5.

1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
5.7
5.8

Rijit Cisimde Denge

Dzlem Kuvvetlerde Denge Hali
Dzlemde Serbestlik Derecesi
Ba eitleri
Pandl Ayak
Dzlem Tayc Sistemler
Dzlem Tayc Sistemlerde Ykleme Durumlar
Dzlem Tayc Sistemlerin Mesnetlenmesi
rnekler
ok Paral Sistemlere Giri
5.9
rnekler
PROBLEMLER

103
103
105
106
107
109
112
115
119
123
125
129

svireli matematiki nce tp eitimi grd sonra matematie merak sard. Diferansiyel denklemler kuramna, yelkenlerle ilgili matematik bilgilerine ve optik bilimine
katklar oldu. Bugn LHospital kural olarak bilinen yntemi de Pariste LHospitale
ileten kiidir. lk kez Galileinin ortaya att yalnz ktle ekiminin etkidii bir paracn bir noktadan brne en ksa zamanda ald yolun denklemini, kendisi gibi ok
nl bir matematiki olan abisi Jakob Bernoulli ile birbirlerinden ayr olarak ve farkl
yntemlerle zme almalar srasnda yeni bir disiplin olan deiimler hesabnn
temellerini attlar. Hayatnn son yllarn mekaniin ilkeleri zerindeki almalara
ayrd.
Johan BERNOULLI (1667-1748)

5.1

RJT CSMDE DENGE

Rijit cisim ve denge kavramnn, statiin ana felsefesini oluturduunu

getiimiz blmlerde grdk. Bu blmde, rijit cismin dzlemde dengesini incelenecek. Eer bir rijit cisme etkiyen btn d kuvvetler sonuta
sfra edeer bir kuvvet kuvvet ifti sistemi oluturuyorsa, ya da d
kuvvetler sfr kuvvet kuvvet iftine indirgenebiliyorsa, denge oluur. u
halde; F1 , F2 ,..., Fn tane kuvvetin etkisinde ve denge halindeki bir cisimde, her zaman,

M i = (ri Fi ) = 0
Fi = 0

(i = 1, 2,..., n)

(5.1)

denklemleri salanr. Bunlar:

Fi = 0

Mi = 0

zdm denge denklemi olup, rijit cismin hi bir dorultuda telenmediini ifade eder.
Bu koul moment denge denklemi olup, incelenen rijit
cismin hi bir keyfi dorultu etrafnda dnmediini ifade
eder.

5.2

DZLEM KUVVETLERDE DENGE HAL

Dzlem halde denge durumu incelenecek bir rijit cismin stnde

skaler denge denklemi yazlabilir. Eer ekil (5.1a) daki rijit cisim dengede ise; cisim keyfi eksenler dorultusunda teleme yapmaz ve dzlemine dik dorultuda bir nokta etrafnda dnmez. Dzlemde bunu destekleyen denge denklemleri,

104

STATK

Fx = 0

Fy = 0

M A = 0

(5.2)

olabilir. Burada A tamamen keyfi bir noktadr. Fakat (5.2) yazlabilecek

tek denklem snf deildir. rnein, (5.2) de Fy = 0 yerine ekil (5.1b)
deki gibi gene keyfi seilmi bir B noktasnda da moment denge denklemi yazlabilir. O zaman denklem takm,
Fx = 0

M A = 0 ,

M B = 0

(5.3)

olur. Yalnz bu durumda AB hatt y ekseninden farkl bir dorultuda

olmaldr (ekil 5.1b). Ya da istersek, ekil (5.1c) de grld gibi A ve
B noktalarna ek olarak bir baka keyfi nokta olan C seilip, daha sonra
bu noktada moment denge denklemleri yazlabilir. O zaman denklem
takm,

