Kiev Milli Taras evenko niversitesi

Trk Enformasyon ve Aratrma Merkezi

Filoloji Enstits Trkoloji Blm
TKA (Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl)
Ukrayna Sivil rgt "Ukraina Gagauzlar Birlii"



("TKA")
" "

. Ukrayna'dak Trke Konuan

Halklar Paneli
(Gagauz, Urum, Karay, Krmak
ve Krm Tatarlar'nn eitim sorunlar)
Panel

"
: , ,
, "



( 11 29 2010 )
Kiev Milli Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Bilim Kurulu
toplants tarafndan onaylanmtr: 6 29 Haziran 2010

" : , ,
, " / . Ukrayna'dak Trke
Konuan Halklar (Gagauz, Urum, Karay, Krmak ve Krm
Tatarlar'nn eitim sorunlar) Panel. .: " ", 2010. 257 .
Kitapta yer alan bildiriler Ukrayna'da oturan Trk boylarna ait Tatar, Gagauz,
Urum, Karay ve Krmaklar'n eitim sorunlarn inceleyen bilimsel ve aratrma
niteliindedir.
Kitapta, panelde yer almayan, fakat konuyla direk balantl olan bildiriler de
yer almaktadr.
Bilim adam, retmen, talebelere ve Trk boylar ile ilgilenen herkese ynelik
hazrlanmtr.
, ,

, , , , .
, , ' .
, , , .

Yayn Kurulu /
Do.Dr.FedoraArnaut/..,.;Do.Dr.
VolodmrPidvoyny/..,.;Yrd.
Do. Dr. mer Dermenci / . . ; Yrd. Do.
Dr.rnaPokrovska/..,.
Yayma hazrlayanlar : Do.Dr. Fedora Arnaut,
Do.Dr. Volodmr Pidvoyny
: . . , .
. . , .

indekiler /
Arnaut F.
n sz................................................................................................................ 7
..
........................................................................................................ 8
..
................................................................................................ 10
Pidvoyny V.
Al konumas ............................................................................................. 10
..
............................................................................................... 11
Arnaut F.
Al konumas ............................................................................................. 11
..
............................................................................................... 13
Bugay S.M.
Al konumas.............................................................................................. 13
.
................................................................................................ 15
Nasrattnolu .
Al konumas.............................................................................................. 16

Gagauzlar/

............................................. 18
Dermenci mer
Ukrayna'daki trk halklari ocuklarin eitimi ................................................. 18
.

" " ............................................................. 28
Arnaut F.
Ukraina'da gagauz retimin ilerlemesi "Ukraina Gagauzlar Birlii"nin
bu uurda rol.................................................................................................... 28
.

.......................... 34
Stoletnyaya A.
Moldova okullarnda Gagauz dilin eitimi: dil ve kltr eitliliin
korunmas iin seilen yol ............................................................................... 34
3

 O.
,
, ............................... 40
Kulaksz O.
Gagauz dilin, nic distplina, oluum hem renmek yollar kolalarda
milli renici bileiminnn .............................................................................. 40
.
:
, .................................................................................. 46
Vikol V.
Bolgrad Blgesi'ndeki gagauz dilin eitim durumu: olanaklar ve zorluklar.... 46
.

- .................................................... 49
Akderli .
Yrtme kurumlarn sivil milli-kltr rgtler ile ibirlii almalar........... 49
.

................................................................... 54
Kalev B.
Bolgrad Blge Gazetelerinde Gagauz Dili ile lgili Yaynlar.......................... 54
.
....... 58
Kulaksz L.
Gagauz masallarnda kompozisyon ve anlatm bilim zellikleri ..................... 58
.
..................... 64
Keliolo V.
ada kreselleme srecinde Gagauzlarn eitim problemleri ................... 64
.

( - ).......................................... 69
Nikolo D.
Moldova'nn Gney'indeki etnik kltrlerin etkileimi
(leksik-etnografik gerekler zerine)............................................................... 69

Karay-Krmak /-
.
'
........................................................ 79
Garkavets A.
ada Trk dilleri iin tarihi kayanak asndan Kpak yazl kaynaklar.... 79
4

 .
,
, - .................................................. 105
Glaev A.
Karaay-Balkar, Krmak, Karaym ve Gagauz Dili
ve Kltrnde Hazar Kaganlnn zleri....................................................... 105
.
X XX ........................ 134
Polkanova G.
XIX-XX asrlar arasnda Krm Karaylar'nda eitim................................... 134
., .

................................................................................ 141
Polkanova G., rmeli T.
Gemiten gnmze Krm Karaylar'n eitim sorunlar ............................. 141
.
. ....................................... 147
Budnik N.
Krmaklarn Eitim Problemleri. (Ana Dilin retiminde)
Dnk ve Bugnk Sorunlar ........................................................................ 147

Urum Trkleri/
.
' ................ 159
Ponomareva .
Azak Denizi Etrafndaki Urum Trkleri'nin Etnik Dil Durumu .................... 159
.
:
............................................................ 169
Drga .
Yaz Okulundan Devaml renime: Karay ve Urum Trkleri'nin
Uygulamal Anadil Ders Kitaplar................................................................. 169

Krm Tatarlar /
.
.. 182
Yahyaeva A.
Krm zerk Cumhuriyetinde Krm Tatar Dilinde Eitim Durumu ............. 182

 .
................... 188
Kerim I.
Krm tatar dilinde tabii fenler ierisinde savatan gnmze basklar ......... 188
.
-
I . ...................................... 201
Adibulaeva E.
XXI asrlarn balarnda anlay ve metod temelin incelenmesi
ve Krm Tatar dilinde eitim ........................................................................ 201
- .
..................... 209
Tenko-Monastrska O.
Krm-Tatar dili zerine dnceler............................................................... 209
.
............................... 213
Arabac M.
Krm'da yaayan Tatarlar'n sorunlarna Krm
Tatar Diyasporas'nn Yaklam.................................................................... 213

.................................................. 218
zuygun Alirza
Trk edebiyatnda gazavetname tr ............................................................. 218
.

..................................................................... 225
Gne G.
Yabanclara Dil retiminde Uygulanan Metod, Yntem, ve Teknikler ...... 225
.
...................................... 234
Nasrattnolu .
Ukrayna'da varolan Trk halklarn eitimi zerine dnce ve teklifler ....... 234
................................................................................................... 249
KARARLAR ................................................................................................ 243

N SZ
ok uluslu Ukrayna devleti son 20 yla akn bir sre ierisinde
bamszln kazanp demokrasi yolunda emin admlar atmakta.
Toplumlarn, milletlerin, aznlklarn sorunlar eitli devlet
organlarnda ve kurumlarnda dile getirilirken asl zlecei yer olan
eitim kurumlar bu konuda bir tarafta duramazlar, durmamallar.
Tarafmzca, Ukrayna'da varolan Trk halklarn sorunlar ile ilgili
toplant, panel veya sempozyum dzeyinde gereklemesi teklif edilen ve
gerek dernek ierisinde, gerek ise Trkoloji Blm'nde kabul gren bu
proje Ukrayna'da yaamlarn srdren , fakat gittike yok olmaya yz
tutmu Krm Tatar, Gagauz, Karaym, Krmak ve Urum Trkleri'nin her
ynden incelenmesi iin iki ylda bir bilimsel etkinliklerin yaplmas kabul
grmtr.
lki 2006 ylnda "I.Panel Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli
(Krm Tatar, Gagauz, Urum, Karay ve Krmaklar'n Dilleri ve
Kltrleri) adyla Panel eklinde dzenlenirken bu toplumlarn gnzmde
dillerinin korunmas ve zenginlemesi , kltrlerin ayakta kalmas ile ilgili
sorunlar ele alnm ve daha sonra ayn ylda kitap btnlnde baslmtr.
Elinizde tutmu olduunuz bu kitap ise 2008 ylnda dzenlenmekte
olan "II.Panel Ukrayna'dak Trke Konuan Halklar Paneli (Krm Tatar,
Gagauz, Urum, Karay ve Krmaklar'n eitim sorunlar)" adn tamakta
ve eitim sorunlarn irdelemektedir.
Bireyden balayp toplumun aydnlanmasna kadar giden yol eitimden
gemekte. Bu nedenle ikinci etkinlik bu konuya ncelik tanmtr. Bu
kitapta yer alan bildiriler bilim adam, aratrmac, devlet etkilileri
tarafndan sunulurken birka tane bildiri Panelde yer almamasna ramen
nemli bulunmu ve eklenmitir. Ayrca belirtmeliyiz ki, her iki toplantya
da davet edilen ahslar kendi milletinin sorunlarn yakn bilen, takip eden
ve zmeye alan insanlardr.
Panel boyunca eitim alannda ortaya koyulan ve Panel sonunda kabul
edilen karar ayrca kitabn sonunda yer almakta. Bylece bu kitap sradan
bildirilerden olumam olup bu Trk halkalarn sorunlarn ortaya koyan
ve devlet kademelerine kadar sesini duyurmaya alan, sorunlarn
zlmesi iin onun kapsna alan olacaktr.
Bata etkinliin gemesinde byk katklar olan Trkoloji Blm,
Ukrayna Gagauzlar Birlii'ne ve kitabn baslmasnda maddi katks olan
TKA Kurumu'na kranlarm sunarm.
Kitab dzenleyen ve baskya hazrlayan
Do. Dr. Fedora Arnaut
7


, 20 .
, ,
.
,

, , , "
"
. ,

( , ,
, , ), , .
" : , , , , "
2006- . . ,
, ,
.
, , , 2008- . " : "
( , , , ,
)".

. .
, ,
, ,
, , . , ,
,
.
() , , . ,
8

, , .

