjei uz pomo Partije i odlazi u partizane. Kao prevoditeljica sa
dr. McKenzyjem obilazi partizanske bolnice. Prikljuuje se Vrhovnom
tabu VOJ-a i POJ-a gdje prevodi biltene i razgovore saveznikih vojnih misija. Preuzima funkciju line sekretarice, Vrhovnog komandanta NOV-a i POJ-a, Josipa Broza Tita, a 1944. godine prisustvuje
razgovoru Tita i Churchilla u Napulju kao Titova lina prevoditeljica.
Nakon osloboenja Beograda, 1945. godine je pripremala Titov dolazak. Od 1945. do 1956. je ivjela u Sarajevu gdje je radila kao profesorica u gimnaziji i kao asistentica na tek osnovanom Filozofskom
fakultetu. 1959. godine je doktorirala na Filozofskom fakultetu u Beogradu i radila na Katedri za engleski jezik.514
Naa Biser Taso je roena ranih dvadesetih godina XX vijeka. Bila
je lanica SKOJ-a, uesnica NOB-a, profesorica fonetike na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, predsjednica skuptine SAB513 Izvor: http://sh.wikipedia.org/wiki/Roza_Papo (1. juni 2014)
514 Izvor: http://sh.wikipedia.org/wiki/Olga_Humo (24. juni 2014)
167
ZABILJEENE
NOR-a Kantona Sarajevo. Danas aktivno uestvuje na konferencijama

i TV emisijama vezanim za NOB, socijalistiki period u Jugoslaviji i
enska pitanja. Takoer, svake godine obilazi obiljeavanja godinjica
bitki i stradanja uesnika/ca NOB-a i njihovih spomen obiljeja.
Rahela Perii (1922, Sanski Most) se prikljuuje 1941. godine
antifaistikoj borbi nakon to je bila zatvorena od strane ustaa u
Drvaru, i putena nakon osloboenja Drvara. Njena antifaistika
borba poinje u bolnici u Drvaru, gdje je kao lanica Desete krajike
brigade u toku rata zbrinjavala dosta djece prilikom napada na gradove. Prima Medalju za hrabrost i zaslugu za napore da spasi to vei
broj djece. Godine 1944. obolijeva od upale plua i biva prebaena u
bolnicu na osloboenu teritoriju. Ubrzo nakon oporavka poinje da
radi u Bosanskom Petrovcu, Grahovu, Jajcu i Travniku u omladinskim organizacijama, te biva izabrana za jednu od vodeih lanica
Ujedinjenog saveza antifaistike omladine Jugoslavije u BiH. Organizuje omladinu da prenose ranjenike, kopaju, oru i siju, to je bilo
od velike pomoi za vojsku. Njena organizacija je, takoer, pokrenula i kurs opismenjavanja omladine. Dobila je mnoge nagrade za svoj
rad, izmeu ostalog, za sluenje BiH, doprinos u borbi i poslije rata,
za rad sa djecom, itd. Nakon zavretka rata odlazi u Sarajevo gdje
se pridruuje svojoj porodici, te zavrava gimnaziju. Godine 1946.
uestvuje u graenju pruge Brko Banovii gdje upoznaje mua
i udaje se 1950. godine. Mu joj je bio pilot, a kada biva prebaen u
slubu u Beograd, Rahela tamo s njim nastavlja svoj ivot. U Beogradu zavrava uiteljsku kolu, nakon ega se porodica seli u Ni,
gdje je radila u Muzeju narodnooslobodilake borbe. Potom se
vraaju u Beograd gdje je Rahela, do penzije, 1969. godine, radila u
Institutu za historiju radnikog pokreta. Rahela je i majka troje djece
i baka estero unuadi.515
Jelena ehi (19242006), roena u Sarajevu, bila je SKOJ-evka,
uesnica u NOB-u, profesorica jezika i knjievnosti, glavna urednica Izdavake kue Veselin Maslea. Diplomirala je na Filozofskom
fakultetu u Sarajevu i 1949. godine postaje direktorica Izdavako515 Azulaj, K. (2001), Invervju sa Rahelom Perii, Izvor: http://www.centropa.org/biography/
rahela-perisic (28. juni 2014)
168
ZABILJEENE
knjiarskog preduzea Polet. Godine 1950. mu joj odlazi na Goli

otok, a Jelena ostaje sama s dvoje djece. Poto je odbila da se razvede, biva iseljena iz stana i gubi zaposlenje u Poletu. Godine 1952.
je postala urednica za djeiju i omladinsku knjievnost u Dravnom
izdavakom preduzeu Svjetlost, a 1953. je prela da radi u Izdavakoknjiarskom preduzeu Veselin Maslea gdje je 1959. postala glavna
urednica, a 1969. direktorica Izdavakog sektora i glavna urednica.
Umrla je u Sarajevu 2006. godine.516
Fatima Mui Manojlovi je bila prva pilotkinja u BiH. Zavrila
je obuku na Trojki u Prvoj klasi pilotske kole Aerokluba Sarajevo i
11. septembra 1950. dobila svjedoanstvo. Fatima je bila lanica Aerokluba Sarajevo od 1948, kada je na aerodromu Butmir napravljen
snimak grupe od 20 vazduhoplovaca oko jedrilice dral.517 Fatima
sada ivi u Kanadi.
Ljiljana Saki (1955, Sarajevo) je prva inspektorica za saobraaj
u Jugoslaviji. Godine 1975. je zavrila Saobraajno-tehniku kolu,
nakon ega se zaposlila u Regionalnom sekretarijatu unutranjih
poslova. Fakultet politikih nauka, Odsjek za sociologiju upisala je 1976. godine. Uporedo sa poslom u roku zavrava fakultet, i
jo est mjeseci radi kao policajka na sarajevskim ulicama. Godine
1981. postala je prva inspektorica za saobraaj na prostorima bive
Jugoslavije. Najdue je radila na vaspitno-obrazovnom djelovanju
u saobraaju i u toku deset godina obila skoro sve osnovne kole
u BiH. Godine 1990. upisala je Pravni fakultet, koji zavrava 1996.
Radila je i kao glavna inspektorica na obezbjeenju koncerta grupe
U2 u Sarajevu, 1998. godine. Od 1987. do 2001. godine je pisala za
djecu i objavila est knjiga. Godine 1978. je u Beogradu bila jedna od
uvarki Brigitte Monhaupt, njemake teroristkinje i lanice RAF-a
(Red Army Faction), koja je bila uhapena u Zagrebu i uvana est
mjeseci. Godine 2005. pridruila se Stranci demokratske akcije
(SDA) i postala lanica predsjednitva u Glavnom odboru stranke.
Ljiljana je, takoer, i zamjenica predsjednika Glavnog odbora u
stranci i lanica Suda asti.518
516 Fotografija iz porodinog albuma. Tekst iz razgovora s porodicom i dokumenata o zaposlenju.
517 Izvor: http://www.aeroklub-sarajevo.ba/Raja_i_sredstva401-450.htm#2.417 (30. juni 2014)
518 Saki, Lj. (2010), Kako sam uvala Brigitte Monhaupt, Sarajevo; Razgovor sa Ljiljanom
169
ZABILJEENE
Emina Paali (19191983) roena je u Bratuncu, a vei dio svog

ivota posvetila je borbi za emancipaciju ene u drutvu. Nakon to
su na Prvom kongresu ena BiH delegatkinje, muslimanke, zapoele
akciju skidanja zara i ferede, Emina je meu prvima akciju zapoela
u bratunakim selima, gdje je tradicija imala duboke korijene. Nakon toga se zalagala i za opismenjavanje i kulturno uzdizanje seoske
enske omladine. Bila je organizatorica mnogih drutveno korisnih
akcija, te je poduavala ene krojenju i ivenju. Kroz tu viegodinju
obuku prolo je na stotine mladih ena koje su na taj nain stekle
samostalnost i sposobnost privreivanja za sebe i svoju porodicu. Uz
opismenjavanje i kurseve ivenja, ene su poele izlaziti iz kua, koje
su im do tada bile jedina kola.519
Milena Filipovi (19231998). Nakon udaje se 1947. godine
doseljava na podruje Srebrenice, Skelana i Bratunca, gdje je njen mu
radio. Tu ostaje do smrti. Milena se posebno isticala u ubjeivanju
ena, prvenstveno na selima, da skinu zarove, te je aktivno pomagala
enama oko domainstava u elji da se ivot na selu modernizuje,
uila je ene kako da se staraju o kui i kunom redu, i kulinarstvu.
Panju je posveivala i odgoju djece za koju seoske ene, radei u
kui i bati, nisu imale toliko vremena. Milena je bila jedna od prvih
ena koja je nekoliko puta izabrana za odbornicu Skuptine opine
Bratunac, a svoj politiki angaman je koristila za isticanje potreba
obinih ljudi i ukljuivanje ena u drutveni ivot. Dugo godina je
bila predsjednica Antifaistikog fronta ena (AF) i znaajno doprinijela oslobaanju od predrasuda o potinjenom poloaju ena.
Godine 1966. je ukazom Josipa Broza Tita odlikovana Medaljom zasluga za narod.520
Radenka Stevanovi (1929) je prva ena koja je u Skuptini
opine Bratunac zauzela odborniku poziciju. Zalagala se za
samoosvjetavanje ena radi njihovog oslobaanja od potlaenosti.
Uestvovala je u sportskim aktivnostima i isticala se i na omladinskim
sletovima u Sarajevu. Ukljuuje se i u AF, a poetkom pedesetih je
Saki, obavljen maja 2014. godine.
519 Preuzeto iz knjige: Mustafi, M. (2010), ene u vremenu Bratunac NVO Forum ena
Bratunac, Sarajevo, Bemust
520 Ibid.
170
ZABILJEENE
kao predstavnica srebrenikog sreza prisustvovala Kongresu AF-a.

Zalagala se za kulturno uzdizanje i osvjetavanje seoskih ena, te sa
ostalim aktivistkinjama obuavala ene o odgoju djece, o brizi za kuu
i kulinarstvu, davala im kurseve ivenja i krojenja i ope higijene.521
Mirjana ukanovi je roena u Opravdiima kod Bratunca.
Nakon zavretka Uiteljske kole u Bijeljini, postaje prva uiteljica
u novootvorenoj koli u Konjeviima. Organizovala je i kurseve kuhanja, a pedesetih godina je primljena u KPJ. Godine 1978. je izabrana za predsjednicu Opinske konferencije Socijalistikog saveza
radnog naroda Bratunac. Vodila je mnoge sekcije: za poljoprivredu
i selo, za omladinu i sport, za kulturu i informisanje. Nagraena je
vie puta za svoj rad. Godine 1980. postaje zamjenica predsjednika
novinskog savjeta Fronta slobode Tuzla, a 1981. postaje prva direktorica Djejeg obdanita u Bratuncu, gdje radi do penzije 1997. godine. Objavljivala je i naune radove u Biolokom listu i u asopisu
meuopinskog Pedagokog zavoda Tuzla, Sredine.
Radmila Vasi (1950, Bratunac), profesorica knjievnosti, bila
je profesorica u srednjoj koli u Bratuncu od 1974. do 1985. godine,
a 1983. postaje prva predsjednica Opine Bratunac. Za vrijeme njenog mandata su, izmeu ostalog, poduzete aktivnosti na tome da se
ene ohrabre i vie ukljue u sve drutvene akcije i tako sadrajnije
uestvuju u ivotu i budunosti Bratunca.522
Elza Vinkeevi Beatovi (1941, Srebrenica). Jedna od prvih aktivistkinja u Sekciji za drutvenu aktivnost ena. U aktivu ena se brzo
afirmisala i utjecala na pozitivne promjene u drutveno-politikom
ambijentu Bratunca. Za svoj doprinos je vie puta nagraena, izmeu
ostalog Zahvalnicom za doprinos u radu Socijalistikog saveza
opine Bratunac 1980. godine, te Srebrenom znakom SSOBiH za
izuzetno zalaganje i postignute rezultate u radu SO Bratunac.523
Milijana Jainski (1950, Srebrenica) je istaknuta bratunaka
aktivistkinja, borkinja za prava ena i humanistkinja. Pruanjem
pomoi po udaljenim selima daje primjer pomoi ene enama. Od
1978. do 1992. godine bila je redovna lanica Sekcije za drutvenu
521 Ibid.
522 Ibid.
523 Ibid.
171
ZABILJEENE
aktivnost ena pri Socijalistikom savezu. Nakon trogodinjeg

angamana biva izabrana za predsjednicu Sekcije za ene. Godine
1985. biva reimenovana za istu poziciju zbog predanosti i doprinosu
emancipaciji svih ena. Sekcija je promijenila ivot mnogih ena
samom injenicom da nisu bile preputene same sebi.524
Tahira Buljubai (1930, Bratunac) jedna je od prvih bratunakih
aktivistkinja, a uestvovala je u radnim akcijama izgradnje drave.
Nakon to se udala i postala majka, aktivnije se ukljuila u drutveni
ivot Bratunca. Za svoj angaman dobila je mnogobrojna priznanja,
izmeu ostalih i priznanje Crvena knjiga, kojim su nagraivani najaktivniji lanovi i lanice tadanje drave.525
Ope napomene za socijalistiki period

Iz ovog kratkog pregleda poloaja ena u SFRJ nemogue je ne
zakljuiti da su ene zaista dosegle vei stepen emancipacije i ravnopravnosti nego to je to bio sluaj prije ovog perioda. Ono to je
takoer bitno podvui jeste i to da su ene svojom borbom, neumoljivom portvovanou i predanou same izborile prava koja su
im nakon Drugog svjetskog rata i zakonski omoguena. Ta njihova
borba i socijalistiki postulati doveli su i do javnog i politikog zagovaranja ravnopravnosti ena i mukaraca.
Meutim, ono to se u ovom dijelu knjige takoer htjelo prikazati
jeste i to da je, bez obzira na zakone i ustavna naela koja proklamuju
ravnopravnost, duboko ukorijenjeni tradicionalni i patrijarhalni modus vivendi pruao otpor enskoj emancipaciji i enskoj aktivnosti van
privatne sfere. Iako su ene postale aktivnije u javnoj sferi, stekle pravo
na rad i zaposlenje i ravnopravno uestvovale u graenju socijalistike
drave i boljeg drutva, u periodu odmah nakon Drugog svjetskog rata
uoen je i otpor prema opismenjavanju i kolovanju ena i enske djece
kao i negativni stavovi porodice prema izlasku ena u javnu sferu.
Govorei u generalnim tezama, identitet ene kao majke ipak je ostao osnovni identitet jugoslavenske ene, a odmah nakon njega je dola524 Ibid.
525 Ibid.
172
ZABILJEENE
zio identitet ene radnice. Broj ena u politici i na veim rukovodeim

pozicijama je uprkos svemu ostao nizak, a to stanje je bilo gotovo
nemogue promijeniti. Iako je politiki vrh stalno naglaavao potrebu
ena u politici, 1953. godine ukidanjem AF-a, masovne enske organizacije koja je imala i politiko djelovanje, nije teko uoiti kontradikcije zvaninih politikih stavova u vezi sa enskim politikim
djelovanjem i ravnopravnou spolova. Kako istie Ana MikovskaKajevska, AF je stajao na putu osiguravanja moi Komunistike
partije. Nakon njegovog ukidanja, rjeavanje enskog pitanja i ravnopravnosti spolova je spalo samo na ene, kao da su ene bile jedini dio
drutva. Ova autorica tako postavlja tezu da se moe zakljuiti i da
je mainstreamovanje enskog pitanja u socijalizmu bio nain osiguravanja moi Komunistike partije u kojoj su dominirali mukarci, a ne
nuno iskren pokuaj da se pobolja pozicija ena.526
Ono to se moda najvie zamjera socijalistikom drutvenom
ureenju, kada se govori o enskim pravima, jeste upravo ovo
onemoguavanje ena da postanu politiki aktivnije i ravnopravni subjekti koji e postati aktivni agenti kreiranja svog poloaja u
drutvu. Stoga se moe zakljuiti da, iako je donoenje zakona i
ustavnih naela koja proklamuju ravnopravnost neizmjerno vano,
samo taj aspekt nije dovoljan te treba raditi i na izgraivanju odnosa
meu ljudima i mijenjanju tradicionalnih patrijarhalnih uvjerenja,
ali i enama omoguiti da i same na adekvatnim pozicijama moi
utjeu na kreiranje drutva i rjeavanje enskog pitanja.
Broj ena u politici je ostao mali i osamdesetih godina pa tako
i nakon raspada Jugoslavije. Piui o nacionalizmu, patrijarhatu i
ratu u bivoj Jugoslaviji, arana Papi iznosi tri razloga za mali broj
ena u politici. Kao prvi razlog navodi da je 50 godina socijalizma
uinilo ene pasivnima, dajui im znaajna prava pravo na rad,
razvod, abortus, i istiui da socijalizam nije rijeio ensko pitanje
nego ga je adaptirao na dominantni patrijarhalni sistem na kom je
socijalizam i zasnovan. arana Papi zakljuuje da je socijalizam
bio konglomerat razliitih drutvenih i ideolokih elemenata koji
526 Mikovska-Kajevska, A. (2006), Communists, Feminists and Nationalists; A journey into
the Former Yugoslavia (19411944), Masters Thesis University of Amsterdam, Faculty of
Social and Bihevioural Sciences, Amsterdam, str. 25.
173
ZABILJEENE
su bili komunistiki, muki, patrijarhalni i autoritativni. enama

je ponuen specifian miks progresivnih zakonskih prava i veoma
realan i uporan patrijarhat koji je upravljao njihovim sudbinama i
svakodnevnim ivotom. Stoga ene nisu imale efektivnog politikog
iskustva, politikih alata ili strategije koje su mogle iskoristiti kada su
nove demokratske transformacije poele da se deavaju. Kao drugi
razlog autorica napominje da nezavisni i moni enski pokret, koji je
mogao omoguiti politike vjetine, nije zaivio u bivoj Jugoslaviji.
Feministike grupe koje su se pojavile sedamdesetih godina bile su
periferne i animirale su mali broj ena. Konano, trei razlog su nove
politike stranke koje su propagirale ekstremni nacionalizam koji je
bio militantan, nacionalistiki i seksistiki, a bilo ko ko mu se suprotstavio bio je oznaen izdajicom.527
Ipak, padom socijalizma, raspadom Jugoslavije i ratovima u devedesetim godinama, te ubrzanom reptarijarhalizacijom i nacionalizmom poloaj ena u drutvu doivio je retrogradne tendencije
i znatno je pogoran. Nestanak komunistike paradigme jednakosti
i rastom konzervativne ideologije drave, nacija ili religija u svakoj
postkomunistikoj dravi je bazirana na strategijama retradicionalizacije, instrumentalizacije i naturalizacije enskih identiteta, njihovih
drutvenih uloga i simbolikih reprezentacija.528
Prava koja su ene izborile i stekle u socijalizmu su zanemarena,
a ene vraene u privatni prostor. Mukarci su postali aktivni subjekti, ratnici a ene pasivni objekti i rtve. Stoga se, iz dananje perspektive, pomalo nostalgino na socijalistiki period gleda kao na period
u kome su ene doivjele znaajan napredak i osigurale bolji poloaj
u drutvu. To i jeste tano, ali je i daleko od toga da je ensko pitanje
bilo u potpunosti rijeeno. Decenijama dug enski rad i zalaganje za
bolje drutvo u vrlo kratkom periodu su izbrisani, a na njegovo mjesto dolo je jaanje patrijarhata i osiguravanje mukih pozicija moi.
527 Papi, . (1994), Nationalism, patriarchy and war in ex-Yugoslavia, Womens History Review.3:1, str. 115-117.
528 Papi, . (2002), Europe after 1989: Ethnic wars, the Fascistization of Civil Society and Body
Politics in Serbia, u Thinking Differently: A Reader in European Womens Studies. (ur. Griffin, G; Bradioti, R.), London i New York, Zed Books, str. 128, pp. 127-144.
174
Nada Ler Sofroni je roena 1941. u Sarajevu. Pripadnica je

grupe prvih feministikih teoretiarki u bivoj Jugoslaviji. Dugo godina predavala je socijalnu psihologiju na Fakultetu politikih nauka
u Sarajevu. Imala je aktivnu i vodeu ulogu u drugom talasu enskog
pokreta u regiji. Bila je konceptualna kreatorka Prve meunarodne
feministike konferencije u istonoj Evropi, koja je odrana u Studentskom kulturnom centru u Beogradu 1978. godine pod nazivom
Drug-ca ensko pitanje. Novi pristup? Njena doktorska disertacija
smatra se prvom feministikom tezom odbranjenom u socijalistikoj
Jugoslaviji i dijelom je objavljena u knjizi Neofeminizam i socijalistika
alternativa (1985). Svojim aktivizmom i naunim radom obiljeila je
ne samo razvoj drugog vala feminizma u SFRJ, ve je dala i znaajan
doprinos propitivanju rodne dimenzije globalnih neokonzervativnih
trendova i pozicije ena u uslovima postsocijalistike tranzicije. Objavila je veliki broj teorijskih eseja i lanaka. Bila je direktorica Centra za istraivanja politike i zagovaranja ena i drutvo u Sarajevu.529
ZABILJEENE
Crtica o Nadi
Crtica o arani
arana Papi je roena 4. jula 1949. u Sarajevu. Njena majka
i otac su aktivno uestvovali u antifaistikoj borbi, suprotstavljali
se nacionalizmu i borili se za socijalnu pravdu, to je bio temelj za
izgradnju linosti arane Papi sociologinje, antropologinje, profesorice na Filozofskom fakultetu u Beogradu i na enskim studijama diljem regiona, te jedne od pionirki jugoslavenskog feminizma.
aranin prvi susret sa savremenom feministikom teorijom desio
se na Konferenciji hrvatskog sociolokog drutva u Portorou 1976.
godine. Iste godine je prisustvovala prvom kursu enskih studija organizovanom u Inter-Univerzitetskom Centru u Dubrovniku, nakon
ega je, sa kolegicama i kolegama, organizovala prvu meunarodnu
feministiku konferenciju u istonoj Evropi pod nazivom Drugca ensko pitanje. Novi pristup? Ova konferencija je predstavila
529 Izvor: http://www.zenskestudije.org.rs/01_o_nama/biografije.html (24. juni 2014)
175
ZABILJEENE
novi feministiki pokret i teoriju preispitujui dominantni sistem,

te omoguavajui osnivanje tvrdog jezgra grupe feministiki nastrojenih teoretiarki i aktivistkinja u Jugoslaviji. Konferencija je
predstavljala poetak feministike kritikepatrijarhatau socijalizmu.
arana Papi je pripadala prvoj poslijeratnoj generaciji jugoslavenskih feministkinja tako da je njen rad i aktivizam ostavio veliki
utjecaj na razvoj mlaih generacija. Suosnivaica je beogradskog
Centra za enske studije (1992). U historiji jugoslavenskog feminizma arana Papi je upamena kao jedna od njegovih pionirki.
Tokom posljednjeg rata bila je jedna od prvih koja se suprotstavila
nacionalistikim politikama i javno je govorila protiv rata. Jedna je
od antinacionalistikih feministkinja koje su sve vrijeme radile na
izgradnji mira i pomirenja, kako u BiH tako i u regionu. Svojim radom postavila je visoke feministike standarde, kako u teoriji tako
i u aktivizmu, borei se istovremeno za ravnopravnije i pravednije
drutvo.530 Umrla je iznenada 2002. godine u Beogradu. Francuska
vlada joj je posthumno dodijelila Palmes Academiques i arana je
dobila titulu Chevalier dans lOrdre des Palmes Academiques.
530 Izvori: http://www.zenskaposla.ba/content/misliti-stvarati-i-zivjeti-feminizam-zarana

-papic,http://www.scribd.com/doc/226743184/Zarana-Papic-POLNOST--KULTURAOd-5-Do-26-Stranice i http://sh.wikipedia.org/wiki/%C5%BDarana_Papi%C4%87
(2. juli 2014)
176
IV DIO: Devedesete
Rat i nakon rata u Bosni i Hercegovini
Ovo nije bio na rat.
ZABILJEENE
Arijana Aganovi, Zlatan Deli
Ovo poglavlje e se baviti poloajem ena u periodu 19921995.

Ovdje e biti predstavljene uloge ena u razliitim oblastima djelovanja, kao to je vojska, civilna odbrana, obrazovanje, medicina,
umjetnost, politika, ali i ene kao ratne zloinke, te ene kao rtve
silovanja.
Kontekst
Period koji obuhvata kraj osamdesetih i poetak devedesetih
godina XX vijeka obiljeen je socio-ekonomskim i politikim
previranjima, te tranzicijom od socijalistikog ureenja drutva ka
demokratiji, koja je okarakterisana ratnim deavanjima i podjelom
na nacionalne drave na podruju bive Jugoslavije. Raspad Jugoslavije je utjecao na sve segmente drutva i pred sebe je postavio
pitanje etnike podjele koja e u narednom periodu imati veliki utjecaj skoro u svim sferama drutva, pa tako i po pitanju rodne ravnopravnosti, zastupljenosti ena na pozicijama odluivanja i drugim
sferama javnog ivota. Prvi demokratski, viestranaki izbori koji su
se odrali u BiH 1990. godine na vlast su doveli tri najvee nacionalne politike stranke koje e predstavljati tri dominantne etnike
grupe u BiH (Bonjake, Hrvate i Srbe) i ureivati politiki ivot
zemlje. Nakon proglaenja nezavisnosti Slovenije i Hrvatske, krajem
februara 1992. godine organizovan je referendum za nezavisnost
BiH, koja je proglaena 5. aprila iste godine, nakon ega su se poele
177
ZABILJEENE
javljati sve vee tenzije tako da je rat zvanino poeo u aprilu 1992.
godine. Izmeu aprila 1992. i decembra 1995. godine, do potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, u RBiH su se desila masovna
krenja ljudskih prava ukljuujui ratne zloine protiv ovjenosti,
ubijanja, silovanja i protjerivanja, a domovi mnogih su postali prve
linije i stanovnitvo je u mnogim dijelovima BiH bilo prisiljeno na
iseljavanje.
Bosanska knjiga mrtvih

Prema (jo uvijek posljednjem) popisu stanovnitva iz 1991. godine, od ukupno 4.377.033 stanovnika/ca, bilo je 2.193.238 ena.531
Bosanska knjiga mrtvih daje statistiki pregled ukupnog broja ubijenih i nestalih rtva rata u svim opinama u BiH, gdje je zabiljeena
smrt ili nestanak 95.940 graana/ki stradalih u periodu od 1991. do
1996. godine. Na osnovu spolne strukture, ukupno je ubijeno 86.039
mukaraca i 9.901 ena. Prema istom izvoru skoro 2/3 ena, odnosno njih 5.873 je stradalo 1992. godine, a 4.848 je stradalo izmeu
aprila i septembra 1992. godine, to pokazuje da je u etiri mjeseca
1992. godine ubijeno vie ena nego tokom cijelog trajanja oruanih
sukoba. Kada je u pitanju nacionalna struktura stradalih ena, od
ukupno 9.901 ubijene ene tokom cijelog trajanja rata, njih 7.179 je
bilo bonjake nacionalnosti, od toga 4.411 je ubijeno u 1992. godini.
Srpske nacionalnosti je bilo 1.664 rtava, a najvei broj je stradao u
1992. godini, 928. Od ena hrvatske nacionalnosti bilo je 896 ubijenih, a najvie smrtno stradalih bilo je tokom 1992. godine kada je
stradalo 446 ena. Iz grupe ostalih nacionalnosti smrtno su stradale
182 ene. Za 288 ena nije siguran datum smrti. Od 9.901 ubijene
ene, 97,48% ena su ubijene ili nestale kao civilne rtve rata.532
531 Revidirani osnovni dokument, koji predstavlja dio izvjetaja drave lanice BiH, (2010),
Sarajevo, Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice, str. 5.
532 Spolna i nacionalna struktura rtava i ljudski gubitci vojnih formacija (19911996), prema
Bosanskoj knjizi mrtvih, IDC, (ur. Tokaa, M.). Izvor. http://goo.gl/Asrswl (10. juni 2014)
178
Rat kao muka pria je vrijeme u kojem ene sudjeluju na razliite

naine, ali najee ostaju po strani ili se njima manipulie u svrhe
vladajue politike ili pak na neki nain i same podupiru odgovarajuu
ideologiju. Iako se bavljenje enama u nasilnim sukobima i ratovima
uglavnom odvija unutar viktimizirajueg diskursa, uloge koje ene
imaju u vremenima ratnih sukoba su razliite. Oko pitanja karaktera
i masovnosti silovanja u ratovima devedesetih u Hrvatskoj, BiH, a kasnije i na Kosovu raziao se feministiki pokret na antinacionalistike i
nacionalistike elemente, kako u Beogradu tako i u Zagrebu.533
Simbolika funkcija ene rtve rata u feministikoj literaturi bive
Jugoslavije nije jednostavna kao to se to ini na prvi pogled. Ona je,
s jedne strane, komplementarna predstavama o eni mirotvorki,
aktivistkinji, i u isto vreme njena suprotnost, u svojoj simbolikoj
nemoi i pasivnosti. U isto vreme, ona je i simbolika suprotnost
slike militantne, ratnobukake mukosti. Konano, ena se javlja i
kao polusvesna rtva podlona ratno-nacionalistiko-patrijarhalnoj
manipulaciji. U svim tim sluajevima, enska socijalna delatnost i
enska rtva se prepliu i uzajamno proizvode, obe zamiljene kao
sutinski drugaije od socijalne delatnosti i viktimizacije mukaraca,
posebno ako je rat u pitanju.534
ene u ratom pogoenim drutvima suoavaju se sa razliitim
oblicima seksualnog nasilja, koje se ponekad vri sistematski kako bi
se ostvarili vojni ili politiki ciljevi. ene su prve koje pogaa raspad
infrastrukture jer na njima ostaje briga o porodici. Prema definiciji
Mary Kaldor,535 rat u BiH se ubraja u nove, postmoderne ratove u
kojima se upotrebljavaju nove metode ratovanja i izvrenja zloina,
deava se u urbanim podrujima te ukljuuje civilno stanovnitvo,
odnosno, ljudi vie ne idu sami u rat nego rat dolazi njima, tako
ZABILJEENE
ene i rat
533 Sviri, J., Feministiki raskol devedesetih: takozvane nacionalistkinje i samoproglaene antinacionalistikinje. Izvor. http://goo.gl/LpyDYq (27. juni 2014)
534 Drezgi, R; arkov, D; (2005), Feministike nevolje sa Balkanom, u: Sociologija, Vol. XLVII, No. 4, str. 298.
535 Kaldor, M. (1999), New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era. Stanford, CA:
Stanford University Press
179
ZABILJEENE
da su u savremenim sukobima meu rtvama rata najee civili,

uglavnom ene i djeca. U ovom periodu uloga majke vojnika i vojnikinja takoer je naglaena. Konflikt moe da utjee na osnaenje
ena, to izaziva stvaranje strukturalnih drutvenih transformacija i
proizvodi nove realnosti koje redefiniu rod.536 ene izlaze iz svojih
tradicionalnih uloga da bi izale u susret drutvenim i ekonomskim
zahtjevima rata, neke po prvi put postaju odgovorne za svoje porodice i preuzimaju uloge liderki. Kao primjer mogu posluiti ene
Srebrenice koje su se istakle u javnom prostoru, kao rtve i ene
koje su izgubile svoje porodice, ostale same i koje se i danas bore
za povratak, dostojanstvo i pronalazak nestalih. ene Srebrenice su
bile prisilno protjerane i danas veina njih ive kao raseljene osobe
u BiH. Prije rata Srebrenica je bila dominantno muko drutvo u
kojem su mukarci bili glava porodice, jer su ene u Srebrenici bile
manje obrazovane od mukaraca i bile su uglavnom domaice, a rat
i poratno vrijeme promijenili su njihovu ulogu.537
U posljednje dvije decenije XX vijeka, etiri mone struje su se
ispreplitale, izmijenivi pravac postojane, mada spore, socijalnopolitike evolucije ene. Prva je bila Titova smrt 1980. godine, kojom
je postavljen okvir za politike poremeaje i nemire u cijelom regionu. Druga je uruavanje komunizma, to je promijenilo drutvena
pravila u ovom dijelu svijeta. Trea raanje nacionalizma, koji je
ispunio vakum nastao usljed prva dva faktora. etvrta je bio sam rat,
tokom kojeg su ene morale preuzeti zadatke koje nisu oekivale,
dok su, istovremeno, bile izloene traumama i gubicima. ena koja
se pokuavala odrati u estokom viru te etiri struje, teko je mogla
planirati sljedei dan, a kamoli svoj ivot.538
Rat je utjecao na demografsku strukturu ne samo zbog protjerivanja stanovnitva i nastajanja veinski etnikih podruja, ve i u
smislu spolne strukture, s obzirom na to da su veinom mukarci
smrtno stradali tokom rata. Zanimljivo je zapaanje koje je Carol
536 Meintjes, S; Pillay, A; Turshen, M. (2001), The Aftermath: Women in Post Conflict Transformation, London, str. 6.
537 Simi, O. (2010), Rod, konflikt i pomirenje: Gde su mukarci? A ta je sa enama? asopis
za politiku teoriju i istraivanja globalizacije, razvoja i rodnosti. Izvor: http://postjugo.
filg.uj.edu.pl/baza/texts_display.php?id=329 (27. juni 2014)
538 Hunt, S., Ovo nije bio na rat: Bosanke obnavljaju mir, Biblioteka Dani, str. 207, 208.
180
ZABILJEENE
Mann iznijela u svojoj studiji o enama Dobrinje:539 prve izbjeglice

koje su naputale Sarajevo bile su veinom ene, dok su mukarci
ostajali zadrani vojnom obavezom. Glavne posljedice ovih odlazaka
bile su stvaranje novih zajednica i porast razvoda.540
U periodu rata pitanja ena vie nisu samo to, ve su pitanja
Bonjakinja/muslimanki, Hrvatica i Srpkinja. Ratom su ene dobile
specifian poloaj jer su poele gubiti ljudska prava koja su stekle
u periodu socijalizma. Naime, u prethodnom reimu status ene je
bio formalno regulisan u mnogim segmentima, naroito kada su u
pitanju reproduktivna prava ene, kolektivna prava i ustanove socijalne zatite i u smislu da su se uspjele izboriti za vidljivost u drutvu.
Uspon etnonacionalizma na prostorima bive Jugoslavije je rastao uporedo sa mizoginijom, imajuci u vidu da je baziran na izrazito herojskoj i maskulinoj mitologiji.541 Period nakon rata takoer je pokazao
da su ene skoro pa nevidljive u drutvu, jer se spominju samo prilikom obiljeavanja godinjica kako bi se pokazalo da je ipak bilo
ena koje su sudjelovale u odbrani borkinje i heroine, ili se spominju iskljuivo kao silovane ene ene rtve. Za razliku od ena
koje su doprinijele Narodnooslobodilakoj odbrani pa se njihova
uloga poslije rata slavila i obiljeavala, ene uesnice rata u periodu
19921995. ostale su nedovoljno vidljive.
Ratna silovanja u Bosni i Hrvatskoj otvaraju vrata balkanistikim
diskursima. Na taj nain tradicija, patrijarhat i agresija (naglaeni
kao specifinno balkanskog tipa) predstavljaju kontektst kako
za feministike analize na ovim prostorima tako i za reinterpretaciju rodnih odnosa kroz pojmove konflikta i nasilja. Naalost,
feministiki radovi sa prostora bive Jugolsavije se nisu bavili teorijskim promiljanjem kategorija nacionalizma, Balkana i ratnog nasilja prije jugolavenskog raspada. To znai da se te kategorije pojavljuju ili kao vie-manje samorazumljive i transparentne, ili dobijaju
539 Kao to u samom uvodu Carol Mann navodi, tema ove studije je otpor ena za vrijeme
rata u BiH, u sarajevskom predgrau Dobrinja; vidjeti vie u: Mann, C. (2006), Kune
amazonke, otpor ena iz Dobrinje, predgraa Sarajeva, Sarajevo, Svjetlost, str. 5.
540 Mann, C. (2006), Kune amazonke, otpor ena iz Dobrinje, predgraa Sarajeva, Sarajevo,
Svjetlost, str. 36
541 Hauser, M., Ne prestajati poinjati. Izvor: http://www.medicazenica.org/daownload/ Monika_Hauser-Ne_prestajati_pocinjati.pdf str. 59. (27. juni 2014)
181
ZABILJEENE
teleoloko znaenje, te se nacionalizam, rat i Balkan poistoveujuju i

meusobno proizvode.542
Stravini primjeri ratnih zloina koji su izvreni nad enama
najveim dijelom su usmjerili priu na silovanje, ulogu ene kao
rtve. ene su posluile kao sredstvo oznaavanja teritorije, ili sredstvo iskazivanja moi. ene su postale oznaitelji diferencijacije na
etniko-kulturnoj i na politikoj razini.543 Tokom ratnih previranja
deavaju se dvostruki procesi i dolazi do viktimizacije ena, ali i do
njihovog osnaivanja jer dolazi do propitivanja rodnih odnosa moi
na lokalnoj, ali i na iroj meunarodnoj razini.544 Tokom rata dolo je
do jaanja civilnog sektora pojavom enskih organizacija koje su se
prvenstveno bavile enama rtvama rata, rtvama silovanja.545 Poto
mnogi mukarci ne mogu da se kreu slobodno ili sudjeluju u vojsci,
javni prostor je ostavljen enama.546 ene redefiniu tradicionalne uloge propisane mukarcima i enama od strane drutva i daju podrku
eninom samopouzdanju. Raa se veliki broj novih, posveenih ena
voa i mnoge od njih nastavljaju svoje uloge voa i poslije rata.547
Darija ili, u tekstu Rodni esencijalizmi, pie o tome kako nacionalizam moe posluiti enama, ali i to kako ene mogu dekonstruisati nacionalnu priu, iako u oba sluaja ipak ostaju izvan historije. Primjeri
su vezani uz drutva drava koje su nastale nakon raspada SFRJ. Kad
pie o povezanosti roda i rata, teoretiarka Nira Yuval-Davis pie kako
je rat iskustvo koje donosi izbjeglitvo, koje je rodno odreeno zato to
ak 80% ukupne izbjeglike populacije ine ene i djeca.548
542 Drezgi, R; arkov, D. (2005), Feministike nevolje sa Balkanom, u: Sociologija, Vol. XLVII,
No. 4, str. 302.
543 ili, D., Rodni esencijalizmi, politizacija i mirovni aktivizam na prostoru bive Jugoslavije, str. 230.
544 Ibid.
545 ene u BiH izmeu valova: moe li specifino kontekstualni feminizam pomoi, str. 85.
546 Slapak, S. (2000), Hunting, ruling, sacrificing: traditional male practicies in contemporary
Balkan cultures, u Male roles, masculinities and violence, A culture of peace perspective,
(Breines, I; Connell, R; Eide, I.), Pariz, UNESCO, str. 139.
547 Simi, O. (2010), Rod, konflikt i pomirenje: Gde su mukarci? A ta je sa enama? asopis
za politiku teoriju i istraivanja globalizacije, razvoja i rodnosti. Izvor: http://postjugo.
filg.uj.edu.pl/baza/texts_display.php?id=329 (27. juni 2014)
548 Yuval-Davis, N. (2003), Nacionalistiki projekti i rodni odnosi, Trea, asopis Centra za
enske studije, broj 1-2/ vol. V, str. 208.
182
ZABILJEENE
Rat se esto posmatra kao muki, dok se o enama rijetko

raspravlja, izuzev kao o rtvama. O enskoj prirodi govori se kao o
miroljubivoj, za razliku od borbenosti mukaraca tako da je vano
diskutovati o nacionalizmu, odnosu prema eni kao rtvi, eni kao
borkinji, eni preivjeloj silovanje, ili eni poiniteljki ratnih zloina.
Da bismo se ozbiljno bavili ulogom ena u oruanim sukobima
potrebno je istraiti naine na koje je rodna dimenzija ukljuena u
drutveno i politiko promiljanje o oruanom sukobu.
Tokom rata nasilje nad enama manifestovalo se na mnogobrojne naine, od fizikog nasilja kroz koje su prolazile silovane ene,
do nasilja u porodici. enske organizacije koje su nastale poetkom
rata na prostoru BiH i Srbije, ene enama iz Sarajeva i ene u
crnom iz Beograda, prouavale su razliku izmeu dvije strane fronta na kojima su se nale ene. Na strani koja je pripadala srpskoj
armiji, silovanje poinjeno na frontu nastavljalo se kod kue kao da
su odbaene sve norme doputenog.549 Ovome je doprinosio gubitak
razlike izmeu civilnog i vojnog ivota a esto je alkohol bio jedan
od uzroka, naroito kod vojnika.550 Tokom rata, a naroito poslije
ljeta 1995. godine, poslije masakra u epi i Srebrenici, u Sarajevo
i Dobrinju je doao veliki broj izbjeglica, koje su uglavnom bile sa
seoskih podruja. U veini sluajeva to su bile ene, djeca i starci koji
su se sada trebali navikavati na novi nain ivota karakteristian za urbana podruja. Veliki broj izbjeglica se naao po prvi put u gradskom
okruenju, a ene su esto bile tradicionalno obuene, i esto su zbog
svog specifinog naina ivota postajale rtve diskriminacije, tako da
je prilagoavanje bilo teko, naroito za ene/majke koje su bile emotivno vezane za kuno ognjite sa kojeg su protjerane i koje je utjecalo
na njihov identitet supruge, majke i domaice.551 C. Mann objanjava
poloaje ena izbjeglica koje su nastanjivale Dobrinju:
Nasilna smrt njihovih mueva i starijih sinova, poremeaji
odnosa sa djecom koju su povele sa sobom i tekoe svakodnevnog preivljavanja gurale su ove ene u nerjeive krize
549 Mann, C., n. d., str. 37
550 Ibid.
551 Mann, C., n. d., str. 38, 39.
183
ZABILJEENE
identiteta, od kojih nisu patile ene iz Dobrinje.552

Iako su rijetki podaci o enama koje su provodile vrijeme rata u
BiH i koje su bile ukljuene u razliite segmente drutva i zbog svog
doprinosa postigle vidljivost u drutvu, veliki je broj obinih ena,
bezimenih heroina koje su se svakodnevno borile za preivljavanje.
Teret koji je enama ostao jeste teret brige o porodici u nemoguim
uslovima. Pria svake ene koja je morala prehraniti porodicu,
kolovati djecu, pria svake silovane ene, samohrane majke, izbjeglice, posebna je pria i za njih preostaje samo vrijeme da se
ispriaju.553
ene rtve silovanja

Rat u BiH je obiljeen masovnim zloinima koji su pokrenuli
debate o osnivanju meunarodnih tijela za procesuiranje ratnih zloina.554 Silovanja u BiH imaju svoju lokalnu, regionalnu i
meunarodnu dimenziju, a bh. iskustvo je postalo relevantno za
ensku historiju jer su seksualni zloini dio prie o zloinima u BiH,
a postali su i dio enskog aktivizma koji se zalagao za zatitu ena u
ratnim sukobima i definisanja masovnog silovanja kao zloina protiv
ovjenosti.555 Na osnovu izvjetaja o masovnim silovanjima u BiH
i podataka o logorima za silovanje iznijeti su podaci o tome kako
se silovanje sistematski koristilo kao ratno oruje, posebno u svrhe
genocida i etnikog ienja. Prema nalazima tima misije Evropske
552 Mann, C., n. d., str. 39.
553 Neke od ratnih pria ena iz BiH se nalaze u publikaciji, koju su izdale ene u crnom,
enska strana rata. Zbirka predstavlja 120 autentinih svjedoanstva, izvjetaja, pisama
i sjeanja ena o ratovima voenim na podruju bive Jugoslavije 19911999. Sva su
svjedoenja u obliku monologa, slobodna od komentara ili drugih interpretacija, kako
bi se u potpunosti afirmirala enska individualnost. Na taj nain je temeljni princip
feministike kulture omoguiti da se uju glasovi individualnih ena ispotovan.
http://zeneucrnom.org/pdf/zenska_strana_rata.pdf
554 Mlinarevi, G. (2012), u Procesuiranje ratnog seksualiziranog nasilja na Sudu BiH: ta se
dogodilo sa interesom pravde? Analiza i preporuke u vezi sa rodno osjetljivim praenjem
suenja za ratno seksualizirano nasilje u BiH, u periodu 23. maj 201125. maj 2012, Sarajevo, ACIPS, str. 11.
555 Baki-Mufti, J. (ljeto-jesen-zima, 2003), Zloin silovanja u BiH, Odjek. Izvor: http://
www.odjek.ba/index.php?broj=03&id=21 (10. juni 2014)
184
ZABILJEENE
zajednice za procjenu stanja iz 1992. godine, broj ena koje su silovane tokom rata iznosi od 20.000 do 50.000.556
Od velikog broja ratnih zloina poinjenih u BiH, ono to je
najvie okiralo meunarodnu javnost bili su izvjetaji Misije Ujedinjenih nacija za procjenu stanja (Bassiounijeve komisije), kao i brojna medijska izvjetavanja o etnikom ienju, genocidu, masovnim
silovanjima, koncetracionim logorima, opsadi Sarajeva i neselektivnom ubijanju civila.557
Za vrijeme rata u BiH tijelo ene je posluilo kao simboliki
prostor. Iskoriteno je kao strategija kojom se nadvladavao neprijatelj
oznaen preko enskog tijela, te je silovanje 2006. godine proglaeno
strategijom etnikog ienja.558 Ono to se vremenom pokazalo kao
problem ogleda se u tzv. fenomenu hijerarhije rtava. Etniki zasnovano silovanje predstavlja novu i teu kategoriju od obinog silovanja, te se kao takvo interpretira kao prijetnja naciji, a ne kao povreda ene.559 Godine 1993. UN-ova svjetska konferencija o ljudskim
pravima u Beu organizovala je forum na kojem se govorilo o ratnim
zloinima u bivoj Jugoslaviji, posebno o onima koji su poinjeni
protiv ena. Beka deklaracija i program djelovanja, koju je usvojila
171 drava 25. juna 1993. godine na Svjetskoj konferenciji, priznale
su da su povrede ljudskih prava ena u situacijama oruanih sukoba,
povrede fundamentalnih principa meunarodnih ljudskih prava i humanitarnog zakona.560
Kako su strahote poinjene nad enama tokom rata u BiH (i Ruandi)
postale vidljive tokom 1990-tih godina i nakon pristiska feministikih
pokreta iz regije jugoistone Evrope, ali i na meunarodnoj razini, silovanje je po prvi put u historiji prepoznato kao ratni zloin i zloin
protiv ovjenosti. Prva suenja za ratno seksualizirano nasilje desila
su se na meunarodnoj sceni i to na Meunarodnom krivninom
556
557
558
559
Mlinarevi, G., u navedeno djelo, str. 11.

