10.

Srtnen Yzeyler

10.2
10.3

303

Srtnme Kuvveti ve Srtnme Katsays

Srtnme As
rnekler
Kamalar
10.4
rnekler
Kay Srtnmesi
10.5
rnekler
Basn Yataklar
10.6
rnek
Mil Yataklar ve Dingil Srtnmesi
10.7
rnek
Tekerlek Srtnmesi ve Yuvarlanma Direnci
10.8
Kare Dili Vida
10.9
rnek
PROBLEMLER

304
307
308
313
316
317
319
321
322
323
324
324
325
329
330

Alman matematikidir. Eliptik fonksiyonlar kuram, iletiimin ok snrl olduu

bir dnemde, Norveli matematiki Niels Hendrik Abel ile ayn dnemde ama
birbirlerinden
tamamen
habersiz
gerekletirilmitir.
Gelitirdii
HamiltonJacobi kuram 20. yzylda kuvantum kuramnn matematik
modellenmesine nemli katk yapmtr. Birinci dereceden ksmi diferansiyel
denklemler zerine yapt almalarla, dinamikteki diferansiyel denklemlere
uygulad. Abel transandantal fonksiyonlarna ve eliptik fonksiyonlarn saysal
kuramnn uygulamalarna dnk etkili almalarda bulunmu-tur.
Carl Gustav Jacob JACOBI (1804-1851)

10.1 SRTNEN YZEYLER

Birden fazla cisim ekil (10.1a) da grld gibi birbirleriyle temas ediyorsa, bu yzeyler arasnda srtnmeye dayal karlkl etkileim olur.
Srtnme, cisimlerin yzey yaplarna dayanan fiziksel zellikleriyle ilikilidir. Prtkl (przl) bir yzeyin, prtksz (cilal) bir yzeye gre,
temas edecei tm yzeyler zerindeki srtnme etkisi olduka farkldr.
Yzeyler iki snfa ayrlr:
Cilal yzey
Przl yzey.
Cilal Yzey: Bu tanm bir idealletirme olup gerekte byle bir zellie
ancak baz zel durumlarda sadece yaklalabilir. Eer; ekil (10.2a) daki
A cismi ile yatay dzlem arasndaki temas yzeyi cilal ise, A cisminin
SCD ekil (10.2b) de grld gibi izilir. Dikkat edilirse, etkileim
kuvveti N A temas yzeyine dik dorultudadr. Yalnz bu durumda cisme
etkiyen yatay P kuvvetini dengelemek mmkn deildir. rnek olarak
buz stnde giderken fren yapan bir arabay dnebiliriz.
Przl Yzey: ekil (10.1) de grld gibi, gerek yzeylerde farkl

mertebelerden przler olduundan, yaplacak uygun varsaymlarla fizik

olay geree olabildiince yakn ifade edilebilir. Temas eden yzeyler
arasndaki srtnme, bir etkileim kuvveti ( R ) ile ifade edilirken, ekil
(10.4) de grld gibi bunun bileenlerinden biri srtnme yzeyine
dik olan normal kuvvet ( N ) ve dieri ise bu yzeye teet olan srtnme
kuvvetidir ( Fs ) . Bileke kuvvet ile srtnme yzeyi arasnda srtnme
as ( ) denilen belli bir a oluur. Srtnme,

304

STATK

Sv srtnmesi
Kuru srtnme

biiminde iki snfa ayrlarak incelenebilir.

Sv Srtnmesi: eitli hzlarda hareket eden akkanlar (sv ya da gaz)

arasnda ya da akkanlar iine batm cisimler incelenirken gndeme

gelir. Sv srtnmesi; akkan iinde komu katmanlarn farkl hzlarda
hareketine (hz gradyanna) dayal olarak ortaya kabilecei gibi, akkann viskozitesine de baldr. rnein ekil (10.3) deki akkan zerinde
v o hz ile hareket eden yeterince geni bir levhay ele alalm. Akkann
levha ile temas eden paracklar v o hz ile hareket ederken, akkann
zemin ile temas iindeki paracklarnn hz sfrdr. Buna gre levha ile
zemin arasndaki akkann hz v = v( y ) biiminde dey koordinatn bir
fonksiyonu olur.
Kuru Srtnme: Birden fazla kat cismin yzeyleri arasnda temas varsa

ve bunlar birbirlerine gre bir harekete zorlanyorsa ortaya kar. Bu

kitap kapsamnda sadece kuru srtnme ele alnacaktr.
10.2 SRTNME KUVVET VE SRTNME KATSAYISI