,
" " ,
("TKA") .
,
. . , .
"


AILI KONUMASI
..
!

,
, ,
, ,
, .

.
.
- ,
,
, , , ,
, ,
,
,
, , - .
,
, , ,

, , , ,
.
! , , !

!
10


AILI KONUMASI

, ,
, , ! " :
, , , ".
" ", 6 2007 .,

- ,
, .
,

. , ,
, .
!
,
132 . , ,
, , . ,
.
, , , ,
, .
- " ( , , , , )"
, 2006 .
" ",
. ,
, ,

11

 .
.
, , .
. ,
, 40
, . , , , ,
, .
, ,
" " ,
, . , .
, , ,
,
. , , ,
, .

12


AILI KONUMASI
..*
!

, , ,
, !
,
, ,
,
-. , , .
- , , , , . : " ",
"",
" " "".
.
,
,
, ,
,
.
, 2008 . . , , 100 . .

, ' ,
,
*

13

, ,
.
, , ',
.

14


.*
,
, , , !
- " ", , ,
, " ".
, , , , , , .
, , , .
3 . 6
:
, , ,
, ' ,
. " ",

, .
, , .
, 1981 . ,
, .
,
" ", .
*

15


" ".
" ".

AILI KONUMASI
Nasrattinolu .*
Azerbaycann Kiev Bykelilii Sayn Mstear, T.C.Kiev
bykelilii Sayn Kltr ve Enformasyon Ataesi, Moldova-Gagauz Yeri
zerk Blgesi Bakan'nn Ukrayna Sayn Temsilcisi, Sayn Brokratlar,
Saygdeer hanmefendiler, beyefendiler;
Kiev Milli Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji
Blm, Trk Enformasyon ve Aratrma Merkezi , Btn Ukraina Cmn
Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" tarafndan dzenlenen II.
Ukrayna'daki Trke Konuan Halklar Paneli'nin hayrl olmasn temenni
ederek szlerime balamak istiyorum.
Bu Panel neticesinde Ukrayna'da yaayan Krm Tatarlar, Gagauz,
Urum, Karay ve Krmak Trkleri Eitimi hususunda yeni ufuklarn
alacana inanyorum.
Bakanln yapmakta olduum, merkezi Trkiye'nin bakenti
Ankara'da bulunan Halk Kltr Aratrmalar Kurumu, Krm Tatar ve
Gagauz Trkleri ile ilgili ok ciddi ve nemli etkinlikler dzenlemitir.
Krm'da, Kltr Bakanl ile birlikte 3 kez uluslar aras dzeyde bilimsel
sempozyumlar yaptk. Gagauz Trkleri zile ilgili olarak da, ilki Moldova
Cumhuriyetine bal Gagauz Yeri zerk Blgesi'nin bakenti Komrat'ta,
ikincisi Trkiye'nin Edirne kentinde, ncs yine Komrat'ta,
drdncs Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti'nin Gazimausa kentinde,
beincisi Trkiye'nin Tekirda kentinde, altncs ise Moldova'nn
bakenti Kiinev'de olmak zere 6 kez "Uluslar aras Gagauz Kltr
Sempozyumu" dzenledik. Bu sempozyumlarn yedincisinin Ukrayna'nn
Kiv kentinde yaplabilmesi iin ibirlii protokolu imzaladmz Btn
Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" ile birlikte
almalara balam bulunuyoruz.
*

(Prof.Dr.) Trkiye Halk Kltrn Aratrmalar Kurumu Bakan

16

te yandan, Taras evenko niversitesi ile balattmz olumlu

ibirliinin de devam edeceine inanyoruz.
Biz, Halk Kltr Aratrmalar Kurumu olarak, gerek Trkiye'de,
gerekse Trkiye dnda, Trk halk kltr ile ilgili nemli almalara
imza atm olan kii ve kurulular, 1981 ylndan bu yana
dllendirmekteyiz.
Bir sreden beri, baarl almalarn takdirle izlediimiz Kiev Milli
Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji Blm'ne,
Btn Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" ne, Trk
Halk Kltrne Hizmet dl verilmesi, Ynetim Kurulumuz tarafndan
kararlatrlmtr. imdi ben, izninizle dlleri Trkoloji Blm Bakan
Sayn Volodimir Pidvoyny ve Ukrayna Gagauzlar Birlii Bakan Sayn
Tudora Arnaut'a takdim edeceim.
Panelimize tekrar baarlar diler, sayglar sunarm.

17

Gagauzlar/

UKRAYNA'DAK TRK HALKLARI OCUKLARIN EITIMI
*
-
, ,

.
Makalede, Ukrayna'da var olan aznlklarn ocuklarnn eitimi ele alnm,
bu alanda Avrupa'daki kazanmlar irdelenmitir. rnek olarak Hrvatistan'daki
eitim modelleri ve Almanya'daki Trk toplumunun eitim konusundaki
deneyimleri sunulmutur.

,
, , , .

, , , .
: ,
- , .


. : ?
: .

. (, ), (,
). ( ) *

..., .
18

 [4]. ,

,
. , [6]. ,
:
) .
;
) , ,
. ',
,
' ;
)
- . , . ,
, ' .
;
) , ,
, , .
.
.
( 2006 25% ),
,
, .
, 80- .
19

 (Nationalklassen), , .
.
,
. ,
, .
, , , , . ,
.
, .
,
.
[6].
,
, ' , .
' , (
, , -, -
, ).
1996 .,

, ,
. , -
' .
, .
, , ,
, [7].
, .
20


. . .
.

.
,
, , ,
. ,
.
/
.

.
- .
. , ",
,
" [2, c.7]
, .5
, . 34
, .4 ,
,
, . 14
.
. ,


. 21

 ,
( ).
.
, , - ,
, ,
' , .

.
, : " ,
,
,
. ,
, ' ".
. ,
. ,

, , ,

. ,
.
, ,
.
"", , , . ,
, .
22

 .
, - ( , ),
, - .
(, )
, , .
' . '
,
, , .
, , .
:
(, , , ),
.
, .

,
: , , ,
, . ,
1997 , 175 (
' ) ' .
. , ',
.
, , , , .
,
. , ,
. , , ,
, .
23

 2003 , 11 [3].
, , , .
, , .
.
. 1992 .
" ", " - : , ". , , 19
1997 .,
.
" ",
, "
", " ", " ", " ", .
,
, , .
,
.

, . ,
24

 . , ' ,
. ,

[1, c.232].
. ,
, , .
,
. .
. ,
,
,
, '
.
, .
, . 2009
, 2010
570 26.06.2009 .
. , , ,
. : " ,
. ,
25

 i . .
ii, 2008-2009 . , , i
i. ,
, , ,
, ."[5].


' .
, , ,

,
. , ,
,
. , , ,
.
.
,

. . ,
, , , .
. ,

. .

, , . -

26

, ,
.
1. C. :
// : : ,
. . .. . : , 2005. .231-233.
2. . : , 1996. . 7. [.
].

:
http://www.osce.org/documents/hcnm/
1996/10/2700_uk.pdf 3.
: 10 : . ., 2009. . 64.
4. . : - . .: ,
1997. 5. . -2010: . [. ]. : http://www.expres.ua/articles/ 2009/08/14/33212/
6. Arslan M. Almanya'daki Trk i ocuklarnn Eitim Sorunlar // Sosyal
Bilimler Enstits Dergisi.- Say : 21. 2006/2. 233-245 s. 7. zcan E.
"Babakan Yanlyor, Almanya'da Trklerin Anadilde Eitim Hakk Var": [. ]. : http://bianet.org/bianet/dunya/ 112886-basbakanyaniliyor-almanyada-turklerin-anadilde-egitim-hakki-var

27


" "
UKRAINADA GAGAUZ RETIMIN ILERLEMESI,
"UKRAINA GAGAUZLARI BIRLII" NIN BU UURDA ROL
*
, , , .
,
.
. ,
ATO ,

.
" ", 2007 ., . , ,
, .

Gagauz tarihi kendi sracklarn eketti yazmaa trl vaktlarda. Kimi

sra onnar yazd yabanc bilgi insannar, kimi sra gagauz bilgi insannar
savatlar bulmaa haliz istoriann dooruluunu. Ama her kerem belli oldu ani
yaamamzda bu tarihin izlerini yaradr insannar da lzm istorikler salt
gerekler bakmaa da dooru bildirm evlat boylarmza bunnar.
Gagauzlarn derin istorias taa Orta Asiyadan balkannara kadar pek
derin aratrlmad, zere "o ksm" sayld ani diil bizim istoriamz ama o
trklerin, trk dnnsnn, anglar "butta bu bizdn diil". Balkannardan
gtynn Bucak topraklarna biz annadk ani o ksm da pek diil derindn
kazl..ama gen da biraz bilgi bizim bilgilerimiz avk tutard. Bucak
topraklarnda biz baladk diil kendi istoriyamz yazmaa ama ayakta
durmaa. Yoktu vakdmz bizim kendi kendmizi tanmaa hem tantmaa.
Yukardan buyruklarnan savaardk yazmaa te o"dooruluu" ani insannar da
inansn biz kendmiz da inanalm...
Ama geldi taa da bet gnnr aan bizi Gagauzlar ani yaardk barabar
da aramzda snrlar olsa da geerdik onnar da sk sk grrdik
biribirimizln kapand. Biz biribirimizi ayrmardk ama bizi
*