Ibid, str. 11
Ibid.
Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski otovreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u
BiH, Fondacija Cure, str. 111.
560 Izvor: http://www.minoritycentre.org/sites/default/files/becka-deklaracija.pdf (20. juni 2014)
185
ZABILJEENE
sudu za bivu Jugoslaviju, osnovanom u maju 1993. godine.561

Tokom rata ene su rijetko imale priliku da prijave silovanje, jer
javne institucije, policija i sudstvo, nisu funkcionisale, a poinioci silovanja su esto bili pripadnici vojske i policije. Nakon rata situacija
nije bila nita laka, jer su u nekim sluajevima osobe koje su poinile
silovanje radile u javnim institucijama, a mnoge ene su se bojale da
bi prijavljivanjem silovanja ostale zauvijek stigmatizovane u drutvu,
to je posljedica patrijarhalnog drutva u kojem je ipak trebao da se
sauva obraz ene. Preuivanje silovanja je nova trauma sa kojom
su se ene susretale a za nju nije postojalo dovoljno psiho-socijalne
podrke, tako da je bio potreban veliki napor, uglavnom nevladinih
organizacija i pojedinki mirotvorki i humanitarki, da se silovanje
proglasi krivinim djelom protiv ovjenosti. Prema Izvjetaju o
primjeni Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije ena
u BiH iz 2004. godine, rat u BiH je velikim dijelom utjecao na reproduktivno i seksualno zdravlje ena i djevojica, prvenstveno zbog
silovanja, seksualno prenosivih bolesti i neeljene trudnoe.562 Jedna
od prvih ena koja je javno progovorila o silovanjima u BiH je Nusreta Sivac, koja je svoj ivot posvetila zahtijevanju pravde koju rtve
ratnih silovanja moraju doekati, saraujui sa tribunalom u Haagu
i radei na sakupljanju svjedoenja o silovanju.
Javni prostor i poetak feminizma u

Bosni i Hercegovini
Istraivanja o ulozi ena u BiH tokom rata 19921995. rijetka
su, te ne postoji dovoljno relevantne literature koja se bavi ispitivanjem ratnih iskustava kroz rodnu perspektivu. Pored (jo uvijek rijetkih) statistikih podataka o ueu ena u razliitim segmentima
drutva tokom rata, naroito o enama koje su bile direktne sudionice oruanih sukoba i pripadnice vojske, vano je voditi rauna o
kontekstu u kojem su se ene nalazile u simbolikom smislu koji se
561 Mlinarevi, G., u n. d., str. 11.
562 Izvjetaj o primjeni Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije ena u Bosni i Hercegovini, (2004), Gender centar BiH, str. 5
186
ZABILJEENE
ticao njihove uloge u jednom novom politikom i drutvenom poretku. Kada je poeo rat Jugoslavija je postala bitna za pitanja feminizma irom svijeta s obzirom na to da su ratna deavanja izazvala
reakciju mnogih aktivistikih grupa i akademskih krugova, dok je
jugoslavenski feminizam poeo da slabi. Rat, nacionalizam, silovanje, enska ljudska prava, meunarodno pravo postale su teme koje su
se izuavale, ali jugoslavenski feminizam sam po sebi ne. Jugoslavenske feministkinje su prve koje su se bavile pitanjem utjecaja rata na
njihov identitet i aktivizam. Nakon toga su uslijedile analize koje su
se odnosile na feministike pokrete u regiji, a malo je bilo onih koji
su se bavili teoretskim pitanjima feminizma.563
Na prostoru bive Jugoslavije uglavnom su ene organizovale
pacifistike pokrete i humanitarnu pomo, ali su ene takoer bile i
sauesnice u ratu zbog samog sistema i njegovog simbolikog poretka,
koji je podravao ratnu politiku i favorizovao historijski dominantnu
muku grupu. Rat u bivoj Jugoslaviji je u svakom pogledu poduhvat
bratstva, a ne sestrinstva.564
Za simboliki poredak i socijalne odnose karakteristino je da
svaki sistem moi za svoj model uzima druge, prethodne sisteme
moi, projektujui se na njihove modele ako je to mogue. Binarni
modeli a posebno binarni model pola jesu oni simboliki sistemi
moi kroz koje ovaj simboliki sistem deluje i na koji se projektuje.
Ova projekcija ozakonjuje prakse i dominaciju. Ekstremni sluajevi
rata i nacionalizma posebno su skloni da preuzimaju i usvajaju modele spolnih razlika, koristei ih kao take oslonca. Oni eksploatiu i
manipuliu razlike u rodu, koristei ih i organizujui se oko tih osa.565
U sluaju jedne specifine situacije kao to je rat, uloga ene
takoer postaje specifina. U skladu sa tradicijom kojoj pripadaju
bh. ene, njihovo primarno mjesto je u porodici, u ulozi majke,
domaice, supruge, dok mukarcu pripada javna sfera. Rat je javna
sfera u kojoj su i ene sudjelovale ali njihova uloga nije bila vidljiva
563 arkov, D. (2000), Feminism and the disintegration of Yugolsavia: on the politics of gender
and ethnicity, str. 1
564 Ivekovi, R., ene, nacionalizam i rat: Vodite ljubav a ne rat. Izvor: http://www.zenskestudie.edu.rs/izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br2-3/274-zene-nacionalizam-i-rat-vodite-ljubav-a-ne-rat (02. juli 2014)
565 Ibid.
187
ZABILJEENE
kao ona muka, niti je priznata na nain na koji je muka uloga priznata. Swanee Hunt u knjizi Ovo nije bio na rat566 opisuje razgovore
koje je vodila sa enama iz BiH:
I tako, razgovori to slijede, a dotiu se obrazovanja, karijere,
drutvene uloge, mogu vam djelovati prizemno, mada se ne
tumae u kontekstu estokih drutvenih promjena. I ti e elementi ivota ene u predratnoj Bosni postati kompas njihovih
poslijeratnih aktivnosti na izgradnji zemlje.567
Adriana Zaharijevi, u predgovoru knjizi Neko je rekao feminizam? o zaetku bh. feminizma, kae:
Iako je Drugca ena kljuan istorijski trenutak koji utiskuje
istonoevropske feminizme u evropsko feministiko naslee,
feministiki pokret na ovim prostorima iznie iz ratovima
zahvaene zemlje i iz otrog protivljenja militarizaciji i nacionalizmu, sa svih strana. Duka Andri-Rui iz zenike Medice,
jezgrovito je to opisala na bosanskohercegovakom primeru:
Ovolika enska scena u BiH, u smislu nevladinog sektora, ne bi
postojala da nije bilo rata () Mi smo se poele baviti feminizmom iz nude, a ne iz nekog promiljanja teorijsko-praktinog,
nego nas je na to navela nuda saniranja posledica rata.568
U periodu koji je obiljeen ratnim sukobima, ene su se nale u dvojakoj funkciji. S jedne strane bile su rtve, a s druge strane nosile su odgovornost za brigu o porodici. Neke od ena su se svjesno zalagale za bolji
poloaj ena tokom rata, dok su se neke silom prilika nale u situaciji u kojoj su morale da se snalaze na najbolji mogui nain kako bi pomogle sebi
i svojim porodicama da preive. Rije koja bi najbolje mogla opisati njihov ivot u ratnim okolnostima jeste preivljavanje, koje se izraavalo na
najkreativnije mogue naine. Preivljavale su uz humanitarnu pomo i
566 Knjiga je nastala dok je Swanee Hunt bila amerika ambasadorica u Beu, od 1993. do
1997. Tada se zainteresovala za rat u Bosni i poela se intenzivno baviti pitanjem kako
postii mir. Ve nakon etiri mjeseca susrela se sa enama iz hrvatskih nevladinih organizacija, a potom i sa enama iz Sarajeva, koje su se zalagale za mir. U knjizi se nalazi 26
pria o enama iz razliitih dijelova BiH.
567 Hunt, S., Ovo nije bio na rat: Bosanke obnavljaju mir, Sarajevo, Biblioteka Dani, str. 210
568 (ur.) Zaharijevi, A. (2012), Neko je rekao feminizam: kako je feminizam uticao na ene XXI
veka, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Fondacija Heinrich Boll, Ured u BiH, Fondacija
CURE
188
ZABILJEENE
izmiljale recepte bez iega. Meu enama koje su se bavile preivljavanjem

bile su i umjetnice, glumice, muziarke, pjevaice, plesaice, rediteljice,
pjesnikinje, manekenke, profesorice, uiteljice i ostale koje su se u ratnim
uslovima borile za preivljavanje pruajui tako otpor razaranju koje je rat
nosio sa sobom.
U ve spomenutoj knjizi Kune amazonke, koju je Carol Mann
posvetila enama Dobrinje, mogu se proitati zanimljive prie o
preivljavanju, improvizaciji, ivotu koji se odvijao u ovom sarajevskom predgrau, odsjeenom od grada Sarajeva. Ovo je ujedno
jedina studija koja se bavila pitanjem civilne odbrane i organizovanja
ena u ratu u BiH. O raznolikosti ratnih pria moe svjedoiti pria
koju u razgovoru za knjigu Sjaj ljudskosti,569 Zilke Spahi iljak, iznosi Stanojka Tei Cana. Njena pria pokazuje solidarnost u tekim
vremenima i pomo koja nije samo pomo, ve rtvovanje, hrabrost
i nesebinost. Na samom poetku rata Stanojka, da bi pomogla svojoj prijateljici muslimanki, odluuje rizikovati ivot svoje djece da
bi prevela prijateljicu na sigurno mjesto.570 Ovo je samo jedna od
mnogobrojnih pria u kojoj su ene bile glavne sudionice, ali i jedna
od rijetkih koje su zapisane. Svako naselje, svaki dio grada, svako
mjesto u BiH ima svoju ensku priu za koje e biti potrebno vrijeme
i naporan rad da bi se ispriale.
Vojnikinje
Jedan od segmenata u kojem su se ene u BiH istakle u ratnom periodu je uestvovanje u Armiji RBiH.571 Motivacija za njihovo ukljuenje
je razliita, a njihovo sudjelovanje u ratu imalo je mnogobrojne forme.
ene su bile vojnikinje, doktorice, novinarke, organizatorice civilne odbrane, pomagale su izbjeglicama. ene su bile na razliitim funkcijama
569 Istraivanje se bavi ivotima jedanaest ena, liderica i mirotvorki koje imaju razliite
etnike i religijske, ali i nereligijske identitete. Vrlo su aktivne u protekle dvije decenije na
izgradnji mira i pomirenja u BiH.
570 Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti: ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, TPO fondacija, str. 169-172.
571 U ovom tekstu se bavimo enama u Armiji RBiH, iako je ena bilo i u drugim vojnim i
paravojnim postrojbama. Napominjemo da se u ovom poglavlju u najveem dijelu bavimo
prilikama u Sarajevu.
189
ZABILJEENE
i pozicijama i za njihovo sudjelovanje veu se zanimljive prie, a jedna

takva je vojniki plakat na kojem se nalazila slika emse Kiselice, sa
pukom u ruci. Zbog hrabrosti ene u vojsci nazvane su amazonkama.572
ene su podnijele najvei teret tokom agresije na BiH. ene koje
su ostajale u kui sa djecom imale su obavezu snai se za hranu i
vodu. U opkoljenom Sarajevu nije bilo lahko nai drvo da se zagrije
stan ili kua. Pa ene koje su doekivale svoje mukarce da se vrate s
linije. Imale su zadatak da im obezbijede vodu da se okupaju, da im
obezbijede hranu, da sav teret brige za porodicu same snose.573
Pria o uesnicama ARBiH je drukija pria od one koja je ene
BiH predstavila kao rtve. Lejla Hadiahmi u svom magistarskom
radu, koji je posvetila pripadnicama ARBiH, uesnicama odbrane
Sarajeva,574 postavlja, izmeu ostaloga, pitanje motivacije koja je
vodila neke od ena Sarajeva da se prikljue odbrani grada u prvim
mjesecima rata. Autorica je u svom radu analizirala i prikaz borkinja
u tampanim dnevnim i sedminim novinama u prvim mjesecima
rata, koji je pokazao da je ARBiH u prvim mjesecima rata bila otvorena za sve podjednako, da su se vojnikinje prikazivale iskljuivo
kao patriotkinje. Kasnije se tokom rata ta slika mijenjala i poela je
ene sve vie prikazivati kao rtve. Lejla Hadiahmi u svom radu
pokazuje da ene nisu samo rtve konflikta u BiH i da takvo prikazivanje umanjuje vrijednost motivacije ena da prihvate razliite uloge
koje su bile rezervisane samo za mukarce.575
Ukljuivanjem ena u vojsku ne eliminiraju se opresivni rodni
stereotipi po kojima su ene viene iskljuivo kao rtve. O tome
svjedoe i iskustva pripadnica ABiH, ena koje su odluile da
uestvuju u borbi, preuzimajui ulogu vriteljica, nasuprot uloge
trpiteljica. Njihov izbor bio je u direktnoj suprotnosti sa rodnim nor572 Omani, A; Serdarevi M; Ovina A; Omani H; Omanic J. (2009), Participation of Women
in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica (21. mart
2009), str. 175.
573 Dautbegovi-Bonjakovi, S. (2013), Zaboravljena dimenzija rata u BiH vojnikinje, u
Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, str. 88
574 Hadiahmi, L. (oktobar, 2010), Women-combatants in defense of Sarajevo: agents or victims, Masters Dissertation, Sarajevo, University of Sarajevo, CIPS, Masters programme
in gender studies
575 Ibid.
190
ZABILJEENE
mama. Kao motiv prikljuivanja ABiH borkinje istiu osjeaj osobne

odgovornosti i potrebu da se zatiti zajednica koja je meta napada.576
Vano je napomenuti da su se ene u veini sluajeva samoinicijativno ukljuivale u vojsku, dok su mukarci poetkom rata mobilisani. Neke od ena koje je autorica intervjuisala prikljuile su
se Armiji zbog osjeaja nepravednosti rata tako da su se u nekim
sluajevima cijele porodice ukljuivale iz jednostavnog razloga to su
se njihove kue nalazile na borbenim linijama. Lejla navodi primjer
Sokolovi Kolonije, sarajevskog predgraa koje se nalazi nadomak
aerodroma, gdje se grupa ena prikljuila vojnoj jedinici zbog
osjeaja drutvene odgovornosti.577
Prema evidenciji578 iz decembra 1995. godine, 5.360 ena je sudjelovalo u ARBiH. Meu njima je 13 ena koje su dobitnice najveeg
ratnog priznanja Zlatni ljiljan: Fadila Bajri (1951, Bosanski Petrovac,
502 VBBR Peti korpus ARBiH); Zlata Gazibara (1957, Sanski Most, Sto
osma krajika brigada); Devada Tartaragi (1964, Foa, Diverzantskoizviaki odred Fikro etvrta motorizovana brigada); Aida Zuko (1970,
Sarajevo, Sto dvadeset i etvrta laka brigada Kralj Tvrtko). Posthumno
ovo priznanje su dobile Emira Bai (1969, Bosanski Novi, Petnaesta
motorizovana brigade); Mevlida Eli (1963, Derventa); Kornelija Juri
(1972, Sarajevo, brigada Kralj Tvrtko); Atifa Karali (1957, Novi eher,
Maglaj, Tri stotine sedamnaesta brdska brigada); Razija Meri (1974,
Kalesija, Samostalni diverzantski bataljon Crni vukovi); Indira Pjani
(1972, Cazin, Opinski tab Teritorijalne odbrane Cazin); Nevzeta Sefer
(1952, Travnik, Tri stotine dvanaesta motorizovana brigada); Fadila
Odakovi uta (1958, Gorade, Prva motorizovana brigada; Orden
zlatnog grba sa maevima i Zlatni ljiljan); Edina amdi (1972, Kladanj,
576 Drao, I., Sigurnost za koga? Feministiko redefiniranje koncepta sigurnosti, u: Kojeg je roda
sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, str. 223.
577 Hadiahmi, L., n. d.,
578 Podaci o vojnikinjama su preuzeti iz: (2013), Okrugli sto, Uloga ene u odbrani BiH,
Zbornik radova sa Okruglog stola Uloga ene u odbrani BiH (Sarajevo, 21. maja 2013),
Sarajevo, Udruenje za zatitu istorijskih vrijednosti BiH Haber; Omanic, A; Serdarevic,
M; Ovcina, A; Omanic, H; Omanic, J. (2009), Participation of Women in War in Bosnia
and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica (21. mart 2009); Monografija
Zlatni ljiljani, Odlikovani pripadnici Armije RBiH 19921995, (2000), Dan tampe, Zenica; Bosanske heroine: ene koje su branile BiH, http://radiosarajevo.ba/novost/87876)
(28. februar 2014)
191
ZABILJEENE
Sto dvadeset i prva brdska brigada; Medalja za hrabrost i Zlatni ljiljan).

Pored pojedinki koje su se nalazile na razliitim funkcijama
unutar ARBiH postojala su i grupisanja ena. U avgustu 1992. u
Pofaliima je osnovana eta djevojaka pod nazivom Plave ptice, kojom je komandovala Sabaheta utuk. Pripadnice ove ete su se borile na ui, brdu kod Sarajeva.579 U oktobru 1994. godine formirano
je Udruenje ena pripadnica ARBiH, koje su osnovale pripadnice
razliitih vojnih jedinica. Tada je u Udruenju bilo oko 30 ena iz
Sarajeva i Zenice koje su se bavile obrazovanjem, smjetajem za izbjegle ene, pruale su pomo trudnicama. Bez podrke ARBiH,
Udruenje nije dobilo sredstva za rad ve je nastavilo funkcionisati
zahvaljujui povremenim donacijama dok se nije ugasilo.580 ARBiH
je poetkom rata objavila javni poziv za ene da se prikljue vojsci
na pozicije u logistici, komunikacijama i administrativnim jedinicama. Lejla Hadiahmi navodi da njeno istraivanje pokazuje da iako
je enama bilo dozvoljeno prikljuivanje vojsci kao volonterkama
poetkom rata, i kroz javne pozive kasnije krajem rata, one ipak nisu
u potpunosti bile ukljuene u vojne redove. Nakon zavretka rata
demobilizacija je takoer pokazala da ene nisu bile bitne niti su njihovi interesi bili zatieni, jer su ene bile meu prvima koje su demobilisane. ene su se poele vraati porodinom ivotu i privatnoj
sferi te su se morale suoiti sa povratkom kuama, a institucionalna
pomo nije postojala. U svom radu o enama koje su sudjelovale u
vojsci tokom rata u Sarajevu, Sunita Dautbegovi-Bonjakovi analizira iskustva vojnikinja koje su demobilisane i vojnikinja koje su
nakon rata ostale u vojnoj slubi. Intervjui su voeni sa pripadnicama Oruanih snaga BiH.581 Kako naglaava, jedan od problema sa
kojima su se susrele, i to ne samo vojnikinje, ve i mnoge druge ene,
jeste zanemarenost u javnom prostoru, tako da su mnoge ene ija je
uloga tokom rata bila bitna danas nevidljive i drutveno nepriznate,
te im se nakon demobilizacije nije pomagalo da se vrate ivotu, da
579 Bosanske heroine: ene koje su branile BiH. Izvor: http://radiosarajevo.ba/novost/87876
(28. februar 2014)
580 Hadiahmi, L. (januarapril, 2011), Women-combatants in defense of Sarajevo: Agents or Victims u: WBSO, Gender identity in security vocations, NO 19, str 43.
581 Dautbegovi-Bonjakovi, S. (2013), Zaboravljena dimenzija rata u BiH vojnikinje, u:
Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, str. 84, 85.
192
Civilna odbrana, obrazovanje, nauka i kultura
ZABILJEENE
pronau posao.582 Do danas vojnikinje su marginalizovane i njihove

potrebe nisu prepoznate ni u institucijama koje se bave promocijom
rodne jednakosti u BiH.
Prie o enama koje su sudjelovale u armiji su razliite i mnogobrojne te su samo neke od njih zabiljeene. Trenutno dostupni podaci su oni koji se tiu ARBiH i malog dijela koji se odnosi na sudjelovanje ena u ratu.583
Pored ena koje su aktivno sudjelovale u vojsci i bile na razliitim

funkcijama unutar armije, znaajne su ene koje su uestvovale u
civilnoj odbrani. Jedan od rijetkih doprinosa dala je Carol Mann
koja se bavila ovim pitanjem u svojoj studiji posveenoj sluaju
Dobrinje, sarajevskog predgraa koje je tokom rata bilo infrastrukturalno otcijepljeno od ostatka grada. Ona je pisala o pretvaranju
ratnog prostora u domai i enski, urbano zatvorenog u sebe,
samog i voenog enama, koje je mijenjalo svoju potku da bi veini
stanovnika omoguilo preivljavanje.584 ene sa Dobrinje nazvala
je kunim amazonkama jer su spasile ovo sarajevsko predgrae.585
Dobrinja je bila podijeljena na administrativne sektore koji su imali
svoje rukovodioce a to su najee bile ene, koje bi imenovao glavni
komandant.586 Carol Mann spominje jednu od ena Dobrinje, Emiru, arhitekticu, koja je uspjela transformisati Dobrinju za 14 mjeseci.
Njen mu je poginuo od snajpera i ostala je u zgradi sa dvoje djece i
tri make. Ona je pokrenula krojanicu i organizovala je modne revije. Pokrenula je tampariju koja je odtampala kuharicu, prirunik
za fotografiju za mlade, i prirunik za postavljanje plastenika. Nakon
toga je pokrenula arhitektonski biro i radila je na rjeenjima za re582 Ibid, str. 91.
583 O pripadnicama ARBiH i njihovim ulogama vie proitati u: (2013), Okrugli sto, Uloga
ene u odbrani BiH, Zbornik radova sa Okruglog stola Uloga ene u odbrani BiH (Sarajevo, 21. maja 2013), Sarajevo, Udruenje za zatitu istorijskih vrijednosti BiH Haber
584 Mann, C. (2006), Kune amazonke, Otpor ena iz Dobrinje, predgraa Sarajeva, Sarajevo,
Svjetlost, str. 5.
585 Ibid, str. 54.
586 Ibid, str. 33.
193
ZABILJEENE
konstrukciju grada.587 Dobrinja je bila potpuno odsjeena od grada,

bila je grad u gradu, to je kod njenih stanovnika/ca stvaralo osjeaj
za otporom i eljom za preivljavanjem. Ovakvi uslovi otcijepljenosti
primorali su nastavno osoblje koje je ostalo na Dobrinji da organizuje nastavu prije nego u ostalim dijelovima grada, gdje su nastale
haustorske kole.588
Prema podacima popisa iz 1991. godine, ene su inile 50,1%
ukupne populacije BiH. Od ukupnog broja populacije sa zavrenom
osnovnom kolom, ene su inile 48,55%. Zavrenu srednju kolu
imalo je 38,58%, viu kolu 38,63% a fakultet 37,18% ena.589 Ovo
su ujedno i posljednji zvanini podaci koju su se uslijed ratnih
deavanja znatno izmijenili. Ve poetkom rata obrazovanje je postalo osjetljiva tema s obzirom na to da se javilo podijeljeno kolstvo
koje je naruilo model multietnikog ivota u BiH. U obrazovni
sistem uvedena je vjeronauka, koja je u prethodnom sistemu bila
zabranjena u kolama, postavi u ratu pogodnim nainom manipulacije nacionalnom i religijskom pripadnou, te se obrazovni sistem decentralizirao. Obrazovanje u ratu je bilo uslovljeno mnogim
nedostacima, kako infrastrukturnim tako i nedostatkom nastavnog
kadra, udbenika itd. Zavisno od dijela zemlje, nastavniko osoblje se prilagoavalo okolnostima tako da su se uionice nalazile u
kuama, podrumima, haustorima ili su u mjestima koja nisu bila
granatirana kolske zgrade i dalje imale funkciju kola. U nekim
mjestima kolske zgrade su se pretvarale u izbjeglike kampove, bolnice Ili vojne tabove.
Ko je mogao i zamisliti to, da su itavo ovo vrijeme kole stvarno funkcionisale, da su uenici stvarno pohaali nastavu, da
su uitelji vodili evidenciju pohaanja nastave, da su se stvarno odravali ispiti na Univerzitetu?590
Ratne kole su bile dio privida normalnog ivota jer su pruile
nadu da je mogue ivjeti u nemoguim uslovima, a obrazovni proces
587 Ibid, str. 48, 49.
588 Berman, David M. (2004), Heroji Trece gimnazije: ratna kola u Sarajevu 19921995, Sarajevo, Institut za istoriju, str. 94.
589 Taljanovi, A. (2010), ena u politici BiH, Sarajevo, str. 72
590 Berman, D. M., n. d., str. 42
194
ZABILJEENE
se odvijao na osnovu reduciranog programa, koji je napisalo Ministarstvo obrazovanja. lanci u avgustu i septembru 1992. godine iz
sarajevskih dnevnih novina pokazuju da je izmeu poetka opsade i
poetka kolske 1992/1993. godine, Ministarstvo obrazovanja nauke,
kulture i fizike kulture RBiH donijelo Odluku o poetku kolske godine. Jedan od lanaka iz Osloboenja, iz dana 10. septembra 1992.
godine, pod naslovom Vlada BiH: upute za prilagoavanje uslovima
ratnog vremena, odnosi se na Odluku o registraciji uenika u osnovnim i srednjim kolama i poetku nastave za kolsku 1992/1993.
godinu.591 Prosvjetni radnici su se 3. maja 1992. sastali u Pedagokom
zavodu u Sarajevu kako bi raspravljali o kolstvu u ratnim uslovima.
Profesorice Hajrija-ahza Jahic i Melita Sultanovic, zaposlenice
Pedagokog zavoda, preuzele su na sebe obavezu da pripreme analizu
situacije osnovnog i srednjeg obrazovanja da bi se odredile specifine
potrebe kola.592 Obje su se bavile reorganizacijom sistema obrazovanja, te su doprinijele razvoju prototipa ratne kole, kole Bjelave,
na osnovu koje su se razvile ratne kole irom grada. Profesorica
Melita Sultanovic je pripremala rad o razvoju ratnih kola u mjesnim
zajednicama.593 Koncept kole mjesne zajednice zavren je u februaru 1993. godine kada je 470 sarajevskih uitelja pohaalo seminar
koji je organizovao Pedagoki zavod o ratnim kolama u gradu.594
Jedna od ena koje su obiljeile ratno kolstvo je Emina Avdagi,
direktorica Tree gimnazije u Sarajevu od maja 1993. godine. Kada su
mnogi profesori/ce napustili/e Sarajevo, a u kolsku zgradu se uselila
Armija BiH, ona je morala da se snalazi bez zgrade i bez nastavnog
kadra. U to vrijeme vec su funkcionisale ratne kole, a Emina je bila
zaduena da otvara nove punktove, da se brine o nastavnom kadru i
da vodi rauna o voenju pedagoke dokumentacije, ali i da se brine
o sigurnosti uenika/ca i nastavnika/ca.595
Za uiteljice i nastavnice koje su doprinijele odravanju nastave
u ratnim uslovima rijetka su odlikovanja te ne postoje statistiki po591 Ibid, str. 46, 47.
592 Berman, D. M. (2004), Heroji Trece gimnazije: ratna kola u Sarajevu 19921995, Sarajevo, Institut za istoriju, str. 49.
593 Ibid, str. 24.
594 Ibid, str. 50
595 Ibid, str. 136.
195
ZABILJEENE
daci o broju ena koje su uspijevale da odre kolski sistem tokom

rata. Nadida ukalo je bila tokom rata uiteljica u Osnovnoj koli
Edhem Mulabdi u Sarajevu i savjetnica za razrednu nastavu pri
Ministarstvu obrazovanja. Odlikovana je najviim ratnim priznanjem Zlatni ljiljan, koje joj je dodijelio lino tadanji predsjednik Alija
Izetbegovi, 24. juna 1993. godine.596 Uiteljica Fatima Guni je sa
uenicima stradala 9. novembra 1993. godine, kada je eksplodirala
granata u improvizovanim prostorijama u kojima je odravala nastavu. Danas kola u sarajevskoj Opini Novi Grad, u kojoj je Fatima
predavala, nosi njeno ime. Direktorica Druge gimnazije bila je Meliha Ali, koja je za vrijeme rata dobijala medalje na meunarodnim
takmienjima iz matematike. Zanimljiva je pria o naunom doprinosu Mirsade Huki, mikrobiologinje. Ona je u neuslovnim
laboratorijama istraivala uzroke i posljedice miije groznice, koja
je pred kraj rata u okolini Tuzle prela u epidemiju meu vojnicima.
Zahvaljujui ovom otkriu Mirsada se ubraja u vodee mikrobiologe
u svijetu. Zbog otkria Tuzla 43 postala je prva ena iz BiH redovna
lanica Evropske akademije nauka i umjetnosti. Tokom istraivanja sa
svojim timom obratila se Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji koja ju
je povezala sa vedskim Institutom za istraivanje zaraznih bolesti.597
Meu enama koje su dale doprinos u oblasti zdravstva598 su:
Muamera Puka, koja je posjeivala stanovnike Dobrinje i donosila im lijekove i ostale potreptine neophodne bolnici na Dobrinji.
Zbog toga je dobila naziv Majka Tereza.599 Medicinska sestra Sadeta Dervievi je zajedno sa svojim muem, Seadom Dervieviem
596 120 godina osnovne kole Edhem Mulabdi Sarajevo, str 40.
597 ugum-Huki, A., Malo ko Akademiju nauka BiH doivljava kao svoju. Izvor: http://www.
slobodnaevropa.org/content/huki%C4%87-malo-ko-akademiju-bih-do%C5%BEivljavakao-svoju/25359646.html (12. juni 2014)
598 Podaci su preuzeti iz: Sumeja magazin za enu i porodicu No. 8-5 2002, No. 23-2007,
No. 32. Tuzla: UGM, 2009; Omanic A. u Zdravstvo u okruenom/opsjednutom Sarajevu, Dokumentacioni materijal istraivakog projekta, Medicinski fakultet Univerziteta u
Sarajevu, Ministarstvo zdravstva Kantona Sarajevo; Sudjelovanje ena u ratu u Bosni i
Hercegovini u razdoblju 19921995; Omanic, A; Serdarevic, M; Ovcina, A; Omanic, H;
Omanic, J. (2009), Participation of Women in War in Bosnia and Herzegovina from 1992
to 1995, Materia Socio Medica (21. mart 2009)
599 Omanic, A; Serdarevic, M; Ovcina, A; Omanic, H; Omanic, J. (2009), Participation of
Women in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica (21.
mart 2009), str. 176.
196
600
601
602
603
604
ZABILJEENE
i Jusufom Hadirom, osnovala Dobrinjsku bolnicu. Dobitnica je

priznanja Florence Nightingale, koje se dodjeljuje medicinskim sestrama. Nakon to je njena pacijentkinja primila infuziju, Sadeta je
odluila da je otprati, a put koji su morale proi bio je na meti snajpera. Prilikom prelaska Sadeta je ranjena. O njenom ranjavanju postoji video zapis koji je prikazan u svjetskim medijima, nakon ega
je snimljen dokumentarni film Life for the Lives of Others.600 Sestra
Avdija ustovi je radila u vojnoj bolnici na planini Igman sa svojim muem. Bila je ranjena i prevezena u bolnicu u Hrasnici a nakon
toga u bolnicu Koevo u Sarajevu. Nakon izlaska iz bolnice vratila se
u svoju jedinicu, Sto prvu brdsku brigadu, 23. februara 1996. godine,
te je od Predsjednitva dobila in kapetanice i sat sa posvetom od
Glavnog komandanta ARBiH.601 Aida Voli, otorinolaringologinja
je pokrenula i vodila dvije godine bolnicu u Suhodolu. Tri mjeseca
je bila sama zaduena za operacije u bolnici. Operisala je civile iz
okolnih sela, poraala ene, lijeila ranjene. Tokom operacija koje su
trajale satima, medicinske sestre su joj dodavale da neto popije, a ostale su pedalale bicikl kako bi proizvele struju koja je bila potrebna
za osvjetljenje. Za Aidu se vee zanimljiva pria o lijeenju ranjenog
HVO vojnika Darka, iz Kiseljaka, koji je ostao sam na liniji. Doktorica
Silva Rizvanbegovi je postala poznata po tome to je objavila javni apel u medijima za podrku sarajevskoj Hitnoj pomoi. Poginula
je u kolima hitne pomoi dok je pratila pacijenta.602 Farmaceutkinja
Biljana Vejzagi je zajedno sa muem Mirzom svaki dan prolazila
srpske kontrolne take, zahvaljujui svom srpskom imenu, kako bi
dola do Dobrinje.603 Jasminka Kovaevi, specijalistkinja urgentne
medicine provela je vrijeme rata vodei brigu o Hitnoj pomoi u Sarajevu.604 Maja Jerkovi bila je direktorica Regionalne bolnice u Mostaru. Behija Akamija Rizvi, internistkinja, tokom rata je osnovala
ambulantu u humanitarnoj organizaciji Merhamet. Merima Pai je
od aprila 1992. do decembra 1995. godinebila naelnica saniteta Sto
Ibid, str. 177.
Ibid, str. 177.
Ibid, str. 177.
Ibid, str. 178.
engi, E. (april, 2008), Metak u haljinici, Dani (specijalno izdanje), Civitas, str. 72.
197
ZABILJEENE
pete motorizovane dobrinjske brigade. Prof. dr. Nada Zjuzin je prva

pokrenula otvaranje Centra za paraplegiju.605
Meu enama koje su rizikovale ivot kako bi izvjetavale o
deavanjima tokom rata nalaze se reporterke koje su izvjetavale
sa ratnih linija. Jedno od najzvunijih novinarskih imena iz perioda ratne BiH je ime Arijane Saraevi, koja je najupeatljivije
iskustvo stekla tokom rata izvjetavajui sa prvih linija. Napravila je preko 2.000 reportaa sa linije. Dobitnica je Zlatnog ljiljana,
najveeg ratnog priznanja za hrabrost, to je prva nagrada za nekoga ko nije pripadao ARBiH. Arijana je dobitnica nagrade za najboljeg ratnog reportera/reporterku Crystal Eagle, koju je dodijelila fondacija International Foundation for women, na ceremoniji u
New Yorku 1993. godine.606 Arijana je zajedno sa Mirsadom Saki
Hatibovi dobila priznanje International Womens Media Foundation Courage in Journalism za hrabro izvjetavanje tokom rata u
BiH, 26. oktobra 1993. godine u New Yorku. Dobila je i godinju
nagradu Udruenja bh. novinara za 1992. godinu. Mirsada i Arijana su druge dobitnice nagrade za hrabrost u novinarstvu, koja je
uslijedila nakon to su godinu ranije istu nagradu dobili Gordana
Kneevi i Kemal Kurspahi.607 Meu ratnim reporterkama bila je
i Vildana Selimbegovi. U knjizi ene u Bosni i Hercegovini: Dolje
ti rijeka, dolje ti je pruga, pisala je o svojim iskustvima tokom rata,
tokom kojeg je napravila vie od 1.000 reportaa, zapisa, razgovora, intervjua na prvim linijama fronta i tekstova u kojima su glavni
likovi bili pripadnici ARBiH. Jedan od takvih tekstova je I mi konje
za trku imamo, posveen pripadnicima ARBiH koji su napadali civile i ratne zarobljenike.608 Gordana Kneevi je jedno vrijeme rata
ureivala dnevne novine Osloboenje.609 Snjeana Muli Buatlija
605 Serdarevi, M; Omani, A., navedeno djelo, str. 217.
606 Mehmedic H. (15. maj 1995), Corridor, list koji zbliava ljude, No 3, Sarajevo, str. 3.
607 Sakic-Hatibovic, M; Saraevi, A., 1993 Courage in Journalism Award. Izvor: http://
www.iwmf.org/mirsada-sakic-hatibovic-arijana-saracevic-1993-courage-in-journalismaward/ (10. april 2014)
608 Gavri, S; Stoji, H. (2011), ene u Bosni i Hercegovini: Dolje ti rijeka, dolje ti je pruga,
Sarajevo, Buybook, str. 147.
609 Kurspahi, K; Kneevi, G., 1992 Courage in Journalism Award, Oslobodjenje, Bosnia
and Herzegovina. Izvor: http://www.iwmf.org/kemal-kurspahic-gordana-knezevic1992-courage-in-journalism-award/ (10. april 2014)
198
ZABILJEENE
je tokom rata bila na elu Press centra u Opini Novi Grad Sarajevo.
Ona i njen tim su ureivali i tampali novine Novi Grad. Ureivala
je i tampala novine, prevodila ih na francuski i na CD-u slala u St.
Nazaire, odakle su slali humanitarnu pomo za Opinu Novi Grad.
Od 1993. godine grupa djece iz kola iz Novog Grada su ila na ljetovanje u Francusku gdje su pohaali asove francuskog jezika. Snimila je dokumentarni film A letter recommended from the Heart, o
ivotu djece u Sarajevu tokom rata. Film je preveden na francuski i
prikazan na lokalnoj TV stanici u zapadnoj Francuskoj, to je pomoglo da se skupi humanitarna pomo za djecu ije je ivote prikazala u
filmu. Drugi film koji je snimila, Jetimi, pria je o djeaku i djevojici
iz mijeanog hrvatsko-bonjakog braka, koji su nastavili sa svojim
ivotom nakon to je njihov otac, Hrvat u bosanskoj armiji, ubijen.
Ovaj film, koji je prikazan na TVBiH za vrijeme konflikata izmeu
Hrvata i Bonjaka pomogao je da se smire tenzije meu djecom
koja su pripadala razliitim nacionalnostima. Snjeana je jedna od
osnivaica i lanica udruenja ena Bosanica.610 Nurdihana ozi
pokrenula je u ratu magazin ena 21.611
U knjizi Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hrecegovini, Zilka Spahi iljak iznosi prie ena koje su u svojoj okolini
prepoznate kao mirotvorke, humanitarke, aktivistice koje su doprinosile pomirenju u postratnom periodu. Neke od njih su sa svojim
aktivizmom zapoele jo za vrijeme rata, u razliitim mjestima u BiH i
pod razliitim uslovima. Autorica navodi prie 11 ena meu kojima
su: Sabiha Husi, koja se u ratu angaovala u zenikoj organizaciji
Medica, gdje se bavila pomaganjem osobama koje su preivjele ratna
silovanja;612 Jadranka Milievi koja je poetkom rata, 1992. godine,
otila iz Sarajeva u Beograd gdje se prikljuila enama u crnom, koje
su poele protestvovati protiv rata, a kasnije su pomagale silovanim
enama, izbjeglicama i organizovale su slanje pomoi u Sarajevo;
Lidija ivanovi je rat provela u Banjoj Luci;613 Nada Golubovi se
610 Izvor: http://word.world-citizenship.org/wp-archive/470 (10. april 2014)
611 Hunt, S., Ovo nije bio na rat: Bosanke obnavljaju mir, Biblioteka Dani, str. 469.
612 Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti: ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, TPO fondacija, str. 30.
613 Ibid, str. 110.
199
ZABILJEENE
tokom rata poela baviti mirovnim aktivizmom i pomagala je srpskim izbjeglicama koje su pristizale iz Hrvatske. esto je na svoje
ime i ime svoga mua primala humantiranu pomo i prosljeivala
je komijama koji nisu bili Srbi;614 Stanojka Tei Cana se 1992. godine poinje baviti mirovnim aktivizmom. ivjela je u Bratuncu, sa
suprugom i dvoje djece. Poetkom rata je razvozila ljude na razliita
mjesta kako bi im pomogla da se spase;615 Radmila igi je dvadesetak dana prije nego to je poeo rat organizovala miting protiv rata,
iako je u mjestu u kojem je ivjela to bilo veoma riskantno. Radmila
je ivjela u Oraju i prema njenim rijeima nije pripadala SDS-u niti
HDZ-u koji su tu dijelili vlast. Zbog osjeaja nesigurnosti dala je otkaz s mjesta glavne urednice javne radiostanice Oraje i vratila se
u sjeveroistonu Bosnu gdje su Srbi/pravoslavci bili veina.616 Radmila je zajedno sa jo dvoje novinara 1993. godine pokrenula asopis
Extra u kojem su se osvrtali na tiraniju, profiterstvo, dobijanje mirovnih pregovora u RS-u, a pri tome su bili svjesni da ako budu pisali
o ratnim zloinima da e i sami postati rtve;617 Galina Marjanovi
je ivjela u Banjoj Luci gdje je tokom rata sa muem pomagala izbjeglicama koje su dolazile u Banja Luku. Pokrenula je organizaciju
Duga;618 Jasminka Rebac je tokom rata bila u Hrvatskoj gdje je, zajedno sa udruenjem Povratak osnovala kolu za izbjegliku djecu
koja nisu imala pravo da pohaaju redovne kole u Hrvatskoj.619
Udruenja
Prve mirovne inicijative desile su se poetkom 1991. godine i
pokrenule su ih ene. Organizacija ene u crnom iz Srbije i enska
grupa Tiina ubija govorimo za mir iz Slovenije organizovale su akcije
sa paljenjem svijea svake veeri na jednom od glavnih gradskih trgova u Ljubljani i Beogradu. ene u crnom su javno istupale i govorile
614
615
616
617
618
619
200
Ibid, str. 140

Ibid, str. 166
Ibid, str. 274.
Spahi-iljak, Z. n.d., str. 276.
Hunt, S., navedeno djelo, str. 425.
Spahi-iljak, Z. n.d., str. 292.
ZABILJEENE
o svojoj odgovornosti za rat u okviru kolektivne odgovornosti Srbije.

