4.

1
4.2

Cismin Arl
Dzlemsel Alanda Arlk Merkezi - ntegrasyon Yntemi
rnekler
Dzlemsel Eride Arlk Merkezi - ntegrasyon Yntemi
4.3
rnekler
Bileik Plak ve Teller
4.4
rnekler
PappusGuldinus Teoremleri
4.5
rnekler
Boyutlu Cisimlerde Arlk Merkezi
4.6
rnekler
PROBLEMLER

71
72
75
78
80
82
83
84
87
89
93
94

nl Fransz matematikisidir. Gne sisteminin kararll stne aratrmalaryla

bilinir. 1773 de yrngelerin dmerkezlik ve eikliklerinin kplerinden yararlanarak
gezegenlerin Gneten uzaklklarnn ortalamasnn deimediini kantlad. 1787 de
Ayn ivmesinin yer yrngesinin dmerkezliine bal olduunu belirledi. Doada
karlalan belirli fiziksel olaylarn gerekleme olaslklarnn matematiksel olarak
hesaplanmasna ilikin eitli yntemler ortaya att. Ktle ekimi yasasn uygulayarak ve matematiksel olarak gelitirerek gezegenlerle uydularn devinimlerinin ve bu
devinimleri etkileyen gel-gitlerin hesaplanmasn salad. Metre sisteminin oluturulmas almalarna katld. Esnek grleri nedeniyle, politikayla da ilgilendi,
Napolon dneminde iileri bakanl, senato bakan yardmcl yapt. 1806 da
imparatorluk kontu unvann ald. 1814 de Napolonun drlmesi ynnde oy
kulland ve XVIII. Louisyi destekledi, kral da onu marki unvan ile dllendirdi.
Pierre-Simon LAPLACE (1749-1827)

4.1. CSMN AIRLII

Gerek anlamda tek bir noktaya etkiyen bir tekil kuvvete uygulamada
rastlamak pek mmkn deildir. O nedenle zm aratrlan bir problemde eer tekil kuvvet kullanlyorsa bu ya bir idealletirme ya da bir
yaklaklktr. Biz mhendisler bazen bir fizik probleme etkiyen yayl
kuvvetlere ait toplam etkiyi bir btn olarak grmek isteyebiliriz. O
zaman yayl kuvvetleri tek bir bileke altnda toplar ve bunlar kuvvet
merkezi dediimiz tek bir noktaya indirgeriz. Tabii bu srada cevaplanmas gereken en nemli soru Paralel kuvvetlerin bilekesinin etki noktas olan kuvvet merkezi nasl hesaplanr?. Yayl kuvvetlere en basit
rnek cismin arldr. Byle bir durumda kuvvet merkezinden anlalmas gereken cismin arlk merkezidir. imdi konuya girmeden nce
baz nemli tanmlar verelim.
yle ki, cismin boyutlar yannda ok kk olacak biimde seilen bir
hacme etkiyen yayl kuvvetlerin toplam, o hacmin arlk merkezinde
tek bir tekil kuvvetle tanmlanabilir. Bu durumda genel olarak ykler
yayl kuvvetlerdir ve etkidikleri blge iindeki deiimlerine baklarak
iddetleri hesaplanrlar.
Younluk: Genellikle ile gsterilen younluk, ktlesi m , hacmi V

bir cisimde, tanm gerei,

m
V

(4.1)

birim hacmin ktlesidir ve SI birim sistemi iinde birimi [kg/m3 ] dr.

Younluk her bir malzemenin kendisine zg bir fiziksel zellii olup,
belli bir scaklk iin sabit bir deerdir.

72

STATK

zgl Arlk: Genellikle ile gsterilir ve tanm gerei,

= g

(4.2)

birim hacmin arldr ve SI birim sistemi iinde birimi [N/m3 ] dr.