,
" "
28

ayrmlard...bitki 15 yldan zeedsinn bu kapular kr demir kapu gibi

oldu. Bucak ikiya ayrld. Bn bir ksm kald Moldovann gnduusu
tarafnda kk bir ksm da Ukrainada. Gidip gelemlerimiz taa da zorlat.
Senselelerimize indn soram var nasn gitm yabanc pasportnan.
Yaamak kendi kanonnarn getrmti. Biz da ona uymak zorundayz. Te
bl peydaland taa bir fraza "moldova gagauzlar hem ukraina gagauzlar"
Aan halk ister ayrlmama onu hi bir kuvet ayrmycek. O gen
bulacek yollar ani bozmama kanonlar o padaalkta ani yar ama
koorumaa kendi birliini kendi halknnan da.
Ukraina da yaayan Gagauzlar bn saylr diil pek ok sayda , nerdeys
34 bin dolayanda. Devletin 2000 ylnda statistikalarna bakarsydk bu say
32.5 bin ama esaba alarsydk onu ani bitki vakt olr pek bk g Odesaya
Gagauz Yerindn insannarn ani gelerlar ksa vakda ilem da soram kalrlar
brda yaamaa, var nasn bu sayy taa da yukar ekelim.
Odesa blgesind Gagauzlar nasn da taa eveldn kalmt yarlar
Bolgrad rayonunun Dimitrovka, Aleksandrovka (Satlk Hac),
ervonoarmeyskoye (Kubey), Vinogradovka (Kuru) hem Jovtnevoye
(Karakurt) klerind toluca. Reni rayonunda Kotlovina (Balboka) knd
gagauzlar pek sk koruyerlar kendi dilini hem adeetlerini. Kiliya
rayonunun Starye Troyan (Eski Troyan) knd gagauzlar taa ilk gndn
kaavi tutrlar kendilerini. Ama Ukrainada gagauzlar yarlar taa baka
yerlerd da. Trl trl sebeplerdn onnar diitirmilr kendi yerlerini da
yaylmlar btnn Ukrainaya.
Bn gagauzlar yaerlar Ukrainann 14 blgesind Krmda, Harkovda,
ernigovda, Sumida, Donetskta ; Kievda hem baka baka blgelerd.
Onnar yarlar bekim uzak te o gagauzlardan ani taa barabar bulunrlar
gagauz klerind, ama gen da savarlar yaatmaa kendi adeetlerini,
lafetm ana dilind kendi evlerind hem toplamaa kendi dolayannna taa
ok gagauzu ani bulunr o blged.
T bu niyetl u-Ukrainann ba kasabasnda Kievd 2007 ylnda
kuruldu Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii". O gn
kadar vard birka kasabada )Odesa, Harkov, Akkermanda, Kievd hm.
Derneklr, anglar savaard toplamaa kendi dolayanda gagauz patriotlarn
da hizmet etm gagauzlara. Ama vakt ilerledik grnd ,ani bu yardm
pek az geler. Hem da bu bitki yllar elektronika, informatika dnns
ilerledi, da genlerimiz taa hzl baladlar unutmaa ana dilimizi. Zere onnar
taa az baladlar aralarnda lafetm, annamaa, paylamaa. Dnn
televizor hem elektornika dnnsna dooru adm att.
29

Ana dilin koorunmas iin dernn izmetleri. Btn halklar

yaamakta ttr bir kaavi kk, anglarn onnar lzm korusunnar, zere o
yoksyd , yok olr o halk da, o millet da. O kk onun ada dili.
Ana dilin koorunmas iin airler , yazarlar kendi yaratmalarnda sk sk
savarlar bu temada yazmaa da metetm kendi ana dilini, gzl, kvrak,
laflarnan alrlar halkna trk gibi kr sracklarnan almaa dilin
zenginnikleri iin. Muzka uurunda aydnnar duyurrlar o kmil seslerinnen
bu airlerin laflarn da baari biraz da olsa insannarn can kausuna urrlar ,
ani annasnnar bu dilin lzmnn.
Bilgi insannar kendi bilim uurunda izmetlerinne derinden aratrrlar
ana dilin kklerini, gramatikasn, literatura zenginniini da bilgi
kiyatlarnda ana dilini renn renciler rederlar bu dili.
Hepsi bu izmetlr yaplr bir uurda- kendi milletini, halkn koorumaa
deeni ana dilin ilerlemesi uurunda izmet etm.
Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlar Birlii" kendi ustavnda
ilk srada koydu bir paragraf, angs lzm gsterer , ani gagauz halkn
yaamas hem taa da ilerlemesi iin lzm balamaa ada dilin
renmesindn okullarda.
10 yl geeri vard nasn grm ani gagauz dilind uroklar olrlar pek
seerek ya da onnar ancak fakultatif formasnda. Ana dilin sevgi , hem onu
korumaa deeni niyet yoktu diil salt okullarn direktorlarnda,
redicilerind ama ana bobalarnda da. Kr entuziast gagauz redicileri
kendi vaktlarn taa zeed harcayp da ana dilind uaklara gagauz dilini
sevdirm alarkana kimi ana bobalar kar kardlar : "nein lzm
benim uaama taa zeed predmet? O gagauz dilinnn nereya gidecek
renm? Biz evd lafederiz ya, bu ona yeter. stemeriz gagauzca
uaklarmz rensin"...
Derlar ani dooruluk hem dooru yol herkerm kazanr prostuun stn.
T gagauz redicileri da ylmadlar, vazgemedilr ana dili sevgisindn da
taa da sk tutundular bu ayozlu yolda.
Gagauz Yeri gagauzlar bu uurda oktan atmt kaavi admnarn, da
hem Komrat Universitetind hem da kolejlerd, okullarda gagauz dilind
ret balamt.
Snrlarn kapanmasnnan Ukraina gagauzlar alardlar ara sra
nesyd getrsnnr kiminsa yardmnnan Gagauz Yerindn bir kiyatk ya
da metodika almas da lelikl hem kendileri rensinnr hem da
uaklar retsinnr..
Ukraina Gagauzlar Birlii bu zorluklar biraz da olsun zm deeni
balad annar almaa diil salt okullarda, ama taa sek uurda da.
30

Baalant kurdu Bolgrad kasanasnn Balarnnan, hem Rayonun

renmek Metod Kabinetinnen, Odesa novatsiya nsitutunnan hem da
balad aaramaa zm yollarn. Taras evenko adna Kiev Milli
Universitetin Literatura Trkologiya Blmnnn barabar Ukraina
Gagauzlar Birlii teklif etti gagauz redicilerin gelsinnr da ilkim onnar
iin dzenledi iki auftalk kurs, nerd kafedrann redicileri savatlar
paylamaa bilgilernnn gagauz istorias, literaturas, hem dil uurunda.
Hem taa derindn gsterm deeni sensel halklarn yaknnn verdilr
urok trkiye trkesind da. ki aftann bitkisind 16 redici ani toplantlar
Odesa blgesindn zenginnettilr kendi bilgilerini da taa kaavi, taa bilgin
dndlr okullarna.
Ama bu ancak ilk admd. Taa soram dernek grd ani bu admdan
soram geldi yapmaa taa bir adm da yapmaa tombarlak masa, nerd
redicilr var nasn kendi problemalarnnan paylasnnar da birlikt
bulmaa bu soru dmndn dooru bir yol.
Bu tombarlak masa gen dzenlendi Trkologiya kafedrasnda, da brda
vard nasn duyma problemalar, anglarnnan redicilr karlarlar
uroklara hazrlanarkana, uroklarda.
rediciler dernek diil salt bu trl yardmlarda bulunsun, dernn
azalar inanardlar ani sek uurda bilim insannarn hazrlamaa deeni i
lzm balasn redicilerdn. Onun iin da onnar baladlar yollamaa
halklararas
sempozyumnara
balka
padaalklarTrkiye'ye,
Turkmenistana, Ruminiya'ya ; Makedoniya'ya.
Kultura uurunda dernn yardmnar. Ukraina Gagauz uzun vakt
kaldlar kr var nasn dem ani haliz snrn bitkisind da hep savatlar
kendi kulturasn kooruma baka halklarn arasnda.
Bbk gnd Ukrainada yar tam 132 millet hem da halk. Pek
oyunu da var nice grm Bolgrad rayonunda. Gagauzlar bolgarlardan
soram bu saylr hepsindn ok. Onun iin gagauz kulturas duyulr herbir
gagauz knd, herbir ailed. Herbir gagauz knd var ya bir ya da iki ya
da folklor ansamblisi, angs kurlu hem byk yata insannarn
grupalarndan hem da trl yata uak grupalarndan. Bu folklor
ansambililr her yl alrlar pay trl konertlerd. Onnarn oyu ald devlet
tarafndan "halk ansamblisi" adn.
Ukraina Gagauzlar Birlii her yl teklif eder bu ansamblileri pay alsnnar
Ukranann devlet festivallerind, angilar yaplr Ukraynada yaayan ok
milletli halklar iin. Var nasn dem ani bnk gndan herbir kyn
ansamblisi pay ald Kievin byk senalarnda Ukraina Gagauzlar Birlii
nin yardmnnan.
31