One su organizovale i prihvatne centre za ene i djecu koja su dolazila s ratnih podruja. Neke od organizacija koje su pomagale enama
izbjeglicama iz BiH su: Suncokret, Centar za ene rtve rata, B.a.B.e.
Grupa za enska ljudska prava, ZaMir elektronska mrea u Zagrebu,
Pakrau, Beogradu, Sarajevu, Tuzli i Pritini, putem koje su aktivistkinje meusobno saraivale.620 enske grupe iz Hrvatske, BiH i Srbije
inicirale su prve enske mirovne razmjene i razgovore 1993. godine
u Zagrebu i u enevi. Ovakve aktivnosti u tom periodu tretirane su
kao izdajnike jer tadanjoj nacionalistikoj ideologiji nije odgovaralo
nikakvo udruivanje izmeu drava bive Jugoslavije.621 enska inicijativa Pokret majki nastala je izbijanjem rata u Sloveniji, te se pojavila
sa ratom i u BiH. Pokret majki BiH imao je samo jedan zahtjev a taj je
bio da njihovi sinovi budu puteni iz JNA. Vremenom je Pokret majki
upotrijebljen za jaanje etnikih napetosti.622
Bosna i Hercegovina je predstavljala jedinstven slucaj, zato sto
je u njoj mirovni pokret u pocetku bio najjaci. Stotine hiljada ljudi demonstriralo je protiv rata u Mostaru, Banja Luci, Sarajevu i u
vecem broju drugih mesta. U to vreme u Bosni i Hercegovini je postojao jedinstven mirovni pokret. Ljudi su delovali zajedno bez obzira
na etnicke razlike, svesni tragedije koja ce zahvatiti njihovu republiku ako se Jugoslavija raspadne.623
Jedna od prvih enskih organizacija u BiH bila je Medica centar
za terapiju ena u Zenici, koju je osnovala doktorica Monika Hauser
1993. godine. Medica je pruala pomo enama i djeci rtvama silovanja i rata, gdje su zajedno radile ginekologinje i psihologinje iz
razliitih etnikih skupina.
Godina je 1992, mjesec novembar. Ve godinu dana bjesni rat na
Balkanu. U srcu Evrope. Njemaki mediji neprestano piu o tome,
izvjetavaju o stanju na ratitima i o talasima izbjeglica. Mjesecima
se, meutim, preutkivalo jedno nejasno je da li zato to se to rat620 Dautbegovi-Bonjakovi, S., Zaboravljena dimenzija rata u BiH vojnikinje, Kojeg je
roda sigurnost?
621 Ibid, str. 83
622 Izvor: http://postjugo.filg.uj.edu.pl/baza/files/212/ratirod.pdf (20. juni 2014)
623 Ibid.
201
ZABILJEENE
nim reporterima inilo neim nevanim ili zato to su i same rtve

bjeale od kamera i mikrofona svjetske javnosti: u ovom ratu se siluju ene i djevojke. Deava se to sistematino i masovno; prilikom
osvajanja sela, u logorima, u posebnim bordelima sa enama ratnim plijenom.624
Zlatiborka Popov Mominovi u knjizi enski pokret u Bosni i
Hercegovini: Artikulacija jedne kontrakulture navodi da je nastala
prva formalna enska grupa koja je poela da primjenjuje i ivi feminizam u svom predanom radu sa enama nad kojima je poinjeno
nasilje.625 Pristup koji je Monika imala zasnivao se na tome da, prije
nego to osoba zapone sa terapijom i suoavanjem sa ratom, ona
mora postii stabilnost, tako da se rade razliite vjebe koje e enu
podsjetiti na njenu unutranju snagu.626 Monika je sa svojim timom
obilazila izbjeglike kampove, pri emu je esto prolazila kroz teritorije na kojima su se nalazile razliite vojske.627
ene su bile okupljene oko Asocijacije za interkulturne aktivnosti
i spaavanje nasljea BiH (AIASN-a), registrovane u oktobru 1992.
godine, koja je prikupljala informacije o unitavanju kulturno-historijskog nasljea. lanice su se u poetku okupljale u prostorijama
Opine Centar, a prostor je dat na raspolaganje Meunarodnom centru za mir, u okviru kojeg je jedna grupa ena prikupljala posmrtnice
stradale djece i podatke o pogibiji brojnih graana, a druga grupa,
koja e kasnije oformiti AIASN-u, prikupljala je podatke o stradanju batine. U februaru 1993. organizovale su prvo savjetovanje Historija zdravstvene i socijalne kutlure BiH.628 Udruenje MAK Bosanka okupljalo je ene koje su pripadale akademskom krugu i vodile
su medijsku kampanju za prihvatanje silovanih ena i djece roene
624 Hauser M., navedeno djelo, str. 9.
625 Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u BiH: Artikulacija jedne kontrakulture,
Sarajevo, Sarajevski otovreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u BiH, Fondacija Cure, 2013, str. 111.
626 Hauser, M., navedeno djelo, str. 59.
627 Ibid, str. 9.
628 Laevi, F.(2008), Uloga ene u odbrani Sarajeva: Duhovno-povijesne pretpostavke
nezapamenog otpora ene opsadi i udu snage u odbrani Sarajeva, u Okrugli sto Opsada
i odbrana Sarajeva: 19921995, Referati Okruglosg stola odranog 23. novembra 2005.
godine, Sarajevo, Institu za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava
Univerziteta, str. 207.
202
ZABILJEENE
nakon prislinih trudnoa, organizovale su predavanja o razliitim

oblastima zdravstva, obrazovanja i kulture. Osnivaice su bile Tatjana
Najdhart, Mevlida Serdarevi i Edina Vlai. U okviru njihovih aktivnosti, prireena je i prva izloba o stradanju ena i djece u BiH koju
su pripremile Methija Maglajli, Jasmina Musabegovi i Mediha
Halvo. Izloba je otvorena u Galeriji MAK.629 lanice MAK Bosanke,
Hamijeta Ibrievi i Mevlida Serdarevi uestvovale su u aktivnostima oko reorganizacije Islamske zajednice, a Mevlidaje postala i prva
ena lanica Sabora Islamske zajednice u njegovoj historiji.630 AIASNa i MAK Bosanka organizovale su predavanja u damijama.
Jevrejska opina je bila okupljena oko aktivnosti humanitarne
organizacije i udruenja Bohoreta, koje je vodila Sonja Elezar. ene
su bile ukljuene i u mnoge druge organizacije koje nisu bile prvenstveno enske, ali su se bavile humanitarnim radom.631 Udruenje
Sarajke osnovali su Bakir Naka, direktor Ope bolnice u Sarajevu
i Jasna Hasi, advokatica u Ministarstvu zdravstva. Udruenje je
okupljalo volonterke koje su istile, nosile vodu i brinule se o pacijentima, a do bolnice su dolazile pjeke. U znak sjeanja na njihov
angaman Opa bolnica u Sarajevu je postavila spomenik u obliku
bicikla jer je bicikl bio nedostupan, a najpoeljniji prevoz transporta.632 Mirsada Hodi, Aisa Maca i Pava Barii osnovale su forum
roditelja Sve za sve. Spaavale su djecu iz bolnice iz Cavtata i bavile
su se povratkom mlaih vojnika iz JNA.633 Meunarodna inicijativa
BiH Biser pomagala je rtvama silovanja i njihovoj socijalizaciji. Organizacija Stope nade je u martu 1994. uspostavila enske centre u
Mostaru zajedno sa enama iz lokalne zajednice koja je imala cilj da
okuplja ene, dok se nakon rata njihov rad usmjerio na pomo izbjeglicama. Tokom rata vedska organizacija Kvinna til Kvinna pomagala
629
630
631
632
Ibid, str. 205.

Ibid, str. 213.
Serdarevi, M; Omani, A., navedeno djelo, str. 210.
Omanic, A; Serdarevic, M; Ovcina, A; Omanic, H; Omanic, J. (2009), Participation of
Women in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica
21.3, 2009, str. 178.
633 Omanic, A. Serdarevic, M. Ovcina, A. Omanic, H. Omanic, J.: Participation of Women
in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995. Materia Socio Medica (21.mart
2009), str.177.
203
ZABILJEENE
je enama i djeci, izbjeglicama, i pruala psiholoku pomo kako bi

pomogle majkama, naroito enama iz Srebrenice koje su dole u Tuzlu, da ostanu bliske sa svojom djecom.634 Udruenje Kakanjke Uok
je osnovano 1993. godine sa ciljem pomoi enama u razliitim segmentima u drutvu. Udruenje ena Tuzle osnovano je 1992. godine, a
ene sa Une 1994. godine. Meu prvima je osnovano Udruenje Suada
Dilberovi u sjeanje na prvu rtvu rata u Sarajevu. Ovo udruenje se
bavilo obrazovanjem i okupljanjem djece i omladine. Sline aktivnosti
imala je i Fatma, udruenje koje je djelovalo u vie gradova, a kojeje
sa radom poelo 1993. godine u Sarajevu.635 Neke od enskih organizacija kao to su Bosanica, Sarajka, ena BiH, ena 21, Biser, Sumejja
i dr., na inicijativu MAK Bosanke i Medice iz Zenice, formirale su Uniju
enskih asocijacija Republike BiH (AR). Prvi skup je odran u Tuzli,
8. oktobra 1994. godine.636 Skupu je prisustvovalo 38 organizacija sa
svih slobodnih teritorija, a meu njima su bila i udruenja borkinja.637
Jedna od najaktivnijih lanica udruenja borkinja bila je Zuhra Brki,
koja je do rata bila sutkinja u ivinicama. Vano je napomenuti da su
se ene najvie organizovale u Sarajevu, s obzirom na to da je Sarajevo glavni grad i da je na neki nain bilo simbol otpora. Na Skuptini
udruenja borkinja dogovoreno je da se aktivnosti koncentriu u Sarajevu, bez obzira na to to su tu bile ene iz Zenice, ivinica, Travnika,
Bihaa, Konjica i drugih mjesta.638
Swanee Hunt navodi neke od organizacija koje su osnovane
tokom rata: Kolo srpskih sestara; Udruenje ena Hercegovke-borci,
inicijativa je pokrenuta 1994. godine a zvanino je registrovano 1997.
godine; ena BiH, osnovana 1994. godine u Mostaru; Vive ene, osnovana 1994. godine u Tuzli; ene za ene, osnovano 1993. godine;
Forum ena Graanica, osnovan 1992; ena 21, osnovana 1994;
Srcem do mira, osnovana 1992. godine u Zagrebu kao ena BiH, a
kasnije je promijenila naziv u Srcem do mira i nastavila je djelovati u
Sanskom Mostu; Bosanska familija Bosfam osnovana je 1994. godine
634 Izvor: http://www.peacewomen.org/assets/file/Resources/NGO/kvinna_tomakeroomforchanges_2006.pdf (20. juni 2014)
635 Serdarevi, M; Omani, A., navedeno djelo, str. 206.
636 Ibid, str. 211.
637 Ibid, str. 204.
638 Serdarevi, M; Omani, A: navedeno djelo: str. 205.
204
ZABILJEENE
uz podrku OXFAM-a.639
lanice enske sekcije Bohoreta dobrovoljno su obilazile
bespomone, bolesne i iznemogle ljude, donosei im vodu, humanitarnu pomo, lijekove, stvarajui im osjeaj sigurnosti i vjeru da nisu
sami i naputeni.Poetkom 1993. poele su u Evropi da se formiraju
sestrinske organizacije La Benevolencije, to je rezultovalo stvaranjem mree organizacija pod imenom Prijatelji La Benevolencije koje
su se bavile prikupljanjem svih vrsta pomoi od novca, preko hrane
do medicinske opreme i lijekova.
Na ovom mjestu spominjemo samo neka od brojnih udruenja
koje su osnovale ene koje su preivjele ratna stradanja - ena-rtva
rata, Majke Srebrenice, pokret Majke enklava Srebrenica i epa, Stope
nade (danas Viktorija 99), Vive ene Tuzla, udruenje Prijedoranki
Izvor, Snaga ene Tuzla, Sumejja Gerc Mostar, Udruenje ena rtava
rata Republike Srpske.
ene simboli otpora i mnoge druge

bezimene heroine
Suada Dilberovi je iz Dubrovnika dola u Sarajevo studirati
medicinu. Bila je studentica pete godine Medicinskog fakulteta kada
se ukljuila u prve mirovne demonstracije ispred Skuptine RBiH.640
Ono po emu e Suada biti zapamena jeste da je jedna od dvije prve
osobe ubijene u Sarajevu, na Vrbanja mostu. Druga je bila Olga Sui,
koja je imala 34 godine i bila je slubenica Skuptine. Olga je umrla na
putu do bolnice. Na vijestima 5. aprila mogle su se uti vijesti o prvoj
rtvi na Vrbanja mostu, Suadi Dilberovi, a Olgu niko nije spominjao. Suada i Olga su sahranjene 8. aprila na groblju Bare, gdje je bilo
stotine graana/ki i novinara/ki koji su ispratili Suadu, dok su na Olginom grobu bili samo njeni najblii. Vrbanja most je preimenovan u
Most Suade Dilberovi 6. aprila 1996. godine. Gordan Trifkovi, Olgin bivi suprug, sa Edinom Kamenicom, novinarkom Osloboenja,
639 Hunt, S., navedeno djelo, str. 617-619.
640 Muli-Buatlija, S. (april, 2008), Vrbanja most, Tri, Nora, tri! O mostu, Suadi i Olgi,
DANI, (specijalno izdanje) Civitas, str. 33.
205
ZABILJEENE
nakon dugotrajnog zalaganja uspio se izboriti da se na plou upie i

Olgino ime, u decembru 1999. godine. Dana 3. decembra 1999. godine Slubene novine Kantona Sarajevo objavljuju: Na lokalitetu Most
Vrbanja, podruje Opine Centar, podii e se spomen-ploa Suadi
Dilberovi i Olgi Sui, koje su 5. aprila 1992. godine ubijene od strane
paravojnih formacija SDS-a. Tako je 6. aprila 2001. godine ploa promijenjena.641
Potanska marka Jasnin encijan dobila je
ime po Jasni ari, asistentici na Prirodnomatematikom fakultetu koja je poginula
1993. godine dok je ekala u redu za vodu
ispred sarajevske Pivare. Nakon njene smrti endemina bh. biljka nazvana je po njoj,
Gentiana jasnae. Ova potanska marka je
osvojila prvo mjesto u Kini 2011. godine.
Kadira Mujanovi je ena koja je ivjela u Vijenici prvih nekoliko mjeseci rata, sve dok Vijenica nije zapaljena, 25. avgusta 1992.
godine. Kadira je bila zaposlenica Nacionalne biblioteke BiH i kada
je poeo rat sa porodicom se preselila u Vijenicu, kako ne bi rizikovala ivot putujui svaki dan od Bara, sarajevskog predgraa, do posla. U Vijenici su ivjele jo dvije porodice iz istog razloga.642
U Sarajevu je 1993. godine odran Izbor za miss opkoljenog Sarajeva u BKC-u. Najljepa djevojka je bila Inela Nogi, koja je postala simbol otpora Sarajeva. Djevojke su na Izboru za miss poruile
cijelom svijetu Dont let them kill us, a Miss Sarajevo naziv je pjesme
koju je Bonno Vox posvetio Ineli Nogi.643
U januaru 1995. godine odran je Bal Roma na kojem je izabrana
miss Lindita Tatri.
Maja oki, atletiarka, imala je sedamnaest godina kada je pogi641 Muli-Buatlija, S. (april, 2008), Vrbanja most, Tri, Nora, tri! O mostu, Suadi i Olgi,
DANI, (specijalno izdanje), Civitas, 33.
642 Haman, A., Kadira Mujanovi, ena koja je ivjela u Vijenici, Front slobode. Izvor: http://
www.frontslobode.ba/vijesti/drustvo/19963/kadira-mujanovic-zena-koja-je-zivjela-uvijecnici (10. juni 2014)
643 Izvor: http://www.klix.ba/magazin/showbiz/miss-opkoljenog-sarajeva-za klix-ba-na-izboru-za-miss-smo-porucile-da-je-duh-naseg-naroda-neunistiv/140608060#6, (9. juni 2014)
206
ZABILJEENE
nula, 9. aprila 1995. godine u Sarajevu. Michael Mahoney, humanista,

osnovao je fond u njeno sjeanje.644
Kada Deli i Mirjana Horvat jedine su ene koje su imale
ispunjenu olimpijsku normu za nastup na Olimpijskim igrama u
Barseloni 1992. godine. Zajedno sa njima nastupale su i Mirsada
Buri (atletika) i Anja Margeti (plivanje), a na Mediteranskim igrama1993. godine enska koarkaka reprezentacija je osvojila prvu
zlatnu medalju za BiH. Nakon Kadinog nastupa na OI u Barseloni
nastupala je i na Svjetskom seniorskom prvenstvu 1993. u Stuttgartu,
Evropskom dvoranskom prvenstvu u Parizu 1994, te Svjetskom atletskom prvenstvu u Geteborgu 1995. godine. Bibija Kerla je 1992.
bila dravna prvakinja u parovima (kuglanje) i bila je pozvana u
reprezentaciju bive Jugoslavije koja je trebala nastupiti na Svjetskom
prvenstvu. Godine 1994. u Ludwigshafenu je nastupila na Svjetskom
prvenstvu u kuglanju sa bh. reprezantacijom.
Kulturni ivot i ene

Ratna situacija u Bosni i Hercegovini zahteva od ena mobilisanje i pokornost viim dravnim i nacionalnim ciljevima. Pa ipak, nekoliko enskih organizacija funkcionie u Sarajevu, a kulturni ivot
Sarajeva u velikoj meri dre ene. Nasuprot ponavljanju AF modela, u Sarajevu je dolo do izvesnog prkosnog insistiranja na urbanom
identitetu ena.645
Tokom ratnog perioda u BiH se javlja nova generacija umjetnika/ca ije je lino i umjetniko sazrijevanje bilo odreeno iskustvom
rata. Umjetnost je bila jedan nain preivljavanja i otvorila je prostor
za kreativni pristup rjeavanju egzistencijalnih problema, koji se nisu
samo ticali fizikog preivljavanja.
Umjetnici/ce su, uz neprekidnu kisu streljiva nad glavama (nije
floskula i odnosi se na vece centre Sarajevo, Mostar, Tuzlu, Zenicu i
644 Omanic, A. Serdarevic, M. Ovcina, A. Omanic, H. Omanic, J. (2009), Participation of
Women in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995, Materia Socio Medica (21.
mart 2009), str.177.
645 Slapak, S., ene i rat u bivoj Jugoslaviji, Ogledi, Republika br.145-146. (1-31. avgust 1996).
Izvor: http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/96/145/145-16.html (21. april 2014)
207
ZABILJEENE
ostale), izgladnjeli i promrzli odlazili na probe i, uz svijece i pec na

drva u Sarajevu u rijetkim sretnim trenutcima uz malo plinskog
grijanja tumacili likove Beketa, Sartra, Mrozeka, Cehova... Bilo je
tu svakako i nacionalnih i patriotskih tema, ali preovladavali su klasici i suvremenici, cije je teziste bio egzistencijalizam. Desilo se to
da se nakon predratnog nacionalnog zamaha i velikih tema, koje
su kolektivni identitet stavljale ispred pojedinacnog, u ratu ponovo
pocelo razmisljati o smislu i besmislu ljudskog postojanja, o pojedincima i pojedinkama i njihovim sudbinama, zeljama i strahovima.
Mali ljudi i obicne price, kako se to najcesce oznacava u javnom
diskursu, postaju srediste ratnog besmisla. Na taj nacin razmislja i
djeluje u ratnom periodu i vecina umjetnica i umjetnika radeci u
podrumskim scenama i galerijama. Paradigmatican je taj prostor
podrumski u kojima se stvarala i dozivljavala umjetnost.646
U muzejima, galerijama, arhivima i drugim kulturnim institucijamapostepeno su ostajale ponajvie ene, koje su organizovale rad i
izmjetanje i spaavanje muzejske, arhivske, biblioteke i druge grae.
U Zemaljskom muzeju je od 60 zaposlenika ostalo samo 18, uglavnom
ena. Azra Begi, kustosica Umjetnike galerije BiH, Behija Zlatar
i mnoge druge organizovale su spaavanje grae, a bile su ukljuene
i u spaavanje Gazi Husrev-begove biblioteke. U to vrijeme ene nisu
bile na rukovodeim mjestima u institucijama kulture. Jedina ena na
rukovodeoj poziciji bila je Denana Golo, direktorica Zavoda za
zatitu kulturno-historijskog i prirodnog nasljea Sarajeva. Lejla Gazi
je postala direktorica ove ustanove kada je Orijentalni institut stradao.647
Zanimljiv je podatak da je tokom rata formirana Umjetnika eta Prvog korpusa ARBiH, koja je okupljala umjetnike i umjetnice iz razliitih
oblasti koji su doprinosili razvoju kulture, ali i pruanju otpora ratu. Svoj
doprinos su dale historiarke umjetnosti,Azra Begi i Nermina Zildo
iz Galerije BiH. Mirsada Balji je bila rukovoditeljica likovnog dijela
Umjetnike ete ARBiH u periodu 19921995. godine.
Alma Suljevi, kiparka, preoblikuje uniteni tramvaj u alego646 Kaikija, L., enske/feministike izvedbene umjetnosti u BiH 19902010: razvoj i kontekst, u enski glasovi u izvedbenim umjetnostima Zapadnog Balkana 19902010, str. 90.
647 Ibid, 215.
208
ZABILJEENE
rijsku Kentauromahiju.648 Alma je bila i jedna od uesnica mirnih

demonstracija na Vrbanja mostu na kojem su poginule Suada
Dilberovi i Olga Sui, pomogla je da se jedna od ena na Vrbanja
mostu prenese sa mjesta zloina i tek kasnije je saznala da se radilo o
Olgi. Odsjek za reiju na Akademiji scenskih umjetnosti u Sarajevu
je u toku rata upisao dvije klase studenata/ca. Godine 1994. formirao
se i Odsjek za dramaturgiju.
Za vrijeme rata u Sarajevo su dolazile Susan Sontag, koja je
1994. godine u Pozoritu mladih Sarajevo reirala dramu Samuela
Becketta ekajui Godoa, Liv Ullmann, Bibi Andersson, Joan Baez,
Annie Leibovitz, Damjana erne, Maria Black Belair, Anne Marie
Bezdrob i dr.649 Premijera predstave ekajui Godoa bila je u Sarajevu 17. avgusta 1993, a meu glumicama su bile Ines Fanovi, Nada
urevska, Irena Mulamuhi, Milijana Zirojevi. Izeta Graevi
je zajedno sa nekoliko umjetnika otvorila ratnu galeriju u Obali
Art centar, gdje su se tokom rata odravale mnogobrojne izlobe
svjetskih umjetnika/ca kao to je izloba Annie Leibovitz u oktobru
1993. godine, Sarajevski portreti.650 Dalida Hadihalilovi je bila dio
dizajnerske grupe Trio, koja je tokom rata dizajnirala mnogobrojne plakate, a znaajna je njihova izloba Pozdrav iz Sarajeva, koja
je obila evropske galerije i bila na stranicama svjetskih magazina.
Dana 17. maja 1992. godine osnovan je SARTR, Sarajevski ratni teatar koji je u avgustu konstituisan kao vojna jedinica pri Regionalnom tabu Oruanih snaga BiH Sarajevo, a 12. januara 1993. godine
odlukom Ratnog predsjednitva Skuptine grada Sarajeva kao javna
ustanova iz oblasti kulture od posebnog interesa za odbranu grada.
Predstava Svile bubnjevi Sarajevskog ratnog teatra odigrana je na Hirurgiji bolnice Koevo, 10. januara 1994. godine.
Tada su u SARTR-u bile i Ines Fanovi, Irena Mulamuhi,
Lejla Paovi-Mustafi, Amela Vili, Mirjana istopoljski. Festival Mess je 1993. godine prerastao u meunarodni teatarski i filmski festival. U tadanjoj ekipi bile su Lejla Paovim Mustafi, Lejla
648 Abadi-Hodi, A., Osvrt na neke aspekte umjetnike produkcije u BiH 1990-ih. Izvor: http://
behar.hr/osvrt-na-neke-aspekte-umjetnicke-produkcije-u-bih-1990-ih/# (12. juni 2014)
649 Vie o umjetnosti u Sarajevu tokom rata na http://www.famacollection.org/bhs/.
650 Seksan, V. (april, 2008), Trijumf volje, Dani (specijalno izdanje), Civitas, str. 131.
209
ZABILJEENE
Hasanbegovi, Mirsada Bjelak-krijelj, Ognjenka Finci, Marijela Margeta, Nada Salom, Senada Kreso, Aida engi.651 Greta
Ferui je ena koja je preivjela logor smrti Auvic i opsadu Sarajeva, o njoj je snimljen dokumentarni film 1996. godine u Sarajevu,
Auvicu i Jeruzalemu.652
Naa Mehmedbai je radila kao TV reporterka i producentica.
Na televizijskom festivalu u Japanu dobila je nagradu INICEF-a Prix
Japon za film Sarajevski spomenar, koji je snimila za vrijeme rata. Na
premijeru u prvim danima mira u Kino Tesla dola je glumica Liv Ulman. U ratnim danima je bila novinarka i urednica u mnogim medijima, a pokrenula je i lutkarsko pozorite Sun Side sunana strana, za
koje je pisala tekstove i songove. Predstave su esto izvoene u podrumima i bolnikom odjelu za djecu. Naa je za novinarski angaman
2005. godine bila jedna od sedam ena iz BiH koje su se kandidovale
za Nobelovu nagradu za mir, a 2006. je uvrtena u knjigu Hiljadu ena
mira objavljenu u enevi.653 Za Jasnu Dikli je napisan tekst prve
predstave tek osnovanog SARTR-a Sklonite. Safet Plakalo je zajedno
sa reiserom Dubravkom Bibanoviem posvetio lik Mine Hauzen
Jasni Dikli. Za ovu ulogu Jasna je proglaena enom 1997. godine u
umjetnosti BiH. Nermina Kurspahi je tokom rata bila glavna i odgovorna urednica najstarijeg magazina za umjetnost, kulturu, nauku i
drutvena pitanja u BiH, Odjek. Amra Zulfikarpai, grafika dizajnerica, u ratu je, nakon to je dobila paket od prijateljice i kolegice
Mile Melank, napravila performans u Kamernom teatru 55. Prethodno je prijateljicama podijelila konzerve, a sarajevski ratni kulinarski
arobnjaci napravili su pravu gozbu od namirnica iz poiljke. Performans se zvao Otvaranje Milinog paketa.654
Dubravka Zrni Kulenovi od 1965. godine ivi u Sarajevu.
Na Filozofskom fakultetu, na Odsjeku za teatrologiju i komparativnu knjievnost, diplomirala je 1976. godine, od kada je radila kao
dramaturginja u tadanjem Pozoritu lutaka, a nakon integracije dva
teatra postaje dramaturginja Lutkarske scene Pozorita mladih, pa i
651 Paovi, H. (april, 2008), Za ta smo se borili, Dani, (specijalno izdanje) Civitas, str. 136.
652 Paovi, H. (april, 2008), n.d., str. 137.
653 Biser, Internacionalna inicijativa ena BiH, Sarajevo, (8. mart 2007)
654 Izvor: http://www.source.ba/clanak/8801413/ (14. juli 2014)
210
ZABILJEENE
Dramske scene istog pozorita. Za vrijeme rata u Bosni i Hercegovini

dobija status slobodnog umjetnika u Hrvatskoj. Godine 1996. vraa
se u Sarajevo i postaje dramaturginja Sarajevskog ratnog teatra. S grupom umjetnika/ca, 1997. godine osniva Studio lutkarstva Sarajevo, kao
prvu nezavisnu i neformalnu kolu u BiH namijenjenu mladim umjetnicima/ama i djeci, gdje radi i kao pedagoginja. Kao dramaturginja je
radila na preko stotinu predstava, a velik broj njih je i reirala.655
Ljubica Ostoji (1945) je roena u Beogradu. Krajem 1945. sa
porodicom seli u Sarajevo, gdje i danas ivi i radi. Likovni odsjek je
diplomirala na Pedagokoj akademiji a Komparativnu knjievnost i
teatrologiju na Filozofskom fakultetu. Radila je kao dramaturginja
Dramske scene Pozorita mladih te kao dogogodinja pozorina
kritiarka za listove Osloboenje, Veernje novine, Odjek i Knjievna
revija. Urednica je dokumentarne, eksperimentalne i poetske drame
na Radio Sarajevu, dramaturginja saradnica u Mostarskom teatru mladih. Od 1994. radi kao redovna profesorica na Akademiji
scenskih umjetnosti u Sarajevu i predaje Praktinu dramaturgiju.
Pie radio drame, TV-drame, scenarije, kritiku i esejistiku iz oblasti
pozorine umjetnosti, knjievnosti i likovne umjetnosti. Kao dramaturginja, dramatizatorka i adaptatorka radila je na mnogim predstavama u savremenom pozoritu. Od 1974. godine je lanica Drutva
pisaca BiH, a od 2007. godine je i lanica P.E.N. centra. Dobitnica je
vie knjievnih i pozorinih nagrada, izmeu ostalog i nagrade za
doprinos razvoju dramskog odgoja Grozdanin kikot 2000. godine.656
Knjievnost
Devedesete godine kao prvu dekadu postjugoslavenske BiH
karakterie period ratnog pisma,657 pisanja kao derridaovskog
javnog oplakivanja i politike alovanja, te ratnog pisma kao traumatskog suoavanja sa realnim uasima ratnoga stanja, ratnim
655 Izvor: http://novovrijeme.ba/dubravka-zrncic-kulenovic-dramaturginja-i-rediteljica-neophodno-je-reorganizirati-institucije-kulture/ (02. juli 2014)
656 Izvor: http://www.bh-leksikon.ba/index.php?sid=879 (13. juli 2014)
657 Vidi: Moranjak-Bambura, N. (2004), Ima li rata u ratnom pismu? u Sarajevske sveske, 5,
Sarajevo, Mediacentar, str. 79-93.
211
ZABILJEENE
razaranjima i ranjivosti ljudskoga tijela. Unutar takvih poetika javlja se kao sastavni dio, ali i kao parcijalna tvorevina koja upuuje
na razlikovanje ensko ratno pismo kao strategija otpora herojskoj
figuri mukoga lika i rtvenoj figuri enskoga lika. Raspadom SFRJ,
kreiranjem etniki istih prostora i zaotravanjem nacionalistikih
diskursa, patrijarhalne podjele uloga na mukog lika kao heroja ili
ratnika i enskoga lika kao rtve i uvarice patrijarhalnog doma i
reda, nameu se kao najdominantnije interpretacije sablasti ratnoga unitavanja. Jedna od posve najsimptomatinijih interpretacija
je analiza mitskoga lika junoslavenskih naroda (koja se inae pojavljuje u svim pregledima literarne historije ovih prostora, u ovom
sluaju Bonjaka) Hasanaginice. Time se mogu pratiti promjene
koje su jugoslavenstvo zamijenile buenjem homogene nacionalne
svijesti. Za vrijeme SFRJ na Hasanaginicu i njenu krivicu: a ljubovca
od stida ne mogla gledalo se kao na klasni prijepor u kastinskom ustrojstvu feudalnoga drutva, dok je u postjugoslavenskoj BiH Hasanaginica stradala kao muslimanka, njezin stid je iskonski, a njezina
tragedija inspirirajua. Nita nije moglo i nije trebalo biti drugaije.658
I jedna i druga interpretacija su odgovarale ideolokim tendencijama unutar kojih su razumijevane, s tim to se ovaj posljednji vezuje za enski lik kao rtvu. Takva figura enskoga lika kao one koja
se rtvuje za dom, supruga, oca ili djecu uvijek je potrebna tokom
procesa konstituisanja nacionalne svijesti i plasiranja nacionalistike
retorike oslobaanja. U takvim okolnostima i ideoloki nametnutim
poetikama, javljaju se subvertirajue politike kod knjievnica Feride
Durakovi (1958), Alme Lazarevske (1957) i Jasne ami (1949)
kao pokuaji oznaavanja razlike u otporu prema najtvrem mukom
diskursu, koji svoje krajnje otjelovljenje realizuje kao ratniki diskurz659
rainjavajui strukture vlasti, moi i znanja koje su izmeu ostaloga
i dovele do traumatskog susreta sa ratnim sablastima. One e kao autorice iznevjeriti dominantni nacionalistiki diskurs sa neoekivanim
pripovijedanjem ratnih trauma unutar kojih se odustaje od herojske
658 ehabovi, . (2004), Mit o Hasanaginici, kulturalne matrice i rodna iskljuivanja, u Razlika/Differance, 9, Tuzla, Drutvo za knjievna i kulturalna istraivanja, str. 283-291.
sveske, 2, Sarajevo, Mediacentar, str. 113-123.
212
ZABILJEENE
figure uope, bez obzira da li se to odnosi na muki ili enski lik.

Ferida Durakovi sa svojom, sada ve kultnom, zbirkom pjesama
Srce tame (1992) herojskoj figuri junaka ratnika suprotstavlja figuru
majke koja iziskuje pravo na svoju priu, na osobnu verziju doivljaja
rata i historije liene antologija, kanonizacija i zvaninih politika moi.
Figura majke kao lirskoga subjekta u njenim pjesmama iznalazi put iz
okvira rtve determinirane ivotnim okolnostima i odupire se strukturama koje politiku alovanja svode na proces ubrzanog zaboravljanja gubitaka i prolosti zarad zvaninog pomirenja. Pjesnikinja u svojim
pjesmama problematizuje koncept historije te nastoji zvaninu historiografiju svesti samo na narativ, na priu u ijem pripovijedanju ne
mogu uestvovati svi, pogotovu ne oni ije se iskustvo rata ne poklapa
sa zvaninim strukturama vlasti i pomirenja. Bila je dugogodinja sekretarka P.E.N. Centra BiH.
Alma Lazarevska (1957), savremena bosanskohercegovaka spisateljica i publicistkinja, roena je u Velesu, u Makedoniji. Osnovnu
kolu, gimnaziju i Filozofski fakultet zavrila je u Sarajevu. Pie i
objavljuje od 1981. a radovi joj ukljuuju prozu, eseje i kolumne.
Autorica je knjige kratkih pria Smrt u Muzeju moderne umjetnosti,
izdate 1996. godine, koja se bavi temom opsade Sarajeva. Ostale knjige koje je objavila su: Sarajevski pasijans (eseji, 1994), U znaku rue
(roman, 1996), Biljke su neto drugo (pripovijetke, 2002). Dobitnica
je Jugoslovenske novinarske nagrade Duan Timotijevi za 1986.
godinu i Nagrade Drutva pisaca BiH za najbolju knjigu 1996. godine.660 Alma Lazarevska zbirkom pripovijetki Smrt u Muzeju moderne umjetnosti (1996) i romanom U znaku rue (1996) nastoji spasiti od zaborava i potiskivanja prevratniko odustajanje od stereotipne
herojske retorike, kojem su mnogi od nas bili svjedoci, ali na koju nerado podsjeamo, polako se vraajui u koloteine patrijarhalne vizure
svijeta.661 Lazarevska proustovskim stilom pripovijedanja, posve inovativnim unutar junoslavenske interliterarne zajednice, propitujui
iskustvo boli iznevjerava itateljsku publiku jer ne prua ono to se
660 Hawkesworth, C. (2000). Izvor: http://sh.wikipedia.org/wiki/Alma_Lazarevska.> http://
www.penbih.ba/kojeko/lazarevska.html (12. juli 2014)
213
ZABILJEENE
od ratnog pripovijedanja oekuje. Postoje knjige o kojima se govori

i knjige s kojima se govori. Smrt u Muzeju moderne umjetnosti za
mene je upravo knjiga s kojom sam u jo uvijek otvorenom dijalogu i,
dok uranjam u asocijativni vrtlog ovog fluidnog pripovijedanja, teko
da mogu sasma jasno definirati ime me sve aficira.662
Jasna ami romanom Mraz i pepeo (1997) razraunava
se sa vlastitim prostorima identiteta izmeu granica, tj. naom
knjievnou u egzilu. Njena proza predstavlja tekst u kojem se ena
pojavljuje kao proizvoa smisla i u kojem se iz enskoga iskustva i
enske vizure propituje itav niz stereotipa kulture: pitanje identiteta, nacije i domovine, pitanje porodice i uloge ene u njoj, a nadasve
poloaj ene intelektualke u trusnom vremenu politikih i ideolokih
previranja, ruenja jednih, a uspostavljanja drugih vrijednosti na
nacionalistikim temeljima.663 Ovaj roman interpretiran unutar
poststrukturalistikih teorija i feministike kritike predstavlja praksu rainjavanja samorazumljivih poimanja tradicije, fragmentiranih konstukcija identiteta unutar njih, pozicije enskih likova kao
iskljuenih, prezrenih i odbaenih drugih, podobnih samo kao ranjivih rtvi, majki i uvarica patrijarhalnoga poretka. Suprotstavljajui
se velikim priama, roman traga za osobnim doivljajima historije,
za pokuajima rekonstrukcije navodnog zvaninog znanja, jer se historija pie tako da ne mora lagati, samo neke stvari moe da preuti,
kako jedna od protagonistica navodi u romanu.
Sve tri knjievnice svoju poetiku artikuliu kao feministiku vrstu
teksta sa jasnim strategijama propitivanja metoda, objekata, ciljeva
ili principa glavnih tokova patrijarhalnih kanona, strategijama
rainjavanja dovode u pitanje samorazumljivo poimanje patrijarhata i knjievnosti same.