M A = 0 ,

M B = 0 ,

M C = 0

(5.4)

olur. Eer (5.4) den yararlanlarak cismin dengesi aratrlacaksa, dikkat

edilmesi gereken husus; A, B, C noktalar ayn doru zerinde olmamaldr (ekil 5.1c).
Bir rijit cisimde denge durumunu incelerken yazlacak denklem snflar
(5.2), (5.3) ve (5.4) den herhangi birini kullanmaya balamadan nce bu
rijit cisme ait bir serbest cisim diyagram (SCD) nn izilmi olmas
gerekir. Bu eserde kullanlmas gerektiinde hep "SCD" ksaltmas yazlacaktr. Aada SCD nn anlamn ve nasl izileceini aklayalm.
Serbest Cisim Diyagram (SCD): Rijit cismin dengesi incelenirken, cisme etkiyen tm kuvvetleri gsteren leksiz ekle verilen isimdir.
SCD izerken izlenecek yol
1.

Ayrklatrma: ncelenecek cisim, onu dengede tutan balarndan ve

dier cisimlerden ayrklatrlr.

2.

Kuvvetler: SCD da stnde cisme etkiyen tm kuvvetler gsterilir.

Bu kuvvetler iki snfa ayrlrlar:
Ynleri ve iddetleri bilinenler: Cismin arl, cisme dorudan
etkiyen servis ykleri gibi yn ve iddeti bilinen kuvvetler izilirken bunlarn ynleri bir ok ucu ile gsterilirken, iddetleri de
oklarn stne yazlr
Balangta ynleri ve iddetleri bilinmeyenler: Balangta vektrel zellikleri bilinmeyen ba kuvvetleri keyfi ynlerde izilirler ve sonra hesap sonularna baklarak bunlar belirlenir.

3.

Cismin Boyutlar: moment denge denklemlerinde kullanlacandan

SCD da yer alr. Boyutlandrma, iki nokta arasnda ularnda oklar
olan bir doru izilerek ve bu izginin stnde bu iki nokta arasn-

110

STATK

ZELGE (5.1): eitli ba tanmlar.

Kayc Mafsal
ve
Cilal Yzey

Kablo

Cilal Yark

Pandl Ayak

SERBESTLK
DERECES

BA KUVVETLER

Bu kuvvetlerin tesir izgilerinin dorultular bellidir

BA ETLER

Sabit Mafsal
ve
Mafsal

Srtnmeli
Yzey

Ankastre
Mesnet

111

5. RJT CSMN DZLEMDE DENGES

ZELGE (5.2) Tayc eleman olarak eitli ubuk geometrileri.

Konik helisel merdiven kirii

Parabolik helisel yay

ZELGE (5.3) Yzeysel tayclar ve ok paral sistemler.

Yzeysel Tayclar

ok Paral Sistemler

5. RJT CSMN DZLEMDE DENGES

Ba kuvvetlerine rnek tekil etmek zere, ekil (5.12a) da tekil P kuvvetiyle ykl kirie ait SCD ekil (5.12b) de sunulmutur. Burada A mesnedi dey ve yatay teleme hareketlerine kapal olurken, B mesnedi
sadece dey dorultuda teleme hareketlerine kapaldr. O nedenle bilinmeyen ya da hesaplanmas gereken mesnet tepkileri

Ax , Ay ve B y
dir. Baz tayc sistemler ise iki ya da ihtiyaca gre daha fazla parann
birletirilmesi sonucu retilebilir. Bu durumda paralar birbirlerine yeteri
sayda mafsal ile balamak mmkndr. ekil (5.13a) daki AGB sisteminde A ve B mesnetleri sabit mafsall olarak verildiinden bunlar birbirine dik keyfi iki dorultuda (rnein x ve y eksenleri dorultularnda)
telemeye izin vermezler. O halde sistemin SCD ekil (5.13b) de grld gibi izilir ve ba kuvvetleri de,
Ax , Ay , B x ve B y
olur. te yandan G noktasndaki mafsal, bu noktada birleen tayc paralarnn telemelerini eit klarken, dnmeye kar tam bir serbestlik
tanr ve M G = 0 olur. AG ve GB paralarn balayan G mafsalndaki
ba kuvvetleri G x ile G y ekil (5.13c) de etkitepki kuralna gre izilmitir. Bu ba kuvvetlerini klasik d kuvvetlerden biraz farkl deerlendirmek gerekir. yle ki; eer tayc sistem ekil (5.13b) de grld
gibi bir btn olarak ele alnrsa o zaman ara mafsaldaki ba kuvvetleri
G x ile G y birer i kuvvet olur. Yok eer; tayc sistemi oluturan paralar ayr ayr ele alnrsa, o zaman SCD lar ekil (5.13c) de grld
gibi izilir ve bu durumda her bir para iin mafsal kuvvetleri G x ile G y
birer d kuvvet olur. u halde ksaca zetlersek; eer tayc sistem iki
para halinde zlecekse;
Ax , Ay , G x , G y :