Ama gagauz kulturasn tantmaa deeni dernmiz savar tantmaa onu

baka padaalklarda da. Onun iin da Trkiyede Halk kulturas Aratrma
Kurumunnan Birliimiz yapt bir annama da iki yl sravard biz yollrz
Trkiyenn halklar aras festivaline gagauz ansamblilerini da. "Sevda Gl",
"Zmbl" , "Sevgi "gibi ansamblilr bizim tarafmzdan Trkiyenin trl
trl kasabalara yolland.
Ukraina Gagauzlarn Birlii yardm elini uzadr diil salt bu uurda . kimi
klerd savar kultura evlerini remotn yapmaa. T Balboka knn
kultura evi yandyd da dernmiz savat para tarafndan yardm etm .
Soram ansamblilerin rubalarn diktrm deeni dernmiz yardm eder
trl tarafndan.
Kultura diil salt ansamblilerindn kurulu. Onun iin dernmizin azalar
yardm eder din insannarna da. Aleksandrovka klisesinin tokatklarn
hem baka yardmnar iin dernmizin azalar yardmda bulunrlar.
Bu trl yardmnar yakmr sralama hepsini bir yazda, zere bu
yardmnar olr te o zamannar aan insannarn var zooru da bizim da var
kolaymz onnara yardm etm.
Ukraina Gagauzlar Birlii savar gagauz uaklarn renmesin da elini
uzatma. Onun iin savar taa ok uak gelsin Kievin anlm
universitetlerind zanaat alsnnar. T bnk gndan 15 uaktan zeed
bizim yardmmznan renerlar bu trl universitetlerd. Bu uaklar taa
ok fukaara ailelerdn, ama uaklarn var alla vergisi (talant) da onnar isl
renmeklerinnn utandrmrlar hem kendilerini hem da gagauzlar.
Ukrainann spormenleri da gen bizim kanadmzn atnda, zer gen
sportmenlr ani alrlar sek yerlr hem Ukrainada hem da Ukrainay,
gagauzlar tandrlar Evropada, uzadlr yardm elini.
Bilim uurunda dernn yardmnar. Ukraina Gagauzlar Birlii toplr
kendi dolayanda o insannar anglar gagauz bilim uurunda da izmet eder.
ki ylda bir kere Ukraina Gagauzalar Birlii hem da Trkologiya Blm
geirerlar tombarlak masalar ani toplr kendi dolayanda diil salt gagauzlar
ama tatarlar, krmaklar, urumlar hem karaymnar. Bu tombarlar masann
bitkisind da tiparlanr kiyat, nereya girer dokladlar ani okundu bu toplantda.
lk kiyat 2006 ylnda tparland, sindi hazrlanr ikinci kiyat.
25-26 n 2009 ylnda sa dernmiz HAKAK (Trkiye) hem Taras
evenko KMU birlikt yapt " Ukraina- Trkiye kultura baalantlar hem
7.Gagauz Kulturas Sempozyumunu", nerd pay aldlar 93 bilim insan .
briy katldlar Moldovadan, Makediniydan, Kazakstandan, Azerbaycandan,
Trkiyedn bilgi insannar, inc zanaatlar. indi bu kiyatta hazrlanr
tpara. Bu olacek ilk kiyat nerd var nasn okumaa hepsi bilim insannarnn
32

dokladlarn gagauz kultura, literaturasynan baal. Var umudumuz ani o

bk yardm edecek t dooru gagauzlarn almalarna.
Ukraina Gagauzlar Birlii yardm eder tiparlamaa gagauz kiyatlarn da.
08.04.2008 ylnda Ukraina Gagauzlar Birliinin yardmnnan Ukraina
Bakanlar Kurulu kard kara da Ukraina yaayan gagauzlar getilr latin
grafikasna. Onun iin o gndn soram balad yeni bir dnem Ukrainada.
Ukraina Gagauzlar Birliinin da sponsorluunnan tiparland "en alfavit"
hem "Tekstlr 3*4 klaslar iin" ani hazrland redici Kulaksz O.S.
tarafndan. indi hazrlanr tiparlanmaa 1 klas iin kiyat.
Klerd dernmiz aarr talantlar da karr onnar z. T ilk kiyat
"Kotlovinadan selam " kiyad bunnardan biri. indi sraynan hazrlanr
br klerin kiyatlar da nerd pay alack o kn anlm airleri.
Bu sralama var nasn uzasn taa da uzun uzunnuuna ama biz isteriz
brda durgunmaa.
Ukraina Gagauzlar Birlii inanr ani gagauzlar koruycek o kuvet aan
hepsimiz birleecez da savaacez hepsimiz izmet etm kendi halkmza.
Kooruma onun adeetlerini, annatmaa gen evlatlarmza istoriyamz, da
redecez onnar kendi kulturamza , hem hepsindn paal ani
unutturmycez ama taa da zenginnetcez ana , gagauz dilimizi.
Onun iin da bizim dernmizin var slogan:
"Yaayalm hem yaadalm Gaagauzluumuzu!

33




MOLDOVA OKULLARINDA GAGAUZ DILIN EITIMI:
DIL VE KLTR EITLILIIN KORUNMASI IIN
SEILEN YOL
*
, , ,
.

. , .
, ' ,
, . , ,
.

, !


.
,
.
.
, ,
, , , .
.
,
, *

.
34

 , .
. ,
.
, ,

, . , ,
.
,
30 1957 .
.
4 ,
, , , . ,
, .
.
, , , , .
24 1986 ,
,
, .
,
.

? , .
.
35

 .
1988 , ,
, .

: " ", " ,
", "
" ",
.
, 1994 96 , ,
.
,

. ,
, .

, , ,
, .

, ,
, .

372 3 1992 . "
"
,
, , , .
760
3 1993 . "
" 27
36

1994 "
".


" " , , ( ) ( )
22-VIII/I 26 1996 .


.
, -

" " .
,
, ( ), , ,
". ", - .
,

() , , .
.1 ( 1) " (
) : " ( ) , "

54 ,
27.063 , (3 , 2003/2004
4 ).

37

 , ,
.

,
.
.
: , ,
, 2002 "
" (1 ).
, . 5-9 .
- . , 90-
,
50
. 5
, :
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, ,
-- ..
, ,

.

IY .

. .

.
38

 .
. , .

.

( , , .). 200
.
, ,
, ,
- .
. , . :

;
I IX ", ";
;
(, , -, ..);
,
. ,

.


.

39


, ,

"GAGAUZ DILIN, NIC DISTIPLINA, OLUUM HEM
RENMEK YOLLARI KOLALARDA MILLI RENICI
BILEIMINNN"
O *
, , .
,
. ,
. ,
, , ' , .

Gagauz dilini, bizim ana dilimizi, lzm bilm, nk sade o var nic
karsn bizi bir geni, aydmnk bilgi hem yaamak yoluna.
Ban ksmetliyim, ani duumuum bu ayozlu erd. Ban ksmetliyim, ani
bu geni rekli hem girgin halkn birisiyim! Ban ksmetliyim, ani ban
kudretli, alkan hem serbest gaguzlarn kzym.
Ban ok hodullanerm, aan baka milletlerin arasnda, bir kilim izgisi
gibi,durer yada buluner gagauzlarn da birisi! Bu gsterer, ani gagauzlar
yaeerlar, yldan-yla kuvetlenerlr! Bu gsterer, ani gagauzlar da
saylerlar, hatrlanerlar baka milletlerin arasnda! Bu gsterer onu da, ani
gagauzlar giderlr zor, ama doom yoldan!
Sevgili hem alkan halkm. Neleri bandan geirdin sade sn
bilersin!
Gagauzlar herbir belann, zorluun altndan, nic masal karhamannar,
kalkp silkindilr da ilerkisindn taa kaavi oldular.
Zorlarn birisiydi Ana dlimiz. Lzm m onu bilm, renm? Var m
nic onda lafetm? Vard lvaktlar aan korkardk tanttrmaa ani biz
gagauzusus?
*

40

indiki zamanda Ukraynada da yaayan gagauzlarn var kolaylar

kolalarda, devletin izinin gr, rensinnr ana dilini. Ama ok isterim
aklma getireyim, hem bakasna da annadeym, nic cekettik biz bu eni,
oktan bekleyan, yola.
Aklma geler 1990yl. kolaya geldi devlet adminisratiyadan ianki
politika toplumun mdr Fetov Georgiy Dmitriyevi. Hepsi redicileri
topladlar da Georgiy Dmitriyevi annat, ani devlettn var izin renm
ani dilini. kt kanon (Zakon) " Dillr iin", angsna gr ,herbir millet
Ukraynada (gagauzlar, bulgarlar, moldovannar, arnautlar,urumnar h.b.) var
kolay rensinnr kendi ana dilini hem retsinnr kolada uaklarda.
Sesleyrk, iidrk bu zakon iin kafamzda dnrdi iki fikir:
"Allahm, acaaba geldi mi o vakit, aan var nic korkusuz kolada
lafetm gagauza, hem dul sade lafetm, ama uaklar da retm "
ikinci da "retm, ama neya gr?" Da Georgiy Dmitriyevi
sorunca : Siz nic dnersiniz, lzim m remn hem retm
sizin kolada da gagauz dilini? Biz, redicilr-gagauzkalar, kk
klaslardan, bakp biri-birimiz, ikinciya bu soru brakmadk koyulsun ,
da cuvap ettik: Elbetki lzim renm. Sansn korktuyduk ani
alaceklar bizdn bu kolayl.
kr ederim kolann ozank mdrn Komar L.P., onun
yrdmclarna ebanova M.F., Terzi V. M.,anglar korkmadlar al-maa
kendi stlerin bola cuvapl ii.
Baladk renmeyi fakultativ formasndan 6-7 klaslarlan. Bu formada
iledik iki yl. altlar ozaman uaklarlan Radova Vera linina hem
Kulaksz Olga Semenovna.
1992-1993 renmek yl oldu ilk yl, aan baland renmek gagauz
dilini nic distiplina. renmek baland birinci klaslarda. lk redicilr,
anglar kayl oldular retm gagauz dilini, o Dimova Vera Nikolaevna,
erban Mariya Vasilyevna., Kulaksz Olga Semenovna.
Nic herbir eni it, ola bizim da it biz kar ktlar problemalar hem
zorluklar. Biz, redicilr, bilmzdik kendimiz da laflar, anglar
gstererlr kola, renmek tedarklarn.
Dolay rnmek toplumun mdrleri azrlamtlar biz hem uaklara
deyni renmek kiyatlarn. Kendibamza, kiytlardan yava-yava
baladk tanmaa gagauz dilinnn. Ka ker biz gittik Valkane kasabasna
redicilr yardm iin, ak uroklara.
Problemalar da baladlar kmaa z:
l. Ana-bobalar, kimin uaklar, kendileri da kr, annamazdlar hem
bilmzdilr gagauz dilini, istemzdilr onnarn uaklar rensinnr gagauz
41