663 Deni-Grabi, A., (2010), Bosanskohercegovakih roman na kraju 20. stoljea, Brko, Preporod
214
Prva ena iz BiH koja je osuena za odgovornost za zloine jeste

biva predsjednica Republike Srpske Biljana Plavi. Haki tribunal
ju je osudio na 11 godina zatvora zato to je u periodu od 1. jula
1992. do 30. decembra 1992. godine u okviru udruenog zloinakog
poduhvata, planirala, podsticala, naredila, te pomagala i podravala
progone bosanskih Muslimana, bosanskih Hrvata i drugog nesrpskog
stanovnitva u 37 optina u Bosni i Hercegovini.664 Bljana Plavi se
dobrovoljno predala Meunarodnom krivinom sudu za bivu Jugoslaviju 10. januara 2001. godine. Osloboena je nakon to je odsluila
dvije treine kazne.665 Tokom izdravanja kazne, u vedskom zatvoru, napisala je knjige Svjedoim I i II, u kojima je opisala svoje vienje
rata, rad SDS-a, odnose sa tada kljunim politiarima, sa Arkanom te
period nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma.666 Prva ena koja
je osuena za ratne zloine u BiH je Rasema Handanovi. Sud BiH
ju je osudio za krivina djela ratni zloin protiv civilnog stanovnitva
i ratni zloin protiv ratnih zarobljenika zbog toga to je uestvovala
u napadu na selo Trusina, Opina Konjic, 16. aprila 1993. godine,
kao pripadnica Specijalnog odreda za posebne namjene pri tabu
Vrhovne komande ARBiH Zulfikar. Osuena je jer je sudjelovala u
ubistvu strijeljanjem ratnih zarobljenika i civila. Po prihvatanju Sporazuma o priznanju krivnje, koji je zakljuila sa Tuilatvom, Sud joj
je izrekao kaznu zatvora u trajanju od pet godina i est mjeseci.667 Od
1996. godine do izruenja ivjela je pod lanim imenom u SAD-u.
Albina Terzi je osuena pred Sudom BiH na pet godina zatvora za
krivino djelo ratni zloin protiv civilnog stanovnitva zato to je,
kao pripadnica HVO-a, uestvovala u neovjenom postupanju prema civilima srpske nacionalnosti koji su bili nezakonito zatvoreni u
prostorijama Osnovne kole u Odaku, i u tvornici Strolit u Odaku,
ZABILJEENE
Ratne zloinke
664 Sudski postupak protiv Biljane Plavi ICTY, predmet br. IT-00-39 I 40/1. (Optunica
podignuta 10. januara 2001, presuda donesena 27. februara 2003).
665 U BiH pet ena osueno zbog ratnih zloina, Tanjug. Izvor: http://www.blic.rs/Vesti/
Hronika/348783/U-BiH-pet-zena-osudjeno-zbog-ratnih-zlocina (10. april 2014),
666 Almira Krupi, str. 135-137.
667 Izvor: http://www.dailymail.co.uk/news/article-2137411/Rasema-Handanovic-guilty

-war-crimes-Bosnia.html (12. juli 2014)
215
ZABILJEENE
1992. godine. Monika Karan-Ili je osuena za krivino djelo ratni

zloin protiv civilnog stanovnitva zbog toga to je, u vremenskom
periodu od poetka maja 1992. godine do 10. jula 1992. godine, sudjelovala u muenju, neovjenom postupanju i nanoenju povreda
tjelesnog integriteta i zdravlja civilima zatoenim u logoru Luka i
SJB Brko. Za krivino djelo zloini protiv ovjenosti optuena je
i Marina Grubii Fejzi, zato to je, u periodu od maja pa do avgusta 1992. godine, kao pripadnica HOS-a, sudjelovala u krivinim
djelima poinjenim nad zarobljenicima srpske nacionalnosti zarobljenim u logoru Dretelj. Predmet se nalazi u fazi glavnog pretresa.668
Azra Bai669 je pred Sudom BiH optuena za ratne zloine nad srpskim civilima u ratnom logoru u blizini Dervente. Indira Kemeri
iz Tuzle optuena je za krivino djelo ratni zloin protiv civilnog
stanovnitva. Predmet se nalazi u fazi glavnog pretresa.
Za zloine poinjene tokom rata u BiH do sada je optueno ukupno devet ena. U sedam predmeta optube su ukljuivale, odnosno
ukljuuju i krivina djela seksualnog nasilja (Albina Terzi,670 Indira
Kameri,671 Marina Grubii-Fejzi,672 Monika Karan Ili, Radmila
Banjac, Bora Kuburi, Dragana eki). U tuilatvima u BiH vode
se istrage protiv jo etrdesetak ena.673 Jedno od istraivanja koje se
bavi pitanjem ena koje su inile ratne zloine rad je Almire Krupi
koja je u svojoj knjizi ene ratni zloinci674 napravila prikaz ena ratnih zloinki u BiH u periodu 19921995, identificirala dvadesetak
ena koje su prema navodima svjedoka/inja inile zloine.
668 Izvor: http://www.sudbih.gov.ba/index.php?opcija=predmeti&id=698&jezik=b (20. juni 2014)

669 Izvor: http://www.lex18.com/news/croatian-living-in-kentucky-cleared-for-returnin-war-crimes-case/ (5. juni 2014)
670 Izvor: http://www.justice-report.com/en/articles/albina-terzi-nagrada-za-silovanje (5. juni 2014)
671 Izvor:http://www.justice-report.com/en/articles/primoravan-da-udara-i-seksualnozlostavlja (5. juni 2014)
672 Izvor: http://www.justice-report.com/en/en-audio/zelenika-et-al-forced-to-have-orasex (5. juni 2014)
673 Izvor: http://www.justice-report.com/en/articles/ene-okrutnije-u-zloinima (5. juni 2014)
674 Proitati vie u: Krupi, A. (2010), ene ratni zloinci: s posebnim osvrtom na ene izvrioce
ratnih zloina u Bosni i Hercegovini 1992-1995, Sarajevo, Dobra knjiga, Sarajevo, str. 90.
216
Nakon prvih demokratskih, viestranakih izbora, koji su se

odrali 1990. godine, ene su u Skuptini BiH zauzele 2,92% mjesta,
to je bio najmanji zabiljeeni omjer u kojem su ene u BiH sudjelovale u najviim tijelima vlasti od 1946. godine. Na lokalnom
nivou, na izborima za skuptine opina, pripalo im je 5,0% mjesta.675
Liste su bile zatvorenog tipa, a patrijarhalno okruenje i sveopa
retradicionalizacija drutva imali su utjecaj na strukture politikih
stranaka i formiranje izbornih listi.676 Nakon referenduma u proljee
1992. godine zapoinje novo poglavlje u ivotu graana i graanki
BiH obiljeeno stradanjima, gubljenjem porodica, imovine, dostojanstva. ene u to vrijeme nisu imale znaajan politiki angaman.
Nakon prvih poslijeratnih opih izbora 1996. godine vlast je pripala
vodeim nacionalnim strankama, koje su i tokom rata bile na vlasti a
koje su ujedno predstavnice tri najvee etnike skupine u BiH (SDA,
HDZ i SDS). U Predstavnikom domu Parlamentarne skuptine
BiH (PSBiH) zastupljenost ena iznosila je 2,38%, u Predstavnikom
domu PFBiH 5% i u Narodnoj skuptini RS-a 1,89%.677 Na izborima 1998. godine u Predstavnikom domu PSBiH bilo je 26% ena,
u Predstavnikom domu PFBiH 15% i u Narodnoj skuptini RS-a
22,8%.678 Na lokalnim izborima 1997. godine u opinama FBiH ene
su ostvarile zastupljenost od 6,15%, a u RS-u 2,4%.679 Na izborima
2000. godine u Predstavnikom domu PSBiH uestvovalo je 4,76%,
u Predstavnikom domu PFBiH 17,4% a u Narodnoj skuptini RS-a
14,86%. Ove godine uvedene su otvorene liste koje su omoguile
individualni pristup kampanji.680 Na lokalnim izborima 2004. godine ene su ostvarile zastupljenost od 18,1%.681 Na izborima 2006.
godine u Predstavnikom domu PBiH ene uestvuju sa 14,28%, u
Predstavnikom domu PFBiH sa 21,42% a u Narodnoj skuptini RS-a
675
676
677
678
679
680
681
ZABILJEENE
ene i politika, 19902014.
Taljanovi, A.(2010), ena u politici BiH, Sarajevo, str. 73.

Proitati vie u: ena, religija i politika
Taljanovi, A., navedeno djelo, str. 80.
Ibid, str. 80.
Ibid, str. 81.
Ibid, str. 156.
Ibid, str. 81.
217
ZABILJEENE
sa 20,48%.682 Nakon opih izbora 2010. i lokalnih izbora 2012. godine,

rezultati683 pokazuju da je uee ena i mukaraca u zakonodavnim
organima na svim nivoima vlasti slino ranije odranim izborima.
Trenutno u Predsjednitvu BiH nema nijedne ene, u Predstavnikom
domu PBiH nalazi se 33 mukarca i devet ena, u Domu naroda PBiH
je 13 mukaraca i dvije ene, a Vijee ministara BiH nema nijedne ene
na ministarskoj poziciji. Vlada FBiH se sastoji od 16 mukaraca i jedne
ene (Ministarstvo okolia i turizma), dok se u Vladi RS-a nalazi 11
mukaraca i pet ena. Prva ena na mjesto predsjednice Vlade RS-a,
eljka Cvijanovi, izabrana je u martu 2013. godine na etrnaestoj
posebnoj sjednici Narodne skuptine RS-a.684
Program OSCE-a ena u politici, zajedno sa kampanjom Nas je
vie koju su vodile enske nevladine organizacije 1998. godine pred
ope izbore, promicao je ensku kvotu s ciljem poveanja izabranih
ena u zakonodavnim tijelima. Zahvaljujui njihovim naporima u
Izborni zakon BiH, u privremena izborna pravila, uvedena je gender
kvota. Izborni zakon BiH je potom usvojen 2001. godine sa kvotom od
30% manje zastupljenog spola na izbornim listama. Nakon uvoenja
kvote dolo je do pozitivnih promjena te se na parlamentarnim izborima 1998. godine broj zastupnica poveao sa 2,7% na 27,64 %.
U isto vrijeme uvedene su otvorene liste koje onemoguavaju djelovanje kvota.
Meu znaajnim pravnim dokumentima koji reguliu pitanja
ravnopravnog uea ena u politikom ivotu BiH su Ustav BiH,
Zakon o ravnopravnosti spolova u BiH, Izborni zakon BiH. Zakon
o ravnopravnosti spolova u BiH, usvojen 2003. godine, jedan je od
najznaajnijih pravnih dokumenata koji regulie poloaj ena u
BiH i garantuje ravnopravnost spolova u ekonomskom, socijalnom i politikom ivotu. Izborni zakon BiH je takoer vaan pravni
682 Ibid, str. 156.
683 U Parlamentarnoj skuptini BiH 19,3% od ukupno izabranih predstavnika/ca ine ene, u
Parlamentu Federacije BiH, 23,1% od ukupno izabranih predstavnika/ca ine ene, a u Narodnoj skuptini RS, 21,7% od ukupno izabranih predstavnika/ca ine ene. U 143 opinska i
gradska vijea, odnosno skuptine, izabrano je 17,1% ena (sedam lokalnih zastupnikih tijela
nema ena u svom sastavu, a pet ena su naelnice opina). Izvor: http://www.oscebih.org/
documents/osce_bih_doc_2012071212593128bos.pdf (7. juni 2014)
684 Izvor: http://www.narodnaskupstinars.net/ (15. juni 2014)
218
ZABILJEENE
dokument koji regulie politika prava ena u BiH. Izborni zakon

regulie rasporeivanje kandidata i kandidatkinja na izbornim listama. lanom 4.19, stavom 4. Izbornog zakona BiH predviena je
obavezujua izborna kvota. Ovim zakonom su predviene i sankcije
za neispunjavanje propisanog redoslijeda. U martu 2013. godine usvojen je Zakon o izmjenama i dopunama Izbornog zakona BiH685 to
je bila jedna od preporuka nevladinih organizacija u Alternativnom
izvjetaju o implementaciji CEDAW konvencije i enskim ljudskim
pravima u BiH iz 2010. godine. Izmjene se tiu odredbi koje reguliu
organe za provoenje izbora, kao i odredbi koje reguliu ovjeru i
kandidovanje za izbore u koje je ugraen cenzus o neophodnih 40%
zastupljenosti manje zastupljenog spola.686 Rezultati poveanja kvote
vidjet e se nakon Opih izbora 2014. godine.
Poetkom februara 2013. godine, zastupnice u Zastupnikom
domu PFBiH uspostavile su Klub parlamentarki, koji djeluje kao
neformalna grupa. Inicijativu je pokrenuo Meunarodni republikanski institut u BiH s ciljem zajednikog djelovanja parlamentarki po
pitanju inicijativa koje mogu zagovarati unutar svojih politikih stranaka i na nivou vlasti na kojem se nalaze.687 Od tada je ovaj klub
politiarki koje pripadaju razliitim politikim grupama napravio
znaajan napor u organizacionom razvoju i utjecaju u Parlamentu.
Klub je do danas radio sa dravnim nevladinim organizacijama na
nacrtu amandmana o poveanju sankcija protiv poinitelja nasilja u
porodici i ostalih krivinih djela poinjenih protiv ena i djevojica
kao to je incest, silovanje maloljetnih osoba, akti koji kriminaliziraju porodiljski dodatak, promjena dobne granice za zakonsko
shvatanje maloljetnika/ca i harmonizirajue kompenzacije za porodiljsko odsustvo majki i oeva irom zemlje.688 Kao dio podrke
685 Zakon o izmjenama i dopunama Izbornog zakona BiH (Slubeni glasnik BiH, broj 18/13),
lan. 1. i 2.
686 Alternativni izvjetaj, Dodatak 3. Alternativnom izvjetaju o implementaciji CEDAW konvenciji i enskim ljudskim pravima u Bosni i Hercegovini, Sarajevski otovreni centar, juli
2013, str. 20.
687 Alternativni izvjetaj, Dodatak 3. Alternativnom izvjetaju o implementaciji CEDAW konvenciji i enskim ljudskim pravima u Bosni i Hercegovini, Sarajevski otovreni centar, juli
2013, str. 20.
688 Garcia Fransioli, E, Godinji izvjetaj o stanju prava ena u Bosni i Hercegovini tokom
2013. Godine, str. 11.
219
ZABILJEENE
procesa EU integracijama, uz podrku Meunarodne zajednice,

BiH je u proteklih nekoliko godina pokrenula niz reformi ciljanih
na reformiranje oruanih i policijskih snaga, ustava i ostalih bitnih
podruja ekonomskog i politikog ivota. U oktobru 2013. godine,
15 nevladinih organizacija zajedniki je kreiralo Platformu enskih
prioriteta za ustavne promjene sa amandmanima na Ustav BiH iz
rodne perspektive. enska platforma je pripremila pet zahtjeva koji
bi se trebali ukljuiti u ustavne promjene: primjena rodno osjetljivog
jezika u Ustavu BiH (s obzirom da se trenutno u Ustavu koristi samo
muki rod); uvoenje principa afirmativne akcije u Ustav BiH kako bi
isti radio prema upotrebi zakona o ravnopravnosti spolova u njegovoj punoj snazi; amandmani na postojei katalog o fundamentalnim
pravima koji bi ukljuio odredbe vezane za zajednike usluge iz oblasti
zdravstvene zatite, te socijalne i porodine zatite; afirmacija vieg
nivoa sudske i zakonske zatite ljudskih prava i sloboda, s obzirom
da trenutni Ustav naglaava kolektivna prava konstitutivnih naroda
(Bonjaka, Hrvata i Srba) umjesto individualnih prava; da se primjenjuje princip direktne demokratije u procesima ustavnih promjena.689
Brojne su prepreke koje enama oteavaju bavljenje politikom
i odluivanje u javnom prostoru. Jedan od faktora koji to spreava je
rodna podjela rada tako da enama, tradicionalno, pripada privatna
sfera koja se tie kunih poslova, ili poslova koji su okarakterisani i kao
enski, kao to je npr. polje obrazovanja. Politiki ivot je jedan od segmenata u kojima ene nisu dovoljno zastupljene, a jedan od razloga za
to jeste drutvo proeto tradicionalnim uvjerenjima da eni ne pripada
javna sfera u kojoj moe da utjee na odluke koje su bitne za pitanja
cjelokupnog drutva. Iako je enama formalno-pravno osigurana ravnopravnost i mogunost da biraju i budu birane, da ravnopravno sudjeluju
u raspodjeli funkcija vlasti i na mjestima odluivanja te da predstavljaju
vlade na meunarodnom nivou, ene su ipak neadekvatno zastupljene
u politikom ivotu BiH. Otvorene liste, mnogi pravni dokumenti i preporuke meunarodnih organizacija o ueu ena u politici idu u prilog
enama koje se bave politikom u BiH, ali u praksi politiki ivot BiH ne
predstavlja ene i mukarce podjednako. Analiza poloaja ena unutar
689 Ibid, str. 12.
220
ZABILJEENE
politikih stranaka u BiH je posebna tema kojoj treba posvetiti panju,

s obzirom na to da su politike stranke glavni faktori pri rasporeivanju
mjesta na kandidatskim listama i znaajne su prilikom raspodjele mjesta u vlasti nakon izbora. Politike partije esto ne uvaavaju specifina
enska pitanja, a istovremeno uskrauju enama mogunost da govore
u ime stranke ili da je predstavljaju. enski ogranci politikih stranaka
esto nemaju utjecaj u strukturama stranaka, niti uestvuju u forumima
za kreiranje politika.
Meu enama koje su obiljeile politiki ivot u periodu rata
istie se Tatjana Ljuji Mijatovi, ratna lanica Predsjednitva i jedina ena sedmolanog Predsjednitva SRBiH. Tatjana je bila lanica
Skuptine SRBiH te je na poziciju lanice Predsjednitva dola kao
zamjena za Nenada Kecmanovia koji je poetkom rata napustio
Sarajevo.690 Tatjana je jedna od ena o kojima Swanee Hunt pie u
svojoj knjizi Ovo nije bio na rat. Tatjana je prije rata bila profesorica hortikulture, a u ratu je bila i bh. UN ambasadorica u Beu. Na
samom poetku rata imala je intervju za beku televiziju o opsadi
Sarajeva. Nakon ovog intervjua austrijski ministar vanjskih poslova
je traio da ona bude imenovana za bh. ambasadorku u Beu, to je i
postala 1993. godine. Nakon rata Tatjana je ostala u Socijaldemokratskoj partiji.691 Druga ena koja je obiljeila politiki ivot u BiH je
Biljana Plavi, roena 1930. godine u Tuzli. Biljana se nalazila u
vrhu Srpske demokratske stranke (SDS) od njenog osnivanja. Bila
je lanica kolektivnog Predsjednitva BiH od 18. novembra 1990. do
aprila 1992. godine, predsjednica Savjeta za zatitu ustavnog poretka
Predsjednitva BiH i prva predsjednica Srpske Republike BiH, od 28.
februara 1992. do 12. maja 1992. godine.
Jedna od ena koja je znaajno obiljeila medijski prostor,
ali i politiki, jeste Amila Omersofti, suosnivaica jedne od tri
pobjednike nacionalne stranke, Stranke demokratske akcije (SDA)
i njena lanica do 1996. godine. Iako se u ovom periodu nalazila na
odgovornoj poziciji generalne direktorice i urednice programa RTVBiH, Amila je na ovu poziciju dola zahvaljujui poziciji koju je
690 Pejanovic, M., Through Bosnian eyes, str. 110.
691 Hunt, S., str. 485.
221
ZABILJEENE
imala u stranci, tako da je njen dolazak u medijski prostor, bez prethodnog iskustva u medijima, obiljeen politikim kontekstom. U
stranci je obavljala funkciju predsjednice Kadrovske komisije i bila
je lanica Glavnog odbora,692 to znai da je bila u vrhu jedne od
najmonijih stranka u BiH. Amila se u periodu od 1994. do 1998.
godine nalazila na poziciji generalne direktorice RTVBiH, na koju
ju je postavio Predsjednik Predsjednitva BiH Alija Izetbegovi.693
Amila opisuje kako je dola na poziciju direktorice televizije:
U februaru 1994. godine u jeku estokih borbi s jedne strane
Srba i Bonjaka s druge strane pak Hrvata i Bonjaka, u Sarajevu pod
granatama i snajperskim hitcima, 5 minuta prije 4 sata popodne zazvonio je telefon u mojoj kancelariji. Na drugoj strani ula sam glas
predsjednika Izetbegovia, koga nisam ni vidjela ni ula posljednja
dva mjeseca. Rekao mi je Amila ima li pisau mainu pored sebe.
Pii biografiju. Za pet minuta dolazi Bega da je uzme. Poinje sjednica
Predsjednitva. Bie imenovana za direktora Radio-televizije Bosne i
Hercegovine. I prije nego to sam uspjela rei ali Predsjednie, veza je
bila prekinuta.694
Jedna od prvih dilema na koju je naila jeste polemika o
mjeovitim brakovima koja se vodila u Osloboenju, a Amila je odbila objaviti vijest po nalogu Demaludina Latia. Nakon to je odbila
da objavi odgovor izgubila je podrku vrhova SDA. Uskoro se oglasio i Reis,695 traio je 15 minuta u Dnevniku da on kae ta on misli.
Odbila sam ga i rekla mu da u dnevniku moe dobiti maksimalno 90
sekundi. Zatvorila sam si vrata podrke i u ovoj instituciji.696 Bila je
u sukobu sa strankama opozicije i tadanjim premijerom Harisom
Silajdiem, koji je nakratko zabranio prisutnost novinara TVBiH
na sjednicama Vlade. Amila je u periodu 1992 -1993. djelovala u okviru vladine uprave za izbjeglice i raseljene osobe, a 1996. godine
692 Disciplinovanje medija, BiH: Televizija u rukama Stranke demokratske akcije. Izvor: http://
www.aimpress.ch/dyn/pubs/archive/data/199405/40505-002-pubs-sar.htm (10. april 2014)
693 Ibid.
694 Izvor: http://www.sarajevskatribina.info/bos/konferencije/2004/govornici/amila_
omersoftic.html (10. april 2014)
695 Reis Mustafa ef. Ceri
696 Izvor: http://www.sarajevskatribina.info/bos/konferencije/2004/govornici/amila_omersoftic.html (10. april 2014)
222
ZABILJEENE
je osnovala politiku partiju Stranka ena Bosne i Hercegovine, ija

je bila predsjednica.697 U decembru 1995. godine, kada se potpisivao Dejtonski mirovni sporazum i kada je dolo novo poglavlje u
politikom ivotu BiH, nijedna ena nije sudjelovala u pregovorima.
U Sarajevu se u junu 1996. godine odrala Prva enska konferencija pod nazivom ene transformiraju sebe i drutvo u sklopu koje
se odrala i radionica ene i politika, na kojoj su iznijeti stavovi o
potrebi za veim ueem ena u politikom ivotu, enskom doprinosu kvalitativnim promjenama u politici, potrebi za minimalnim
ueem ena od 30% u parlamentima te da isti procenat treba biti
zastupljen u izvrnoj i sudskoj vlasti.698
Semiha Borovac je bila prva ena koja je obavljala funkciju
gradonaelnika Sarajeva. Lamija Tanovi, profesorica na Prirodnomatematikom fakultetu, bila je predsjednica Liberalno-demokratske stranke BiH od 2005. Lidija Kora, potpredsjednica SDP-a BiH,
vodila je u ime SDP-a sve pravne sporove na Ustavnom sudu FBiH.
Borjana Krito, HDZ BiH, prva je ena koja je postala predsjednica
Federacije. Prije toga je bila ministrica pravosua HB-a, a onda
i ministrica pravde u Vladi Federacije. Trenutno je delegatkinja u
Domu naroda Parlamenta BiH. eljka Cvijanovi, SNSD, prva je
premijerka Republike Srpske. Prije toga je bila ministrica za evropske
integracije. Aleksandra Pandurevi, SDS, 2010. godine je izabrana
za zastupnicu SDS-a u dravnom Parlamentu, i od tada je najglasnija i najprepoznatljivija dravna zastupnica. Sehada Kolenovi,
SDA, efica Ureda predsjednika stranke Sulejmana Tihia. Azra
Hadiahmetovi, SBiH, jedna je od osnivaica Stranke za BiH. Bila
je ministrica vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH a trenutno
je zastupnica SBiH u dravnom Parlamentu.
Mubera Aganovi (19432008) je politiki bila angaovana od
1974. godine. Bila je lanica Opinskog vijea u periodu od 2000. do
2004. i ponovo od 2007. godine. Prva je ena koja je postala predsjednica stranakog kluba SDP-a pri Opinskom vijeu Jajce.
Bisera Turkovi je prva ambasadorica imenovana u BiH. Bila
697 Izvor: http://www.sarajevskatribina.info/bos/konferencije/2004/govornici/amila_omersoftic.html (10. april 2014)
698 Taljanovi, A. (2010), ena u politici BiH, Sarajevo, str. 74, 75.
223
ZABILJEENE
je ambasadorica u Hrvatskoj (19931994), Maarskoj (19941996),

stalnoj misiji OSCE-a u Beu (19962000), u SAD-u, Meksiku i Brazilu (20052008). Trenutno je ambasadorica BiH u Belgiji. Od 2000.
do 2001. bila je ministrica evropskih integracija BiH. Od 2001. do
2004. bila je izvrna direktorica Centra za sigurnosne studije u BiH,
zatim je bila lanica Izvrnog odbora SDA od 1991. do 1996. godine
i lanica Glavnog odbora SDA od 1991. do 1997. godine.
Ismeta Dervoz je 1992. godine pokrenula projekt uestvovanja
RTVBiH na Takmienju za pjesmu Evrovizije. Dugogodinja je
producentica takmienja i efica delegacija RTVBiH. Nagraena je
poveljom Internacionalne lige humanista za djelovanje u periodu
od 1992. do 1996. Danas je zastupnica u Parlamentu BiH (SBBBiH).
Tokom 2013. godne, na njen prijedlog, u Izborni zakon Bosne i Hercegovine uvedena je rodna kvota od 40% uea ena na izbornim
listama. Prva je podpredsjednica Komiteta za ravnopravnost i nediskriminaciju PS Vijea Evrope, kao i prva izvjestiteljica unutar iste
institucije.
Besima Bori je od 1986. do 1990. godine bila predsjednica
Opinskog odbora Socijalistikog saveza u Vogoi. Nakon rata je obnovila rad opinske organizacije Socijaldemokratske partije (SDP);
1997. godine je izabrana u Opinsko vijee Vogoa, a 1998. godine
u Parlament FBiH. Od 2001. do 2003. godine bila je ministrica rada,
socijalne politike, raseljenih lica i izbjeglica u Vladi Kantona Sarajevo.699 Trenutno je zastupnica u Parlamentu FBiH. Besima sarauje
sa mnogim nevladinim organizacijama koje se bave enskim aktivizmom te politikom participacijom ena. Jedan je od zaslunijih za
institucionalizaciju enskih ljudskih prava u BiH.
Svetlana Ceni, ekonomistica, bila je ministrica finansija Vlade
RS-a, a tokom rata sekretarka u kabinetu Nikole Koljevia. Od 2000.
do 2005. godine bila je nestranaka savjetnica Dragana avia.
Obavljala je razliite poslove vezane za javne finansije, konsultacije,
odrivi razvoj i vanjsko-trgovinske poslove.
699 Sjaj ljudskosti, str. 190.
224
Tokom ratnog perioda ene u BiH su, pored zajednikih nedaa

koje su zadesile sve graane i graanke, imale jo jedan teret sveopeg
patrijarhalnog ureenja i priklanjanja odreenim ideologijama
tokom najteih egzistencijalnih trenutaka. Danas, kada se govori o
enama u BiH tokom rata najvie se govori o enama koje su preivjele
silovanje, govori se o majkama Srebrenice od kojih sve nisu pronale
kosti lanova svoje porodice i koje svakog 11. jula podsjeaju BiH i
svijet na stravine zloine, najstraniju ostavtinu posljednjeg rata.
Ovo poglavlje nije dalo detaljan pregled uloga ena niti se to moglo
uraditi na ovako malom prostoru i u kratkom periodu istraivanja.
Poglavlje o devedesetim godinama samo je dalo osnovne smjernice
koje bi mogle voditi ka daljim istraivanjima o poloaju ena tokom
rata u BiH, sa posebnom napomenom da prie i informacije koje su
do sada dostupne ipak ne govore o svim segmentima drutva niti o
svim podrujima BiH tokom ratnog perioda, niti pak o svim enama
koje su obiljeile ovaj period. Takoer, u ovom i narednom poglavlju
izostaje crtica o enama ije su sudbine svojevrsne paradigme vremena u kojem ive. Ne zato to takvih ena nema, upravo suprotno
mnogo ih je koje su imale najrazliitije uloge tokom rata, koje su
poslije rata bile u milosti ili nemilosti vladajuih reima, koje se i danas bore, rizikujui miran ivot, za promjene politike, ekonomske,
pravne, kulturne.
ZABILJEENE
Opa napomena za ovo poglavlje
225
ZABILJEENE
Elmaja Bavi, Zlatan Deli
V DIO: Granice milenija,

sadanjost
Teko je biti ena u Bosni i Hercegovini,
a kada se rodite kao Romkinja onda vam je ivot dvostruko tei.
Indira Bajramovi700
Zapoeto razvodnjavanje i rasplinjavanje enskih prava i utjecaja postignutih izlaskom ena iz privatne u javnu sferu tokom rata
nastavilo se u postsocijalistikoj BiH. Tranzicija, izgradnja drave,
postdejtonski kontekst, kvote nacionalne, teritorijalne, rodne,
demokratizacija i ostali socijalni ugovori pokazali su se vrlo rodno obojeni kada se govori o restrukturi enskih pozicija. U procesima ekonomske reintegracije, reartikulaciji radnih prava i ostvarivanja politike moi, mjesto i uloga ene nastavlja retrogradni
trend zapoet sa posljednjim ratom. Glavni neprijatelji feminizma
u postjugoslavenskom prostoru su dravne nacionalne ideologije,
na impresivan nain paralelne u svome diskursu, postupcima, stavu
prema enama.701
U ovom dijelu knjige govori se o enskoj borbi u BiH protiv skrajnutosti. Govorit e se o enskom udruivanju i aktivistikim naporima, enskoj borbi protiv neoliberalizma i faizma, te o zabludama u
koje nas stavljaju mnogobrojne patrijarhalne strukture. S obzirom da
su posljednje dvije decenije period znaajno zagrien kapitalizmom
i neoliberalnim idealima, logino je da je od posljednjeg rata naovamo takav drutveno-ekonomski ugovor zahtijevao ekspanziju ena u
razliitim sektorima rada esto samo kao radna snaga a ne kao jed700 Izvor: http://www.zenskaposla.ba/content/biti-romkinja-i-politicarka-u-bih (9. juni 2014)
701 Slapak, S. (1996), ene i rat u bivoj Jugoslaviji, Republika br.145-146. Izvor: http://www.
yurope.com/zines/republika/arhiva/96/145/145-16.html (29. juni 2014)
226
ZABILJEENE
nake uivateljice prava. Isto tako mora se razumjeti da je ovaj period

zapravo postratni period gdje, ba kao i tokom svakog rata, u drutvu
dolazi do ekspanzije ena na razliitim pozicijama, to se potom dobro uvjebanim represivnim metodama vraa u stanje daleko gore
od poetnog. U tom smislu, izvjesno je da e se u ovom tekstu propustiti neka ena na znaajnoj poziciji, ili ena koja prvi put obavlja
neku poziciju, ali bez obzira na napore i volju nemogue je na stranice
ove knjige upisati sve one znaajne ene koje su utjecale na promjene
u drutvu. Istovremeno, uzimajui u obzir nacionalistike uplive u
emancipativnu retoriku u posljednjih dvadeset godina, te mnogobrojne medijske i politike mizogine hajke protiv ena i predstavljanja
enskog, ovdje se eli prvenstveno dati prostor onim enama koje
svjesno i artikulirano pomau borbu za jednakost, onima ije djelovanje jeste jasno obiljeeno njihovim feministikim i aktivistikim pozicioniranjem.
Patrijarhat i kapitalizam, patrijarhat i tranzicija

Bosna i Hercegovina nakon Dejtona
Dejtonskim ustavom definisana je administrativna struktura BiH,
i njegovim stupanjem na snagu drava je podijeljena na dva entiteta:
Federaciju BiH i Republiku Srpsku. Uspostavljen je takoer i Brko
distrikt kao posebna odvojena administrativna jedinica. Svaki od ovih
instanci zadrava vlastitu suverenost i ima visok stepen autonomije,
te kompletnu birokratsko-politiku strukturu. Federacija BiH je dalje
podijeljena na kantone njih deset, koji se smatraju izdvojenim jedinicama te svaki od njih ima svoju vlast. Ovako komplikovana dravna
struktura te apsolutna decentralizacija drave uz uspjenu politiku
manipulaciju kreirala je masivno birokratsko ustrojstvo i sistem koji
mnogo ee funkcionie u korist politiara nego u korist graana.
Vana napomena koju sve aktivistice ponavljaju, a koju veina
preuuje, jeste da u potpisivanju i pregovorima oko Dejtonskog
sporazuma nije uestvovala nijedna ena. ta onda znai razmiljati
o BiH nakon Dejtona? Razmiljati o enama koje su posvetile svoj
ivot borbi protiv nacionalizma, onima meu nama koje su asno
227
ZABILJEENE
pale, i onima koje i danas dre svoje redove, uprkos nacionalizmu,

politikim prevarama, tumorima i drugim smrtonosnim bolestima.
Da li su feminizam i feministika borba u BiH osueni na propast?
Da li danas mi vodimo ve propalu bitku? U kakvim uslovima se
zapravo odvijala borba za ravnopravnost u posljednjih dvadeset
godina? Mizoginija kao nasljee rata ostala je duboko prisutna u
javnom i privatnom ivotu Bosanki i Hercegovki.
Nacionalizmi su se Jugoslaviji gradili uporedo sa mizoginijom.
Moglo bi se, tavie, ustvrditi da je postepeno opadajui poloaj ene
unutar drutva tokom posljednjih godina socijalizma bio opomena
pred prolomom nacionalizma i dezintegracijom Jugoslavije.702
Socijalizam, koji nije bio pretjerano emancipatoran prema
enama, u poreenju sa situacijom danas izgleda kao sistem koji je
omoguavao mnogo vie slobode. ena ima sve manje u izvrnoj
vlasti i na rukovodeim poloajima, a sistemom kvota na glasakim
listama se jako dobro manipulie.
Odsutnost enskih glasova politikih aktivistkinja i javnih osoba
kako u socijalistikom, tako i u postsocijalistikom razdoblju, odraz je
dugotrajnije krize kolektivnih i etnikih identiteta, te nelagode drutva
koje se ne moe suoiti sa svojom prolou onakvom kakva jest kompleksna i traumatina bez pojednostavljivanja ili retraumatizacije.703
ene se u BiH uglavnom spominju u kontekstu rtvi, a sve manje
kao uesnice u ratu. Njihova uloga u izgradnji drave je zanemarena
i one se sada vide iskljuivo u figuri majke poginulih boraca ili rtava
nasilja. Naalost, mnoge ene se identificiraju sa tom ulogom u
generalnom stanju svijesti bh. drutva i dalje na prvom mjestu stoji
patrijarhalna tradicija, koja svojim opresivnim metodama usporava
liberalizaciju te koja emancipaciju pobunjenica XXI vijeka skrajnjuje
i smjeta na periferiju drutva.
Prva od zabluda zapadnih promotora demokratije u
postsocijalistikim drutvima jest da je svaka zemlja koja je izala iz
diktature ili komunizma ve samom promjenom reima zapravo u
702 Ivekovi, R. Tela na frontu, str. 16.
703 Jambrei Kirin, R.(2004) Heroine ili egzekutorice: partizanke u 1990-ima, Izmeu roda
i naroda: etnoloke i folkoristike studije, Zagreb, Institut za etnologiju i folkloristiku:
Centar za enske studije, str. 319.
228
ZABILJEENE
tranziciji ka demokraciji () Druga temeljna pogrena pretpostavka

jest da je demokratizacija prirodan, gotovo automatski proces koji
logino slijedi nakon svrgavanja aktualnog totalitarnog reima.704
Nijedna od ovih pretpostavki nije rodno neutralna obje utjeu
direktno na ene. Prvenstveno, ne znae suoavanje sa novim
pseudonacionalistikim pokretima koji imaju za cilj prelazak ene u
privatnu sferu, potvrujui na taj nain njenu ulogu majke i odgajateljice, a zatim ignoriui nedostatak osnovnih aspekata demokratije
u procesu tranzicije koji direktno utjeu na marginalizirane drutvene
grupe, a koje su naalost uglavnom ene. Tranzicija, u svim svojim
znaenjima, konstantna je borba i izazov koji ciljano vodi ka vie
ureenom drutvu. Uprkos tome negativni aspekti tranzicije u BiH, ali
i na Balkanu, dokazali su da vie utjeu na ene nego na mukarce. Prema navodima Sonje Lokar, u prezentaciji studenticama i studentima
rodnih studija na Univerzitetu u Sarajevu, Politika i rod u tranziciji,705
ene su ule u tranziciju posjedujui odreena prava, te kao integralni
dijelovi grupa koje su se bavile ljudskopravakim aktivizmom. U veini
drava bie Jugoslavije, nakon pobjede nacionalistikih stranaka na
izborima, prva taka u politikoj agendi novih vlastodraca je bila
smanjivanje prava ena na kontracepciju i abortus. tavie, ene su
danas postale najbrojnija grupa meu onima koji su okarakterisani
kao rtve tranzicije tranzicija je utjecala na ene na dva fronta: kao
radnice u industriji i administraciji, te zbog povratka tradicionalnim
vrijednostima, rata i sveukopnog porasta diskriminacije.706
Socijalna prava, obrazovanje, zaposlenost

Diskriminacija koju su ene doivjele u toku rata nije se smanjila
u periodu mira. ene su prve gubile posao tokom privatizacije ili im se
radno vrijeme skraivalo na pola ii su stavljane na liste ekanja.707 Uko704 Ler- Sofroni, N. (2002), Kraj tranzicijske paradigme rodna perspektiva, Women and
Politics: Gender and Political Theory. Dubrovnik, enska infoteka, str.24-25.
705 Lokar, S. (2009), Politika i rod u tranziciji, Predavanje posdiplomcima enske studije Sarajevo (6. juni 2009), Powerpoint presentation
706 Ibid, str. 11-12.
707 Popitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta, str. 103.
229
ZABILJEENE
liko govorimo o siromatvu, prema podacima Agencije za statistiku,

procent siromanog stanovnitva gotovo je jednak u odnosu i na ene i
na mukarce. Meutim, taj problem postaje neto drugaiji kada se pogledaju drugi parametri. Naime, vidi se da je od ukupnog broja nezaposlenih ena 53,7% domaica, te da je najvei procenat siromanih
ena starosne dobi iznad 65 godina. Isto je oito i sa podacima o penzijama u 2012. gotovo 200.000 mukaraca primalo je starosnu penziju,
a broj ena je bio neto ispod 100.000.708 U domenu uea na tritu
rada, podaci Agencije za statistiku BiH pokazuju da je u 2012. godini
stopa zaposlenosti mukaraca iznosila 41,5%, a ena gotovo duplo
manje 22,6%.709 S druge strane, predstavljeni podaci o strukturi zaposlenih osoba pokazuju da u 2012. godini 9% ena pripada kategoriji
neplaenih pomauih lanova, za razliku od 2,2% mukaraca. Oito
je da fenomen nezaposlenosti ne pogaa podjednako mukarce i ene.
BiH je pod pritiskom meunarodnih institucija i zahvaljujui lobiranju civilnog drutva napravila reformu zakonodavstva, te su gotovo svi zakoni u dravi prilagoeni tome da pruaju jednaka prava
za sve graane/ke. Ipak, bez obzira na pomake u zakonodavstvu, za
BiH se moe rei da je to zemlja sa znaajnom stopom diskiriminacije, velikim brojem siromanih i obespravljenih. Kao posljedica,
prije svega tranzicije, a potom i svih navedenih karakteristika, 80%
stanovnika se nalazi u nekoj od ranjivih grupa.710
Ono to se deava u BiH u domenu obrazovanja i prava na obrazovanje jeste samo nastavak onoga to su socijalisti utemeljili ostvaruje se zakon o obaveznom osnovnom obrazovanju, a neki kantoni
uvode i zakone o obaveznom srednjem kolovanju. U tom smislu,
ukoliko pratimo statistiku, vidimo da gotovo podjednak broj djeaka
i djevojica pohaa nastavu, te tu nema velikih odstupanja. Razlozi
nezavravanja i odustajanja od srednjokolskog obrazovanja dobrim
dijelom jesu rodno uslovljeni, ali s obzirom da ne postoji zvanina
dravna statistika koja se brine o broju uenika koji ne zavre srednju
kolu, ne moemo raditi dublju analizu ovog problema.
708 Agencija za statistiku BiH (2013), ene i mukarci u BiH, str. 34.
709 Agencija za statistiku BiH, n.d, str. 31.
710 Bori, B. (2012), Socijalna pravda u Bosni i Hercegovini, Politika participacija u BIH,
Sarajevo, Sarajevski Otvoreni Centar, str. 123.
230
ZABILJEENE
Ono to nam donosi ovaj period u domenu obrazovanja jeste ekspanzija visokokolskih ustanova, te u tom smislu svaki entitet tei
otvaranju vlastitih univerziteta. Posljedica toga jeste vei broj studenata i studentica na univerzitetima. I dok takvi trendovi govore u
prilog opismenjavanju stanovnitva, sa aspekta rodne analize ukazuju na nekoliko problematinih aspekata. Prije svega, kroz rodnu
statistiku na univerzitetima moemo pratiti pomjeranje centara
moi. Primjer za to je Pravni fakultet u Sarajevu. Prije rata bio je
jedini fakultet u BiH koji je obrazovao pravnike i pravnice, dok je
danas jedan od osam javnih i preko deset privatnih u dravi. Uz to,
vie nema ideoloku podrku drave koju je imao do 1992. godine.711
U toj instituciji od vremena rata, a naroito u periodima nakon 2000.
godine, vidljiv je porast ena u strukturi diplomiranih pravnika/ca
gdje mukarci na kraju padaju procentualno ispod jedne treine u
ukupnoj strukturi diplomiranih studenata/ca. Ovaj trend feminizacije
pravnog obrazovanja je indikator pada ugleda profesije i smanjenih
finansijskih mogunosti koje otvara pravna profesija.712 Iako profesorica Baki-Mufti u tekstu poentira da su, bez obzira na oitu feminizaciju pravnog zanimanja, trendovi porasta broja mukaraca oiti
na izvrnim i drugim visokim pozicijama.
Prema podacima Agencije za statistiku BiH, obrazovanje je
dostupno svim graanima i graankama BiH. I dok podaci navedeni
u tematskom biltenu ene i mukarci u BiH713 govore o gotovo jednakom broju uenika i uenica u srednjim kolama, podaci o zavrenim
visokokolskim ustanovama pokazuju zanimljiv trend rodno osjetljiva statistika pokazuje da puno vei broj ena zavrava fakultete,
meutim ta se razlika (koja iznosi gotovo do 30%) izjednaava kada
gledamo broj studenata i studentica koji zavravaju magistarske studije, da bi se naposljetku odnos mukaraca i ena drastino promijenio u
korist mukaraca sa sticanjem zvanja doktora nauka.714 Ovaj trend jo
jednom potvruje tezu da ene i u ovom periodu imaju pristup samo
711 Baki Mufti, J. ( 2012), Pravni fakultet u Sarajevu- Iskuenja u vremenu, Godinjak
Pravnog fakulteta u Sarajevu, god. LV, br. 70
712 Baki-Mufti, n. d., 77.
713 Agencija za statistiku BiH, (2013), ene i mukarci u BiH, Sarajevo, Tematski Bilten 3.
Izvor: http://www.bhas.ba/tematskibilteni/BHAS_Zene_Muskarci_BH.pdf (6. juli 2014)
714 Ibid, str 30.
231
ZABILJEENE
onim prostorima koji nisu izvori moi i ekonomskog blagostanja

kako se anse za bolje pozicije i poslove sa veim nivoom obrazovanja
poboljavaju, ene postepeno bivaju istisnute.
Ako govorimo o drugim socijalnim pravima, vano je napomenuti da su u BiH ispunjeni svi formalni zahtjevi za ostvarivanje svih
socijalnih prava za mukarce i ene doneseni zakoni reguliu i
odgovaraju na specifine potrebe ena. Naalost, u BiH je danas vidljiv ogroman jaz izmeu zakona i njihove implementacije iako su
svi zakoni doneseni u skladu sa ljudskim pravima, vrlo esto se ti
zakoni ne primjenjuju na terenu. Jedan od primjera je diskriminacija
koju ene doivljavaju ukoliko su u drugom stanju: Prema odredbama domaih zakona trudnoa ene ne moe biti osnov za otkaz, to
je esto praksa, naroito u privatnim preduzeima i korporacijama.715
Bez obzira na gore navedeno, ovaj period ipak biljei odreene
pobjede i otvaranje pozicija za ene. Po prvi put ene ostvaruju svoja
zakonska prava u domenu jednakog pristupa odreenim socijalnoekonomskim strukturama, sve vie se dekonstruiu patrijarhalni principi vezani za pitanja nasljea, zapoljavanja, jednakih prava, pomjeraju se granice oko rodnih percepcija zanimanja, i sl. Naalost, kako
je spomenuto, ovi napreci vie su uslovljeni neoliberalnim zahtjevima
trita rada, nego stvarnim pomakom u svijesti graana i graanki.
ensko udruivanje/enski pokret