AG paras iin ba kuvvetleri

B x , B y , G x , G y : GB paras iin ba kuvvetleri

Gx , G y

AG ile GB paralar arasndaki etkileim kuvvetleri olup, AB ubuu iin i kuvvetlerdir.

5.8

DZLEM TAIYICI SSTEMLERN MESNETLENMES

Dzlem halde bir tayc sistemin bilinmeyen ba kuvvetlerini bulmak

iin sistem stnde adet denge denklemi yazlabilir. O zaman buna
gre de en fazla adet bilinmeyen mesnet tepkisi (ba kuvveti) zlebilir. Doal olarak bir tayc sistem eitli biimlerde bal olabilir ve o
nedenle problemin zmne gemeden nce sistemin mesnet koullar-

115

125

5. RJT CSMN DZLEMDE DENGES

olur. Yukardaki ek mafsal koullar gerei, tayc sistem statike belirlidir. Bir sisteme Gerber kirii denebilmesi iin gerekli iki art vardr:

Srekli tayc sistem statike belirli olmaldr

Kiriin yatay hareketi sadece tek bir ba koulu ile engellenmeidir.
rnein elil (5.22c) de A mesnedi bu ilevi yerine getiriyor.

Gerber kirilerinde yk tama zellii, ksaca, basit sistemlerin birbirleri

stne bindirilmi hali gibi dnebilir. rnein ekil (5.21c) deki
Gerber kirii A sabit mesnedinden balanarak ekil (5.22) deki grld
gibi izilebilir. Tabii bunu sadece yk tama zelliini aklamak iin
yaptk. u durumda P1 ve P2 yklerinin etkisi sadece ABG1 kirii stnde hissedilir ve G1CG 2 ile G 2 D paralar bunlardan etkilenmez. P3
yk hem G1CG 2 de hem de ABG1 paralarnda hissedilirken, mevcut
ykleme durumunda, G 2 D paras hi yk tamamaktadr.
RNEK 5.8: ekil (P8.1) de ykleme durumu verilmi olan Gerber kiriinde

mesnet tepkilerini hesaplaynz. G noktas mafsaldr. Kiri zerindeki

yayl yklemeler q1 = 3kN/m , q2 = 2 kN/m ve kiri boyutlar a = 3m ,
b = 2 m dir.

ZM: Sistemin ekil (P8.2) deki SCD da bilinmeyen ba kuvvetleri

Ax , Ay , M A , B y dir. Bu drt bilinmeyen, eldeki denge denklemi ve
mafsaldan gelen ek koul M G = 0 kullanlarak zlebilir. Bunun iin
kiri mafsal noktas G den ikiye ayrlrsa, G mafsalndaki etki tepki kuvvetleri Gx ile Gy de problemin bilinmeyenleri arasna katlnca, toplam
bilinmeyen says altya ykselir. Yalnz kiri iki paraya ayrldndan,
AG ve GB paralarnn dengesi srayla inceleneceinden toplam erden
alt denklem yazlr ve tm bilinmeyenler elde edilir.
GB paras: ekil (P8.3) deki SCD dan yararlanlarak yazlacak denge
denklemlerinden bulunacak ba kuvvetleri:
Fx = 0;
M G = 0;

1 4 - 2 By = 0

Gx = 0
B y = 2 kN