dilini,deyark ani onnar yardm edmerlr uaklarna tamannama evdeki

ileri, hem onnar deyardilr: necin lzim renm ana dilini?
Nic zrdik.
redici bola uaklara verrdi taa kolay i eva, yada ta zeed bu
uaklarlan ilrdi okulda, aanadardk ana-bobalara, ani mutlak lzm
renm ana dilimizi, salt onunnan biz halkz
kinci prob. Bizim yoktu kendi programalarmiz, angsna gr
lzmd ilem.
zmek: kalendar plannarn dzrdik Moldova gagauzlarn
programasna, bizim, Ukrayina devletin saatlarn saysna gr.
3. Problema. Kiyatlar. lrdik Moldovadan getirn kiyatlarda, ama
onnar eskiidilr.
zmek: Bu problemay zmedik ozaman, dul zl onnar sindiki
zamanda da. Makar ani geti buncak yl. (l8 yl)
Ama bakmayrak problemalara redicilr ilrdilr,ileerlr, ileceklr
da ileri doom. T geldi zaman aan gagauz dilini baladlar renm
ortanca klaslarda da (5-7)
1998-1999 renmek ylnda gagauz dilini renm deyni, uaklar
gelrdilr bir klasa alma odasna, angs dzlyd nic bir evelki
bk oda. Onun adydda "Bk ier". Ban, uaklarn yardmnnan,
topladydm o evelki gzl, kmil, elln yapan ileri: kukelan rl
perdeleri, dokuma kilimneri, er dem palalar, elln dikn dorokaramkalar.
Bnk gnd i durgunmad bu yolda. Sindi sa o alma odas dnd
kola muzeyin. Angsnn ndercs -gagauz dili hem literatura redicisi
Bujlova V.M. Bizim kolada taa iki redici rederll uaklar ana dilin
5- 9kl. -Srma E.P., Kilal E.V.- pek sevn ana dilini insannar.
rendik kendimiz sora da baladk gsterm ak urok kolegalarmza
baka kolalardan Bolgrad dolaynda. Bizi da caarardllar kendilerina
uroklara. Aan bizim iimiz merak oldu blg uurunda, baladk seminarian
yapmaa o uurda. Bizim metodik toplumuza kaartlar redicilr Reni,
Kiliya dolaylardan da.
b) Taa bir bk problema, angs bozer bizim raatlmz -bu,2008-2009
renmek ylda, 3-4 klaslarda kald sade 1,5 saat aftada. Bukadar vakit dil
renmesi iin pek az, uaklara zor renm, koydunanda esaba ani bu yl getik
ren-m latn grafikada, armalmeer necin bu ilr oler, necin saatlar ksaler?.
steriz Moldova gagauzlarm reniclerinnn birerd pay almaa
olimpiadalarda. Bola sayda saatlarlan biz tez etimecez onnar bilgi
uurunda.
42

v) Yok okumak kiyatlar.ok umutlaneerz, ani devlet urunda olacek

annamaklar da Gagauz Erinda tiparlanan kiyatlar olacek kolalaylk biz da
alp okuyalm. Bu bir yardm gibi olacek baka insannarada, kimin can
istecek okuma gagauz dilind. Bu da olacek bir adm gagazuz dilinin
ilerletmek hem renmek yolunda.
Savatm gstereyim o ileri, anglarn gtreriz gagauz dilini
renerk, aklamaa problemalar, anglar engel ederlr ilem, ama nic
gaguzlar deerlr "San uzun olsun, ama szn ksa", onutan ban hem
kolegalarmz ok umutlanerz, ani problemalarm makar bir boyu, bu
toplutan sora mutlak czeleceklr.
Beni kr hodulluk iirer, aan dnerim, ani ban da halkmnan barabar
giderim bi geni serbestlik yolundan gne kar! Ban ksmetliyim, ani
ban da gagauzkaym!
sterim bitirdeyim szm K.Vasilioglunun laflarnnan : Yaamaa
isteriz birlikt, Dnd olmaa ennikt, Grm gkn zn, m tatl
zm. Olmaa yl-yldan zengin, Genlr gezsinnr girgin.
***
. .
, , ,
, , . , .
, , , , .
, , ,
, .
, , .
, , ,
.
, ,
, . ,
, . ,
. , , .
, " " ,
"
?" , .
,
.
43

 1990 .
6-7 . 1992-1993 . 1 11 .
, ,
, 18 .
1. , ,
,
. , ?
. , .
-, -
. -, ,
, .
. . (( ", u
, !", , , , .
2. -.
, . .
.. 1 2 ,
. .
- .
-, , .
3.
. , . .
4. 3-4 1,5 .
. ,
, .

.
( 2- 11), 1 - . , , ( ,
44

 ) . .
, .
.:
,
,
.
, ,

.
.

45


:
,
BOLGRAD BLGESI'NDEKI GAGAUZ DILIN EITIM
DURUMU: OLANAKLAR VE ZORLUKLAR
*
Ukrayna dier eski Sovyet Birlii lkelerin arasnda siyasi, kltr asndan
orijinal lke olarak saylmaktadr. Bu zellik salt Odesa blgesine bakldnda bile
gze arpmaktadr. Burada uan 110 farkl millet mesken kurmuslardr. Bu gkkua
gibi farkl renklerin arasnda gagauz dilin eitimi 1991 ylnda itibaren balatlmtr.
Gagauz dili ders olarak 1-11 snflar arasnda okutulmaktadr. Gagauz dilini 1048
renci 57 snfta okumakta, gagauz edebiyat ise haftada 2 saat 10-11 snflarda
grlmektedir.
Bu dorultuda yaplan almalar malesef istenilen ok da verimli sonular
vermemekte. Zira kitaplarn eksiklii, metodik almalarn yokluu, retmenlerin
eksiklii ve buna benzer sorunlar byk skntlar yaratmakta. Son zamanlarda 1-5 ci,
6-12ci klaslar iin hazrlanan devlet seviyesindeki gagauz dili program az da olsa bu
alandaki almalarn verimli ilerlemesine bir olumlu adm olarak grlmekte.
Bildirimizde iledeki tm okullarn kontroln yapan eitim birimimizin almalar ele
alnacaktr.

.
110 . "" , 1990 .
1 11 . 1048 , 57 ,
2 10-11 .
, , .
, .
1-4, 5-12 . *

46

 ( ), 2 .

, (2.).
4
: , ,
. ,
. ,
, .
, .
..,
..., .
. 1 . 2006
.
, " "
3- "
" ..

. ,
3- - 2008 .

" ".
, , ,
" ". 18 21 2008
"
47

 " "".
, , ,
, (
), - .-
, "".

. 01.09.2008
. . , , , - " , " ,
.
, .
1. , , .
2. . .
3. , .
4.
5. -, , . -, . .

48



-
YRTME KURUMLARIN SIVIL MILLI-KLTR RGTLER
ILE IBIRLII ALIMALARI.
*
Ukrayna'nn en ok aznlna sahip olan Bolgrad ehri ve dolay bu lkenin
ayrca da en sakin ve kardee yaand bir yerdir. Milli devlet dilinin kullanld
okullarda, ayn zamanda milli aznlklara nem verilmektedir. zellikle Gagauz ve
Bulgar dilleri bata olmak zere, haftada er saat aznlklar iin eitim devlet
program erevesinde okutulmaktadr.
En fazla Bulgar ve Gagauz nfusuna sahip bu ilede ayrca bu halklarn
kltrel faliyetlerine de dikkat ekilmektedir. Her yl dzenlenmekte olan festivaller
bu ilenin herbir kynde geleneksel ekle brnmtr. Bu ve buna benzer
yaplan faliyetler birdiride konu edilecek ve ilenecektir.
,
, ,
,

;

,
.

..
.
200 ,
, . , , ,
, ,
.
- . 1465 . ,
38,2 ..
.
*

.
49

,
., 1821 -
... 20 . 01.01.2001
75 . 65 , :
45,6 .., 60,8%
14 .., 18,7%
6 .., 8%
5,7 .., 7,6%
1,6 ... 2,1%
1,2, .., 1,5%

27,6 . 14 .
.
,
.
, .
, ,

.
. , , , ,
. , ,
, .
.
, ,
. , 18
19 , ,
.
, . , , , , , 50

 .
, .
, , ,
,
,
, .
" ". , .
. , ,
, .
.
.
28 2007 ,
, , ,
. 2 , - ,
, ,
.
-
.
. .
, 51

 ,
, " " , ,
...

. , , , .
. .

.
21
, 180
, 19
"".
. , , , , .
, 1998 ,
" ". , ,
.
. " "
" ".

, . : , -, .
.
"".
1972 .., 1979
"", ""
.

"", 1987 , ''"
52

 2003 . .
1995 " " ..
2 . -
,
.

, , .
. . ,

, .