Stvarna slika o razvoju enskih prava u BiH ipak ne moe biti
potpuna dok ne predstavimo enski nevladin pokret. BiH svoju samostalnost zapoinje kao drava sa preko pola miliona raseljenog
stanovnitva, unitenom industrijom i infrastrukturom, ogromnim
brojem ubijenih i nestalih, te sa ogromnim oiljkom nastalim od
ratnog silovanja. Zemlja koja je preivjela genocid (pa i gendercid)
ulazi u svoju samostalnost sa traumama. Ipak, krajem rata pokree
se nekoliko rodno osjetljivih procesa.
Prije svega, otvorio se prostor za enske grupe i ensko
udruivanje. Od pokreta koji je tokom rata radio na tome da se brine
715 Bori, B., Socijalna pravda u Bosni i Hercegovini, str. 132.
232
ZABILJEENE
za stanovnitvo, izbjeglice i sl. te do onih koje su sa Medicom (Zenica)

krenule direktno u saniranje posljedica rata, ove grupe poslije rata
postaju sve snanije i organizovanije u pruanju pomoi stanovnitvu
i odgovaranju na razliite potrebe drutva, poput rada na pomirenju,
obrazovanju, udruivanju i sl. Prema istraivanju Zlatiborke PopovMominovi, rad ena okupljenih oko tih organizacija nije ni najmanje bio bezopasan i jednostavan one su nakon rata bivale skrajnute i
esto ak proganjane od struktura vlasti, koje su zapravo bile one iste
nacionalistike strukture koje su vladale tokom rata.
Po rijeima intervjuisane aktivistkinje iz ovog dijela zemlje,
udruenje je tako esto pohodila policija, aktivistkinje su zvane na
informativne razgovore a njihova djeca su koli trpila stalne uvrede i
bila ikanirana od strane nastavnika i drugih aka.716
enske organizacije su nastale dijelom iz feministikog pokreta
koji je djelovao tokom rata, a dijelom iz vlastitih aktivistikih poriva.
Iako mnoge od njih nisu bile osvijetene feministkinje, kako njihov
rad odmie i kako se vie upoznaju sa pokretom, one prepoznaju svoje
feministike identitete.717 Isto se deava i sa radom organizacija od
poetnih aktivnosti usmjerenih na usku zajednicu, kako retrogradne
dravne politike uzimaju maha, one tokom godina proiruju svoje djelovanje. Odnosno, to ene vie bivaju iskljuene iz procesa donoenja odluka, one svoje djelovanje vie pomjeraju u neformalni sektor.
Bez obzira to djeluju sa periferije, tokom godina enske nevladine organizacije uspjele su izlobirati nekoliko zakonodavnih
promjena. Znaajan napor enskih organizacija jeste upravo onaj u
kreiranju rodno osjetljivih struktura vlasti BiH je prva drava u regionu koja je usvojila, 2003. godine, Zakon o ravnopravnosti spolova,
koji preporuuje kvotu od najmanje 40% manje zastupljenog spola u
javnim institucijama.718 Aktivistice enskog pokreta bile su te koje su
takoer lobirale i izvojevale pobjedu u definisanju kvota od 30% od
manje zastupljenog spola na izbornim listama. Bez obzira to ova dva
716 Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne
kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska istraivanja religije u Bosni i Hercevogovini, Fonacija CURE, str. 114.
717 Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, TPO fondacija, str 12.
718 Izvor: http://arsbih.w1.daj.ba/wp-content/uploads/2014/01/ZoRS_32_10_B.pdf (5. juni 2014)
233
ZABILJEENE
zakona nisu usklaena, te to razlika u kvotama indicira odreenu

vrstu diskriminacije, znaajno je da su ovakve inicijative prepoznate
u zakonima. Pored toga, napori enskih organizacija pomogli su u
prepoznavanju porodinog nasilja u Krivinom zakonu BiH, te ostvarivanju statusa civilnih rtava rata, barem u jednom dijelu drave.
Posljedino, kreirane su institucije (odluka donesena dijelom i
zbog lobiranja enskog pokreta) kojima je svrha promocija rodne
jednakosti Agencija za ravnopravnost spolova BiH (na elu sa
Samrom Hadiabdi Filipovi) ima koordinacijsku ulogu izmeu
dva gender centra koji djeluju na podrujima Federacije BiH (direktorica Ana Vukovi) i Republike Srpske (prva direktorica Spomenka Kruni, sadanja Mirjana Luka). Ova tri tijela ine dravni
mehanizam iji je cilj ostvarivanje rodne jednakosti, praenje stanja
te implementacija Gender akcionog plana. Naalost, implementacija zakona i utjecaj ovih formalnih struktura jo uvijek su daleko
od zadovoljavajueg, te je jo uvijek oita potreba za kreiranjem
zaokruene administrativne infrastrukture.
Ne moe se govoriti o enskim organizacijama a da se ne spomene
sveprisutni problem donatora injenica je da neformalni sektor
i aktivistiki rad esto podrazumijeva rad pro bono te se enske organizacije esto oslanjaju na pomo donatora. Meunarodni donatori
bili su mnogobrojni, ali njihove politike neusklaene, to je dovelo
do toga da su mnoge inicijative ugaene. enske organizacije u borbi
za opstanak esto su bile prinuene loviti sredstva, i prilagoavati se
ponekad kontradiktornim zahtjevima donatora. S druge strane, finansijska nezavisnost od lokalnih vlasti nije apsolutna nezavisnost:
donacije ponekad podrazumijevaju zavisnost od drugih vlada i internacionalnih organizacija od njihovih fondova, ali i vizija.719 Atkivno graanstvo u tom smislu legitimiu donatori i, kako bi preivjele,
enske organizacije su prinuene da se prilagode.
Bez pomoi meunarodnih donatora ni formalno priznavanje prava ena ne bi bilo mogue u BiH. No, pristup koji bi priznavao lokalna
iskustava i pruio prostor za inicijativu lokalnim enama bi rezultirao
719 Zaharijevi, A. (2013), Being an Activist: Feminist citizenship through transformations
of Yugoslav and post-Yugoslav citizenship regimes, Edinburgh, CITSEE Working Paper
Series 2013/28, str. 19.
234
Mirotvorke
ZABILJEENE
veim i smislenijim napretkom i imao bi manju ulogu u strategijama

repatrijarhalizacije i retradicionalizacije sadanjih reima.720
Pored politikog lobiranja prostor u kojem su aktivistkinje napravile znaajne pomake je mirovni aktivizam i rad na pomirenju u
BiH. U tom smislu je posljednjih godina objavljeno nekoliko publikacija i istraivanja koja govore o organizacijama, ali i pojedinkama
koje su djelovale unutar tih udruenja.
Mirotvorni aktivizam enskih nevladinih organizacija bio je

ogroman. Kako je ve navedeno, u poetku se koncentrisao na odgovaranje osnovnih potreba graanstva. Aktivistkinje su se u tom periodu bavile aktivnostima poput prelaska granica, omoguavanja
susreta ljudi, pruanja pomoi oslabljenom dijelu stanovnitva,
identifikovanja lokalnih potreba i sl. Vremenom, ali i uz podrku donatora njihov utjecaj je rastao, i bez obzira to su aktivistkinje i njihove organizacije esto bile proganjane od strane vladajuih struktura, jer su se suprotstavljale aktuelnim politikama, ipak je njihov rad
bio prepoznat u zajednici. Njihovo djelovanje se proiruje, te se one,
uz pomo donatora, umreavaju i stvaraju snaniju zajednicu. Bez
obzira na kritike da je rad enskih mirovnih organizacija apolitian,
ili ak potaknut iskljuivo donacijama, jasno je da su mnoge od
njih napravile veliki pomak u procesima suoavanja sa prolou u
drutvu. injenica je da se bosanskohercegovako drutvo ni danas
nije u potpunosti suoilo sa prolou te da se ni organizacije koje
se bave mirovnim aktivizmom nisu uspjele organizovati u znaajan
drutveni pokret.721 Meutim, ne smijemo zaboraviti ni da su sve te
ene djelovale sa periferije: radile su na izgradnji mira na lokalnom
nivou, dok su mjesta gdje se donose odluke drali mukarci. S obzirom na to da su te ene odmah na poetku svog rada bile skrajnute
720 Mlinarevi, G; Kosovi, L. (2011), Womens Movements and Gender Studies in Bosnia and
Herzegovina, Womens and Gender Studies in Central, Easternand Southeastern Europe,
Part II, aspasia Volume 5, str 133.
721 Topi, T; ivanovi, A; Zolja, A., Mirovni aktivizam u Bosni i Hercegovini, http://www.
zenezenama.org/bos/info/Studija-mir.pdf, str. 49.
235
ZABILJEENE
i stigmatizovane od strane upravo tih vlastodraca jasno je da su se

od poetka suoavale sa velikim otporom prema njihovom radu.
Upravo zato sve mirotvorke zasluuju priznanje za svoju izuzetnu
graansku hrabrost i ljudskost.
U publikaciji Mir sa enskim licem osnaivanje ena za
suoavanje s prolou, organizacije Lara iz Bijeljine i HO Horizonti
iz Tuzle identifikuju 11 mirotvorki, 11 heroina, ena izuzetnih zbog
svoje hrabrosti, odvanosti i beskrajne dobrote.722 Tu su navedene:
Azra Hasanbegovi (Mostar), Vahida Sulejmanovi (Biha), Marija Kezi (Banja Luka), Duka Andri (Zenica), eljka Pra (Grahovo), Marija Divkovi (Tuzla), Mirsada Bajri (Modria), Lidija
Salcer unji (Sarajevo), Branka arapi (Viegrad), Danica Peri
Lonarevi (Bratunac), Anka Todorovi (Bijeljina).
Zilka Spahi-iljak u svojoj knjizi Sjaj ljudskosti predstavlja
ivotne prie 12 mirotvorki. Rije je o sljedeim enama: Sabiha Husi
(Zenica), Danka Zeli (Bosansko Grahovo), Jadranka Milievi
(Sarajevo), Lidija ivanovi (Banja Luka), Nada Golubovi (Banja
Luka), Stanojka Cana Tei (Bratunac), Besima Bori (Sarajevo),
Rahela Didi (Sarajevo), Amra Pando (Sarajevo), Radmila igi
(Bijeljina) i Jasminka Rebac (Mostar).723
Studija Mirovni aktivizam u BiH u poglavlju Mirovni aktivizam u
BiH u poslijeratnom periodu perspektiva aktivistkinja i aktivista, koristi podatke prikupljene od desetina aktivista i aktivistkinja irom Bosne
i Hercegovine, i ovdje su navedene neke od njih: Galina Marjanovi
(Duga, Banja Luka), Jasminka Husanovi (Prijateljice, Tuzla), Lidija ivanovi (Helsinki parlament graana, Banja Luka), Mirjana
Maksimovi (Sanus, Prijedor), Nada Golubovi (Udruene ene, Banja
Luka), Jasna Zeevi (Vive ene, Tuzla), Mirjana Mali (Sarajevo),
Nejra Nali (Mi-Bospo, Tuzla), Senka Jakupovi (Sanski Most), Memnuna Zvizdi (ene enama, Sarajevo), Branka Rajner (Biro za ljudska
prava, Tuzla), Danka Zeli (Udruenje graanki, Grahovo),Memnuna
Mahi (Eho, Ljubuki), Amela Salki (Forum ena, Bratunac).
722 Lara Bijeljina; HO Horizonti Tuzla (2013), Mir sa enskim licem osnaivanje ena za
suoavanje s prolou, Kvinna till Kvinna
723 Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo, TPO fondacija
236
ZABILJEENE
Vano je napomenuti da su enske nevladine organizacije pored

rada na izgradnji mira posvetile dosta panje radu na saniranju ratnih trauma. Na ovom mjestu navodimo samo neke od ena koje je
rat primorao da postanu aktivistkinje. Senka Zulum (1956) uslijed
ratnih dogaanja 1992. godine odlazi u izbjeglitvo u Bugojno gdje
nastavlja sa svojim dobrovoljnim radom pri Merhametu. Uoivi
mnoge nepravilnosti u ovom udruenju, brzo ga naputa i poinje
samostalno djelovati radei na poslovima pomoi ljudima iz Jajca i
stvarajui ambijent povratka u svoj rodni grad. Godine 1999. ukljuuje
se u U Viktorija 99 u kojem je jo aktivna. Poznata je u Jajcu i okolici
po rezultatima rada na povratku, po ukljuenju ena u mnoge segmente drutva, po svom feminizmu. Zrinka ormaz (1945) uslijed
ratnih dogaanja 1992. godine odlazi u izbjeglitvo u Zenicu. Po
povratku u Jajce 1996. godine osniva centar Stope nade i zapoinje
sa svojim radom pruajui povratnicima/ama podrku. Odlazei
na sastanke sa drugim enama irom BiH, u tadanjoj tekoj situaciji, daje veliki doprinos ohrabrivanju ena u borbi za svoja prava.
lanica je Viktorije 99. Mira Pua (1955) godine 1994. izbjegla je
u Livno gdje je poela raditi na pruanju psiholoke podrke i edukaciji ena izbjeglica. U Jajce se vraa 1995. godine, a 1996., koristei
steena iskustva, osniva centar pod nazivom Stope nade pruajui
podrku enama povratnicama kroz edukacije koje bi im omoguile
zapoljavanje.
Kako je naglaeno na poetku, BiH u ovaj period ulazi sa velikim brojem silovanih, raseljenih i nestalih lica i unitenom infrastrukturom. Veliki broj nevladinih organizacija dobar dio svog
rada posveuje saniranju direktnih posljedica rata, posebice radu na
ostvarivanju pravde i rjeavanju socijalnih pitanja ena. Meutim,
bez obzira na angamane nekolicine enskih organizacija, problem
ena rtava rata u BiH i dalje nije adekvatno obraen. rtve silovanja
danas se suoavaju ne samo sa egzistencijalnim problemima ve i sa
problemom reintegracije.
Jasna Baki-Mufti u svom tekstu Zloin silovanja u Bosni i
Hercegovini lokalna i meunarodna dimenzija724 kae: U poreenju
724 Baki-Mufti, J. (2004), Zloin silovanja u Bosni i Hercegovini lokalna i meunarodna
237
ZABILJEENE
sa ostalim dogaajima iz rata, ova tema nije dovoljno obraena u

samoj Bosni i Hercegovini.725 Gorana Mlinarevi726 takoer smatra da
malobrojne nevladine organizacije koje se bave ovim problemom ne
mogu napraviti velike pomake, posebno u dinamici mijenjanja stava
o silovanim enama kao stigmatizovanim lanovima drutva.
Kao to je ve pomenuto, jedan od najozbiljnijih pitanja pokrivenih velom utnje i negiranja je naslijee silovanja i rodno zasnovanih ratnih zloina. Drutvo je potpuno nijemo o problemima sa
kojima se suoavaju rtve rodno zasnovanih ratnih zloina. Istina,
postoji nekoliko nevladinih organizacija koje se pokuavaju baviti
ovim pitanjem, ali one nisu u mogunosti uraditi to same.727
Patrijarhalno drutvo u kojem ivimo rtve rodno zasnovanog
nasilja tretira potpuno drugaije nego druge rtve rata. Prava i interesi rtava rodno zasnovanih zloina nastavljaju se ignorisati ili
namjerno previati.728 Pitanje silovanih ena i njihove djece u Bosni i Hercegovini i dalje je tabu. Sa izuzetkom nekoliko novinskih i
naunih lanaka, moe se rei da gotovo nema javnog interesa za
pokretanje pitanja pravde za rtve seksualiziranog nasilja.
Rodne studije
Paralelno sa jaanjem interesa donatora za enska pitanja, radom
na promociji enskih ljudskih prava i osnaivanjem organizacija
raste interes i za akademskim angamanom unutar podruja rodnih, religijskih, enskih i queer studija. Mala akademska zajednica
poinje da se kreira ve krajem devedesetih.
Uvoenje feministikih i rodnih studija u akademsku zajednicu zapoelo je krajem 1990-ih i ranih 2000-ih sa individualnim pokuajima feministikih znanstvenica Nirman Moranjak
Bambura, Jasminke Babi Avdispahi i Jasne Baki Mufti prdimenzija, Izazovi feminizma, 26/04, str. 49-54.
725 Ibid, str. 52.
726 Mlinarevi, G. (2008), Seksualno nasilje nad enama kao ratni zloin, Dijalog: asopis za
filozofiju i drutvenu teoriju, 3-4, str. 53-85.
727 Ibid, 79.
728 Ibid, 79.
238
ZABILJEENE
venstveno u podrujima knjievnosti, filozofije i prava. U poetku

njihov utjecaj se sastojao od uvoenja feministikih pitanja teme
u univerzitetske programe koje su vodile u Sarajevu, ali su kasnije takoer uvele cijele feministike kurseve. Odnedavno su se tim
naunicama pridruili Jasmina Husanovi i Damir Arsenevi u
Tuzli, te Danela Majstorovi u Banja Luci.729
Ove teoretiarke se, dakle, uz pomo enskih organizacija polako
organizuju u neformalne grupe i na taj nain poinju sa neformalnim
edukacijama i kursevima sa feministikom agendom. Istovremeno
nevladina organizacija enski centar ene enama pokree projekt
enske studije u BiH arana Papi. Ovaj projekt, zamiljen kao dvosemestralni studij koji e upoznati polaznice s glavnim idejama enskih
studija, bio je neformalni edukativni proces nevladine organizacije, ali
je ipak imao veliki znaaj, jer su na njemu predavale one iste profesorice Univerziteta u Sarajevu koje e utemeljiti i magistarski program
za rodne studije 2006. godine koji je pokrenut u okviru Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije na Univerzitetu u Sarajevu.730
Sljedei korak ka institucionalizaciji magistarskog programa rodnih studija na Univerzitetu u Sarajevu napravio se takoer uz pomo
jedne nevladine organizacije. Meunarodni Forum Bosna u saradnji
sa feministkinjama otvara Centar za rodna istraivanja, u okviru kojeg
se nude brojni programi, radionice i organizuju se akademske debate.
Rezultat ovih debata je specijalno izdanje asopisa Meunarodnog
Foruma Bosna posveeno feminizmu: Izazovi feminizma, u kojem su
objavljeni tekstovi Jasminke Babi Avdispahi, Jasne Baki Mufti,
Marine Katni Bakari i Nirman Moranjak Bambura.731
Vano je napomenuti da su feministkinje okupljene oko enskih
studija arana Papi zaista uspjele napraviti kvalitetan program. Ovaj
program je pokrenuo bh. enski centar za ljudska prava ena, mir i
sigurnost ene enama, ija je koosnivaica i direktorica Memnuna
729 Mlinarevi, G; Kosovi, L., Womens Movements and Gender Studies in Bosnia and Herzegovina, str. 134.
730 Potkonjak, S. (2008), u Izmeu politike pokreta i politike znanja: Feminizam i enski/
rodni studiji u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Sloveniji, Zagreb, Stud. ethnol. Croat.,
vol. 20, str. 86.
731 (ur.) Babi-Avdispahi, J. (2004), Izazovi Feminizma(The Challenges of Feminism), Sarajevo, IF Bosnae
239
ZABILJEENE
Zvizdi, feministika i mirovna aktivistica, koja se od juna 1993. godine bavi pitanjima vezanim za ljudska prava, mirovni aktivizam i
mirno rijeavanje konflikata.
Paralelno sa realizacijom enskih studija i unutar istog projekta,
Nirman Moranjak Bambura, zajedno sa novinarkom Angelinom
imi, pokree Patchwork, prvi feministiki magazin u BiH.732 Sve ove
aktivnosti dovele su do toga da se ponu pripreme za zvaninu inicijativu za pokretanje postdiplomskog programa. Inicijativa je pokrenuta unutar Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije, koji djeluje na nivou Univerziteta u Sarajevu, te je u akademskoj 2006/2007.
godini zvanino upisana prva generacija studentica i studenata. Do
danas su taj studij zavrile tri generacije polaznica/ka, a u akademskoj
2013/2014. upisana je prva generacija doktorskih studija.
Jasna Baki Mufti, Nirman Moranjak Bambura, Jasminka
Babi Avdispahi i Nejra Nuna engi, sa Zdravkom Grebom, bile su
inicijatorke i nositeljice implementacije ove ideje. Ujedno, ove ene su i
vane bosanskohercegovake teoretiarke, iji rad je uspostavio temelje
savremenog bh. feminizma. Pored njih aktivnu ulogu u realizaciji programa imale su sljedee teoretiarke i teoretiari iz BiH: Marina Katni
Bakari, Jasmina Husanovi, Ugo Vlaisavljevi, Asim Mujki, Damir
Arsenevi, Neboja Jovanovi, Zilka iljak Spahi, Lejla Somun Krupala, Ajla Demiragi, Svjetlana urkovi i Olivera Simi,733 te akademske tutorice Gorana Mlinarevi i Lamija Kosovi.
Program je nominalno podran od strane Agencije za ravnopravnost spolova u BiH, te od strane Univerziteta u Sarajevu.
Naalost, finansijska podrka je opet dola od stranih donatora
vedske i Norveke vlade. Rodne studije nisu podrane dalje od
strane Univerziteta niti nadlenih ministarstava nakon to je zavren
projekt koji su finansirale ove vlade. Umjesto dosadanjeg magistarskog programa, napravljen je doktorski studij, kao nastavak projekta,
dok je magistarski program trenutno zatvoren. U nedostatku finansijske podrke Rodnim studijama, oit je pasivan stav Univerziteta u
Sarajevu, ne samo prema pitanjima rodne jednakosti, enskih prava
732 Mlinarevi, G; Kosovi, L., Womens Movements and Gender Studies in Bosnia and Herzegovina, str. 134.
733 Ibid.
240
ZABILJEENE
i prava seksualnih i rodnih manjina, ve prema cijelom naunom

opusu koji je na univerzitetima irom Evrope prepoznat ne kao jedna, nego kao nekoliko odvojenih akademskih disciplina.
(Javne) univerzitete u Bosni i Hercegovini zaglavljeni u reformama u vezi sa Bolonjskim procesom, oslabljeni nedostatkom finansiranja i loim kriterijima u izboru nastavnog osoblja karakterie
ambivalentan odnos prema rodnom/feministikom obrazovanju i
istraivanju.734
Napominjemo da je i program Religijske studije,735 takoer osnovan unutar Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije
Univerziteta u Sarajevu u kolskoj 2007/2008. godini, imao slinu
birokratsku sudbinu kao i Rodne studije, te se i ovaj program ugasio
nakon dvije generacije magistara i magistrica religijskih studija, od
kojih su neke postale aktivne i vidljive teoloke feministice u BiH.
Najznaajnije feministike teoretiarke i naunice ve su
spomenute, a ovdje e se posvetiti nekoliko reenica teoretiarki
koja je dala najznaajniji pomak razvoju feministike teorije u BiH.
Nirman Moranjak Bambura je roena u Sarajevu 1954. godine,
gdje je i diplomirala na Odsjeku za slavenske jezike i knjievnosti.
Magistrirala je na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, gdje je odbranila i doktorsku tezuMetatekst i metatekstualnost Problemi estetske
funkcije. Njen rad je kasnije objavljen u vidu knjigeMetatekst (1992)
koja je, u vrijeme kad je izala, predstavljala pionirski rad u zemljama
bive Jugoslavije, tako da je brzo bila rasprodata. Nedugo nakon toga
sama knjiga je preraena i dopunjena nizom novih analiza o vanim
piscima svjetske knjievnosti, kakvi su Borges, Nabokov i Eko, te izlazi
uobliena u knjigu Retorika tekstualnosti (2003). Nirman MoranjakBambura bila je redovna profesorica na Filozofskom fakultetu i
Akademiji scenskih umjetnosti Univerziteta u Sarajevu. Predavala je
knjievnu teoriju i kritiku te naratologiju na Odsjeku za kompara734 Karapetrovi, M. (2014), The View from Semi-periphery About Feminism and Gender Education in Bosnia and Herzegovina, u Young Women in Post-Yugoslav Societies:
Research, Practice and Policy, Institute for Social Research in Zagreb, Zagreb i Sarajevo,
Human Rights Centre, University of Sarajevo, str. 61.
735 Religijske studije su pokrenute 2006. godine, potpisivanjem Sporzuma o saradnji UNSA
i Arizona State University, i te godine je sedam osoba, meu kojima i Zilka Spahi-iljak,
provelo semestar u Americi na ASU da bi pripremili kurikulum.
241
ZABILJEENE
tivnu knjievnost i bibliotekarstvo Filozofskog fakulteta. Na Akademiji scenskih umjetnosti predavala je teoriju glume i reije. Bila je
jedna od osnivaica i profesorica na tek pokrenutom MA programu
Rodnih studija u Sarajevu. Objavila je knjige: Metatekst (1991), Retorika tekstualnosti (2003), Izazovi feminizma (2004; u koautorstvu
sa J. Babi Avdispahi, J. Baki Mufti i M. Katni Bakari), uredila
je zbornik Bosnien-Herzegovina: Interkultureller synkretismus (2001)
napisala uvodni tekst i bibliografiju. U bosanskohercegovakim, hrvatskim, njemakim, holandskim i maarskim asopisima objavila
je 60-ak studija i lanaka.
Lezbejski aktivizam u Bosni i Hercegovini potreba

za artikulacijom
Krajem rata u BiH se istovremeno poinju pokretati viestruki rodno osjetljivi procesi. Pored rada na mirotvorstvu, otvaranju akademskih
programa i lobiranju za promjene u zakonodavstvu, lezbejski, gej, biseksualni, transrodni, transeksualni, interseksualni i queer aktivisti i aktivistkinje poinju sa formalnim okupljanjima.
LGBTTIQ pokret u BiH svoje rane poetke biljei u 2001. godini
kada se pokree inicijativa za Bosanskohercegovaku lezbigej asocijaciju. Meutim, prvo zvanino LGBT udruenje u BiH osniva se
tek 2004. godine Udruenje Q. Udruenje Q je djelovalo nepunih
est godina. Svetlana urkovi, Slobodanka Boba Deki, Emina
Trumi i Alma Selimovi radile su direktno sa zajednicom, organizovale festivale, objavljivale prirunike i radile na osnaivanju
LGBT osoba u BiH. Udruenje Q je ostavilo znaajan trag na LGBT
zajednicu u BiH. Tokom 2009. godine osniva se udruenje Equilibrium u Banjoj Luci, a 2010. godine Sarajevski otvoreni centar posveuje
poseban program ljudskih prava kroz LGBT aktivizam. Udruenje
Okvir takoer poinje sa radom 2011. godine te radi sa LGBT zajednicom u Sarajevu, a banjaluko Udruenje kvir aktivista i aktivistkinja poinje sa radom 2013. godine.736
736 Vie detaljnijih informacija o LBGT aktivizmu u BiH moete pronai u itanki LGBT
ljudskih prava, drugo dopunjeno izdanje, (2012), Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar
242
ZABILJEENE
Sve ove inicijative vezane su za LGBT pokret, i naalost, izuzev

jedne neformalne inicijative koja se ubrzo ugasila (Viktorija u Sarajevu) i lezbejskog programa feministike organizacije CURE, lezbejski
aktivizam u BiH ne postoji kao odvojen pokret. Evidentno je da lezbejke, kao dvostruko ranjiva kategorija time to su ene i time to su
seksualna manjina nisu ni dalje dovoljno osnaene u drutvu kako bi
se mogle odvojeno organizovati i podravati. Bez obzira na injenicu
da sline organizacije postoje u susjednim dravama, te da lezbejke
iz susjednih drava imaju estu i dobru saradnju sa organizacijama u
BiH, do danas nije zabiljeena znaajnija inicijativa oko artikulisanja
lezbejskog pokreta. Sa druge strane, evidentna je i nezainteresovanost
enskog pokreta za takve inicijative izuzev Fondacije CURE, gotovo
ni jedna enska organizacija ne bavi se tim pitanjima. tavie, enske
organizacije rijetko podravaju i formalne inicijative poput onih vezanih za potpisivanje peticija i saopenja za medije prilikom krenja ljudskih prava lezbejki. Zanimljivo je i to da ni donatorske organizacije,
koje inae voene vlastitim politikama i prioritetima pokreu procese
u BiH, ne pokazuju interes za osnaivanje lezbejskog pokreta u BiH.
Gotovo je ista situacija kada se govori o transrodnim i transeksualnim enama u BiH iako se suoavaju sa mnogobrojnim problemima u bh. drutvu, poput nasilja, nerazumijevanja, odbacivanja
i diskriminacije, u BiH ne postoje adekvatna zakonska rjeenja za
ostvarenje osnovnih ljudskih prava trans ena, niti su pokrenute
znaajnije inicijative.
Sve to rezultovalo je injenicom da trans ene jesu zaista
smjetene na krajnju marginu drutva i imaju mogunost da djeluju
iskljuivo iz disidentskih pozicija.
Nepostojanje prostora za diskusiju, pogotovo prostora za djelovanje jasno govori o nesigurnoj atmosferi i nedostatku razumijevanja
za pripadnice seksualnih manjina. Sve dok enski pokret jasno ne stavi
do znanja da stoji iza svih ena u BiH, ukljuujui ak i one koje su
jasno postavljene na periferiju i pod najveim pritiskom od drutvene
stigmatizacije, neemo moi govoriti o razvitku treeg vala feminizma
u BiH kako uope razvijati retorike treeg vala ukoliko se danas, nakon rata i svih strahota koje nam je rat donio, mi, ene, i dalje bojimo
243
ZABILJEENE
biti u vezi sa onima meu nama koje su zaista skrajnute iz drutva.

Kako priati o feminizmu uope ukoliko nemamo hrabrosti podrati
ili barem razumjeti razliite pozicije ena u BiH?
Postoji mnogo znaajnih aktivistkinja koje bi trebalo spomenuti
u ovoj publikaciji, ali sve dok postoji toliko velik jaz izmeu donesenog Zakona o zabrani diskriminacije i njegove implementacije, te
dok traju napadi na LGBTTIQ aktiviste i aktivistkinje, spominjanje
posebnih imena nije sigurno. Stoga se treba zadovoljiti time da se
jo jednom naglasi vanost podravanja inicijativa lezbejskog aktivizma, te da se apeluje na sve aktivistkinje i aktiviste da se angauju
oko ostvarivanja prava za one meu nama koje su najvie izoptene.
Romkinje i borba za ivot bez nasilja

Romkinje su u bh. drutvu podlone diskriminaciji na dva nivoa:
kao ene se, zajedno sa lezbejkama i enama sa invaliditetom, nalaze na marginama drutva i kaopripadnice romske zajednice, koja
jeopenito u BiH i dalje jedna odnajmarginalizovanijih grupa.
Iako je socioekonomska situacija teka za veinu graana BiH,
Romi se nalaze na margini drutva. Neosporne su injenice da
preko 65% Roma nema krov nad glavom, da ih 70% nema pristup
zdravstvenoj i socijalnoj zatiti, da je preko 90% Roma nezaposleno, da romska djeca naputaju obavezno osnovno obrazovanje zbog
siromatva. Ako svemu ovom dodamo predrasude i diskriminaciju
koja prati Rome, teko je pripadati romskoj zajednici.Romkinje su
diskriminirane na osnovu pripadnosti romskoj nacionalnoj manjini,
na osnovu spola i na osnovu svog socijalnog porijekla ili statusa.737
Ugroavanja prava na ivot bez nasilja, viestruka diskriminacija, oteani pristup pravu na obrazovanje, visoki procent nezaposlenosti, drutvena i osobito politika marginalizacija, samo su neki od
problema sa kojima se Romkinje svakodnevno suoavaju, a kojima
se dravni organi i institucije skoro nikako ili veoma povrno bave
uprkos injenici da BiH uestvuje u Dekadi inkluzije Roma 2005
737 Romkinje za ivot bez nasilja: odgovor institucija na nasilje u porodici, (2011), Sarajevo,
Prava za sve: http://www.rightsforall.ba/publikacije-bs/docs-bs/Romkinje_za_zivot_bez_
nasilja-BH.pdf (30. juni 2014)
244
ZABILJEENE
2015, te e predsjedavati zavrnim ciklusom Dekade Roma (1. juli

201430. juni 2015).
Situacija ni u civilnom sektoru nije mnogo bolja, pogotovo kada
uzmemo u obzir injenicu da su programi namijenjeni osnaivanju
i ostvarivanju ravnopravnosti Romkinja rijetki i umnogome fragmentirani. Samo je nekolicina romskih nevladinih organizacija koje
imaju programe fokusirane na prava romskih ena, borbu protiv diskriminacije i/ili nasilja nad enama. Rijetke su i Romkinje liderice koje
svojim angamanom pokuavaju da uestvuju u donoenju zakona i
politika o statusu Roma/kinja i/ili ena u BiH, te su ak i te inicijative
indirektne i prikrivene. Naalost, ak su i feministkinje i borkinje i
borci za ravnopravnost spolova tek odnedavno poeli da razmiljaju i
govore o problemima sa kojima se Romkinje suoavaju.
Jedna od istaknutih borkinja za prava Romkinja jeste i Hedina
Tahirovi Sijeri, koja je bila dravna koordinatorica za Rome, isticala je pitanja eksterne diskriminacije i nasilja, te unutranje podijeljenosti meu Romima naglaavajui pozitivne i negativne efekte
Dekade Roma u BiH: od stavljanja u fokus pitanja statusa Roma u bh. i
evropskom drutvu do poveavanja razdora izmeu romske i neromske populacije.738 Meutim, da ne bude zavaravanja, pozicija dravne
koordinatorice nije inicijativa lokalnih politiara. Naprotiv, CARE je finansirao poziciju pri Ministarstvu ljudskih prava i izbjeglica oekujui
da e drava prepoznati znaaj tog posla i da e Hedinu stalno zaposliti. Naalost, za to nema naznaka. Ova injenica indicira da je bilo koji
pomak po pitanju statusa Roma, a osobito Romkinja, veoma nestabilan i uglavnom uinjen pod eksternim pritiscima. Hedina je roena
1960. godine u Sarajevu gdje je diplomirala novinarstvo na Fakultetu
politikih nauka. Svojevremeno je radila kao prva romska novinarka i
TV producentica u BiH. Nakon toga Hedina se seli u Toronto, Kanadu
gdje je radila kako nastavnica u Toronto District School Board, te kao
urednica prvog kanadsko-romskog biltena Romano Lil (19982001).
Danas je profesorica romskog jezika, kulture i knjievnosti Roma na
Filozofskom fakultetu Sveuilita u Zagrebu na Katedri za indologiju i
738 Izvor: http://www.oslobodjenje.ba/vijesti/bih/hedina-tahirovic-sijercic-bh-koordinatorica-za-rome-dekada-je-pokrenula-lavinu (30. juni 2014)
245
ZABILJEENE
dalekoistone studije. Knjievnica, prevoditeljica i novinarka, napisala

je 16 autorskih djela te upisala doktorski studij u Levenu u Belgiji. Osvojila je Nagradu za najbolju promociju, za prezentaciju svoje knjige
Kako je Bog kreirao Rome na 21. internacionalnom sajmu knjige u Sarajevu. Potom je 2010. osvojila nagradu za najbolje literarno djelo za
knjigu poezije Aun, haar dukh (Sluaj, osjeti bol), te internacionalnu
nagradu za poeziju: Zlatno pero Papusza, Tarnw, Poland.739
Indira Bajramovi je roena 1968. godine u Jajcu. Iako je
po zanimanju ekonomska tehniarka trenutno djeluje kao aktivistkinja i predsjednica Udruenja ena Romkinja Bolja
budunost Tuzla. Angaovana je i u sekretarijatu Foruma jednakosti, lanica je Upravnog odbora Helsinkog komiteta
za ljudska prava BiH i Upravnog odbora mree RING, te je
kandidatkinja ispred Udruenja ena Romkinja Bolja budunost
za vijenicu u Opinskom vijeu Tuzla. Kroz svoje aktivnosti i aktivnosti Udruenja ena Romkinja uspjeno je saraivala sa mnogobrojnim dravnim institucijama i nevladinim organizacijama. Tako
Ministarstvo zdravstva na inicijativu Udruenja ve pet godina organizuje zajedniku akciju Sedmica brige zdravlja za Rome na Tuzlanskom kantonu u kojoj svi Romi i Romkinje imaju mogunost da
obave preglede i izvade nalaze u domovima zdravlja u Tuzlanskom
kantonu bez obzira imaju li zdravstveno osiguranje ili ne.Tokom njenog dugogodinjeg aktivizma u podruju prava Romkinja otkrila je
da je najvei problem ustvari svakodnevna borba protiv mukaraca
Roma koji enski romski aktivizam posmatraju kao prijetnju. Indira
i njene kolegice su formirale jo devet organizacija koje su programski orijentisane prema borbi za prava ena Romkinja. Ove organizaicije su izrodile i prvu ensku romsku mreu Uspjeh.740 Trenutno je
predsjedavajua Odbora za Rome pri Vijeu ministara BiH.
739 Izvor: http://magoriabooks.com/authors/hedina_sijercic/ (30. juni 2014)

740 Izvor: http://data.zenskaposla.ba/node/26 (30. juni 2014)
246
Sve vie je pojedinki i udruenja iji je cilj da motiviraju ene da

vode rauna o svom zdravlju. Ovdje navodimo samo nekoliko ena
koje su mijenjale prilike u svojoj okolini.
Rada Nii (19582013) sa grupom ena osniva udruenje Bioplod gdje radi na ekonomskom osnaivanju ena kroz proizvodnju
zdrave hrane. Ostala je zapamena u Jajcu kao borkinja za ljudska
prava i promotorka zdravog ivljenja. Devahira ehovi (1951.)
i Zagorka Hamza (19532012) osnovale su udruenje oboljelih
od karcinoma Nada. Ove dvije ene zbog svoje hrabrosti ostat e
upamene u Jajcu kao velike humanistkinje jer su prve javno progovorile o tabu temi raka i jer su utjecale na osvjeivanje ena o
vanosti redovnog zdravstvenog pregleda dojki i materice.
ZABILJEENE
Briga o zdravlju
Cyber feministkinje poeci jedne subkulture

U posljednjoj deceniji dvadesetog stoljea kreira se podpokret
feminizma cyberfeminizam kao direktni utjecaj razvoja tehnologija, informatike revolucije i poveanog pristupa tehnologijama. Prvi
feministiki teorijski tekst nastao je 1984. godine, esej Donne Haraway, Manifest za kiborge: nauka, tehnologija i socijalistiki feminizam
u 1980-tim. U njemu Donna Haraway kreira figuru kiborga kao
ironian politiki mit u funkciji feministikog prisvajanja tehnologije. Cyberfeminizam polazi od ideje da je tehnologija prostor u kojem
se binarne podjele roda i spola mogu razgraivati i dekonstruirati. S
obzirom da razvoj drutva uslovljava sve veu ovisnost o tehnologiji,
to direktno utjee na razvoj kulture, umjetnosti, ali i na pomjeranja u
drutvenom stanju svijesti. Cyberfeminizam kree od utopijske ideje
interneta kao prostora osloboenog od drutvenih konstrukata. Iako
se danas ve teoretizira o smrti tog pokreta, za bh. kontekst se moe
rei da jo uvijek postoji potreba za njim cyberfeministica Selma
Keetovi smatra da u bh. drutvu i danas postoji strah od tehnologije, te da taj pokret jo ima mogunosti za razvoj u dravi. I pored velikog truda uloenog u istraivanje ove feministike forme, naalost,
247
ZABILJEENE
moe se izdvojiti samo nekoliko imena bosanskih cyberfeministica.