Burada g @ 9.81 m/sn 2 yer ekimi ivmesidir.
Cismin Arl: Dnyann bir cisme uygulad yer ekimi kuvvetine o

cismin arl denir. Bu kuvvet, ekil (4.1) de grld gibi cismin

zerine yaylm ok saydaki paralel diferansiyel kuvvet dW = - dW k
nn bilekesi olacandan, cismin toplam arl W = - W k da, cismin
arlnn iddetini ifade eden byklk,
W = dW

(4.3)

biiminde hesaplanr. Eer cismin hacmi V ve zgl arl belli ise, o

zaman homojen bir cismin arl,

W = dV

(4.4)

biiminde de hesaplanabilir. Homojen bir cisimde = sabit olacandan, zgl arlk (4.4) de integral dna kartlmtr.
Arlk Merkezi: Arlk kuvveti W nin cisim iindeki etki noktas M ye

verilen addr ve bu noktann koordinatlar kitapta ( x M , y M , z M ) biiminde tanmlanacaktr (Baknz ekil 4.1).
4.2. DZLEMSEL ALANLARDA AIRLIK MERKEZ
(NTEGRASYON YNTEM)

ki boyutlu cisimler plaklar ve teller diye iki snfa ayrlabilir. imdi nce
plaklar ele alalm. Kalnl t = sabit ve zgl arl = sabit olan
ekil (4.2) deki homojen dzlem plaktaki hacim eleman dV nin diferansiyel arl dW = - dW k integre edilirse, ( x, y ) dzlemindeki plan toplam arl W = - dW k elde edilir. u halde, plak arlk merkezi M ( xM , yM ) nin koordinatlar,
xM =

V
V

x dW
dW

ve

yM =

V
V

y dW

(4.5)

dW

biiminde hesaplanr. ekil (4.2) deki dzlemsel homojen plakta:

Plan alan

A = dA
A

(4.6)

73

4. AIRLIK MERKEZ

Diferansiyel hacim eleman

dV = t dA

(4.7)

Diferansiyel hacmin arl

dW = t dA

(4.8)

(4.5) ifadeleri daha da sadeletirilebilir. yle ki, (4.5) de (4.8) yerletirilip, pay ve paydadaki t = sabit sadeletirilirse,

xdA
dA
y dA
=
dA

xM =

yM

(4.9)

elde edilir. (4.9) da alann eksenlere gre birinci dereceden momentleri,

S x = y dA
A

ve

S y = x dA
A

sras ile x ve y eksenlerine gre alann statik momenti olarak adlandrlr.

ALANIN AIRLIK MERKEZ: Keyfi bir erinin evreledii alann arlk
merkezi hesabnda integrasyon kanlmazdr. ekil (4.3a) daki Kartezyen
koordinatlarda diferansiyel alan eleman,

dA = dx dy

(4.10)

olurken, ekil (4.3b) deki kutupsal koordinatlar kullanldnda diferansiyel alan eleman,

dA = r dr d

(4.11)

olur. Bunlar (4.9) de yerletirilirse, ifadeler ift katl integrallere dnr.

u bir gerek ki, ift katl integrasyon yerine uygun bir tek katl integrasyon kullanlabilirse, bu ilemlerde bir sadelik salayacaktr. Bu amala
ou kez dA eleman ince bir erit eklinde alnarak ift katl intergralden
tek katl integrale geilebilir. Problemin yapsna bal olarak farkl matematik admlar izlenerek genellikle uygun bir tek katl integrale gei
yaplabilir. imdi srayla bu matematik admlar grelim.
Kartezyen Koordinat Takm: ekil (4.4a) da y = y ( x) erisi ve bu eri

ile x ekseni arasnda dey konumda yerletirilmi diferansiyel erit eleman dA grlyor. erit eleman eriye keyfi P ( x, y ) noktasnda temas
etmektedir. Burada,

74

STATK

ZELGE (4.1): Baz geometrik ekillerin arlk merkezi ile alanlar.

GEOMETR

xM

yM
1
3

gen

Alan
1
bh
2

1/4 daire

4r
3

4r
3

1
4

r2

1/2 daire

4r
3

1
2

r2

1/4 elips

4a
3

4b
3

1
4

ab

1/2 elips

4b
3

1
2

ab

(n + 1)
a
( n + 2)

(n + 1)
h
( 4 n + 2)

ah
(n + 1)

(n + 1)
a
( 2 n + 4)

(n + 1)
h
(2n + 1)

n
(ah)
(n + 1)

2r sin
3

r2

Parabol
paras

Daire
dilimi