53




BOLGRAD BLGE GAZETELERINDE GAGAUZ DILI
ILE LGILI YAYINLAR
*
Gagauz halk say olarak Ukrayna'da az grnmesine ramen kendi
kimliimi koruyan halklarn banda gelmektedir. Okullarda az da olsa ana
dilin okutulmaya balatlmas, latin alfabesine geiii gibi etkenler elbet dilin
de ayakta kalmas ve de ilerlemesi iin yardmc olacaktr. Fakat, nemli
faktrlerden birisi de basnn bu olaylar medyaya aktarmasdr. Bolgrad'da
bu ii "Vestnik' ve "Panorama" adl ile gazeteleri yapmakta. Halkmzn
ayakta kalma mcadelesi, dilin gittike kaybolmas ve bu ynde eitimciler,
bilim adamlar tarafndan yaplan almalar, bu yolda yrrken de ortaya
kan zorluklar vede basna yansmas bildirimizin konusu olmutur.
80- 20 ,
. , . .
"" , "" ""
.
-
() ()
(),
()
. ,

- , , , ,
*

"", . .
54

 , ,

. , ,
, 60% ,
,
, .
,
, , .
, , ,
. ,
, , .
. .
, .

. , , ,
,
,
. ,
, , . , , , ,
,
.
. ,
.
55

 ,
, .
, , ""

"", "" .
, "", . .
, , , ,
. .
, , , ,
, 32 , 28
, 1998 - "",
.
" , ,
. .
14 .
, . ,
, , ".
, , ,
, .
1957- ,
1962- ,
1989- , , , .
: , , . 56

 . , .
. ,
, ,
.
, .
, ,
, , , .

57



GAGAUZ MASALLARINDA KOMPOZISYON
VE ANLATIM BILIM ZELLIKLERI
*
Halk edebiyatnn en zengin anlat trlerinden biri olan masallar Gagauzlar
arasnda da cok yaygndr. Gagauz masallarn olaylar ve kahramanlar bakmndan,
mitolojik, epik ve halktan insanlar ve olaylarla ilgili olanlar olmak uzere
gruplandrmak mmkndr. Masallarn giri ve bitileri tekerleme niteliinde ho
espirilerle ve ses tekrarlaryla zenginletirilmi kalp ifadelerdir. Gagauz masallar "
Bir vakt varm bir vakt yokmu " cumlesiyle balar. Baz masallarda ise daha
zengin bir giri blm yer almaktadr. Gagauz masallarnda grlen bir dier
onemli motif, masallarn genel havas iinde ok rastlanan yoksul ve sradan
insanlarn imkanszlklara ramen baarl olmas, gl ve kibirli insanlara kar
akl ve calmayla stnlk salamasdr. Bu trden halk kltr zenginlikleri,
Gagauz Trklerini hem tarihi Trk kltrne hem de bugnk Trk topluluklarna
balayan en nde gelen eserlerdir. zellikle ocuk eitimide nemli rol oynayan
masallar bildirimizin konusunu oluturmutur.

,
: , , -, , ,
, . , , ,
.

, ,
.


, ,
,
.
*

VI
58


- ,
.
.
"masal". . -- "masal" "mesel". "Mesel"
" , ",
.
"masal", c "mesel", "metel" "matal".
.
. ,
: , ,
, .
.
,
, .
, ,
. , , ,

.
.
: , . ,
,
. ,
:
"Zaman zamandaykana, baak samandaykana, tnaz kalburdaykana, ban
sallangataykana, bobam da dunnyada taa yokkana, Uzun padiaalnda
develr botalarnnan top oynarmlar, kliselerd meleklr sinek gibi
uuarmlar, bir kabak ko kestiynan, btn memleketin insann
doyurarmlar" (" , ,
, , ,
- ' ; , ; ".)
, , , 59

 , : "ocuklar buumular
da er alt memlekettan aydnnk dunneeya,pnar kazp, ksa yol
yapmlar,bir merdiven yolu" (" ,
, , ".)
. , "
" ,
. ,
. , ', . ,
' , .
, .
.
. ,
, . ,
', , ,
:
, , , .
"" . , ,
, , .
. , : (), ()
(). ' ,
( ,
) .
. "Bir vakt varm
bir vakt yokmu"... ( ) , , . "Ben de ordaydm da ne grdm siza da sledim " ( ,
) , . , ,
: "Ben de ordaydm da keflenip ktm ama onnar
60

laazm olsun indi da konuerlar" ( , , , ).

: "Brda
bir uultu kopmu, karannk dolaylara km, koyu kara bulutlar gklera
brm" ( , ,
), "Brda bir korkulu sklk dlm gk
grlemi imirik akm: Evrem eve gelermi" (
, , : ),
"Jendem babusu gelirmi: bir enesi erde, bir enesi gkte, papularnnan
tozadarak, sopasn kakarak" ( :
, , , ).
,
: "...onnar param para yapmlar " (
), " ekip bir tarafa bir lobut baserlar eek
sudan gelince..." ( , ). : "Beygir uarm
gidermi" ( , )
: "Erif aaradn buldu ama hadi dnelim bizim genlera." (
, , ).
, . , , , :
"Kim atl becerecek pnmee Buzlu bayrn tepesine, ona padahn kz
verecek nan zn o da olacak gvesi hem kabul edecek yarm
padiahlk." (
, ,
)
: "...hem kk
kz deer Her beni alsa padiahn oolu yaparm ona iki uak biri kz biri da
ocuk. ocuun banda gn kzn banda ay" ( "
, : ;
, ").
-, : "Tuz
tuzlucaam kon sofraya !"( , , ) "Sin sin
al kapucuum"(-, , !) "O zaman dadunun kz
...ekeder dugurlamaa yumaa deeya yumak yumack yumak yumack" (
61

 : "-,
").
' : .
"mamucuum" ( ), "mali
ma" ( ), "baka", "ba" (), "bobam" ( ),
"ocuum",( ), "orbac" (), "babo" () : "civan" ( ), "gzelim" ( ),
"sek padiaam" ( ), "yavrucuum" ( ).

: " Gn aydn olsun!" ( !), "i saatta !" ( !), " Zamann hayr
olsun!" ( !); , , ,
: "Savu bamdan!" (!), "Allaa versin da atlasn!"
( , !), "h seni, kart hoburunu, haa!" (, ,
, !).
: "Yapmarsan bunnar hepsini, san kalacan derisiz, bu
dadu da, ani seni getirdi kafasiz" ( ,
, , ). : "
Uz gitmilar, dz gitmilar, alt ay, bir gz gitmilar..." ( ,
, ), "ok vakt gememi..." ( ), "Gel git vakt" ( ), " Aaz m, ok mu
vakt gemi" ( ), "Gitmi o nekadar
gitmi" ( ) .
, , , ,
.
: , .
,
: "gremaa dmaa" ( ), "fkeli fkeli" ( ), "pinip pinip"(-), "dnm, dnm da
gebermi" ( , ), "ucu kenar yoktu" (
), "nereden nerey" ( ) .
, , , , , "Gogucu Mogucu": "Yalannan
ksmet kazanlmyer" ( ), "Glnt olduu
62

 da bir cezadr" ( ), "Yolcuya

yol yarar" ( , ), "Geri yol ksa" (
), "Sevin sevinle, ama aa ay oynamaz" ( ,
).
, ,
, ,
, .

, ,
, .
, ,
, ', , .

, .


.
.

, . , , , ,
- . , , .
1.Nuri Taner Masal aratrmalar stanbul, 1988. 2. .. , 1946. 3. Tolkien J.R.R Peri Masallar
zerine stanbul, 1999. 4. Naki Tezel Trk masallar.birinci ve ikinci kitap
stanbul 1971. 5.Muhsine H.Y. Masallar ve Eitimsel levleri stanbulBykada, 2002. 6. . : .- .: , 1979. 7. //
. . . . ,1985.
8. .., ..
.// .-.: ,
1982. 9. . //
.- 1977. 1. .222-245. 10 - /
. .. . ., 1998.
63



ADA KRESELLEME SRECNDE
GAGAUZLARIN ETM PROBLEMLER
*
, . , , , ,
" ". ,
20
1,5 , :
, ,
, , .

, : , , .
, , , ,
, , .
, - . 17 . 18 19 ,
. , , ,
.
, ,
,
.
, , ( )
*

- " "
64

. , , 19-20 5-6 .
, - , 1940- , . ,
, ,
.
1946-1947.
.
, , .
60-80- . 20 , .
1989 . ,
. , 2004 , ,
, . , , , .

. ,
, , "" . , , ,
, , .
. , .
, , , . ,
. ,
.
,
, , 65

 , ,
, , , ,
.
, ,
,
, ,
. , ,
. ,

(, )
, ,
, , . ,
, , , .
, , , ,
.

.
, ,
.
, , , , ..
,
. 1980--

- " ".
- , .. , .
,
66

, ,
, , , ,
. , , ,
, , , ,
,
,
,
.


, 148 , 16-20
. , . 200-250
, , ,
, ,
, , ,
. , ,
, , , ,
, ; ( ) . XX XXI ., , , , . .

, ,
. , , , .
67

 . , .
, .
,
,
. ,
, .
,
. , ,
,
, - .

68



( - )
MOLDOVA'NIN GNEYI'NDEKI ETNIK
KLTRLERIN ETKILEIMI
(LEKSIK-ETNOGRAFIK GEREKLER ZERINE)
*
Etnikkltr karlatrma konusu her zaman bilimsel almalarn banda
zlmesi zor olan sorun gibi olmutur. Tabii ki, bu sorun sayesinde herhangi bir
halkn kltrndeki eitli dnemlerini incelemeye yardmc olmakta, etnik
balantlarn geliimi ve karakterlerinin tam aratrmasna yardmc olmakta,
ayrca gnmzdeki etnik kltrlerin srecin incelenmesi de yaplmaktadr.
Bu adan Gney Basarabya bu tr konularn banda gelmitir. Bulgar,
Moldovan, Rus , Ukrayn, ingene ve dier halklar ile yana yana oturan Gagauzlar
Balkanlar'dan bu topraklara g ettiklerinden sonra bu kltrler ile kendi kltrlerini
de zenginletmilerdir. Bu etkileim manevi kltr ieren mzik, halk oyunlar, inaat,
yemek vd. alanlarna kadar uzanm ve kendi yanksn gstermitir.
Bu bildirimizde ele aldmz yemek kltrn ve birok yemeklerin tariflerin
yansra onlarn hangi etnik kltrden tesir gcn ve ilevini aratracaz.