Selma Keetovi je feministkinja, knjievnica i autorica iz Tuzle.
Autorica je romana Mihael i knjige poezije Bog ima miris vanilije.
Njen teorijski rad najvie istrauje dekonstrukciju i konstrukciju sa
naglaskom na postmodernistiko nadilaenje historijskog shvatanja
determiniranosti tijela i naine realizacije udnje kao ostatka subjektiviteta. Zavrila je rodne studije (Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu). Sebe opisuje kao feministkinju, liberalku, pedera, cyborg fairy.741 Njene tekstove moete
itati na dva bloga.742
valentina pelizzer je feministkinja i direktorica organizacije
OneWorldSee, koja zapravo tei da kreira mree civilnog drutva u
virtuelnom prostoru.743 Jedna od njenih zapaenijih kampanja je bila
take back the tech.
Leila eper je feministkinja, cyberaktivistkinja i politika aktivistkinja. Njen najvei doprinos cyberaktivizmu je rad na portalu
enskaposla.ba. Odrala je brojne radionice na temu cyber nasilja,
sigurnosti, identiteta i sl. Fokus joj je na koritenju novih tehnologija
s ciljem da se postignu pozitivne drutvene promjene, te posebno
zagovara koritenje slobodnih i otvorenih alata i programa, kao i
njihovu promociju. Leila potuje blog kao formu izraaja vlastitog
stava i miljenja i aktivna je na socijalnim mreama. Trenutno pie
o temama vezanim za politiku situaciju, a bila je i glas protesta na
socijalnim mreama.
Najnovija medijska inicijativa je KRIVA - Feministika Medijska Produkcija projekt kojim se kreira multimedijalni sadraj, koji
svojim feministikim politikama otvara prostor marginaliziranim
idejama i praksama u drutvu: otvoreno govori o seksu, seksualnosti,
rodu, kulturi, umjetnosti i marginaliziranim drutvenim pokretima i
aktivizmu.744 Inicijativu su pokrenule Berina Demailovi, Sadida
Hadi, Nemanja Popovi i Danilo Markovi.
741 Izvor: http://www.malosutra.org/magazin/index.php?option=com_k2&view=itemlist&la
yout=category&task=category&id=54&Itemid=32 (10. juli 2014)
742 Izvori: http://arhitetka.wordpress.com/, te http://www.malosutra.org/magazin/index.
php?option=com_k2&view=itemlist&layout=category&task=category&id=54&Itemid=32
743 http://oneworldsee.org/content/mission (30. juni 2014)
744 Izvor: http://www.krivazine.com/ (30. juni 2014)
248
Savremena umjetnost u BiH moda nije najprofitabilnija profesija, ali zaista jeste produktivna forma sa znaajnim uspjesima, od
kojih su mnogi zasluga umjetnica. Percepcija umjetnosti u savremenom bh. drutvu, ba kao i u ostalim dravama u regionu, nije na
zavidnom nivou umjetnost je ostala zanimljiva i stimulativna samo
rijetkim intelektualcima, a generalni interes javnosti gotovo pa i ne
postoji.745 Oiti dokaz pada interesa za umjetnost jeste injenica da se
gotovo sve institucije kulture bore za ivot, da se finansijska sredstva
za kulturu gotovo i ne izdvajaju iz budeta te da je veliki broj institucija
kulture trenutno zatvoren. Posljedica nedostatka interesa za umjetnost
jeste da danas gotovo i ne postoji umjetnika kritika, te da je teorijski
umjetniki diskurs u svojoj minimalnoj produkciji, i vrlo esto usmjeren samo na zajednicu unutar koje se producira.
Postoji naravno i itav ideoloko-nacionalistiki aparat koji
pokuava produkciju kulture i umjetnosti svesti unutar vlastitih
politikih agendi, te koji se posredno moe kriviti za katastrofalno
stanje stvari u umjetnosti (kao i u drugim sferama ivota). Bez obzira
to se ovdje nee teoretizirati i problematizovati politizacija umjetnosti, vano je naglasiti da je taj faktor jedan od znaajnijih faktora
koji utjeu na opu poziciju institucija kulture danas.
Bez obzira na navodnu letargiju i nezainteresovanost za umjetnost, kao i na ideoloke postavke oko nje, od 1995. godine naovamo
pojavio se znaajan broj ena umjetnica u razliitim sferama umjetnosti. Meutim, prije nego to se pone govoriti o njima samima,
vrlo je bitno odmah na poetku naglasiti razliku izmeu ena umjetnica generalno govorei i onih kroz iji se rad proima feministika
kritika pozicioniranost. Shodno tome, teoretiarke i historiarke
umjetnosti Bojana Peji i Sarita Vujkovi u svojoj knjizi razlikuju
dva termina feministika umjetnost i enska umjetnost autorice
feministiku umjetnost definiu kao onu u kojoj se autorice jasno
identificiraju i pozicioniraju svoje radove unutar feministikih poli-
ZABILJEENE
Umjetnice otvaranje vlastitih prostora
745 Izuzetak su naravno, undovski odmaci od estetike koji se nazivaju popularnom kulturom
i koji su itekako interesantni publici.
249
ZABILJEENE
tika, a ensku umjetnost kao onu u kojoj se, logino, autorice ne

predstavljaju kao da zastupaju feministike vrijednosti, bez obzira
to se njihov rad moe jasno pozicionirati kao takav.746 Naalost,
oito je, a sa time se slau i Bojana Peji i Sarita Vujkovi, da se
veina bh. autorica ne odreuju kao feministkinje niti tako postavljaju svoj rad. Razlozi za to naravno lee u dominantnoj antienskoj i
antifeministikoj retorici bh. drutva, ali i u injenici da se prethodne
umjetnice nikada nisu identificirale sa feminizmom, to u jednu
ruku liava nove generacije umjetnica teorijskih modela na osnovu
kojih bi gradile i nadgraivale svoje pozicije. Naalost, bez obzira na
umjetniku praksu u prolosti, mlade umjetnice su danas ostavljene
da same kreiraju i postavljaju svoje teorijske, politiko-feministike
modele. Jedno drugo istraivanje pokazuje nam da mnoge umjetnice danas i dalje ne razmiljaju o kritikoj poziciji feminizma, niti
su osvijetene u dovoljnoj mjeri kako bi mogle odrediti ta je to
feministiki angaman.
Od ispitanica se trailo da objasne na koji nain feminizam utie
na njihov rad. Odgovarajui na ovo pitanje umjetnice su navele da
ne ive u sredini u kojoj je uticaj feminizma izraen i da rijetko
razmiljaju o tome kako feminizam utie na njihov rad. Iako se smatraju pobornicama ljudskih prava one se najee ne smatraju feministkinjama.747
Ukoliko govorimo o savremenoj umjetnosti u BiH, period tek nakon rata obiljeen je radovima Alme Suljevi, ejle Kameri, Dunje
Blaevi, Gordane Aneli Gali, Maje Bajevi i Danice Daki. Njihovo stvaralatvo proeto je iskustvima iz rata, ili na bilo koji drugi
nain povezano sa ratom izbjeglitvo, odnos prema drugom, nasilje i
sl., to je sluaj i sa mlaom generacijom umjetnica. O svakoj od navedenih umjetnica moglo bi se dosta govoriti. Meutim, zbog ogranienja
u ovoj knjizi istai e se dvije stvari. Prvo, svaka od njih izlagala je van
BiH. Poto su njihovi radovi zapaeni na meunarodnoj umjetnikoj
sceni, to je dovelo i do toga da svaka od njih gradi meunarodnu
746 Vujkovi, S; Peji, B. (2012) Microstories: konteksti savremene enske umjetnike prakse
nakon 2000, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske
747 enski glasovi u izvedbenim umjetnostima Zapadnog Balkana 1990-2010, Podgorica,
NOVA Centar za feministiku kulturu
250
ZABILJEENE
umjetniku karijeru. Drugo, u fusnoti se navode neke od stranica za

dalje itanje koje se preporuuju za dalje istraivanje.748
Novije generacije umjetnica jasnije su u svojoj politikofeministikoj artikulaciji. Adela Jui749 je jedna od osnivaica
Udruenja za kulturu i umjetnost Crvena,750 organizacije kojoj su feminizam i rodna jednakost definisani prostori za akciju. Pored Adele, tu su jo Lala Rai,751 Nela Hasanbegovi,752
Emina Kujundi,753 Leila majanin, Armina Pilav,754 Lana
majanin755 i Sandra Duki.756 Crvena je udruenje za kulturu i
umjetnost osnovano 8. marta 2010. godine, a oko sebe okuplja umjetnike/ce, kustose/ice, arhitekte/ce, muziare/ke, aktiviste/ice i ima
za misiju afirmaciju postojeih i kreiranje novih prostora za kulturnu i umjetniku produkciju u BiH i svijetu,757 kao i poboljanje
pozicija ena u kulturi i umjetnosti. Iako relativno mlada, organizacija Crvena je do sada napravila nekoliko znaajnih projekata, koji
je postavljaju kao vodeu organizaciju koja povezuje feminizam,
aktivizam i umjetnost. Jedan od najznaajnijih projekata Crvene je
projekt ta je nama naa borba dala? u kojem autorice Adela Jui,
Lana majanin, Leila majanin, Andreja Dugandi i Danijela
Dugandi ivanovi kroz izlobe, predavanja, diskusije i akcije
u javnom prostoru mapiraju stogodinjicu borbe za ravnopravnost
spolova, posebice se fokusirajui na aktivnosti Antifaistikog fronta
748 ejla Kameri. Izvor: http://sejlakameric.com/; Alma Suljevi. Izvor: http://bs.wikipedia.

org/wiki/Alma_Suljevi%C4%87; Gordana Aneli-Gali. Izvor: http://bs.wikipedia.org/
wiki/Gordana_An%C4%91eli%C4%87-Gali%C4%87; Maja Bajevi: http://performingtheeast.com/maja-bajevic/; Danica Daki: http://www.danicadakic.com/ (18. juni 2014)
749 Izvor: http://adelajusic.wordpress.com/ (01. juli 2014)
750 Izvor: www.crvena.ba (01. juli 2014)
751 Izvor: http://lalarascic.com/ (01. juli 2014)
752 Izvor: http://www.nelahasanbegovic.com/ (01. juli 2014)
753 Izvor: http://www.emina.ba/ (01. juli 2014)
754 Izvor: http://imagingborders.wordpress.com/ (01. juli 2014)
755 Izvor: http://www.lanacmajcanin.com/ (01. juli 2014)
756 Borjana Mra. Izvor: http://borjanamrdja.info/; Irma Markulin: http://www.irma-marku
lin.com/; Irena Sladoje http://www.cee-art.com/bosnia-herz/sladoje-irena.html; Sandra
Duki http://www.sandradjukic.com/ (01. juli 2014)
757 Izvor: www.crvena.ba (16. juli 2014)
251
ZABILJEENE
ena (AF).758 Projekt The Bring In Take Out Living Archive759 pionirska je inicijativa arhiviranja feministike umjetnost u postjugoslavenskom prostoru, koji od 2010. realizuje kustoski kolektiv
Red Min(e)d760 nastao unutar Crvene. Ova platforma danas okuplja
zajednicu umjetnica i umjetnika koji svojim radom doprinose promociji savremene umjetnosti regije, ali i kreira nove metodologije
kustoskih praksi bazirane na feministikim principima.
PitchWise je prvi festival enske angaovane umjetnosti u BiH.
Festival je napravljen u organizaciji Fondacije CURE i tei povezivanju feministike umjetnike produkcije. Festival je poeo iz potrebe
da zauzmemo naputen i zanemaren prostor i da ga transformiemo
u mjesto susreta koje e okupiti drutveno anagaovane umjetnice,
aktiviskinje, teoretiarke, feministkinje i sve zainteresovane za enska
pitanja u BiH i regiji.761
Starke je elektro kabare bend iz Sarajeva koji svojim tekstovima
kritikuje i ironizira bh. realnost, sa posebnim osvrtom na upotrebu
tehnologije. Starke svojim imenom, tekstovima i scenskim nastupom
izlaze iz uobiajenih muzikih formi ponaanja i u tom smislu znaajno
odstupaju od uobiajenih matrica i muzikih stilova u BiH. Iako bend
nikada nije imao znaajne nastupe na mainstream sceni, jedan je od
najznaajnijih u artikulaciji alternativnih feministikih muzikih pravaca. lanice Starki bile su Andreja Dugandi, Jelena Milui i Jasmina Mameledija, koja je i prva bosanskohercegovaka DJane.
Sarita Vujkovi, doktorica istorije umjetnosti, od marta 2014.
godine vri dunosti direktorice Muzeja savremene umjetnosti Republike Srpske.
Dunja Blaevi jedna je od najznaajnijih ena koje su obiljeile
kreiranje umjetnikog prostora u postratnoj BiH. Od 1971. do 1980.
godine Dunja je bila direktorica i glavna i odgovorna za programe
Studentskog kulturnog centra beogradskog Univerziteta prvog centra za promociju umjetnosti i novih medija u bivoj Jugo758 Izvor: http://www.crvena.ba/wp-content/uploads/2011/07/CRVENA-PORTFOLIO.pdf
(16. juli 2014) (01. juli 2014)
759 Izvor: http://bringintakeout.wordpress.com/ (01. juli 2014)
760 Izvor: http://bringintakeout.wordpress.com/about-red-mined/ (01. juli 2014)
761 Izvor: http://www.fondacijacure.org/index.php?do=article&article_id=492 (16. juli 2014)
252
ZABILJEENE
slaviji. Od 1980. do 1991. godine bila je glavna urednica vizuelnog

umjetnikog programa na Televiziji Beograd.762 Iako je svoju karijeru
poela u Beogradu i nastavila u Parizu, Dunja je od 1996. godine
direktorica centra SCCA (Soro centar za savremenu umjetnost) koji
je osnovao Fond Otvoreno drutvo BiH. Od 2000, SCCA (Sarajevo
Centar za savremenu umjetnost) djeluje kao samostalna, neprofitna
profesionalna organizacija.763 SCCA je jedna od najznaajnijih institucija za savremenu umjetnost u BiH. Pored rada i razvoja SCCA
kao institucije, Dunja je i znaajna teoretiarka umjetnosti i producentica za savremenu umjetnost i nove medije, kao i kustosica. Jedan
od njenih zapaenijih projekata jeste izloba Miraz koje je proizala
iz projekta ensko naslijee - doprinos jednakosti u kulturi.764 Od
2004. do 2007. godine supervizirala je interdisciplinarni regionalni
projekt De/konstrukcija spomenika u BiH. Trenutno ivi u Beogradu.
Pored Dunje Blaevi, u SCCA radi cijeli niz mladih, talentovanih ena.765 Tokom 1998. godine SCCA uspostavlja jo jedan odjel
koji se bavi video, TV i filmskom produkcijom pro.ba. Jednako kao
i u SCCA jedna od osnivaica pro.be je izuzetna ena Amra Baki
amo. Amra je uspjena filmska producentica, radi za CineLink,
projekat Sarajevo Film Festivala, predaje na Akademiji scenskih umjetnosti u Sarajevu, te je predsjednica Udruenja filmskih radnika
BiH, to je ini jednom od najznaajnijih ena u svijetu bh. filma.766
Film je trenutno najpopularniji vid umjetnikog izraza u svijetu,
a zahvaljujui ve kanoniziranoj poziciji medija s kojima film blisko
sarauje, njegove anse da komunicira sa publikom razliitih profila
svakodnevno se uveavaju. Time on vrlo lako moe da postane mjesto upisa diskursa dominantnih formi, koje ovaj medij mogu iskoristiti da prenose razliite stavove publici, pakujui ih u razliite filmske
iskaze. Prepoznavanje vanosti analize politikog upliva u filmsku
762 Izvor: http://www.erstestiftung.org/gender-check/bosnia-and-herzegovina
dunja-blazevic/ (24. juni 2014)
763 Izvor: http://scca.ba/about-scca/ (1. juli 2014)
764 Za vie informacija o Dunji Blaevi pogeldajte: http://www.erstestiftung.org/gendercheck/bosnia-and-herzegovina-dunja-blazevic/;http://balkans.aljazeera.net/vijesti/
zensko-naslijede-doprinos-jednakosti
765 Izvor: http://scca.ba/team/ (18. juni 2014)
766 Izvor: http://www.bhfilm.ba/udruzenje.php?kat=1&clan=77 (6. juli 2014)
253
ZABILJEENE
naraciju, posebno u kontekstu roda i seksualnosti, sa rastuom

popularnou filma postaje izuzetno vaan zadatak.
Kada govorimo o filmu, jasno je da je ta umjetnika forma pretrpila najvei internacionalni uspjeh (Oskar za najbolji strani film za film
Niija zemlja, te Zlatni i Srebrni medvjedi na Berlinaleu osvojeni za
filmove Grbavica i Epizoda u ivotu beraa eljeza), te da je zbog toga
jedina umjetnika forma u BiH koja uiva odreenu popularnost i za
koju postoji makar odreeni interes. Ipak, razvoj filma ne analizira se
u BiH ni u kojem smislu, ime se veoma lako deava da se mizogini
patrijarhalni stavovi vladajuih neonacionalistikih politika direktno
oitavaju u filmu, ali se zbog nedostatka kritike filma i drutva u cjelini
ti problemi naprosto previaju, ili se postavljaju kao normalan kontekst drutvenog diskursa. S druge strane, evidentan je porast ena koje
se bave filmom, i koje svojim filmskim radom propituju specifinost
ratnih i postratnih enskih identiteta.
Pored producentica, oni koji imaju najveu mo na filmskom
setu su reditelji i rediteljice. I u ovom segmentu umjetnosti pojavile
su se znaajne enske figure od 1995. naovamo. Izdvajamo Jasmilu
bani koja sa svojim filmom Grbavica osvaja Grand Prix na Berlinaleu. Grbavica zasluuje poseban spomen u ovoj ediciji s obzirom
da je to umjetnika intervencija, i prva javna intervencija, koja problematizuje pitanja ena rtava seksualnog nasilja u ratu. Bez obzira
na politiku manipulaciju napravljenu od strane aktuelnih vlasti u
oba entiteta,767 i dalje ostaje jedan od rijetkih javnih pokuaja da se
govori o problemima sa kojima se rtve nose.
Pored Jasmile, tu su Aida Begi,768 rediteljica dva dugometrana,
nekoliko kratkih i nekoliko dokumentarnih filmova, te Ines Tanovi,
scenaristica i rediteljica.769
767 Vie o tome moete itati u Husanovi, J. (2010), Izmeu traume, imaginacije i nade:
Kritiki ogledi o kulturnoj produkciji i emancipativnoj politici, Beograd, Edicija RE
768 Izvor: http://www.bhfilm.ba/udruzenje.php?kat=1&clan=75 (19. juni 2014)
769 Izvor: http://www.bhfilm.ba/udruzenje.php?kat=1&clan=13 (18. juni 2014)
254
U ovom dijelu rezimiramo ensko iskustvo stvaralatva i njegove

uinke u sistemima obrazovanja i proizvodnji znanja unutar kojih
su knjievnice iskljuene. Tako emo istaknuti knjievne poetike autorica koje pripadaju savremenoj bosanskohercegovakoj literaturi
Nermina Omerbegovi (1964), Tatjana Bjeli (1974), Aleksandra
vorovi (1976), ejla ehabovi (1977), Tanja Stupar Trifunovi
(1977), Adisa Bai (1979), Lamija Begagi (1980) tzv. knjievnosti
nakon genocida, kako je razumijeva Arsenijevi.770 Savremene i ostale izdvojene autorice esto su u kolskim udbenicima navedene
bez reda i smisla, jer u nekim hronologijama unutar kojih se nalaze
ne pripadaju ni vremenski niti po konceptima koje su obraivale u
svojim tekstovima. Nije rijetkost da se stavljaju unutar knjievnosti
za djecu, gdje najee i bivaju nagraene, jer se smatra da je za
knjievnicu najbolje da bude s jedne strane djeija ili s druge samo
enska, nikad naprosto samo knjievna kao kolega knjievnik kojeg
se ne izuava kao mukog, nego kao knjievnika.
Klasifikacijama autorica unutar bosanskohercegovakih akademskih diskursa mogu se mapirati krivljenja diskursa, sainjavanja
pozicija moi koje odluuju gdje je enama mjesto i zapravo uvidjeti da su univerziteti duboko mizogini i nacionalistiki, samim tim i
iskljuivalaki. Meutim, bez obzira na zvanine kanonske i institucionalizovane oblike klasifikacije knjievnosti, savremena enska
proza i poezija kao knjievnost razlika intertekstualno se nastavlja
na modele prethodnih knjievnica i kreira nove knjievne i emancipatorne politike. Knjievnice iz ovog perioda nisu izabrale roman,
nego poeziju i priu kako bi se razraunale sa postratnim stanjem
i njegovim posljedicama. Stoga je zanimljivo kako se otpor velikoj
prii sainjavao ne samo putem struktura samoga teksta (fabule i
konstituisanja likova), nego je izabrana mala forma pripovijedanja.
ZABILJEENE
Knjievnost
770 Vidi: Arsenijevi, D. (2012), Ljubav nakon genocida, u Sarajevske sveske, 39-40, Sarajevo,
Mediacentar, str. 75-89. Osim autorica koje su navedene u ovom savremenom historijskom periodu, Arsenijevi konceptom knjievnost nakon genocida obuhvata i autorice
kao to su Ferida Durakovi, Jozefina Dautbegovi i Marina Trumi, koje su smjetene u
period devedesetih i SFRJ razdoblja knjievna stvaralatva.
255
ZABILJEENE
Danas, u savremenoj BiH, upravo knjievnice piu ponajvie kritinu

i emancipativnu knjievnost. One problematizuju ideoloke datosti na
najizravniji nain, a istovremeno otvoreno i eksplicitno potrauju glas
kako za ene, tako i za, i to po prvi puta u bosanskohercegovakoj
knjievnosti, homoseksualce, te stvaraju drutveni prostor za sve njih.771
Drugim rijeima, takva politika posjeduje potencijal da izazove promjene u BiH danas, i to tako to izaziva i redefinira, da iskoristimo Sinfieldov termin, kriterij vjerodostojnosti dominantnog.772
Traumatski susret sa ratnim razaranjima, kao i sam koncept
traume kod ovih se knjievnica artikulie na nain da su stereotipi
ironino stavljeni u pitanje, a trauma je prigrljena, i to ne kao izvor
samoviktizirajueg uitka, nego kao najdublje i najvrijednije iskustvo
koje imamo.773 Savremene bh. knjievnice svojim knjievnim konceptima naputaju granice itanja iz uglova, knjievnost ne mora biti
samo feministika, to ne znai da su se distancirale od toga, naprotiv, ne ele biti svedene unutar samo jednog tumaenja, niti samo na
ensku knjievnost, nego na knjievnost uope.
Sto godina enske historije u BiH posmatrano kao 100 godina
enske knjievnosti ili enskog knjievnog stvaralatva reprezentuje
stanje u kojem je evidentno da su ene dosta pisale unutar tog perioda
i da su svakako ostavile neizbrisiv trag u knjievnosti i knjievnoj teoriji, ali su i dalje epistemoloki iskljuene iz samog univerzalnog pojma
knjievnosti i svega onoga to se pod njim samorazumljivo, u drutvu
ili unutar teksta, prihvata. Taj pojam i danas pripada knjievnicima,
mukarcima, jer kada pomislimo na bosanskohercegovaku ili
junoslavensku knjievnost uvijek se taj pojam odnosi na velika imena kao to su Andri, Selimovi, Krlea, opi ili u novije vrijeme
nastavljae njihovih poetika Kovaa, Ibriimovia, Pekia, Karahasana i
771 Arsenijevi, D. (2006), Prema politici nade: poezija i postratni period u BiH, u Na tragu
novih politika: kultura i obrazovanje u BiH, Tuzla, Centar za istraivaki, stvaralaki i
graanski angaman Grad, str. 275-299.
772 Arsenijevi, D. (2006), Prema politici nade: poezija i postratni period u BiH, u Na tragu
novih politika: kultura i obrazovanje u BiH, Tuzla, centar za istraivaki, stvaralaki i
773 Arsenijevi, D. (2006), Prema politici nade: poezija i postratni period u BiH u Na tragu
novih politika: kultura i obrazovanje u BiH, Tuzla, Centar za istraivaki, stvaralaki i
256
ZABILJEENE
Jergovia; ene su nekako iz svega toga iskljuene. Autorice (knjievnice,

pjesnikinje, spisateljice ili publicistkinje) koje su bile izdvojene u ovom
pregledu enskog knjievnog stvaralatva u zadnjih sto godina, nemaju
objavljena sabrana djela od izdavakih kua ak i danas kada imamo
unutar knjievnog diskursa jasno artikulisanu feministiku strategiju i
knjievnice koje dobijaju meunarodna priznanja i prevode se na preko
dvadeset svjetskih jezika.
U junoslavenskim knjievnim sredinama knjievnici su upueni
jedni na druge, polemiziraju jedni sa drugima, mjere se i omjeravaju
jedni sa drugima, oduevljavaju se jedni drugima, tapaju jedni druge,
piu si dugaka javna pisma, bacaju kamena sa knjievnog ramena
i posveuju jedni drugima svoje knjievne uratke. enama nikada ne
posveuju nita, ak i kada piu ljubavne pjesme. Ako se koji ipak osmjeli, onda pjesmu posveti inicijalu. (...) U junoslavenskim knjievnim
sredinama knjievnici ne citiraju knjievnice, ak i kada se radi o
glasovitim strankinjama. Uvijek se pozivaju na glasovite strance. (...)
U junoslavenskim knjievnim sredinama knjievnou se uglavnom
bave mukarci. Mukarci su direktori izdavakih kua, urednici, lanovi
irija, lanovi urednikih odbora, sastavljai antologija i udbenika,
urednici knjievnih asopisa, predavai nacionalne knjievnosti na
fakultetima, autori povijesti domae knjievnosti, knjievni kritiari,
lanovi knjievnih udruga, predsjednici tih udruga, knjievni kolumnisti i recenzenti. Ako ena i zauzme kakvu funkciju u knjievnom ivotu,
onda razlog treba traiti u njezinoj lojalnosti muki ureenom svijetu.774
I za kraj napominjemo da za nas postoje tri vrste teksta koji piu
ene.775 Tekstovi po svojoj narativnoj strukturi i toposima koje obrauju
odgovaraju pojmovima ensko, feminilno i feministiko. Termin enski
tekst je naprosto tekst koji piu ene, veinom za ene, jer autorice
veinom itaju ene, mukarci navodno rijetko itaju tu vrstu literature.
Iako ti tekstovi nerijetko nemaju knjievno-umjetnike vrijednosti, ipak
ispisuju odreeno politiko stajalite, jer su to tekstovi to ih piu ene,
najee za ene, to znai onda i jednu vrstu svijesti o posebnosti enske
pozicije koja samim tim to uope i postoji nastoji patrijarhalni diskurs
774 Ugrei, D. (2001), ivot je bajka, Zagreb, Konzor
775 Vidi: Grosz, E. (1995), Space, Time, Perversion, New York i London, Routledge
257
ZABILJEENE
unutar knjievnoga stvaralatva reprezentovati kao mimikriju, igru

rijeima, a ne naturalistiku datost. Feminilni tekst prevazilazi odliku
enskoga teksta, jer ima artikuliraniju politiku namjeru da reprezentuje
ensko iskustvo, da ga suprotstavi vladajuim idejama i kanonizacijama,
dok feministiki tekst ima jasnu strategiju propitivanja metoda, objekata,
ciljeva ili principa glavnih tokova patrijarhalnih kanona, on strategijama
rainjavanja dovodi u pitanje samorazumljivo poimanje patrijarhata i
knjievnosti same. Koristei se ovim konceptima, pojasnile su se poetike
knjievnog teksta bosanskohercegovakih autorica, uvidjelo se koliko su
dovodile u pitanje postojee obrasce vlasti, moi znanja u tekstu ili u
drutvu, a koliko su tim patrijarhalnim obrascima podilazile.
Treba svakako imati na umu da ovu podjelu nije uvijek mogue razumijevati na ovaj nain, jer interpretacije knjievnoga teksta ne odgovaraju nuno ovim kategorizacijama, odnosno jasno definisanim granicama izmeu njih, te je ovakva kategorizacija samo jedna od moguih, a
ne konana ili iskljuujua, jer knjievnost kao oblik izraavanja ili naprosto samo kao tekst u bartovskom smislu, prevazilazi odrednice koje se
iskljuivo mogu svoditi na spol, rod, rasu, naciju, seksualnu orijentaciju
i slino. Knjievnost posmatrana kao tekst odvojiva je od autorice/a ili
svih njenih/njegovih odlika, jer takve odlike su za naunu interpretaciju
nebitne, a analize koje knjievne tekstove posmatraju iz uglova, nacionalnih ili bilo kojih drugih, zapravo ne obogauju znanje, nego ga redukuju i epistemoloki knjievnost osiromauju. S druge strane, ponekad je
knjievnost potrebno posmatrati skupa sa kontekstom unutar kojeg se
javlja, u protivnom mnoga knjievna djela bi bila odbaena kao bezvrijedna kada se ne bi sagledali uslovi njihova nastanka, pogotovu kada se
radi o mapiranjima neke vrste poetka stvaralatva, u ovom kontekstu
enskoga stvaralatva.
Pozorite
Savremene bosanskohercegovake rediteljice naruavaju historijski kontinuitet unutar kojeg je rediteljsko zanimanje muki posao,
ime nastoje osvojiti pozicije koje su enama ideoloki uskraivane.
One kreiraju osobna dramska iskustva, rainjavaju samorazumljivo
258
ZABILJEENE
poimanje pozorine tradicije, kreiraju nove poetike i emancipatorne

politike unutar pozorinog izriaja. Pojavom rediteljica na pozorinoj
sceni postjugoslavenske BiH i njihovim subvertirajuim angamanom,
reija prestaje biti razumijevana samo kao muka djelatnost.
Tanja Mileti Oruevi (1970), univerzitetska profesorica i
pozorina rediteljica, roena je u Sarajevu. kolovala se u Sarajevu,
Mostaru i Poljskoj. Bavi se pozorinom i radio reijom, predavakim
i pedagokim radom u oblasti glume, te prevodi naune radove u oblasti teatrologije. Pie i objavljuje teatroloke studije
o bosanskohercegovakoj i junoslavenskoj savremenoj drami.
Najznaajnije predstave: Jean Genet, Slukinje; BNP Zenica, Mark
Ravenhill, Shopping & F***ing; MESS Sarajevo Nikolaj Koljada,
Koko; NP Tuzla, Gina Moxley, Danti-Dan; Pozorite mladih Sarajevo D. Lati/H. Dafi, Srebreniki inferno; BNP Zenica, Sarah Kane,
Proieni; MESS Sarajevo, Maksim Gorki, Do dna; BNP Zenica,
koreija sa Seadom uliem, Ibrahim Kajan: Katarina Kosaa; MTM
Mostar, Irfan Horozovi, Prie iz adrvanskog vrta; Festival Dionysia Rim, Bertold Brecht, Pir malograana; Fakultet humanistikih
nauka Mostar, Almir Imirevi, Kad bi ovo bila predstava. Radila je
sedam radionovela u produkciji Radija Federacije. Dobitnica je Prve
nagrade na konkursu BH Radija 1 za dramu amil i ja, prema prozi
knjievnice ejle ehabovi.
Selma Spahi, pozorina rediteljica, roena je u Foi 1986. godine. Njene predstave su postavljane u BiH, Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj
Gori, Velikoj Britaniji. Rediteljski rad ukljuuje postavke dramskih
klasika, savremenih svjetskih i bosanskohercegovakih dramskih
tekstova, kao i dokumentarne predstave. Predstave su joj viestruko
nagraivane na festivalima u BiH i postjugoslavenskoj regiji, te
biljee uee na nekim od najznaajnijih evropskih festivala poput Neue Theater Stcke aus Europa u Wiesbadenu u Njemakoj.
Od 2010. je selektorica Future MESS programa za mlade reditelje
i rediteljice, a od 2012. i rukovoditeljica umjetnikog programa Internacionalnog teatarskog festivala MESS Sarajevo. ivi u Sarajevu.
Njene predstave se odlikuju drutvenom angaovanou, propitivanjem politika i obrazaca kreiranja subjektiviteta i iskustva iz poz-
259
ZABILJEENE
icije postjugoslavenskih generacija. Selma Spahi nastoji predstaviti

i ispitati iskustvo generacije koja u jeku kolektivne nacionalistike
paranoje, u trenutku raspada SFRJ i sainjavanja etniki istih prostora, nije mogla uiniti nita. Ona propituje odnose i relacije, te nastoji premostiti traumatsku prazninu nastalu raspadom zajednikog
kulturnog prostora koja je toj generaciji oduzeta.
Rediteljica koja danas aktivno radi u Zenici i Sarajevu i u ijim djelima postoji snaan emancipatorski potencijal jeste i Lajla Kaikija
(1976). Nakon to je diplomirala na Akademiji scenskih umjetnosti
u Sarajevu, poinje raditi u Bosanskom narodnom pozoritu Zenica,
u kojem je bila i umjetnika direktorica 2008/09. godine. Reirala je
brojne predstave, a posebno zanimljivi tekstovi i reija vezuju se za
drame: Play S. Becketta i Zatvorenih oiju feministike spisateljice
April de Angelis.
Znaajna je pojava i djelo Kae Dori, glumice i rediteljice.776
Sevdah kao umjetnika forma

Fascinaciju sevdahom, tradicionalnom ljubavnom bosanskom
pjesmom, ponovo popularnom formom u dananjoj BiH, poela
je Farah Tahirbegovi, knjievnica i teoretiarka. Njen rad na sevdahu bio je teoretski i istraivaki objavila je monografiju Zaima
Imamovia, ali i umjetniki zajedno sa Eminom Dini, Erolom
Hadimuoviem i Benjaminom Begoviem osniva grupu Dertum
1995. godine, u kojoj istrauju mogunosti i rearaniraju sevdalinke
dodajui im jazz varijacije. Bez obzira na preuranjenu smrt Farah
Tahirbegovi, ona je ipak i u ovom domenu svog rada, ba kao i u
knjievnosti ostavila nevjerovatan utjecaj. Nemogue je govoriti o
Farah a ne spomenuti njen angaman u knjievnosti bila je izvrna
urednica i urednica za odnose s javnou u izdavakoj kui Buybook, knjievnica i knjievna kritiarka. U Buybooku je uredila veliki broj knjiga, pokrenula nove edicije, poput edicijeSufistan gdje su
bili okupljeni naslovi koji su se ticali sufizma, teBuyFeminaBooku
776 Preporuujemo intervju sa Kaom Dori, koji je uradila Vedrana Seksan. Izvor: http://
www.gracija.ba/novost/10616/vazno-je-znati-da-te-tijelo-nece-izdati (2. juli 2014)
260
ZABILJEENE
kojoj je izala knjiga Zaboravljene vladarice u svijetu Islama.

Prilagoavanje sevdalinke modernom uhu ponajvie u tonovima
jazza nastavili su dalje i drugi umjetnici, to je rezultovalo reanimacijom sevdaha kao veoma popularne forme. Jedna od znaajnijih ena
autorica i izvoaica je Amira Medunjanin, koja takoer svoj interes za sevdah proiruje i na teoretsko-istraivaki plan. Amira je
danas jedna od najznaajnijih izvoaica, zasluna za to to se sevdah izvodi na najpoznatijim svjetskim muzikim scenama.
U ovom poglavlju navode se samo neke od znaajnih ena u bh.
umjetnosti. Oito je da je svaka od njih ostvarila izuzetnu umjetniku
karijeru, te da mnoge svojim radom mijenjaju internacionalnu percepciju o bosanskohercegovakom umjetnikom diskursu. Ipak, ove
ene, bez obzira na svoj izuzetni rad i dalje nisu rijeile osnovne probleme dijelom zato to se bave tom neprofitabilnom profesijom, a dijelom zato to su ene.
Primjer: ni jedna ena umjetnica, od rata do danas, nije uspjela rijeiti problem radnog prostora ni privatno (nepremostive birokratsko-administrativne prepreke pri pokuaju dobivanja dozvole
za nadgradnju, izgradnju, adaptaciju...) ni putem bodovnih listi za
dodjelu ateljea pristrukovnim udruenjima.777
Iako je situacija u domenu produkcije umjetnosti veoma dobra,
naalost veina umjetnica i dalje pokuava izboriti osnovne uslove za rad.
ivjeti od umjetnosti koja ne korespondira sa zvaninim politikama, ve
ih analizira i propituje u dananjem sistemu, naalost, teko je mogue.
Zbog toga veina umjetnica danas i tei za karijerom izvan BiH u trenutnoj apsolutnoj nezainteresovanosti za umjetnost, one ne mogu nai ne
samo publiku ve ni barem osnovni profit od kojeg bi mogle ivjeti.
777 Blaevi, D. (2011), Da li ensko pitanje jo postoji, U: Dolje ti rijeka, dolje ti je pruga,
Sarajevo, Buybook, str. 20-21.
261
ZABILJEENE
O enama koje su umrle da bismo mi neto dobile
262
U novembru 2004. godine, na 27. no ramazana, pred mostarsku bolnicu dovezena je i ostavljena dvadesetjednogodinja
Olena Popik, Ukrajinka, majka trogodinjeg djeteta. Pred vratima bolnice ostavili su je mukarci koji su na njoj zaraivali
novac do njenog posljednjeg daha. Umrla je od AIDS-a, sifilisa, upale plua, predoziranja i tuberkuloze.
Ferida Durakovi
Olena Popik je ukrajinska dravljanka, rtva trgovine ljudima.
Dovedena je u Bosnu i Hercegovinu gdje je boravila u vie gradova
i bila prisiljena na pruanje seksualnih usluga. Tokom 2004. godine
primljena je u bolnicu u Mostaru u tekom zdravstvenom stanju,
gdje je umrla nekoliko dana kasnije. Slubeni uzrok smrti bila je tuberkuloza, sifilis, hepatitis C i AIDS. Brutalnost ovog sluaja potresla
je cijelu regiju i imala je ogromnu medijsku panju. Na kraju procesa, od etiri osumnjiene samo dvije osobe su dobile kaznu od
dvije i jedne i po godine zatvora. Odgovornost drave analizira se u
razliitim izvjetajima, evaluacijama, itd. S druge strane, enske nevladine organizacije uz pomo ovog sluaja pokreu proces promjene
zakonodavstva, radei na osvjetavanju drutva o trgovini ljudima i
pokuavajui razbiti stigmu oko rtve. Organizacije takoer kreiraju
servisne centre i sigurne kue za rtve trgovine i pokuavaju izlobirati da one postanu prvo mjesto gdje se rtva dovodi, nakon to
biva uhvaena (ili u rijetkim sluajevima kada sama uspjeva doi do
policije). Na taj nain obezbjeuje se siguran prostor za rtvu i ona
vie, to je esto bio sluaj, ne biva proslijeena na razgovor istim onima koji su esto i korisnici usluga. Ogroman lobi i veliki rad enskih
nevladinih organizacija, kao i zalaganja i pritisci meunarodnih institucija doveli su do razbijanja lanca trgovine ljudima. Bosna i Hercegovina je vrlo brzo od zemlje destinacije postala zemlja porijekla.
Iako ovaj problem i dalje mora da se rjeava, on je danas definitivno
mnogo manji nego to je to bio sluaj u novembru 2004.
ZABILJEENE
Sanela Redepagi, operska pjevaica iz BiH, jeste ena koja

je ostvarila znaajan uspjeh na svjetskoj muzikoj sceni. Sanela je
porijeklom iz Zenice, i svoju karijeru je gradila u Sloveniji i BiH.
Tokom 2007. godine Saneli je dijagnosticiran rak dojke. Nekoliko
mjeseci kasnije, 2008. godine u 37. godini ivota Sanela umire. Na
web-stranici Fonadacije Sanela Redepagi, koju je njena porodica
osnovala nakon njene smrti navodi se:
Mlada operska pjevaica Sanela Redepagi, ije ime nosi
Fondacija, to se sada moe konstatirati, izgubila je svoj mladi
ivot nakon neadekvatnog dijagnosticiranja - kao i koji su uslijedili sa kanjenjem tretmana u KCU Sarajevo. Zatim skoro
ignorantnog odnosa osoblja Fondacije Salvatore Maudjeri iz
Pavie (Italija), gdje je upuena i primljena da bude operirana,
nakon ciklusa kemoterapije koju je primila u KCU Sarajevo.778
Fondacija danas edukuje ene o problemu raka dojke, radi osvjetavanje
i potie ene na preglede, te materijalno pomae ene kojima je potrebno
lijeenje. Takoer pruaju pomo enama tokom dijagnosticiranja, primanja lijenike podrke, a sve s ciljem da bi se smanjila mogunost pogrenog
postavljanja dijagnoze.
Obje ove ene samo su neke od onih koje su umrle zbog odreenih
greaka i propusta u sistemu. Bez obzira to se danas deklarativno govori o
ostvarivanju odreenih prava za sve ene, samo iz ova dva primjera jasno
je da se svakodnevno otvaraju novi prostori koji zahtijevaju osvjetavanje i
rad na enskim ljudskim pravima. Pitanje trgovine ljudima nije nikada bila
stvar koju su mediji zapazili prije sluaja Popik. Pa ak i nakon njega, analiza
medijskih prikazivanja Olene Popik pokazuje da je ona esto u medijima
predstavljana kao ena lakog morala, da se razboljela zbog svog raskalanog
stila ivota, za razliku od potenih korisnika njenih usluga, koji sada pate
zbog svih bolesti koje im je ta zloesta ena prenijela. Sluaj Popik i dalje
je primjer stereotipnog i patrijarhalnog odnosa bh. javnosti prema enama.
Sami medijski naslovi i podnaslovi koji su se oko toga sluaja pojavljivali
u javnosti jasan su pokazatelj: Ukrajinka zarazila HIV-om desetine osoba u
BiH, Dok policajci hvataju i putaju na slobodu prostitutke i strane lopove,
drava nema para za izgradnju sabirnog centra za strance i sl.
778 Izvor: http://www.fondacijasanelaredzepagic.org.ba/index.php/ciljevi-i-zadaci (12. juli 2014)
263
ZABILJEENE
Bilo da je rije o rtvama trgovine ljudima, pogrenoj dijagnostici

i neadekvatnom lijeenju, jasno je da ene i danas, kao i prije stotinu godina i dalje ne uivaju sva prava i suoavaju se sa diskriminacijom kada se
govori o pristupu servisima i njihovom koritenju. injenica je da mnoge
ene umiru dok ekaju da se mnogi od tih servisa poprave Olena dok
je ekala da drava prepozna injenicu da postoji trgovina ljudima u BiH,
Sanela zbog sporog i neadekvatnog sistema zdravstvenih usluga, i mnoge
druge ene koje ovdje nisu spomenute a koje zaista jesu rtve ovog sistema.
Ovim poglavljem nije bila namjera pozivanjem na smrt govoriti o katastrofalnom stanju enskih prava u BiH, jer to danas i nije sluaj svjedoci/kinje
smo toga da se stvari pokreu prema naprijed. Ali naalost dok se pisalo o
mnogim ovim enama, uvidjelo se da su mnoge od njih rano umrle i nije
bilo mogue ne osvrnuti se na tu injenicu.
Ope napomene za doba u kojem ivimo