Eer iki cisim arasnda temas yzeyi ekil (10.4a) da belirtildii gibi
przl ise, bu durumda A cisminin SCD ekil (10.4b) de grld gibi
olur. Yani bu iki yzey arasndaki etkileim kuvveti R, yzey normali ile
gibi bir a yapar. stenirse bu R kuvveti ekil (10.4c) de grld
gibi iki bileene ayrlabilir. O zaman temas yzeyine dik N A bileenine
normal kuvvet, temas yzeyine teet ve hareketin tersi ynndeki Fs
bileenine de srtnme kuvveti denir.
Srtnme Kuvveti: ki yzey birbiri ile temasta iken, biri tekine gre
hareket zorlannca ortaya kan, hareketle zt ynl ve srtnen yzeylere
teet olan kuvvete verilen addr. Srtnme kuvveti sonu olarak s biiminde bir enerji kaybna neden olur. Eer ekil (10.4a) daki A cismi dengede ise, ekil (10.4c) deki SCD da yazlacak denge denklemleri,

Fx = 0;
Fy = 0;

P - Fs = 0
N A -W = 0

(10.1)

dir. R yi bileenlerine ayrmakta kullanlan asna srtnme as

denir ve ileride daha kapsaml incelenecek. Yalnz bu aamada bilinmesi
gereken en nemli bilgi, srtnme kuvvetinin iddeti iin daima bir st
snr vardr. Baz durumlarda srtnmeden kanlrken, baz durumlarda
ondan yararlanlmaya allr. rnein bir makina alrken srtnme

319

10. SRTNME

elde edilir. Son olarak (10.22) integrali hesaplanrsa,

T2 = T1 e s

(10.23)

bulunur. Bu bant, sabit silindirik tambura sarl kay ya da halat ile

fren kay iin tam kayma hareketinin balayaca srada kullanlmaldr. Burada radyan cinsinden kullanlan a > 2 olabilir, rnein
halat diree n kere sarl ise, = 2 n olur. Eer kay, halat, fren kaymyorsa ya da kayma balangcnda deilse (10.23) kullanlamaz. (10.23)
kayl transmisyonlarda da kullanlabilir. Yalnz bu durumda hem kasnak
hem de kay dnecei iin, kayn kasnaa gre hareket edip etmedii
bilinmelidir. Kayl transmisyonlar ekil (10.15) de grld gibi sklkla V biimindedirler. O nedenle bunlara V kay denir. Hareket halindeki kayta ekme kuvveti T2 , direnen kay kuvveti T1 ve kasnak ile
kay arasndaki statik srtnme katsays s ise kay kuvvetleri arasndaki iliki, (10.23) e benzer yapda,

T2 = T1e

(10.24)

yazlabilir. Burada kay yanaklarndaki srtnmeyi gzeten iliki,

(10.25)

sin ( 12 )

dir.
:RNEK 10.7: ekil (P7.1) de grlen sistemde A makaras srtnmesiz olup

miller sabittir ve bunlarn yzeyinde statik srtnme katsays s = 0.3

dr. Kablonun en fazla 500 kN tayabilecei bilinmektedir. Buna gre T
kuvveti ile ekilerek hareket ettirilmek istenen W arlnn alabilecei
en byk deeri hesaplaynz. Alar = 60 ve = 80 dir.
ZM: B milinin ekil (P7.2) deki SCD da, aslm ynndeki kablo kuvvetinin en byk deeri 500 kN olabileceine gre,
T2 = 500 kN

dur. Kablonun mile srtnd yzeyde merkez as B = 150 olup,

radyan cinsinden deeri,

B = 150

5
= rad
180 6

dr. u halde, kay srtnmesi denklemi T2 = T1 e s B dan,