. ,

,
.
. . , " , ,

" [2, 154].
" ".

. . : " - *

. . .,
69

, ,
,
" [9].

, "
, ,
" [2, 171].
, , . - "" .

.
, .
.
, . , .
, . . .
, -
( ), , : - - [3,187].


- -
[8, 3-18]; [16, 169-215]. -
- ,
70

 - ,
(, , , [5, 43-44].
.., () .
, .
(
- ) , ( ), [5, 53-54].
,
- ""
-
- -
. ( XI . XVIII
XIX . ) ,
(XI .) ( XVIII ) [11, 34].
, , -
- [16, 172-174; 206-215]. , , , , .. , , ,
.
. ,
.

- ,
. ,
, .
. , , .
. . [11].
71

 , .
, .
XVIII- XX .
: ..
.. , .. [6]; [10, 149-173]; [17, 570599]. . . [11]; [6, 15]; [13,
105-109]; [12, 105-110].
.
,
"bor", . , "" , (yuurt) . ( ) ,
(laana borcu) .

40 ,
. , , , , - [1, 4863]. , - (
) ( ) , , .
, ,
.
, , (dal) (. . pom).
,
72

.
.
, .
,
,
, .
, . ,
: gogolo ( . cocolo), turta
( . turt), plainta ( . plcint). ,
, - ,
, ,
:
: lokum (gogolo), rek (pita, turta), pid, krma, kerd
(plainta). , ,

[11, 165].

--
( ).
, , .
,
: , , .. , - , " - ". ,
. . ,
. .
, , ,
. ,
. , - dem
piinirli, . pide.
(dem) .
-
() , ,
plcint cu noroc
73

(. ).
"ksmet pidesi" (. " "),
, , plcint cu noroc.
, pide. , ,
"ksmet pidesi" (. " "),
.
.

( ),
.
, . ,
() (),
,
,
: , , - , , .
. , , . , , , , , ,
[4].
/ , (. .,
. ., .) [4]. (., . -, .
) [14].
/ (., . -, .
; . ., . .) [4].
' ( -, . ; . -, . ) [4] . '
(, , , o., .) [14].
( , )
, (. -, . .; ., . 74

; . -, . , .) [4].
(. ., , , , .,). : (. .), / (.). :
(. .), (. .) [14]. ,
. ,
.
, -.
.
,
(. -, . . .) [14]. : . kerd,
" , " (., . .) [14].
(. .).
: (. .) [14]. "" () ,
1830 . ,
, ( ) . ( ) [14]. :
(. .). ,
,
.
, (. -, . ., ) [4]. (. ., , ., , ., .) [14]. : (. ., .) [14].
, , (. ), , "", (. ). . ,

, , , , ,
.
(. -, . ., ; . . ., .) [4].
, .
75

 1. ; 2.
(. -., . .); 3. (. ., . .; . -, . .) [4].
2 3 (., .) [14].
: 2 (. .) 1 (. .) [14].
. , . .. . . , . .
[6, 15]; [11, 88-90].
/ ( , )
, (., .)
[4].
(., , ., , , ., .),
(., .) [14]. "sofra". ,
, ,
, . ,
- - ,
.
,
(sofra). ,
"sufragerie" ,
.
, ,
( ,
- )
.
[14]. , "sufragerie" . ,
.
1. () ,
(., ., .); 2. () (., ., .) [4]. , ,
.
.
/ (., .); (. ) [4]. (, ., )
76

[14].
"" (, , ., .) [14]. ,
, , .
, , ( ) :
, "",
, (). ,
.
,
[15, 58]. "".
, , ,
. , , , , , - ( ).
.
, . ,
, ,
.
, "" ( ), "" ( ) "-" ( ) XIX
, .
"" ,
"" "".
, . ,
.
77

 .
.
1. . // . , 1997. . 48-63. 2.
. . . . ., 1989. 3. . .
// . ., 1990. . 169 221. 4.
. , 1985. . III; 1986. . III, IV, V. 5.
. . - -
- // , 1994, 2. . 4156. 6. . ., . .
( ) // tiina, 1995, 1. . 15. 7. . . XIX XX . , 1980. 8. . ., . .
- . // , 1955, 4.
. 3-18. 9. . . // . 1981.
2. 10. . . XIX
XX . , 1988. 11. . . XIX
XX . , 2004. 12. . .
( )
// -: ( - . , 19 2002 .).
, 2003 (). . 105-110. 13. . ., . . - ( ) // , 4, , 2000, .105109.14. . 15. . .
XIX XX . , 1989. 16. .., ..
. . . ., 1971. 17. .. : . , 2002.

-- (. , -),
-, . , . , . , . , . , . ,
. , . - , . , .
- , . - , . , . , . , -, .
, . , . , . . ,
. , . , . , . ,
. , . , -, . ,
--, . . - , .
, . , . , . , -.
78

Karay-Krmak /-
'


KIPAK YAZILI KAYNAKLARIN DILI :
ADA TRK DILLERIN GELIIMINE TARIHI BIR BAKI
*
Varolan sorunlarn zmne 800 yla akn , yani XI-XIX aras Podolia,
Galicia, Holmschiny, Balkanlar ve Msr Khorezm, Astrahan'dan Kafkasya'ya
kadar geni corafyaya yaylm olan kpak ve kpak-oguz yazl kaynaklar k
tutmaktadr. Gnmzde Kpak kelimesi termin olarak geni apta incelenmi ve
farkl aklamalarda yer almtr. Bu aklamalar bazen o denli deiiklik arz eder
ki herbir aklamann hangi rnek iin kullanldn bulmam adeta gtr. Bu
nedenle bu bildirimizde ncelikle "kpak" ad kimlere verildii ve bu konuda
hangi kaynakta ne tr bilgiler bulunmakta olduu ele alp incelemeye alacaz.

- ( ) ',
, , , , 800
.
,
-. , , . ,
'
, , , ',
, .
: , ,
, , , , , , ,
*

. ..
, ...
79

Qypchaq, Qpchaq, Kpak, Kpak, Kpak,

. , . Kipak, Kiptchak, Kipchak, Kiptschak.
.
-, ,
.
-.
-,
, , ,
.
, , , ' . '
, -,
. , -
( ), .
-, ' , , XI ,
- . '
, , , --, , . '
. "Codex Cumanicus" : , , , , " ,
, , , " ( " ").
,
, , , - ,
, ' .
' .
,
, , , ,
, , --, 80

 , .
,
,
, . , , , ,
. ,
--
, , ,
, , . , , , , .
, , , , , ,
, , , . .
, ,
, , , , , , ' -
(
).
-

, ' .
I. . , ?
--?
, ( -), , , 81

, , , , , , ?
II. -. ? ?
?
? , '?
" " ?
III. .
. ( ) . , ?
.
, , , . .
, , .
IV. , "Codex Cumanicus"?
?
, ?
? , ,
,
,
, , ?
V. . ' ?
,
? , 1779 ( ) ', ? ,
, ,
1206 ?
, , ? , -
82

 ? -
( " ") , ,
, , ? " " '
"-", " "? '
() ? "" -
XVII ?
, 1778-1779 . (5 --), ?
VI. . , , .
,
?
-
?
: " , ,
, , ", 17
1308 ()? ? ,
, ',
, , , , , , ' ',
, , - ' ,
, , , , - ,
, ?
VII. .
. , -, , - ? -, - ?
83

? , ' I ? ,
,

, , ? ' . .
' .

,
,
XVII-XIX "" .
,
.
VIII. . ? 40- " , ", - ? ?
? ?
IX. -- .
' . ', ' ' -, , (), , , , , , , , , , , , , , , , ,
, , , , , , ,
, , .
?
, , , .
- . .
', ',
("Codex Cumanicus", 84 ), ( 30 ,
84

1519-1669 .), - .
"Codex Cumanicus" , , XIV , ,
, - 1360 . '
.
, ,
[ 2006 2007: 63-120].
- , , , , ,
',
- 1828 .
"Codex Cumanicus" ,
, ,
, ' .
: 47
-- "
", " " , , . (329/330-389/390), (339-397), (340/345-420), (354-430), " ", " " ",
(, )", (. 450), (530/540-600), - (XII-XIII .) ", ", ", ", " ", " ", " ", " "
.
, .
.
,
.
(Biblioteca Divi Marci Biblioteca Nazionale di S. Marco
Biblioteca ad templum Divi Marci Venetiarum, Venezia, Mss. latini, Fondo
antico, Collocazione 1597, Codex DXLIX / 549), - , ,
, , , , , , , ,
, , .
85

 '
, " : ",
' [ 1987: 21-33].
' '
,
, , 400 .
, , ' .
,
' - ,
, , .

, , , , ', ,
, , ,
. ,
-

.
1519 "" , , ,
-
, , .
,
.
, ,
, ,
. 86

 ,
, , ,
.
' ,
XVII .

. '-
28 .
. ,
, 30 ' .
, ,
-, , ,
, , , ,
, , , . . ,
, , .
: 1575-1585 . ( ), " "
() 1519-1594 . ( ) (
), . ' .
. - : "' " [ : 2002: 535-567, 10411072], " " [ : 1072-1078], " ", " " [ : 1078-1079].
"' "
(1582 16/26 1621), ,
1650-1652 .
. '. (),
(), 1610 ., , ()
, ( 1618 .). , , 39 ,
11 .
87

 "' "

,
.
. " ", ""(""), -. 1620 ., ' ' , . .
[1971: 118-129].
.