Osjetna percepcija ene kao ometajue buke ili uma, kao neega
to ne moe da postoji izvan nacionalnog diskursa, upravo je ono to
diskursivni kontekst u kojem se razvija bh. drutvo smjeta daleko
u poetke emancipacije, u progresivnom i evolucijskome vremenu.
Iako navedene aktivnosti, kao i mnogobrojne feminstkinje i aktivistkinje nastoje pruiti nadu za ponovnu ensku emancipaciju, u
trenutnoj situaciji nacionalistike politike skrajnule su enskost
na marginu. Drutveni uslovi u kojima se odvija borba za ravnopravnost daleko su od idealnih, bez obzira to se stvaraju u kontekstima u kojima bi emancipacija trebala biti neminovnost. Naalost,
emancipacija danas odvija se samo u podrujima koja su neophodna
za razvoj drave ili ispunjavanje uslova koje nam postavlja neoliberalni poredak. Emancipacija je tumaena rijeima Rosi Braidotti,
koja smatra da je potpuna emancipacija jedino ona koja preispituje
postojee drutvene postavke, a ne ona koja jednostavno ukljuuje
enu u ve postavljene patrijarhalne vrijednosti.
Ako emancipacija znai prilagoavanje standardima, mjerama, vrijednostima drutva koje je stoljeima bilo pod dominacijom
mukarca, prihvatanje istih materijala i simbolikih vrijednosti kao
264
ZABILJEENE
i dominantnih grupa, onda emancipacija nije dovoljna. Moramo

odbaciti pojednostavljenu ideju da moemo nadomjestiti stoljea
iskljuenja i diskvalifikacije ene sa njenom iznenadnom, od drave
sponzorisanom, integracijom u radne snage, u simbolike institucije i
simbole reprezentacije. Putajui ene unutra, dozvoljavajui im nekoliko sjedita u prethodno segregiranim klubovima nije dovoljno. Ono
to novodolazei trebaju jeste da budu ovlateni da redefiniraju pravila
igre, kako bi napravili razliku, ali i uinili tu razliku osjetnom.779
Ne trebamo, dakle, zaboraviti Olenu Popik, ija smrt je izbavila BiH
iz ralja trgovaca enama, i koja je napokon pokrenula prie u BiH o
problemu koji smo imali. Ne trebamo zaboraviti ni aranu Papi, Nirman Moranjak-Bambura, Farah Tahirbegovi i sve ostale ene koje
vie nisu sa nama, a koje su znaajno doprinijele razvoju kulture i prava,
poboljanju uslova za ene u BiH i koje su pokrenule emancipaciju.
BiH je nakon Dejtona nastavila svoj razvoj politiki prema produbljivanju nacionalistikih ideologija, a drutveno prema kreiranju krajnjeg unda. Zbog toga se ovaj tekst ponajvie bavi onim enama koje su
van te kulture, enama koje su svojim doprinosom, makar i sa periferije
pokuale mijenjati patrijarhalno stanje svijesti. Ostvarivanje prava, lobiranje za promjene zakona, artikulisanje enskog pokreta, mirovni aktivizam, pokretanje rodnih studija, borba protiv traffickinga, itd. sve su procesi koje su ene u BiH pokrenule (a mnoge i zavrile) za samo dvadeset
godina. Prostor za emancipaciju je veliki, i mnogo je toga to se mora mijenjati, ali je jasno da ga ene danas polako osvajaju te nam ostaje nadati
se da e njihova borba ostati jasno zapisana u historiji enskog pokreta.
I za kraj lini osvrt. Pisati o savremenom dobu nosi sa sobom
odreenu nelagodu danima sam razmiljala o ovom tekstu i kako da
ga uobliim a da ne zaboravim sve one koje su u posljednjih dvadeset
i neto godina uradile znaajne stvari za emancipaciju. Sada na kraju
ovoga teksta znam da sam izostavila veinu njih u svakoj maloj zajednici, u svakom gradu bilo je na stotine ena koje su napravile izuzetne
stvari i koje su uspjele makar na kratko pomjeriti granice koje su nam
779 Braidotti, R. (1991), The Subject in Feminism, Hypatia, YSTOR str. 155-172, (prevod Elmaja Bavi)
265
ZABILJEENE
266
postavljene. Svaka aktivistkinja koja je djelovala u nekoj od organizacija uinila je mnogo, a pretpostavlja se da ima oko 150 aktivnih enskih
organizacija u dravi. Moja svjesna odluka bila je ne govoriti o aktivistkinjama pojedinano s obzirom da ne postoji zvanina baza podataka, morala bih sama raditi selekciju koga staviti u tekst a koga ne, a
u takvoj odgovornosti nisam eljela da participiram. Zato sam navela
one koje su ve bile dio nekih publikacija, te se koncentrisala na ene u
drugim segmentima drutva. Namjerno sam pisala o enama koje su u
dananjem dobu ve prepoznate i o kojima moda mislite da ne treba
pisati. Ali pouena iskustvima iz prolosti znam da je bolje zapisati
moda ve sljedea generacija kae da nije postojala ni jedna znaajna
teoretiarka, umjetnica niti bilo kakav znaajan enski pokret u naem
dobu. Zbog toga je ovaj tekst metodoloki drugaiji od ostalih umjesto razotkrivanja sjeanja on se bavi pokuajem nezaboravljanja.
Ovu knjigu zatvara govor profesorice doktorice Zlate Grebo koji

je odrala na konferenciji povodom obiljeavanja desetogodinjice
potpisivanja Pekinke deklaracije. Konferenciju su organizovale ene
enama u Sarajevu od 25. do 27. novembra 2005. godine. Ovakvim
zavretkom knjige elimo, prije svega, da pokaemo beskrajno
potovanje prema misli i zalaganju Zlate Grebo, jedne od najveih
naunih radnica BiH, kao i da ukaemo potovanje i solidarnost
Udruenju ene enama, koje su nam sestrinski ustupile ovaj govor.
ZABILJEENE
Umjesto zakljuka
enska civilna scena u Bosni i Hercegovini

Drutveni poloaj ene je tema prisutna u svim razmatranjima o
kretanjima u drutvu i njegovom razvoju.
Ovom prilikom pokuavamo da odgovorimo na pitanja:

ta je ena postigla svojim ueem u drutvenim
zbivanjima u periodu iza nas;

svojim ueem u ratu i

gdje je ena danas.
Taj put je nesumnjivo obiljeen znaajnim ostvarenjima u novom poloaju ene ali ne bez zastanka i novih upitnika pri tome.
Poseban znaaj ovog skupa, izmeu ostalog, vidim i u tome to se
poklonila panja pitanjima o statusu ene u periodu od 1919. godine.
Naalost, rjee smo govorili o tome, kao da smo moda zanemarili
vane pomake i postignua u statusu ene u drutvu u tom vremenu.
U dananjim uslovima kada smo suoeni sa mnogim socijalnim i
ekonomskim tekoama, a posebno glasnogovornicima nacionalizma i faizma, valja se vratiti argumentovanoj besjedi i borbi za
slobodu uopte, svjesni da je sloboda integralna i da nje nema ako
postoji nesloboda, bilo koja nacionalna, vjerska, rodno/ spolna,
politika, ekonomska itd. Naa stvarnost to potvruje. Bosna i Hercegovina je predstavljala i predstavlja sloeni drutveni, kulturni i
267
ZABILJEENE
ekonomski kontekst znai kako u prolosti tako i danas. Moda se

moe postaviti pitanje Da li je mogue govoriti o nekom jedinstvenom poloaju ene u Bosni i Hercegovini?
Danas na poetku ovog milenija osvremo se na proteklo stoljee.
Tome u prilog govore bar dva razloga:
zato to smo neke od nas proivjele taj period, svjedoci smo i
uesnici dogaaja koji su se odvijali te su ve generacije sve manje
brojne.
zato to su se na ovim prostorima u to vrijeme odvijali burni procesi. Proli vijek je obiljeen ratovima, smjenama razliitih drutvenih
sistema, mijenjali su se oblici drave sa svim posebnostima njenog
unutranjeg ureenja, obiljeen je borbom naih naroda za slobodu,
nacionalnu i socijalnu emancipaciju. To je vrijeme kada su se nae
ene poele aktivnije ukljuivati u drutveno-politiki ivot. Biljee
se prvi koraci u zapoljavanju i politikom angamanu.780 Ne moe se
zanemariti ni aktivnost enskih kulturno-prosvjetnih i humanitarnih
drutava, najee sa nacionalnim predznakom, i njihov znaaj u radu
sa enama.
Poetak XX vijeka oznaen je izuzetnom borbom muslimanske
inteligencije za kolovanje enske omladine (Safvet-beg Baagi, dr.
Hamdija Karamehmedovi i drugi). Tako se, na primjer, na Dvadesetoj sjednici Zemaljskog sabora 1910. godine trai da vie djevojake
dravne kole mogu pohaati i Muslimanke. U tom smislu interesantna je objavljena polemika voena 1911. godine izmeu dr. Hamdije Karamehmedovia i Sofije Pletikosi, koja je pisala pod pseudonimom Safije-hanume, a odnosi se na kolovanje i emancipaciju
muslimanske enske djece. Sofija Pletikosi (Safija-hanuma) tvrdi:
Pou li vaa muslimanska djeca u kole, nastae crni dani i po vas, i
780 ene se zapoljavaju najee u duhanskoj i tekstilnoj industriji (Fabrike duhana u Sarajevu i Mostaru, u ilimari u Sarajevu, Platnari itd.); aktivno uee u organizovanim
tajkovima, 1890; 1906, obiljeavanju pojedinih datuma 1. maj, a ve 1913. godine ene
BiH obiljeavaju 8. mart Meunarodni dan ena. Politika aktivnost ena se odvijala
u okviru socijaldemokratije. Prema podacima koje navodi Nevenka Baji u svom radu:
Uloga ene u socijalistikom pokretu u Bosni i Hercegovini, str. 1-10; Danica Peri u radu:
(1950), Borba ene za socijalizam u okviru radnikog pokreta Jugoslavije, Republika
konferencija za drutvenu aktivnost ena, Sarajevo, tom II, Beograd, Istorijski arhiv KPJ,
str. 1-24.
268
ZABILJEENE
po njih i po cio narod. Dr. Karamehmedovi je veoma otro reagovao

na njene stavove i sa aljenjem navodi da se takvi i slini stavovi objavljuju pod firmom Muallima, organa naih vjerouitelja i organa
muallimsko-imamskog udruenja.781 Navedeni primjeri govore da
se borba za emancipaciju ene vodila ne samo u irim okvirima
bosanskohercegovakog drutva, nego i unutar samog bonjakog
korpusa, pa i u samoj eni. Sve su to napori na koje se treba podsjetiti, posebno stoga to se, nerijetko, prihvata stereotip o zaostalosti
muslimanske ene, posebno u prolosti, iako su one esto zavravale
vjerske kole mektebe, rudije i sl. Podsjeanje na ove napore jeste
pokuaj da ih izvuemo iz zaborava.
Ako bih pokuala da napravim neku grubu periodizaciju enskog
pokreta u nas, moda bi se uslovno moglo rei da:
prvi period obuhvata vrijeme do zavretka Prvog svjetskog rata.
O tome smo ve neto rekli;
drugi period bi obuhvatao vrijeme do Drugog svjetskog rata i vrijeme Narodnooslobodilake borbe i Revolucije 19141945;
trei period od 1945. godine do 90-ih godina prolog stoljea;
etvrti period, moda najtei i najkrvaviji period nae istorije, od
90-ih godina prolog stoljea do danas.
Svaki od ovih perioda ima znaaj i svoje specifinosti. Nadam se
da nisam napravila vie materijalne greke i da ete u tom pogledu
imati razumijevanje. Imala sam u vidu Bosnu i Hercegovinu u njenim historijskim granicama sa svim specifinostima njenog postojanja. U svakom ovom periodu ene su pravile korak naprijed nekada
sporije, nekada bre. Ratovi su bili esti i nisu zaobilazili ene. Rat
od 1941. do 1945. godine obiljeen je masovnim ueem ena u
oruanim jedinicama i na mnogim drugim zadacima. To je sluaj i
781 Broura: Safije-hanume: Pisma u obranu muslimanskog enskinja, izdanje urednitva
Muallima, izdanje Islamske dionike tiskare, Sarajevo, avgusta 1911. Dr. Hamdija
Karamehmedovi: Odgovor na pisma Safije-hanume, naklada Zemen, tamparija Bosanska pota. Pisano u Berlinu, 25. avgusta 1911. Safija-hanuma Sofija Pletikosi, (1911),
Polemika o emnacipaciji ene u obranu muslimanskog enskinja, (ujedno odgovor doktoru Kamdiji Karamehmedoviu i drugima), Naklada spisateljske tiskare V. Tomi i dr.
Opatija
269
ZABILJEENE
u ovom posljednjem ratu 19921995. godine. ene su podnosile nadljudski napor sa mnogo due. Najvei napredak u svom drutvenom
poloaju bosanska ena je postigla u periodu od 1945. godine do
90-ih godina prolog stoljea. Prvih godina u ratom opustoenoj
zemlji trebalo je prevladati optu zaostalost u mnogim segmentima
svakodnevnog ivota na primjer u nainu ishrane, stanovanja, u
borbi protiv raznih bolesti, pa i zaraznih oboljenja i sl. Demografski
pokazatelji ukazuju na znaajno postignuti napredak. On se ogleda
u smanjenoj smrtnosti, posebno smrtnosti odojadi i ena u fertilnoj dobi, produetku ljudskog vijeka, promjenama u strukturama
stanovnitva, na primjer u obrazovanju. Prema popisu stanovnitva
1991. nepismenost je ostala uglavnom obiljeje starijih generacija
ena. Ipak, to je vei stepen obrazovanja razlike meu spolovima
unutar obrazovanja su uoljivije u korist mukarca.782 Posebno treba
ukazati na porast zaposlenosti enskog stanovnitva.783 Sve ovo govori da nisu izostali pozitivni rezultati u rjeavanju svakodnevnih
ivotnih problema. Normativno je napravljen iskorak. Uklonjene su
mnoge zakonske prepreke koje su dovodile do diskriminacije ena u
drutvu. To je uinjeno ve odlukom ZAVNOBIH-a na zasjedanju
u Mrkonji Gradu 1943. godine, kao i docnije donijetim zakonskim
odlukama. ene iz Bosne i Hercegovine su aktivne uesnice na svjetskim konferencijama (Helsinki, Meksiko, Najrobi, Pekinkg), kao i
inae na mnogim meunarodnim skupovima. Socijalna evolucija je
povukla mnoge transformacije u drutvu, u porodici i u samoj eni.
Najpouzdaniji pokazatelj drutvene afirmacije i ravnopravnosti ene
782 Npr. broj umrlih na 1000 stanovnika u period 195054. godine iznosio je 13,9, a u period
198084. godine 6,6. Broj umrle dojenadi (djece starosne dobi do 1. godine) na 1000
ivoroenih u oznaenim periodima iznosio je 135,5, da bi opao na 27,6 ili u 1984. godini umrlo je 22 djece na 1000 roenih, Statistiki godinjak BH 1980, str. 63; Statistiki
godinjak 1985. str. 64.
Ljudski vijek je znatno poduen, to predstavlja izvanredan napredak. Oekivano trajanje
ivota muarca roenog 1948. g. iznosio je 48,6 godina, a roenog 1980. g. 67,7 godina. Isti
podaci za ene kreu se od 43,4 do 72,6 godina. Znai da se ljudski vijek produio za 27,
odnosno 28 godina. Porast trajanja ivota nosi odlike savremenog demografskog sistema
u kome je ivot ena dui od ivota mukaraca Saoptenje SZS br. 387, (1982), Beograd,
783 Tako npr: 1990. godini uee ena u ukupnom broju radnika iznosi 36,9% u privredi
32,7%, u vanprivredi 60,3%. U nekim granama to je uee bilo natpolovino, ili ak tri
etvrtine u trgovini 51,9%, u obrazovanju 53,1%, u zdravstvu 74,0%, u pravosuu 66,9%
Statistiki godinjak 1991, str. 64. i 65.
270
ZABILJEENE
u drutvu su njeno obrazovanje i zaposlenost, njeno uee u sferi

rada i odluivanja. Bez ire drutvene intervencije ili bismo sigurno
daljem prdubljivanju razlika izmeu mukaraca i ena.
Period o kome smo neto vie govorili je period koji je meni,
kao sudioniku mnogih dogaaja, najpoznatiji, a najblii dananjem
vremenu. Osvremo se na to vrijeme ne samo zbog toga da bismo
sagledali to ga je obiljeilo, ve i da bismo mogli ocijeniti to bi bilo
dobro da se danas ini, polazei iz iskustva. Vrijeme koje je neposredno prolo, ili koje jo traje, ima bez sumnje svoje specifinosti.
Ratne godine su zapamene po brutalnosti koje su se dogaale na
ovim prostorima. ene su ih doivljavale kao nikada radnije u tom
omjeru i na takav nain silovanja, ubijanja najmilijih, protjerivanja
iz vlastitog doma i zaviaja. O tim dogaajima ispriane su mnoge
prie istinite i teke.
U toku rata, a i poslije, osnovana su mnoga drutva sa nacionalnim ili vjerskim predznakom, mnoge nestranake i nevladine
organizacije i dravne institucije, iji su programi rada obuhvatali
pitanja o eni i njenom statusu u drutvu i u porodici. Moda se
moe pretpostaviti da prevelika organizovanost ne doprinosi efikasnijem rjeavanju prisutnih problema, da zakljuci mnogih skupova
ne dopiru do onih na koje se odnose ili do onih koji bi ih morali uti
i raditi na njihovoj realizaciji. Ipak sam uvjerena da svi ti napori nisu
bili bezuspjeni.
Napominjem da se moja saznanja temelje uglavnom na onome
to je objavljeno u sredstvima informisanja. Moda izostaje aktivnost, pa i rezultati koji bi se mogli oekivati, u rjeavanju konkretnih pitanja svakodnevnog ivota. Veoma su izraeni egzistencijalni
problemi kojima je obuhvaeno stanovnitvo, znai i ene, posebno u manje razvijenim sredinama, meu izbjeglim i povratnikim
stanovnitvom, nekim socijalnim grupama (npr. Romima, nezaposlenim stanovnitvom, djeci bez roditelja itd.)
Empirijska istraivanja, kako u prethodnim periodima tako i danas,
potvruju da postoji nesklad izmeu proklamovanih stavova i stvarnog
stanja u drutvu. U isto vrijeme to govori o svijesti koja se teko mijenja,
271
ZABILJEENE
kako u drutvu tako i u samoj eni.784

itav drutveni razvoj pouio je svojom istorijskom logikom njegove nosioce da se drutveni odnosi ne mijenjaju apelima na centre
politike moi i da samo preuzimanje uloge subjekta u drutvenim
procesima dovodi do faktike izmjene njihove situacije. Nove generacije nose i novu snagu i nove odgovore u datom vremenu. Uvjerena
sam da e u tome istrajati.
Dr. Zlata Grebo
Sarajevo, 25. novembra 2005.
784 Govorei o eni u ratu Carol Mann upozorava: ...ene su rtve mira kao i rata. One su
odmah zaboravljene u postratnom periodu i za njihova iskustva se ne eli uti () posebno je znaajno da se pie o razliitim oblicima enske viktimizacije, kao i o strategijama
preivljavanja i otpora, Revija slobodne misli, br. 39, (januar-mart 2003), str.4.
272
Moderni feminizam je jedva neto stariji od dva veka. Sam termin je jo mlai, tako da u nevolji definisanja, istoriarke za starije
periode esto upotrebljavaju termin feminizmi pre feminizma.
Ve tu je jasno da feminizam ima jaku potrebu za preciznou
i samoograniavanjem, koje svedoe o dugoj borbi za ulazak u
prihvaeno podruje politikog renika, naune terminologije, i
istorije ideja. U situaciji stalnog ispitivanja i samoispitivanja iznutra, i stalnog poricanja i preutkivanja spolja, moda bi zaista bilo
jednostavnije nazvati feminizmom sve politike pokrete, krugove i
situacije u kojima se proizvodila ideja jednakosti polova, promocija
enskih kvaliteta, i slavljenje enskog doprinosa razvoju ljudskoga
roda. ()
Grotesknost antifeminizma XX veka bledi jedino pred uasom
represalija nad enama. Umesto uoptavanja, moda vredi podsetiti
se nekih primera. Roza Luksemburg, ikona levice, u dobroj meri
cenzurisana u sovjetizovanoj istoriji radnikog pokreta, oliavala
je na poetku XX veka sve politike ciljeve i sve strategije feminizma: iroko idejno polje, vrhunska intelektualnost, osetljivost na
socijalnu nepravdu, lino ivljenje politikih ideala, nedvosmisleno
feministiko ponaanje i razmiljanje, pacifizam, revolucionarnost,
otpor protiv ideolokih ogranienja. Provela je dosta godina po zatvorima, prvo zbog uea u ruskoj revoluciji 1905, onda zbog protivljenja I svetskom ratu, u Nemakoj. Ostavila je za sobom uzbudljivo
polemiko, teorijsko i knjievno delo. Posle neuspelog pokuaja revolucije u Berlinu, vojnici su nju i kolegu Karla Libknehta ubili i bacili
u kanal. Mnogima u meunarodnoj levici ovakav je rasplet odgovarao koliko i nemakim militaristima. Zato, umesto patetinosti,
istaknimo kvalitet doslednosti. Nije bez znaaja i to da su kult Roze
Luksemburg u XX veku negovali ponajvie na neregularnoj levici,
meu anarhistima, kritiarima staljinizma, utopistima, ekolozima, i
... feministkinjama. ()
Zavrimo, dakle, sa potrebama: Roza se radi sticanja dravljanstva
ZABILJEENE
Crtica o Rozi785
785 Slapak, S. (2001), enske ikone XX veka, Beograd, Biblioteka XX vek, FEMINISTKINJA
273
ZABILJEENE
udala za nemakog radnika. Feministkinja danas, sem saveznitva

sa svima koji ele da svoju polnost sami odreuju, ima preku
potrebu za jo uvek retkim pripadnikom vrste koja je zabeleena
u prolosti, i eljena u budunosti: feministom.
Crtica o usisivau786
Usisiva je maina koja se u XX veku razvila kao jedno od mnogih
pomagala koja su eni tedela vreme za druge poslove. Manipulacija je vie nego providna: okruena gomilom kunih aparata koji joj
navodno daju vie vremena za bavljenje sobom, moderna ena ne
samo da troi skoro isto toliko vremena kao i ranije na rad u kui,
uraunavajui i uenje da se aparatima rukuje, nego jo treba da se
bavi napretkom tehnologije i razvojem trita (popravke, zamena zastarelih aparata, nadmetanje sa susedima), uz paralelno postizanje besprekornog izgleda, karijere i brige o porodici. (...)
Usisiva meu paklenim mainama enske podjarmljenosti ima
posebno mesto. On je najblii opasnom kontaktu sa prljavim. Sfera
prljavog u veini kultura koje poznajemo, pripada enama, koje su
takoe u veini kultura manje iste od mukaraca. Dvosmisleni oblik
tradicionalnog usisivaa, koji podsea na skrivene funkcije enskoga
tela, povlai kulturni kompleks mukih strahova od enske seksualnosti. Na drugome nivou stereotipskih slika iz kulture, usisiva spada
u tajanstvene instrumente posebne enske kompetentnosti, kao to
je ranije bila vetija metla. Bie izmeu dva sveta, prljavog i istog,
sposobno da se snalazi u oba, ena sa usisivaem ili metlom, istaica,
tako u javnome prostoru ima poseban status. Ona raspolae posebnim
znanjima, i premda je liena enstvenosti, ona ima druge sposobnosti.
Nije li omiljeni komiki lik jugoslovenske socijalistike kulture bila
Nela Erinik, o metlu oslonjena proroica koja svojim jednostavnim
jezikom, inae teko razumljivim lokalnim dijalektom, uspeva da
izgovori istine kojih se drugi boje ak i samome vladaru, Titu? U
izuzetno uspenom slovenakom filmu U leru, istaica Bosanka
jedina junaku uspeva da jasno predoi njegovu ivotnu situaciju, u
786 Slapak, S. n.d., ENA SA USISIVAEM
274
ZABILJEENE
svome dijalektu i uz svoje uobiajene magijske dodatke kafu i cigaretu. Obe imaju i svoju sobicu, tajanstveni prostor u kojem govore
svoje istine, okruene sredstvima za ienje, u sibilinskoj peini
izmeu soba i kabineta normalnih pripadnika drutva. Profesionalna istaica pripada evropskoj knjievno-kulturnoj tradiciji slugu
pametnijih od gospodara, ali kao enski lik ima i svoju uznemirujuu
polno-ritualnu tradiciju, koja se s druge strane povezuje sa veticama:
seksualna neprivlanost, najee starost, kompenzirana je znanjem,
tehnikom, seanjem. Nije sluajno to je takva mitska pomagaica vrlo
esto odreena kao strankinja, kao drugo po definiciji. Izdvojena, ona
vidi bolje od savreno uklopljenih. Njena glavna sposobnost, koja se
granii sa uspenim proricanjem, jeste itanje jednostavnih uslovnosti, prirodnih istina koje ostali, optereeni kulturom i socijalnom kodifikacijom, vie nisu u stanju da vide.
275
ZABILJEENE
Biobiljeke o autoricama, autorima,

saradnici i prireivaici
276
Aida Spahi je feministkinja i aktivistkinja roena 1982. godine u Sarajevu. Zavrila je engleski jezik i knjievnost na Filozofskom fakultetu u
Sarajevu, a magistrirala na rodnim studijama u Centru za interdisciplinarne
postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu. Profesionalno se bavi konferencijskim i pismenim prevoenjem, a aktivno uestvuje u inicijativama koje
promoviraju ravnopravost i ljudska prava. Koautorica je niza publikacija o
ovim temama. ivi i radi u Sarajevu. E-mail: aida.spahic@gmail.com
Amila dralovi je diplomirala na Filozofskom fakultetu u Sarajevu,
Odsjek za filozofiju i sociologiju. Magistrirala je na Fakultetu politikih
nauka u Sarajevu i stekla zvanje magistrice sociolokih nauka. Zaposlena
je na Pravnom fakultetu u Sarajevu. Izmeu ostalog, objavila je sljedee
radove: enski mirovni aktivizam i njegov utjecaj na mir i sigurnost (u koautorstvu sa Mirelom Roajac-Zuli), Oblikovanje roda u tranzicijskim
procesima sa osvrtom na BiH (u: Godinjak Pravnog fakulteta u Sarajevu,
LII/2009), Simboliko nasilje i rodni odnosi (u: Godinjak Pravnog fakulteta
u Sarajevu, LI/2008), Drutveni aspekti politikog sistema BiH (u: Drava,
politika i drutvo u BiH, 2011), itanje Rawlsove teorije prvobitnog poloaja
iz perspektive rasprave o pravednosti I. M. Young (u: Godinjak Pravnog
fakulteta u Sarajevu, LIII/2010). E-mail: zdralovicamila@gmail.com
Arijana Aganovi je roena 1984. godine u Sarajevu, diplomirala je
komparativnu knjievnost i bibliotekarstvo na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Magistrirala je religijske studije u Centru za interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu. U periodu 2007
2012. radila je u oblasti pozorita i knjievnosti. Od 2010. godine radi u
Sarajevskom otvorenom centru na razliitim projektima iz oblasti ljudskih
prava i politike participacije. Jedna je od prireivaica zbornikaPolitika
participacija u BiH Sarajevskog otvorenog centra. Prevela je knjigu Born
to be gay. Historija homoseksualnostina b/h/s jezik. Trenutno je direktorica Fondacije Boris Divkovi. Aktivno se bavi politikom i lanica je Nae
stranke. E-mail: arijana.aganovic@gmail.com
Bojana okanovi je roena 1981, ivi i radi u Sarajevu. Diplomirala
je medije i komunikacije na Univerzitetu na Malti, a magistrirala rodne
studije u Centru za interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta
uSarajevu. Bavi se ljudskim pravima, fotografijom, rodnim odnosima na
Balkanu, feminizmom i maskulinitetima, kao i rodom i advertisingom. E-
ZABILJEENE
mail: bojana.djokanovic@gmail.com
Elmaja Bavi je roena 1983. godine u Sarajevu, gdje je zavrila studij
komparativne knjievnosti i bibliotekarstva na Filozofskom fakultetu. Magistrirala je na Odsjeku za rodne studije Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije Univerziteta u Sarajevu.Bavi se pitanjima obrazovanja,
feministikom teorijom ipolitikim aktivizmom. ivi i radi u Sarajevu. Email: elmajab@gmail.com
Emina una pie novinske i prozne tekstove. Objavljivala je u knjievnim
i asopisima za kulturu (Sarajevske sveske, Zarez, Odjek, Tema, Bosna franciscana, Avlija, Behar i dr.), u online asopisima (Afirmator, Etna) i internet portalima u regiji (e-novine, Radio Sarajevo, Media centar, voxfeminae, H-alter),
radiju (BH radio 1, Radio Federacije) i u dnevnim novinama (Osloboenje).
Kratke prie su joj objavljivane i u zajednikim zbornicima (Da sam ejn,
Tragovim bosanskog kraljevstva). Diplomirala je na Odsjeku za komparativnu knjievnost i bibliotekarstvo, te na Odsjeku za psihologiju u Sarajevu
2006, a magistrirala je evropsku kulturu i knjievnost na Univerzitetima u
Bolonji i Strazburu 2011. Dobitnica je priznanja za akademski uspjeh (Karim
Zaimovi 2004, dvogodinja stipendija Evropske komisije 20092011), kao i
nagrada i priznanja za kratke prie. Prevodi sa francuskog, engleskog i talijanskog jezika. E-mail: ezunam@gmail.com
Fabio Giomi je doktor nauka, bavi se drutvenom i kulturalnom historijom jugoistone Evrope sredinom XIX i XX vijeka, sa posebnim osvrtom
na jugoslavenski prostor. U junu 2011. godine zavrio je zajedniki doktorski
program iz historije cole des Hautes tudes en Sciences Sociales (EHESS
Francuska) i Univerziteta u Bolonji (Italija). Od oktobra 2014. godine lan je
Centre dtudes turques, ottomanes, balkaniques et centrasiatiques (CETOBaC) u
Parizu, gdje je koordinirao ciklus seminara iz historije jugoistone Evrope. Trenutno sprema rad o muslimankama i dobrovoljnim udruenjima u BiH nakon
osmanske vladavine (18781914) koji e objaviti Central European University
Press u jesen 2015. godine. E-mail: fabio.giomi@gmail.com
Ivana Drao je roena 1982. godine u Sarajevu. Zavrila je studij
psihologije na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, a zatim magistrirala na rodnim studijama Centra za interdisciplinarne postdiplomske
studije Univerziteta u Sarajevu. Objavljivala je strune i naune radove iz
podruja feministike, queer i rodne teorije. Bavila se analizom medijskog
izvjetavanja o marginalizovanim grupama te koncipiranjem i voenjem
radionica i treninga iz oblasti rodne ravnopravnosti i osnaivanja LGBT
osoba. Uestvovala je u realizaciji nauno-istraivakih studija. Podruja
interesovanja: cyber kultura, vizualna kultura, queer teorija, teorije tijela,
277
ZABILJEENE
278
marginalizovane grupe, socijalna psihologija. E-mail: ivanadraco@gmail.

com
Zlatan Deli je roen 1987. godine u Tuzli, gdje je zavrio studij knjievnosti
(svjetska i junoslavenska) i b/h/s jezika na Filozofskom fakultetu. Magistrirao
je na Odsjeku za rodne studije Centra za interdisciplinarne postdiplomske
studije Univerziteta u Sarajevu. Autor je knjige Turbo-folk zvijezda (konstruiranje enskog subjekta u pjesmama/tekstovima Lepe Brene, Svetlane Cece
Ranatovi, Severine Vukovi i Jelene Karleue). lan je redakcije asopisa za
feministike i rodne teorije, kritiku i drutvena pitanja Patchwork i godinjaka
Muzeja knjievnosti i pozorine umjetnosti BiH, Batina. Bavi se pitanjima subjektiviteta, knjievnom i feministikom teorijom, rodnim i kulturalnim studijama. ivi i radi u Sarajevu. E-mail: delic.zlatan@gmail.com
Zlatiborka Popov Mominovi (Vrac, 1975) je doktorica nauka i docentica na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Istonom Sarajevu, na naunoj
oblasti Politika teorija. Studij sociologije zavrila je u Novom Sadu, a doktorirala je na Fakultetu politikih nauka u Beogradu sa temom enski pokret u
post-dejtonskoj BiH: dometi, inicijative, kontroverze, juna 2013. Ukljuena je u
vie segmenata oblasti naunog i uope edukativnog rada s fokusom na gender, civilno drutvo, religiju i politiku i procese izgradnje pomirenja. Sarauje
sa velikim brojem nevladinih organizacija u BiH u navedenim poljima,
pokuavajui da uskladi nauni i aktivistiki angaman. lanica je albene
komisije Vijea za tampu i on-line medije BiH i ukljuena u stvaranje alternativnih akademskih prostora (Otvoreni univerzitet). Objavila je oko 60
naunih radova, a nedavno je objavila knjigu enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija jedne kontrakulture. E-mail: pozlata75@gmail.com
Maja Kaljanac, magistrirala je bibliotekarstvo 2010. godine na Odjelu
za knjiniarstvo Sveuilita u Zadru. Deset godina radila je u Centru za
ljudska prava Univerziteta u Sarajevu kao bibliotekarka i informacijska
strunjakinja, te istraivaica u nekoliko projekata. E-mail: majakaljanac@
yahoo.com
Jasmina uevi (1976). Diplomirala je knjievnost u Beogradu, magistrirala rodne studije u Sarajevu. Urednica, autorica ili koautorica u brojnim
publikacijama. Drala obuke, radionice i predavanja vezana za feministiku
lingvistiku, kulturu i ljudska prava ena i LGBT osoba. ivi i radi u Sarajevu.
E-mail: jasminacausevic@gmail.com
O zaboravljenim vladaricama
Buljina, H. (1984), Jajce i damija sultanije Esme, u Glasnik Vrhovnog starjeinstva
Islamske zajednice u SFRJ (br. 5, str. 579-589), Beograd
Esma sultan, (23. mart 2014) http://goo.gl/Jvj5yQ (14. maj 2014)
Jelena Brankovi (Mara), (14. oktobar 2013) http://goo.gl/BeFQj0 (14. maj 2014)
Kajan, I. (2004), Katarina, kraljica bosanska, Tuzla, Bosanska rije
Legenda o Esmihuani, (27. februar 2014) http://goo.gl/Fv9Fbf (14. maj 2014)
Lovrenovi, I. (2002), Bosanski Hrvati: esej o agoniji jedne evropsko-orijentalne mikrokulture, Zagreb, Durieux
Mulaosmanovi, A. (2004), Kraljica Katarina mit u nastajanju. Historijski mitovi u zemljama
nasljednicama Jugoslavije http://goo.gl/FFfM7I (15. maj 2014)
Toi, . (1998), Ponaanje bosanske kraljice Mare (Jelene) u izbjeglitvu, Zbornik radova X kongresa Saveza istoriara Jugoslavije, Beograd
Toi, . (2002), Posljednja bosanska kraljica Mara (Jelena), Zbornik za istoriju BiH, Beograd
UVOD
Bal, M. (2002), itanje pogleda: Konstrukcija roda u Rembrandta, u Uvod u
feministike teorije slike (prir. Anelkovi, B.), Beograd, Centar za savremenu
umetnost
Begi, A. (1978) Prilike, u Umjetnost BiH 18941923. (Hozi, Arfan) Sarajevo,
Umjetnika galerija BiH
Begi, A. (1978) Slikarstvo, u Umjetnost BiH 18941923. (Hozi, Arfan) Sarajevo,
Umjetnika galerija BiH
Beljkai-Hadidedi, Lj. (1997), Uee muslimanskih ena u tradicionalnim
privrednim djelatnostima u Sarajevu krajem XIX i poetkom XX vijeka, u Sve
bih zemlje za Sarajvo dala. ene piu i itaju grad (ur. Tomaevi, D.), Sarajevo,
Fondacija za izdavatvo
Boinovi, N. (2006), ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd,
Devedesetetvrta i ene u crnom
Giljferding, A. (1972), Putovanje po Bosni, Hercegovini i staroj Srbiji, Sarajevo,
Izdavako preduzee Veselin Maslea
Grupa autora (1978), Umjetnost BiH 18941923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
Gume-Peterson, T, Metjus, P. (2002), Feministika kritika istorije umetnosti, u Uvod
u feministike teorije slike (prir. Anelkovi, B.), Beograd, Centar za savremenu umetnost
Hadibegovi, I; Kamberovi, H. (1997), Organizacije civilnog drutva u BiH- porijeklo i kontekst, Revija slobodne misli, (br. 9-10), Sarajevo, Asocijacija nezavisnih intelektualaca KRUG 99
Hadiosmanovi, L., (1980), Biblioteke u BiH za vrijeme austrougarske vladavine,
Sarajevo, Izdavako preduzee Veselin Maslea
Hawkesworth, C. (2000), Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Budimpeta
i New York, Central European University
ZABILJEENE
LITERATURA
279
ZABILJEENE
280
Krzovi, I. (1978), Crte i grafika, u Umjetnost BiH 18941923. (Hozi, Arfan) Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
Lazi, T. (2012), ene u istoriji Semberije (dopunjeno izdanje), Bijeljina, Organizacija
ena Lara
Milakovi, J. (1895), Majka u naoj narodnoj pjesmi, Nada (god. I, br.2, str. 33-34),
Sarajevo
Milakovi, J. (1895), Majka u naoj narodnoj pjesmi. Gragja za narodnu pedagogiju,
Nada (god. I, br. 2, str. 7-8), Sarajevo
Naki, G. (2010), kolstvo i pedagoko naslijee iz razdoblja turske vladavine livanjskim krajem, Suvremena pitanja 10, asopis za kulturu i prosvjetu, Mostar
Papi, M. (1972), kolstvo u BiH za vrijeme austrougarske okupacije (1878-1918),
Sarajevo, Izdavako preduzee Veselin Maslea
Pui-Pletikosi, S., ena i stid njezin, Bosanska Vila (god. 16, br. 1, str. 12-13), Sarajevo
Roger, N. (2010), Bosanska arolija, u Sve bih zemlje za Sarajvo dala (Tomaevi,
D.), Sarajevo, Fondacija za izdavatvo
Sejfija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u
BiH, Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung
kolski glasnik, 1912.
Tomaevi, D. (2002), Sve bih zemlje za Sarajvo daka, ene piu i itaju grad, Sarajevo, Fondacija za izdavatvo
Vujkovi, S. (2009), U graanskom ogledalu: identiteti ena bosanskohercegovake
graanske kulture 18791941, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske
Zdero, J. (2006), Belovi-Bernadzikovska, Jelica (18701946), u A Biographical Dictionary of Womens Movement and Feminism (Francisca de Haan), Central,
Eastern and South-Eastern Europe, 19th and 20th Century, Budimpeta i New
York: CEU Press (str. 51-53)
Zdero, J. (2006), Kaikovi, Stoja (1865), u A Biographical Dictionary of Womens
Movement and Feminism (Francisca de Haan), Central, Eastern and SouthEastern Europe, 19th and 20th Century, Budimpeta i New York: CEU Press
(str. 241-243)
Zdero, J. (2006), Skenderova, Staka (1831-1891), u A Biographical Dictionary of
Womens Movement and Feminism (Francisca de Haan), Central, Eastern and
South-Eastern Europe, 19th and 20th Century, Budimpeta i New York: CEU
Press (str. 514-516)
I DIO
Ademovi, F. (1998), Bosanskohercegovaka tampa (19181941), Nezavisna unija
profesionalnih novinara BiH, Sarajevo, Soros media centar
Baji, N. (1962), Pregled uea ena u radnikom pokretu BiH do Obznane 1921.
godine, Glasnik arhiva i drutva arhivista BiH, Godina II, Knjiga II, Sarajevo
Begi, A. (1978), Umjetnost BiH 18941923, Sarajevo, Umjetnika galerija BiH
Begi, A. (april-septembar, 2004), Prve likovne umjetnice BiH, Sarajevo, PEN centar
ZABILJEENE
BiH, Bosanska knjiga

Boinovi, N., Nekoliko osnovnih podataka o enskom pokretu u Jugoslaviji izmeu dva
rata, Autonomni enski centar, http://goo.gl/xf7ygC (mart, 2014)
auevi, J. (2013), Sufraetski pokret(i) u svijetu i BiH, u Zbornik radova enske
politike akademije, , Banja Luka, Helsinki parlament graana Banja Luka
Doubt, K. (2014), Elopment and Ego-Identity in the Narratives of Bosnian Women
u Young Women in Post-Yugoslav Societies: Research, Practice and Policy
(Adamovi, Mirjana ), Zagreb, Institut za drutvena istraivanja u Zagrebu
Draki, G. (2011), Prekid trudnoe prema Krivinom zakoniku Kraljevine Jugoslavije i projektima koji su mu prethodili, u Zbornik radova Pravnog fakulteta,
vol. 45, br. 3, Novi Sad
Erlich, V. (1966), Family in Transition: A Study of 300 Yugoslav Villages, Princeton,
Princeton University Press
Freidenreich, H. (2009), Yugoslavia. Jewish Women: A Comprehensive Historical Encyclopedia, Jewish Womens Archive, http://goo.gl/bYBD1v (1. juni 2014)
Gaji, D., Buran ivot Sofke Nikoli, http://goo.gl/FWaJhR (april, 2014)
Grebovi-Lendo, N., Tragom enskog aktivizma... (13. decembar 2011) http://nahla.
ba/tekstovi10.aspx?tid=213 (20. maj 2014)
Hawkesworth, C. (2000), Voices in the Shadows, Women and Verbal Art in Serbia
and Bosnia, Budimpeta, Central European University Press
Islamovi, E. (2004), Neki aspekti razvoja obrazovanja ena u BiH za vrijeme austrougarske okupacije, Ljudska prava asopis za sve pravno-politike probleme
(god. V, broj 2-4) Sarajevo
Jergovi, M., Bahrija Nuri Hadi (11. mart 2013) http://goo.gl/LzlDfj (mart, 2014)
Kecman, J. (1978), ene Jugoslavije u radnikom pokretu i enskim organizacijama
19181941, Beograd, Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju
Kovaevi, D. (1972), Borbeni put ena Jugoslavije, Beograd, Leksikografski zavod
Sveznanje
Kujrakovi, N. (april, 2010), ulistan, prvi bonjaki enski asopis, u Diwan (god.
XIII, br. 29-30, str. 150-155), JU Javna biblioteka Alija Isakovi,
Malcolm, N. (2002), Bosnia A Short History, London, Pan Books
Milii, S. (1996), Emancipacija muslimanske ene u BiH, u Urbano bie BiH, Sarajevo, Meunarodni centar za mir, Institut za istoriju
Mustafi, M. (2010), ene u vremenu, Bratunac, Bratunac, Forum ena Bratunac
Odabrani lanci o muslimankama iz periodike (19002010); http://goo.gl/nhavr3
Panteli, I. (2011), Partizanke kao graanke, Beograd, Institut za savremenu istoriju
Papo Bohoreta, L. (2005), Sefardska ena u Bosni, Sarajevo, Connnectum
Penava, S. (1981), Izvori i literatura o problemima emancipacije muslimanske ene u
BiH, u Prilozi Instituta za istoriju (sv. 18, str. 273-284), Sarajevo
Popov-Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija
jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Centar za empirijska
istraivanja religije u BiH, Fondacija CURE
ari, S. (2004), Dvije zaboravljene gospoe, u Most, asopis za obrazovanje, nauku i
281
ZABILJEENE
282
kulturu, (god. XXIX, broj 173), Mostar, http://goo.gl/V8maLM

