2.

1
2.2

Vektr
Vektrel Toplama ve kartma
rnekler
Vektrlerde arpma lemleri
2.3
rnekler
Trev Operatr Nabla
2.4
rnekler
PROBLEMLER

13
15
16
18
21
24
25
27

Kuramsal matematiin kurucularndan biri olan svireli matematiki ve fizikidir.

Geometri, diferansiyel ve integral hesap, mekanik, say kuramlar, gzlemsel astronomi zerine nemli katklar olmutur. Trigonometrik ve logaritmik fonksiyonlar kuramn gelitirdi. Matematie, deikenleri birbirine balayan fonksiyon kavramn getirdi
ve sonsuz kk tanmn kazandrd. Trigonometrik fonksiyonlarla karmak saylar
arasndaki ilikiyi kurdu. Euler toplama iin iaretini, doal logaritmada taban
gstermek zere e simgesini, fonksiyonu belirten f harfi ile iine bamsz deikenlerin yazld parantezi, emberde evrenin apa orann veren simgesini ve
(1) iin de i harfini matematie kazandrd. 1735 de bir gzn ve 1766 da dier
gzn kaybetmesine ramen gl hafzas nedeniyle almalarn hep srdrd.
Matematik eitiminin kuramsallamas stnde nemli hizmetleri oldu. 1783 de en
byk bulularndan birini olan kuvadratik karllk yasasn ortaya atarak modern
saylar kuramnn temellerini oluturdu.
Leonhard EULER (1707-1783)

2.1

VEKTR

Sadece bir skaler tanm ile bir mekanik problem matematiksel anlamda
tam olarak ifade edilemez. O nedenle mekanik olaylar llrken ya da
deerlendirilirken kullanlan matematiksel byklkler temelde snfa
ayrlrlar. Bunlar:
Skaler: Mekanikteki en sade byklk olup, sadece bir saysal deeri
tanmlamakta kullanlr ve bir birimi vardr. Matematik anlamda sfrnc mertebeden bir byklktr ve karl 30 1 saydr. rnein
cismin younluu bir skalerdir.
Vektr: Matematik anlamda birinci mertebeden bir byklktr ve
karl 31 3 tane saydr. Boyutlu bir byklk olan vektr, iddet,
dorultu ve yn belirtir. rnein kuvvet vektrel bir byklktr. Bu
kitapta vektrel byklkler kaln yaz karakteriyle F, W, ... biiminde ifade edilecektir.
Tansr: Matematik anlamda n. mertebeden bir byklktr ve karl olan say adedi 3n dr. rnein 2. mertebeden bir tansr 32 9
tane say ile ifade edilir.
VEKTR: Bir F vektrnn iddeti ya F ya da F ile simgelenir. ekil
(2.1a) da grlmekte olan F vektrnn dorultusunu bir doru, ynn
bir ok, iddetini de okun boyu belirler. F vektrnn zt ynls -F ile
gsterilir ve buradaki (-) iareti sadece yn deiikliini belirtir, yoksa
vektrler skaler byklklerde olduu gibi art ya da eksi deer almazlar
(Baknz ekil 2.1b). Vektrlere bir rnek olarak kuvveti sayabiliriz.

14

STATK

Vektrn ilikilendirildii fiziksel bykle bal olarak, etki noktas,

boyu (iddeti), hareketlilii nemli ya da nemsiz olabilir. O nedenle
eitli zelliklere sahip vektrler vardr. imdi bunlar srayla ele alalm.
Serbest Vektr: Yn ve iddeti korunmak art ile uzayda serbeste
hareket ettirilebilen vektrlere denir. Buna rnek olarak, 3. Blm'de ele
alnacak kuvvet iftinin moment etkisi gsterilebilir.
Kayan Vektr: Kendisi ile ayn dorultu zerinde olmak koulu ile istenilen herhangi bir noktaya uygulanabilen vektrlere denir.