Seifija, I. (2008), Povijesne predispozicije i aktuelni razvoj graanskih asocijacija u
BiH, Sarajevo, Friedrich-Ebert-Stiftung http://goo.gl/AvycKz
eta, . (2011), Zato marama? Bosanskohercegovake muslimanke o ivotu i radu
pod maramom, Sarajevo, Centar za napredne studije, Centar za interdisciplinarne postdiplomske studije
Stojakovi, G., Reproductive Work and Maternity in Yugoslavia in time of AF, http://
goo.gl/3blRFF (juni, 2014)
Stojakovi, G. (2011), Rodna perspektiva novina Antifaistikog fronta ena (1945
1953) doktorska teza na Univerzitetu u Novom Sadu, Novi Sad, Acimsi Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije: rodne studije
Tomi, M., Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti http://www.katolicki-tjednik.
com/vijest.asp?n_UID=1231
Vince, Z. (1954/55), Drugarica direktor, gospoa profesor ili drugarica, direktorica,
gospoa profesorica, Zagreb, Jezik (3/4)
graanske kulture 18781941, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske
Zbigniew, D. (1970), Teodora Krajewska, tom XV, Polski Sownik Biograficzny
uti, F., Sofija Pletikosi, Safijja-hanum, i rasprava o emancipaciji i kolovanju muslimanke http://goo.gl/p5gwqL
Internet izvori:
Bonjaka preporodna knjievnost (25. februar 2011) http://goo.gl/oCVBTT
lanak Nagrada Anka Topi http://goo.gl/FYqjn0 i lanak Dodijeljene nagrade
Anka Topi http://www.postaja.ba/index.php/vijesti/epe/648Heroina Vahida Maglajli uzor palestinskim enama http://goo.gl/02FBSJ
Muzej Sofke Nikoli http://muzej-sofke-nikolic.blogspot.com/ (april, 2014)
Razgovor sa Ivanom Lovrenoviem za Dane (18. april 2013), Knjige, pjesme, uspomene: http://ivanlovrenovic.com/2014/02/knjige-pjesme-uspomene/
Upoznajte ene iz prolosti koje su zaduile Banja Luku (10. decembar 2013) http://
goo.gl/A1hGKo
II DIO
(1972), Borbeni put ena Jugoslavije, Beograd, Leksikografski zavod Sveznanje
(1984) Graa za povijest narodnooslodilake borbe u sjeverozapadnoj Hrvatskoj, Knjiga II (januarjuni 1942), Zagreb
Heroji jugoslovenske Narodnooslobodilake borbe (19411945)
(1982), Jedanaesta krajika brigada, Bosanska Gradika
(1957), Oslobodilaki rat naroda Jugoslavije (19411945) Od sloma stare Jugoslavije
do drugog zadjedanja AVNOJ-a, Knjiga I, Beograd, Vojni institut JNA
Partizanke Hrvatske u NOB-u, Savet antifaistikih boraca i antifaista Republike Hrvatske
(1976), Sarajevo u revoluciji: Revolucionarni radniki pokret (19371941), Knjiga I,
Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo
(1977), Sarajevo u revoluciji: Komunistika parija Jugoslavije u pripremama i organi-
ZABILJEENE
zaciji ustanka, Knjiga II, Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo

(1979), Sarajevo u revoluciji: Uspjesi i prevazilaenje potekoa u razvoju NOP-a (oktobra, 1941. novembar, 1943.), Knjiga III, Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo
(1981), Sarajevo u revoluciji: U borbi do punog osloboenja (novembar, 1943 april,
1945), Knjiga IV, Sarajevo, Historijski arhiv Sarajevo
(1951), Zbornik dokumenta i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslavenskih naroda, tom IV/knjiga I, Beograd, Vojni istorijski institut Jugoslovenske
narodne armije,
(1959), Zbornik dokumenta i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslavenskih naroda, tom II/knjiga VII, Beograd, Vojni istorijski institut Jugoslovenske
narodne armije
(1959), Zbornik dokumenta i podataka o narodnooslobodilakom ratu jugoslavenskih naroda, tom I/knjiga II, Beograd, Vojni istorijski institut Jugoslovenske
narodne armije.
Beokovi, M. (1967), ene heroji, Sarajevo, Svjetlost
Biser-Taso, N. (2008), ene BiH i narodnooslobodilake borbe, u ena u ratu 1992
1995: zbornik radova sa okruglog stola ena u ratu 19921995, (odranog 26.
juna 2008. godine u Sarajevu), Sarajevo, Udruenje za zatitu tekovina borbe za
BiH, Kantonalni odbor
Bosto, S; Cipek, M; Milosavljevi, O. (2008), Kultura sjeanja:1941/ Povijesni lomovi
i svladavanje prolosti, Zagreb, Dispunt
Brajovi, P; onlagi, A; urkovi, B; Kovaevi, V; Kun, V; Ljubii, N; Perovi,
B; Solter, F; Savkovi, S. (1965), Neretva: Proleterske i udarne divizije u bici na
Neretvi, Beograd, Vojno-izdavaki zavod
Coli, M. (1988), Pregled operacija na jugoslovenskom ratitu 19411945, Beograd,
Vojno-istorijski institut
epo, Z; Jeli, I. (1972), Peta zemaljska konferencija KPJ, u Zbornik radova, Zagreb,
Institut za historiju radnikog pokreta Hrvatske / kolska knjiga
iri Bogeti, Lj. (1972), Odluke pete zemaljske konferencije KPJ o radu meu
enama i njihova realizacija u periodu 1940 1941, u Peta zemaljska konferencija KPJ (epo; Z; Jeli; I.), Zagreb, Institut za historiju radnikog pokreta
Hrvatske/kolska knjiga
Deklaracija Drugog zasjedanja AVNOJ-a (30. novembar 1943) Jajce, http://goo.
gl/1TN936 (25. maja 2014)
Direktivno pismo CK KPJ o zadacima AF-a, (2. novembar 1942), http://www.
znaci.net/00001/138_52.pdf (27. februara 2014)
urovi, M. (1959), Sutjeska: zbornik radova/ piu uesnici, Knjiga III, Beograd,
Vojnoizdavaki zavod JNA
Filipovi, M. (2007), BiH prije i nakon ZAVNOBiH-a, Sarajevo, Akademija nauka i
umjetnosti BiH
Jambrei Kirin, R; Senjkovi, R. (2005), Puno puta bi vas bili izbacili kroz vrata,
biste bila ila kroz kroz prozor nutra: preispitivanje povijesti ena u Drugom
svjetskom ratu, Narodna umjetnost, 42/2
283
ZABILJEENE
284
Kamberovi, H. (2006), 60 godina od zavretka Drugog svjetskog rata: kako se sjeati

1945. godine, Sarajevo, Institut za istoriju
Karabegovi, I; Kovaevi, M; Krili, A; Tepi, I; Niveli, B; Dani, A; unji, M; Zlatar, B. (1994), BiH: od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, Sarajevo, tab Vrhovne komande Oruanih snaga RBiH
Katz, V. (2011), O drutvenom poloaju ena u BiH 19421953, Prilozi, 40, Sarajevo
Katz, V. (1996) O utjecaju 1945. na urbano bie BiH (Crtice iz graanskog ivota, u
Urbano bie BiH, Sarajevo, Meunarodni centar za mir/Institut za istoriju
Kuan, V. (1996), Borci Sutjeske, Beograd, Zavod za udbenike i nastavna sredstva
Malcom, N., Povijest BiH
Milinovi, D; Petakov, Z. (2010), Partizanke: ene u narodnooslobodilakoj borbi,
Novi Sad, Cenzura
Milosavljevi, D. (1975), ene Srbije u NOB, Beograd, Nolit
Milosavljevi, O. (2006), Potisnuta istina: Kolaboracija u Srbiji 19411944, Ogledi
(br. 7), Beograd, Helsinki komitet za ljudska prava u Srbiji
Mitraevi, N., Formiranje inicijatinih odbora AF-a i njihov rad na Kozari u prvoj
polovini 1943. godine, http://www.znaci.net/00001/165_34.pdf
Panteli, I. (2011), Partizanke kao graanke: drutvena emancijipacija artizanki u
Srbiji 194 1953, Beograd, Institut za savremenu istoriju, Evoluta
Pekovi, S., enski asopisi u Srbiji na poetu 20. veka, http://www.openstarts.units.
it/dspace/bitstream/10077/2423/1/05.pdf (1. april 2014)
Peraica, Ana (2007), ena na raskriju ideologija, Split, Hrvatsko drutvo likovnih umjetnika
Petri, N. (1982), ovjekove slobode, raanje, samoupravljanje, Sarajevo, Svjetlost
OOUR Zavod za udbenike i nastavna sredstva/ Banja Luka, NIGRO Glas
OOUR Izdavaka djelatnost
Popov Mominovi, Z. (2013), enski pokret u Bosni i Hercegovini: Artikulacija
istraivanja religije u BiH, Fondacija Cure
Petrovi, J; Arsenijevi, D. (2011), Jugoslavenski feminizmi, Beograd, ProFemina
(specijalni br. 2)
Rezolucija o osnivanju AVNOJ-a, 27. novembar 1942, Biha, http://goo.gl/VMW88v (25. maj 2014)
Roksandi, V; Javorina-Cvijovi, I. (2013), Intelektualci i rat 19391947, u Zbornik radova s Desniarskih susreta 2012, Zagreb, Filozofski fakultet Sveuilita u Zagrebu
Sklevicky, L. (januar, 1984), Organizirana djelatnost ena Hrvatske za vrijeme
narodooslobodilake borbe 19411945, Historical Contributions, Vol 3/No. 3.
Sklevicky, L. (1996), Konji, ene, ratovi, Zagreb, enska infoteka
Sklevicky, L. (2022. decembar 1984), AF kao potencijalni imbenik procesa kulturne mijene tijekom razdoblja NOB-e, Ljubljana, Vloga in obmeje razlike v
materijalistinoj teoriji/ II, idovsko vpraanje
Sklevicky, L. (1986), Modeli integracije emancipatorskog procesa, Antifaistika fronta
ena Jugoslavije 1945-1953, Problemi (god. XXIV, br. 9, str. 2023), Ljubljana
Sklevicky, L. (1976), Od borbe za prava do prave borbe, ena, (god. XXXIV, br. 3), Zagreb
ZABILJEENE
Sklevicky, L. (1986), Prvi kongres AF-a Hrvatske: putovi integracije ena u novo
drutvo, u Zbornik IHRPH, Zagreb, Osloboenje Hrvatske 1945
Stoji, M. (2009), Proleteri svih emalja Ko vam pere arape? Feministiki pokret u
Jugoslaviji 19781989, u Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968. do danas,
(Tomi, ; Atanackovi, P.), Novi Sad, Cenzura
Stoji, D. (1987), Prva enska partizanska eta, Karlovac, Historijski arhiv u Karlovcu
apec, S. (2013), Partizanke Hrvatske u Narodnooslobodilakoj borbi, Savez
antifaistikih boraca i antifaista Hrvatske
Vasiljevi, L. (2012), Rod i levica, Beograd, enski informacioni trening centar
graanske culture 18781941, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske/ Beograd, Kulturni centar
Vukevi S. (1985), Borbe i otpori u okupiranim gradovima Jugoslavije, Beograd,
Vojno-istorijski institut
Vuksanovi, M. (1987), Prva proleterska brigade, Beograd, Narodna knjiga/ Institut
za savremenu istoriju, Titograd, Pobjeda
Wiesinger, B. (2009), Rat partizanki ene u oruanom otporu u Jugoslaviji, u Historijska traganja (br. 4)
III DIO
Batovi, A. (2010), Od ekonomske reforme do Brijunskog plenuma Ameriki i britanski izvjetaji o Jugoslaviji (1964-1966), Historijski zbornik (god. LXIII, br. 2,
str. 539558)
Biagiarelli, R; Behlulovi, M; Biava, M; Huseji, M. (2010), ene u vremenu Bratunac, Bratunac, NVO Forum ena Bratunac
Boinovi, N. (1996), ensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, Beograd,
Devedesetetvrta i ene u crnom
Devi, A., Redefining the Public-Private boundary: Nationalism and Womens Activism in Former Yugoslavia, u The Anthropology of East Europe Review, vol.15/
no.2.
Dijani, D; Merunka-Golubi M; Niemi, I; Stani, D., enski biografski leksikon.
Sjeanje ena na ivot u socijalizmu (str. 302336)
Dobrivojevi, I. (2011), Od ruralnog ka urbanom, Modernizacija RBiH u FNRJ 19451955, u Identitet BiH kroz historiju, zbornik radova 2, Sarajevo, Institut za istoriju u Sarajevu
Dr. Silajdi, A. (1971), Borba ene za ravnopravnost jedan od uzroka razvoda braka,
u Godinjak pravnog fakulteta u Sarajevu XIX, Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu.
Dugandi ivanovi, D. (2011), Fragmenti enskih sjeanja 1978. i danas, Beograd, ProFemina asopis za ensku i knjievnost i kulturu (specijalni br. 2)
Gavri, S; Stoji, H. (2011), ene u Bosni i Hercegovini: Dolje ti rijeka, dolje ti je
pruga, Sarajevo, Buybook
Koul, Franjo (1973), Samoupravni i radni status ene u Jugoslaviji (rezultati
istraivanja), Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu, Fakultet politikih nauka
Mikovska-Kajevska, A. (2006), Communistis, Feminists and Nationalists: A journey into
285
ZABILJEENE
286
the Former Yugoslavia (1941-1991). Masters Thesis. University of Amsterdam, Faculty of Social and Behavioural Sciences, Amsterdam
Panteli, I. (2011), Partizanke kao graanke, Institut za savremenu istoriju, Beograd, Evolut
Papi, . (1994), Nationalism, patriarchy and war in ex-Yugoslavia. Womens History
Review ( str. 115-117)
Papi, . (2002), Europe after 1989: Ethnic wars, the Fascistization of Civil Society and
Body Politics in Serbia, u Thinking Differently: A Reader in European Womens
Studies (Griffin, G; Braidotti, R.), London i New York, Zed Books, (str. 127-144)
jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski Otvoreni Centar, Centar za empirijska
istraivanja religije u BiH, Fondacija CURE
Ramet, P. Sabrina (1999), In Titos Time, u Gender Politics in the Western Balkans,
University Park, (P. Ramet, Sabrina), Pennsylvania: the Pennsylvania State University Press, (str. 89-100)
Saki, Ljiljana (2010), Kako sam uvala Brigitte Monhaupt. Sarajevo
Sklevicky, Lydia (2000), ene Hrvatske u NOB, u Hawkesworth.C. Voices in the Shadows Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia, Central European University
Slobodna Bosna, (17. septembar 2009, str. 58-62)
Spahi-iljak, Z. (2012), Propitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta; Postsocijalistiki konteksti u BiH i na Kosovu, Sarajevo
Stojakovi, Gordana (2012), Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog frona
ena (19451953), Novi Sad, Zavod za ravnopravnost polova
Stojakovi, G. (2011), Rodna perspektiva u novinama Antifaistikog fronta ena (19451953) doktorska teza, Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne postdiplomkse studije: rodne studije, Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu
Tomaevi, D. (2010), Sve bih zemlje za Sarajvo dala, Sarajevo, Dobra knjiga
Tomi, ; Atanackovi, P. (2009), Drutvo u pokretu: Novi drutveni pokreti u Jugoslaviji od 1968 do danas, Novi Sad, Cenzura
Tralji, N. (1965), Ravnopravnost ene u odnosu na razvod braka, u Godinjak Pravnog
fakulteta u Sarajevu, XIII, Sarajevo, Univerzitet u Sarajevu
Vojvodi, N. (maj, 2012), Gender Analysis in Ethnic Conflict:Causes and Consequences in the case of Yugoslavia, School of Slavonic and Eastern European
Studies, London, University College London
Vujkovi, S. (2009), U graanskom ogledalu: identiteti ena BiH graanske kulture18781941, Banja Luka, Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske
Internet izvori:
Arhiv Jugoslavije (31. januar 1946), Constitution of the Federative Peoples Republic
of Yugoslavia, http://goo.gl/L8sN2Q (31. mart 2014)
Mareti, I., Ekonomija njege i brige izgradila je zemlju, Intervju sa Gordanom
Stojakovi, http://goo.gl/THUzwa (24. maj 2014)
Stojakovi, G., Antifaistiki front ena Vojvodine 1942-1953. Iskustvo masovnog organizovanja ena, Beograd, Rekonstrukcija enski fond http://goo.gl/WcKtNO (30. juni 2014)
Vuji, J., Sve po spisku: o Golom Otoku (ekskluzivni spiskovi rtava), http://goo.
ZABILJEENE
gl/0zlJGU (31. maj 2014)

ilnik, . (2009), Yugoslavia: Down with the Red Bourgeoisie, u 1968: Memories and
Legacies of a Global Revolt (Gassert, Philipp; Klimke, Martin) http://goo.gl/
gkfnmG (29. juni 2014)
Azulaj, K. (2001), Invervju sa Rahelom Perii, http://goo.gl/ZOsrFI (28. juni 2014)
Izloba slika Nade Pivac Memento, u galeriji Kristijan Krekovi http://goo.gl/
ddrO7h ( 28. juni 2014)
Primarske Novice, http://goo.gl/yxPpJ8 (28. juni 2014)
http://www.zenskestudije.org.rs/01_o_nama/biografije.html (24. juni 2014)
http://goo.gl/HcTgVA (24. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Nafija_Sarajli%C4%87> (29. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Memnuna_Vila_Bogdani%C4%87 (26. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Ljiljana_Molnar-Talaji%C4%87> (26. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Jasmina_Musabegovi%C4%87
http://goo.gl/3kF3md (29. juni 2014)
http://hr.wikipedia.org/wiki/Bisera_Alikadi%C4%87 (28. juni 2014)
http://www.sveske.ba/bs/autori/b/bisera-alikadic. (28. juni 2014)
http://www.safetaobhodjas.de/index.html (29. juni 2014)
http://www.penbih.ba/kojeko/djikicv.html. (29. juni 2014)
http://radiotrebinje.com/pjesnikinja-dara-sekulic-zena-zmaj/ (29. juni 2014)
http://goo.gl/hTGGzq (29. juni 2014)
http://goo.gl/DiTeI0 (28. juni 2014)
http://bs.wikipedia.org/wiki/Marija_Kon (1. juni 2014)
http://goo.gl/po69yJ (24. juni 2014)
http://sh.wikipedia.org/wiki/Lepa_Radi%C4%87 (1. juni 2014)
http://goo.gl/haCLOU (12. juni 2014)
http://sh.wikipedia.org/wiki/Olga_Humo (24. juni 2014)
http://goo.gl/eB3QDG (24. juni 2014)
IV DIO
(2013), Okrugli sto, Uloga ene u odbrani BiH, Zbornik radova: Okrugli sto Uloga
ene u odbrani BiH, (Sarajevo, 21. maja 2013), Sarajevo, Udruenje za zatitu
istorijskih vrijednosti BiH Haber
Baki-Mufti, J. (2006), enska prava u sistemu ljudskih prava, Sarajevo, Pravni
fakultet Univerziteta u Sarajevu
Berman, D. (2004), Heroji Trece gimnazije: ratna kola u Sarajevu 19921995, Sarajevo, Institut za istoriju,
Bosanske heroine: ene koje su branile BiH, http://radiosarajevo.ba/novost/87876
(28. februar 2014)
Dautbegovi-Bonjakovi, S. (2013), Zaboravljena dimenzija rata u BiH vojnikinje, u
Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar,.
Drao, I. (2013), Sigurnost za koga? Feministiko redefiniranje koncepta sigurnosti, u
Kojeg je roda sigurnost, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar
Drezgi, R; arkov, D. (2005), Feministike nevolje sa Balkanom, u: Sociologija Vol. XLVII/ No. 4.
287
ZABILJEENE
288
ugum-Huki, A., Malo ko Akademiju nauka BiH doivljava kao svoju, http://goo.
gl/aysJ2H (12. juni 2014)
Fransioli-Garcia, E., Godinji izvjetaj o stanju prava ena u BiH tokom 2013.
Gavri, S; Stoji, H. (2011), ene u Bosni i Hercegovini: Dolje ti rijeka, dolje ti je
pruga, Sarajevo, Buybook
Hadiahmi, L. (oktobar, 2010), Women-combatants in defense of Sarajevo: agents
or victims, Masters Dissertation, University of Sarajevo, CIPS, Masters programme in gender studies, Sarajevo
Hadiahmi, L. (januarapril 2011), Women-combatants in defense of Sarajevo: Agents or
Victims u: WBSO, Gender identity in security vocations, No 19
Hunt, S., Ovo nije bio na rat: Bosanke obnavljaju mir, Biblioteka Dani
Hauser, M., Ne prestajati poinjati, http://goo.gl/fEiMDM
Ivekovi, R., ene, nacionalizam i rat: Vodite ljubav a ne rat, http://goo.gl/mQgau8
Kaldor, M. (1999), New and Old Wars: Organized Violence in a Global Era. Stanford,
CA: Stanford University Press.
Laevi, F. (2008), Uloga ene u odbrani Sarajeva: Duhovno-povijesne pretpostavke
nezapamenog otpora eneopsadi i udu snage u odbrani Sarajeva, u Okrugli sto
Opsada i odbrana Sarajeva 19921995, Referati Okruglog stola (odranog 23.
novembra 2005), Sarajevo, Institu za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Univerziteta
Meintjes, S; Pillay, A; Turshen, M. (2001), The Aftermath: Women in Post Conflict
Transformation, London, Zed Books
Mlinarevi, G; auevi, J; auevi, J. (2012), Procesuiranje ratnog seksualiziranog
nasilja na Sudu BiH: ta se dogodilo sa interesom pravde? Analiza i preporuke u
vezi sa rodno osjetljivim praenjem suenja za ratno seksualizirano nasilje u BiH
u periodu 23. maj 201125. maj 2012, Sarajevo, ACIPS
Muinbegovi, H. (2000), Monografija Zlatni ljiljani, Odlikovani pripadnici Armije
RBiH 19921995, Zenica, Dom tampe
Monografija Osnovna kola Edhem Mulabdi 18902010, Sarajevo, 2010
Omani, A; Serdarevi, M; Ovina, A; Omani, H; Omani, J. (2009), Participation of Women
in War in Bosnia and Herzegovina from 1992 to 1995 . Materia Socio Medica 21.3,
Omanic A., u Zdravstvo u okruenom/ opsjednutom Sarajevu. Dokumentacioni materijal istraivackog projekta, Medicinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Ministarstvo zdravstva Kantona Sarajevo
jedne kontrakulture, Sarajevo, Sarajevski otovreni centar, Centar za empirijska
istraivanja religije u BiH, Fondacija Cure
Revidirani osnovni dokument koji predstavlja dio izvjetaja drave lanice BiH (2010),
Sarajevo, Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice
Serdarevi, M; Omani, A. (2008), ene u opkoljenom Sarajevu u: Okrugli sto Opsada i odbrana Sarajeva 1992-1995, Referati Okruglog stola (odranog 23.
novembra 2005), Sarajevo, Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i
meunarodnog prava Univerziteta
ZABILJEENE
Simi, O. (2010), Rod, konflikt i pomirenje: Gde su mukarci? A ta je sa enama?

asopis za politiku teoriju i istraivanja globalizacije, razvoja i rodnosti,
http://postjugo.filg.uj.edu.pl/baza/texts_display.php?id=329
Slapsek, S. (2000), Hunting, ruling, sacrificing: traditional male practicies in contemporary
Balkan cultures, u: I Breines, R. Connell and I Eide., Male roles, masculinities and
violence, Paris A culture of peace perspective, UNESCO
Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti: ivotne prie mirotvorki u BiH, Sarajevo,
TPO fondacija
Sviri, J., Feministiki raskol devedesetih: takozvane nacionalistkinje i samoproglaene
antinacionalistikinje, http://goo.gl/yCclnI
Taljanovi, A. (2010), ena u politici BiH, Sarajevo
Tokaa, Mirsad, Spolna i nacionalna struktura rtava i ljudski gubitci vojnih formacija (1991
1996), prema Bosanskoj knjizi mrtvih, IDC http://goo.gl/zTw8Og (10. juni 2014)
Zahirovi, A. (2012), Neko je rekao feminizam: kako je feminizam uticao na ene XXI
veka, Sarajevo, Sarajevski otvoreni centar, Fondacija Heinrich Boll, Ured u BiH,
Fondacija CURE
Zarkov, Dubravka (2000), Feminism and the disintegration of Yugolsavia: on the
politics of gender and ethnicity
ili, D., Rodni esencijalizmi, politizacija i mirovni aktivizam na prostoru bive Jugoslavije
Yuval-Davis, N. (2004), Rod i nacija, Zagreb, enska infoteka
Yuval-Davis, N. (2003) Nacionalistiki projekti i rodni odnosi, Trea, asopis Centra
za enske studije, (broj 1-2/vol. V/2003, str. 208)
ene u BiH izmeu valova: moe li specifino kontekstualni feminizam pomoi, (str. 85)
enski glasovi u izvedbenim unjetnostima Zapadnong Balkana 19902010, (str. 90)
Internet izvori:
Sakic-Hatibovic, M; Saracevic, A., (1993), Courage in Journalism Award, http://goo.
gl/2Q3h6L
Kurspahi, K; Kneevi, G., 1992 Courage in Journalism Award, Oslobodjenje, Bosnia and Herzegovina, http://goo.gl/yScQF5
http://goo.gl/XWd3yJ
http://www.famacollection.org/bhs/
Abadi-Hodi, A., Osvrt na neke aspekte umjetnike produkcije u BiH 1990-ih,
http://goo.gl/sZWUzp
lanci:
Baki-Mufti, J. (ljeto-jesen-zima, 2003), Zloin silovanja u BiH, Odjek, http://
www.odjek.ba/index.php?broj=03&id=21 (10. juni 2014)
engi, E. (april, 2008), Metak u haljinici, Dani (specijalno izdanje), Civitas
Haman, A. (9. maj 2014), Kadira Mujanovi, ena koja je ivjela u Vijenici, Front
slobode, http://goo.gl/bWRecn (10. juni 2014)
Muli-Buatlija, S. (april, 2008), Vrbanja most, Tri, Nora, tri! O mostu, Suadi i Olgi,
Dani (specijalno izdanje, str.3), Civitas
Paovi, H. (april, 2008), Za ta smo se borili, Dani (specijalno izdanje), Civitas
Seksan, V. (april, 2008), Trijumf volje, Dani (specijalno izdanje), Civitas
289
ZABILJEENE
290
Sumeja, magazin za enu i porodicu (2009), No. 8-5 2002, No. 23-2007, No. 32. Tuzla, UGM
Obrazovanje
D.G. (1973), Da li je nepismenost aktualnost BiH, Prosvjetni list (br. 418, str. 4)
Kadri, H. (1967), Konzervativno shvatanje jo prisutno, Prosvjetni list (br. 308, str. 8)
Kadri, M. (1965), Gdje je izvor nepismenih u naoj Republici, Prosvjetni list (br. 258 str. 5)
Kadri, O. (1967), Pedagoko predavanje nepismene ene, Prosvjetni list (br. 308, str. 8)
Kovaevi, D. (1961), kolska sprema i struno obrazovanje ena u Jugoslaviji, Beograd, Izdavako preduzee Rad
Kruni, I. (1967), Jo o osipanju uenika u starijim razredima osnovne kole, Prosvjetni list, (br. 306, str. 3)
N.N. (1959), Daleko vea razlika je u viim razredima, Prosvjetni list, (br. 130, str. 2)
Papi, M. (1981), kolstvo u BiH (19411945), Sarajevo: Svjetlost
Petri, N. (1976), Pokretanje odgovornih snaga, Porodica i dijete, (br. 3, str. 10-11)
Svrdlin, . (1984), Porodica i dijete Znaajan asopis za porodino vaspitanje,
Uitelj, (br. 6, str. 123)
unjara, S. (2013), Razvoj specijalnog kolstva u BiH: od 1958. do 1990. godine, Zagreb-Sarajevo, Synopsis
Vukasovi, A. (1981), Pedagoki tretman humanizacije odnosa meu spolovima, Zagreb,
Zavod za pedagogiju Filozofskog fakulteta Sveuilita u Zagrebu
Film
Aitken, I. (2011), The Concise Routledge Encyclopedia of the Documentary Film, New
York, Routledge
Bogojevi, M. (2012), The Beauty of Gender Sin: Politics of Representation and Gender Masquerading in Yugoslav Auteur Film, Camera Lucida (br. 8, str. 10-14)
Braidotti, R. (2011), Mothers, Monsters and Machines, Nomadic Subjects: Embodiment and Sexual Difference in Contemporary Feminist Theory, New York, Columbia University Press,
Mulvey, L. (2003), Vizuelno zadovoljstvo i narativni film, Razlika (br. 3-4, str. 1-11)
Slapak, S. (2000), ensko telo u jugoslovenskom filmu: status ene, paradigma feminizma. ene, slike, izmiljaji, (prir. Arsi, B.), Beograd, Centar za enske studije
(str. 121-137)
Slapak, S. (2002), Idenitities Under Threat on the Eastern Borders. Thinking Differently: A Reader in European Womens Studies, (prir. Griffin, G; Braidotti, R.),
London i New York, Zed Books (str. 145-158)
Omeragi, M. (2013), Da li je mogua de/balkanizacija rodova? Kaenjene progovaraju,
Sarajevske sveske (str. 41-42) http://goo.gl/6ApkrJ (28. maj 2014)
Ugrei, D. (1994), Jer mi smo deki, Kruh i rue (br. 1 str. 30-35)
V DIO
Agencija za statistiku BiH (2013): ene i mukarci u BiH
Agencija za statistiku BiH (2013), ene i mukarci u BiH, Tematski Bilten 3, Sarajevo, http://goo.gl/h6zgfF
Babi-Avdispahi, J. (2004), Izazovi Feminizma(The Challenges of Feminism), Sarajevo, IF Bosnae
ZABILJEENE
Baki Mufti, J. ( 2012), Pravni fakultet u Sarajevu Iskuenja u vremenu, Godinjak

Pravnog fakulteta u Sarajevu, LV, Sarajevo
Baki-Mufti, J. (2004), Zloin silovanja u BiH lokalna i meunarodna dimenzija,
Izazovi feminizma (br. 26/04. str. 49-54)
Blaevi, D. (2011), Da li ensko pitanje jo postoji u Dolje ti rijeka, dolje ti je pruga,
Sarajevo, Buybook
Bori, Besima (2012), Socijalna pravda u BiH, Poltika participacija u BIH, Sarajevo,
Sarajevski Otvoreni Centar (str. 119-133)
Husanovi, J. (2010), Izmeu traume, imaginacije i nade: Kritiki ogledi o kulturnoj
produkciji i emancipativnoj politici, Beograd, Edicija RE
Ivekovi, R. (2000), (Ne)predstavljivost enskog u simbolikoj ekonomiji: ene, nacija
i rat nakon 1989. godine, u ene, slike, izmiljaji (prir. Arsi, B.), Beograd, Centar za enske studije (str. 9-30)
Jambrei Kirin, R; koki, T. (2004), Izmeu roda i naroda: etnoloke i folkoristike
studije, Zagreb, Institut za etnologiju i folkloristiku: Centar za enske studije
Spahi-iljak, Z; Spahi, A; Bavi, E. (2012), Baseline studija: ene i mirotvorstvo u
BiH, Sarajevo, TPO fondacija Sarajevo
Jambrei Kirin, R. (2004), Heroine ili egzekutorice: partizanke u 1990-ima, Izmeu
roda i naroda: etnoloke i folkoristike studije, Zagreb, Institut za etnologiju i
folkloristiku: Centar za enske studije
Karapetrovi, M. (2014), The View from Semi-periphery About Feminism and Gender Education in Bosnia and Herzegovina, u Young Women in Post-Yugoslav
Societies: Research, Practice and Policy, Zagreb i Sarajevo, Institute for Social
Research in Zagreb, Human Rights Centre, University of Sarajevo (str. 43-67)
Ler-Sofroni, N. (2002), Kraj tranzicijske paradigme rodna perspektiva, Women and
Politics: Gender and Political Theory, Dubrovnik, ensla infoteka (str. 24-25)
Lokar, Sonja (6. juni 2009), Politika i rod u tranziciji predavanje posdiplomcima
enske studije Sarajevo (Powerpoint presentation)
Lara Bijeljina; HO Horizonti Tuzla (2013), Mir sa enskim licem osnaivanje ena
za suoavanje s prolou, Kvinna till Kvinna,
Mlinarevi, G; Kosovi, L. (2011), Womens Movements and Gender Studies in Bosnia
and Herzegovina, Womens and Gender Studies in Central, Easternand Southeastern Europe, Part II, aspasia (Vol. 5, str. 128-203)
Mlinarevi, G. (2008), Seksualno nasilje nad enama kao ratni zloin, Dijalog,
asopis za filozofiju i drutvenu teoriju (br. 3-4. str. 53-85)
Mlinarevi, G; Kosovi, L. Womens Movements and Gender Studies in Bosnia and
Herzegovina (str 134)
istraivanja religije u Bosni i Hercevogovini, Fonacija CURE
Potkonjak S. (2008), u Izmeu politike pokreta i politike znanja: Feminizam i enski/
rodni studiji u Hrvatskoj, BiH i Sloveniji, Zagreb, Stud. ethnol. Croat. (vol. 20,
str. 57-96)
291
ZABILJEENE
292
Spahi-iljak, Z. (2013), Sjaj ljudskosti ivotne prie mirotvorki u BiH, Sarajevo, TPO fondacija
Spahi-iljak, Z. Popitivanje enskih, feministikih i muslimanskih identiteta (str. 103)
Topi, T; ivanovi, A; Zolja, A. Mirovni aktivizam u BiH, http://www.zenezenama.
org/bos/info/Studija-mir.pdf str 49
Vujkovi, S; Peji, B. (2012), Microstories: konteksti savremene enske umjetnike prakse
nakon dvijehiljadite, Banja Luka: Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske
Zaharijevi, Adrijana (2013), Being an Activist: Feminist citizenship through transformations of Yugoslav and post-Yugoslav citizenship regimes, Edinburgh,
CITSEE Working Paper Series 2013/28
enski glasovi u izvedbenim umjetnositma Zapadnog Balkana 1990 2010, Podgorica, NOVA Centar za feministiku kulturu
Internet izvori:
Braidotti, R. (17. novembar 2010), The Subject in Feminism, YSTOR (str. 155-172)
http://www.jstor.org.
http://scca.ba/about-scca/ (1. juli 2014)
http://goo.gl/JH9tTr (6. juli 2014)
http://goo.gl/zjzQ0f (6. juli 2014)
http://www.bhfilm.ba/udruzenje.php?kat=1&clan=77 (6. juli 2014)
http://goo.gl/UE3YBJ (6. juli 2014)
http://goo.gl/dW8Iuw (6. juli 2014)
http://data.zenskaposla.ba/node/26 (30. juni 2014)
http://goo.gl/fns3ql (30. juni 2014)
http://library.fes.de/pdf-files/bueros/sarajevo/09706.pdf (20. juni 2014)
http://goo.gl/3rmYFE (30. juni 2014)
http://repub.eur.nl/pub/23361 (30. juni 2014)
http://goo.gl/rLL0cB (28. juni 2014)
http://goo.gl/84vkjf (28. juni 2014)
http://goo.gl/sO2Uzk (30. juni 2014)
Knjievnost
Arsenijevi, D. (2006), Prema politici nade: poezija i postratni period u BiH, u Na
tragu novih politika: kultura i obrazovanje u BiH, Tuzla, Centar za istraivaki,
stvaralaki i graanski angaman Grad (str. 275-299)
Arsenijevi, D. (2012), Ljubav nakon genocida, Sarajevske sveske, (str. 39-40, str. 7589), Sarajevo, Mediacentar
Avdagi, A. (2003), Pripitomljeni diskurz, Patchwork (br. 1, str. 123-135), Sarajevo,
Rodne studije
Demiragi, A. (2006), Revizija romana Larva i Krug Bisere Alikadi, Sarajevske
sveske (br. 13, str. 369-379), Sarajevo, Mediacentar
Deni-Grabi, A. (2010), Bosanskohercegovakih roman na kraju 20. stoljea, Brko, Preporod
Gazeti, E. (2003), Fenomen enskoga pisma/identiteta u bosanskohercegovakoj
knjievnosti, Patchwork (br.1, str. 99-111), Sarajevo, Rodne studije
Grosz, E. (1995), Space, Time, Perversion, New York i London, Routledge
Lei, Z. (2003), Nova itanja: poststrukturalistika itanka, Sarajevo, Buybook (str. 96-110)
ZABILJEENE
Moranjak-Bambura, N. (2003), Signature smrti i etinost enskog pisma, Sarajevske

sveske (br. 2, str. 113-123), Sarajevo, Mediacentar
Moranjak-Bambura, N. (2004), Ima li rata u ratnom pismu?, Sarajevske sveske (br.
5, str. 79-93), Sarajevo, Mediacentar
Republika (1983), asopis za knjievnost (str. 11-12), Zagreb
Said, W. E. (1999), Orijentalizam, Zagreb, Konzor
ehabovi, . (2004), Mit o Hasanaginici, kulturalne matrice i rodna iskljuivanja,
Razlika/ Differance (br. 9, str. 283-291), Tuzla, Drutvo za knjievna i kulturalna istraivanja
Ugrei, D. (2001), ivot je bajka, Zagreb, Konzor
Uice nekad i sad, Uice od 19451997. Proza (19451997), http://www.graduzice.
org/userfiles/files/prozaod1945do1997.pdf
Wachtel, B. A. (2001), Stvaranje nacije, razaranje nacije: knjievnost i kulturna politika u Jugoslaviji, Beograd, Stubovi kulture
Pozorite
Abdievi A. (2002), Scena i kostim, Sarajevo, Muzej knjievnosti i pozorine umjetnosti BiH
Lei, J. (1971), Lada Mansvjetova, u: Narodno pozorite Sarajevo 19211971
(Ubavi, V.), Novi Sad (316-317)
Moranjak-Bambura, N. (2003), Signature smrti i etinost enskog pisma, u Sarajevske sveske (br. 2, str. 113-123), Sarajevo, Mediacentar
Muzaferija, G; Rizvanbegovi F; Vujanovi, V. (1995), Antologija bosanskohercegovake
drame XX vijeka, Sarajevo, Alef
293
Te ene su uradile dosta toga i makar doprinosile tome

da se potreba obrazovanja enske populacije tematizira,
to je, zbog niskog obrazovnog nivoa muke populacije, teko dopiralo do svijesti naeg ovjeka. (...) Ja sam
blie istraivala rad jedne uiteljice katolkinje u Fojnici,
poetkom dvadesetog vijeka. Zvala se Marija Kulijer.
Evo jednog citata iz njenog izvjetaja koji je 1903. uputila Zemaljskoj vladi. Nakon opisa druenja muslimanskih i katolikih djevojaka (...) navodi stav muslimanske
arije prema redovnom kolovanju muslimanskih cura:
"(...) Valja se boriti proti fanatizma, valja uz vodu plivati.
Na ovu su kolu vazda uprte oi ovdanjih muslimanskih
graana, te se oni nikako pomiriti ne mogu da se njihove
djevojice vie naobraze. Pa i najodluniji, pa i oni, koji
su ve naobrazili dobacuju mi neumjesne satirine ale
pokupljene iz humoristinih listova o enskoj naobrazbi.
Dapae se hvale dosadanjim uspjesima koje su muslimani poluili, kao to ve imaju svoja dva lista: Bonjak i
Behar, pa drutvo Gajret i sve to i bez naobraenih ena.
Kad sam jednu uenicu pohvalila, da dobro rauna, dobila sam odgovor: E, Esma moe biti ininir - pa ako ne
moe to ona e biti uiteljica u svom domu, u svojoj kui,
pa moe odgojiti ininira. ....tako se valja boriti i meni i
uenicama muslimankama (...)." Ko god ne vjeruje da je
bilo tako, moe doi kod mene u Arhiv, ja u mu pokazati
dokumentaciju o prvim kolama.
Iz razgovora sa Minom Kujovi, Viom strunom saradnicom u Arhivu BiH, koji je vodila Safeta Obhoa
21.06.2006. godine

Zabiljezene Zene I Javni Zivot Bosne I Hercegovine

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zabiljezene Zene I Javni Zivot Bosne I Hercegovine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZABILJEENE

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Zabiljeene ene i javni ivotBosne i Hercegovine u 20. vijeku

Sarajevski otvoreni centar/autorice

Zabiljeene ene i javni ivotBosne i Hercegovine u 20. vijeku

CIP - Katalogizacija u publikaciji

UVOD Period austrougarske uprave

I DIO: 19141941. ene kroz smjenjivanje epoha

II DIO: 19411945. Drugi svjetski rat i iskustva

IV DIO: Devedesete, rat i nakon rata u Bosni i Hercegovini

V DIO: Granice milenija, sadanjost

UMJESTO ZAKLJUKA: enska civilna scena u

Biobiljeke o autoricama, autorima, saradnici i prireivaici

Posveeno svim enama koje nisu mogle da ive slobodan ivot...

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Zaborav, sjeanje i ene tri su osnovna pojma koja odreuju ovu

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Ti i ja imamo ast upoznati se sa tim enama, makar i na ovaj

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Dvije zaboravljene vladarice

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Malo je vjerovatno da je jedan osmanski sultan sa mirijadom svojih

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

u Istanbulu), a druga Esma (18731899) kerka Abdulaziza (danas

9 Spisak bosanskih sandak-begova i paa. Izvor: http://bs.wikipedia.org/wiki/Spisak_bosanskih_sand%C5%BEak-begova_i_pa%C5%A1a (15. mart 2014)

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

Zlatiborka Popov Mominovi, Fabio Giomi, Zlatan Deli

Drutvene i kulturne prilike

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ma.12 Njihova ekonomska produktivnost je bila strogo povezana sa

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

su je kasnije pohaale i muslimanke i Jevrejke. Topal Osman-paa,

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

tako govorimo o enama hamamdinicama, koje su se brinule o

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

jedinca, a ujedno istie da u njihovim rukama lei srea ili nesrea

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

su kroz svoja drutva, saveze i aktivnosti pokazale ta ena moe, te

Ibid, str. 396.

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

No, ovaj angamanski aktivizam ne treba idealizovati jer su ene

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

strane i kanonskih pravila, ujedno otvarala i zatvarala prostore za

Prilike u obrazovanju muslimanki

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

man branili pravo muslimanki

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

razlikovalo se od onoga to se nudilo u dravnim kolama, u smislu

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

vatski stekao pravo na upotrebu u zvaninoj kolskoj terminologiji.64

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

je radila po neznatno izmijenjenom nastavnom planu kakav je bio u

Ibid, str. 98.

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

u brojne poroke.78 Zanimljivo je da su odgovori i napadi na njena

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku

nosti. Tako austrougarske vlasti nisu uope pomagale Zavod Miss

ene i javni ivot Bosne i Hercegovine u 20. vijeku