Statikteki kuvvetler kayan vektrlerdir. Bunlarn kayan vektrler olduunu, sperpozisyon ve denge ilkesi yardmyla kolayca gstermek mmkndr. Bunun iin ekil (2.2a) daki rijit cismin A noktasna etki eden F
kuvvetini ele alalm. imdi denge ilkesi hatrlanrsa, F kuvveti ile ayn
tesir izgisi stnde duran ve cismin iinde yer alan bir B noktasna ynleri ters, iddetleri F olan iki kuvvet ekil (2.2b) de grld gibi
yerletirilebilir. Daha sonra sperpozisyon ilkesi kullanlarak, denge
halindeki cisimde, A noktasndaki F kuvveti ile B noktasndaki -F
kuvveti kaldrlabilir. Bylece ekil (2.2c) de grld gibi A noktasna
etkiyen F kuvveti ayn cisim iinde, dorultusu deitirilmeden B
noktasna tanm olur.
Sabit Vektr: Uygulama noktas sabit olan vektrlere denir.
Birim Vektr: Boyu birim olan vektrdr. Eer birim vektr ile gsterirsek, bunun iin iki nemli bant yazlr,

= x i + y j + z k
1 = x2 + y2 + z2

(2.1)

(2.1) in ilk denklemi, ekil (2.3) deki vektrn bileenleri cinsinden ifade
ediliidir. kincisi ise birim vektrn boyu ile ilgili kouldur. Kartezyen
koordinat takmnda pozitif ( x, y , z ) eksenleri ynndeki birim vektrlerine sras ile i, j, k dersek, x , y , z de sras ile bu i, j, k birim vektrleri ynnde vektrnn bileenleridir. Bilinen bir,

F = Fx i + Fy j + Fz k

vektrnn, birim vektr,

F =

F
F

biiminde hesaplanr (Baknz ekil 2.4). (2.2) de F nin iddeti,

(2.2)

15

2. VEKTRLER

F = F = Fx2 + Fy2 + Fz2

(2.3)

dir. F vektr (2.2) ve (2.3) den F = F F biiminde de hesaplanr.

Boyu, A ( x A , y A , z A ) ve B( xB , yB , z B ) gibi iki nokta arasnda verilmi bir
F vektr dnelim. Vektrn yn A noktasndan B noktasna doru
ynelmi olsun. Bu durumda F vektr aadaki ilem yaplarak hesaplanr:
F = ( xB - x A ) i + ( y B - y A ) j + ( z B - z A ) k

2.2

(2.4)

VEKTREL TOPLAMA VE IKARTMA

Statikte tm hesaplar vektrel olarak yaplabilir ama bu uygulama teknik

olarak uzay ( boyutlu) problemlerde tercih edilir. imdi rijit cisim statiinde kullanlacak baz temel vektrel ilemlerin bize gerekenlerini grelim.
Paralelkenar lkesi: Vektrler paralel kenar ilkesi kullanlarak birbirleri

ile toplanr ya da kartlrlar. rnein ekil (2.5a) daki F1 ve F2 gibi iki

vektr iin toplama ilemi,

R = F1 + F2

(2.5)

biiminde yaplr ve sonu yine bir vektr olur. Ayn F1 ve F2 vektrleri

arasnda, F1 den F2 yi kartmak istersek,
Q = F1 - F2

(2.6)

= F1 + (- F2 )

(2.7)

yazlr. Burada (- F2 ) den F2 nin ters ynls anlalmaldr. Paralel

kenar ilkesinin kartma ileminde uygulann ekil (2.5b) de izlemek
mmkndr. Sonu olarak vektrlerde toplama ve kartma bir geometrik
ilemdir. Toplama ileminin iki nemli zellii vardr. Bunlar,

Komtatif zellik:

F1 + F2 = F2 + F1

Asosyatif zelllik:

(F1 + F2 ) + F3 = F1 + (F2 + F3 )

imdi bunlar daha iyi aklayabilmek iin gen ilkesinden yararlanalm.

gen lkesi: ki vektrn toplamn bulmakta kullanlr. gen ilkesi
aslnda paralel kenar ilkesinin daha zel bir uygulamasdr.

Keyfi F1 ve F2 vektrleri biri brnn ucuna, sras nemli olmamak

zere, eklenerek ekil (2.6) da gsterildii gibi (ABC) ya da (ADC)
izilebilir. Bu ekil (2.6) da grld gibi iki biimde yaplabilir. Ya F1