, . , ' '
-. ,
, . , .
, ,
, , , , . ,
,
, .
, -, , .
, , ,
.
, , , '.
, ' ,
-.
, .
"" ,
, ,
'- 1430 1652 .
- ,
. 88

 "" ' 1611 .,

, ,
12 1622 .
"' " . ,
,
, , . , "" "" ,
.
, () 194. , ,
. ""
1060/1611 3/13 1062/1613 . [Deny 1957: 26-37].
"' ", , . (
1700) 169 , 151, 156 161 .
, 15 1006/1560 .,
1430 .
, :
1430 1610 . 1648 1652 . (. 7-73, 161-169). 1611-1622 . (. 74-160).
. 74-89. . [ 1896; : . 68-110].
. ,
; , ,
, , , XVII . ,
,
' [Schtz 1968].
, . ,
, [Vsry 1969: 141-163].
"' " "
XVII " (.: , 1984) [ : 53-71;
89

: 168-171] ""
(1985 4) [' i].
" " " " ("
") 194,
. 60-65 .; 65 .-67. . [1896: 115121; 122-123].
" " . [Deny 1957: 38-41].
" " .

[Dachkevytch, Tryjarski 1981]. .
1537 1530 . . ' , . , - ' , - .
' . . , " "
" ". "". XIV XVI ,
, " ",
5-6 '- , .
, .
,
.
. ,
-, -
.

"" . [ 1964]
, , - . ,
, I 1519 ., 1523 .
,
,
90

 , . ,
- ,

III 1344 ., 1443 .,
III, ,
I 1496 .: "
, , " [ 1961].
, 1523 , 1916 [Lewicki, Kohnowa 1957: 241-251; 274-277; : 15, 2 294],
: 1568 . 176 (. 40-112)
[Macler 1908: 97-98]; '
1575 . 468 (. 68-102) [Daschian 1896: 220-221; 943-945].
- 98
. ,
-
. -
, ,
124 , 27 (8, 10, 19, 29, 38, 39, 50, 6265, 69, 75, 77, 85, 87, 93, 94, 96, 97, 101, 110, 114, 126-129). 1
( ). 2 3 16, 85 99 . 63 ' 72 73. 90 91 109.
24 (. 1, . 2, . 4, 1, 4, 9, 11, 16, 20, 21, 22, 24,
32, 37, 38, 42, 45, 60, 63, 69, 80, 88, 104, 117) - ,
.
25 ,
' .
.
, ,
.
41 (6-31, 33-47). 94
(6-99), 1594 . 91

 - ,

1604 "Porzdek sdw i spraw
prawa Ormiaskiego".
1604 9 . , [Porzdek 1912].
- 1523-1594 1916
. (. 294 .-297). ,
, . , 94
. ,
.
,
[, , 2003: 15-342,
597-636].
[467-503], [504-596] - . [637-740], . .
. [343-442].
[
2002: 149-160, 182-209, 676-770, 1002-1041].
,
.
'-
,
: , , .
.
.
:
, , , .
, , , , , [: . 11: 16 .; 51 .; 276 .-277] .

1521 . [' 1830: 87].
92

, , 1786 .
[ , . 39, . 1, . 113, . 1166].
': 10/20 1112/1663 . [
, . 39, . 1, . . 42, . 266].
'- 8/18
1118/1669 . [ , . , . 1660 III, . 6-9].
,
1681 . [. 440 ].
40 -
. , : 298
. '- (1559-1567
.) . 4386
. . [ 1967], . . - . .
. [ 1976];
1585 . , 4395 , . [' 1830: 158];
- , 1521 .,
1463-1564 . [' 1830: 87]. 37 :
. , . 39, . 1, . 8, 11, 12, 14, 15, 17, 19a,
20, 22, 24-37, 40-42, 157, 158 ( 28 . '- 1572-1663 .
);
, .
440 (
1636-1736 ., 120 .; 1681 . - );
444, 446 (
1608-1624 1564-1608 ., 79 177 . ); . 446
. 59-78 ( 62-81)
, .
[Tryjarski 1976c: 287-344]; 452 ( 1598-1637
., 140 .); 441, 447 ( 1572-1630, 1643-1667 ., 212 470 .) [Schtz 1971];
93

 , .
1788,
1630- 1642 ., 1+179 .;
, ,
, , - ',
[Deny, Tryjarski 1964b], : 1) 1625-1630 ., 48 . (
. 444 );
2)
1660-1675 ., .
,
- , 18 .
, ( , , ,
) , . ' . .

, ( : . 3883: 206
.-210 .; . 84: 1-5 .; . 8: 276-278 .) ' .
, 1581 . (. 2267 , . 29-42) 1613 . ( , . 84, 178 .).
-
, , , Arm. 3
, . :
. 51 I ,
366 .;
. . 8 . .. -, 280 .;
. . 3 , 106 .;
. 84 (178 .) . 311 (301 .) ;
1968-1972 . .
, , '
[Tryjarski 1968-1972]. 94

 . . [Doerfer 1972], . [Menges 1972],

. [Clauson 1971], .
- - "
, , , , " [ 2007: 647-884].
- ,
, . 2267
, . 43-52,
[Garkavets, Khurshudian
2001: 557-582; : 2007: 885-894].
" , , "
1634 ., , . 3522: 255 . 351 . [ 2007: 895-901].
.
- '
- . ' , , ' , ,
, , 18
12 . [ 2002 2007]. , , .
, , ,
, , . ,
, 1575 . ,
. ,
, '
. . 1581 .
, , ,
, . , 3 5
95

, , . 5
[Garkavets, Khurshudian 2001;
2002: 29-97, 306-373, 373-443, 589-660, 801-865].
,
, , 1562
[ : 2002: 444-517]. ,
. , , 1575 ,

, ,
1580 ., .
. . -

, , , ' -,
. -, , . : "", ", , , , ",
, "" . teri, ,
, , , biy.
yaru tri. ,
, Xaanat,
aan (-), urum (-), "".
, , .
, ,
. : "
. . . 96

 . . 1067 [1618], 27 [
5]". , , , 20 [30] 1067 [1618] .
: " ". , ,
, , , , . 172
(2+168+2)
. , .
400-
'. [ 2002: 660-674], [ 2002: 98-146, 210-246, 272-302, 518-535, 567-569, 578-589, 771-801,
975-1001], [ 2002: 866-867].
, [
2002: 160-175, 179-182, 246-268, 569-578, 1041-1065].
, [ 2002: 866-867],
[Tryjarski 1976a, 1976b, 1977, 1994, 1997].
'
, , ,
.
, ,
- . , , ,
, ,
.
.
, , , .

, , , , , 97

 , ,
,
, ,
.
, .
,
.
, , '- , ,
, ,
, '- .
, . , . ,

, , .
,
,
- , '-
. , , '
.
,
, .
,
, . , , , .
, - - ': '
1609 . '
, 120/121 [,
98

1973; 1973; : 2002: 973-974]. .

-
" ", " ". .
468 (. 54 .-62)
. .
., , [Deny, Tryjarski 1964a], ' [ 1990].

[ 2002: 175-179]. , .
. ', , .
" " ' 1626-1631 . . . 250, .
3, . 32 (: . 228, . 1, . 89), 176 . [ 1981; 1993:
199-202; :
Tryjarski 2005].
, , ,

. , , , 1634 (, , . 3522; 2007: 895-901).
, ' .
, ,
, , , , , ,
, , , , ,
. , ',
- , . ' ,
.
99

 . , ,

[ 1979]. , ,
[ 1988].
, , , , , , ,
"" , , o, u '
, . ,
' ' , , , ,
, ,
, ,
.
, , .
'
, .
1. . . " " - (1620) // . 1971. 3: 118-129. 2. . .
- //
1972 . , 1973: 48-52. 3.
. . - .. // h
. , 1976. . 5: 5-23. 4. . (XVI .) / ...
, 1963. 440 . 5. . ': h' h
h' '. , 1896. 6. ' . h' ' h ' h' ' '
' ''. , 1830. 7. . . 100

- XVI-XVII . , ,
1979. 100 . 8. . . -
XVI-XVII . // : .
., 1980: 81-90. 9. . . -
// , 1977. M.: , 1981: 76-80. 10.
. . : -. : , 1987. 223 . 11. . . .
.: . , 1988. 176 . 12. [ . ., . .]
Armenian-Qypchaq Psalter written by deacon Lussig from Lviv / Ed. by A.
Garkavets, E. Khurshudian. Almaty: Desht-i Qypchaq, 2001. 656 p. 13. . . . I. . : --, 2002. 1084 . 14.
.. - XVIXVII . //
(), 2002, 2: 7-26. 15. [ .., ., .] : - : - - 1519-1594 . / .., ..
, .. : -, , 2003. 792 . 16. [ . .] . . 1
/ ... : , 2005. 362 .
17. [ . .] / ... : , 2005;
. 2-, . : , 2006. 1304 . 18.
.. Codex Cumanicus: , XIII-XIV . : , 2006. 88 . 19. [ . .]
. . 2 / ... : ,
2006. 377 . 20 . .. . II.
, - . : , 2007. 912 . 21. [ . .]
/ ... ; : , 2008. 226 . 22. . . i-i i,
ii, i: . : , 1993. 328 . 23.
. . ': ii, , , ii, , i', i
'. -: , 1999. 624 . 24. . . . -: , 2000. 632 . 25. . . : . , 1980. 291 . 26. i . I. i i
// ii i. 1930. 12: 254. 27. ., .
- (1609)

//
Rocznik
101

Orientalistyczny. 1973. T. 35, z. 2: 123-135. 28.

XVI . / . . . .: , 1967. 430 . 29.
. . - //
. 1962. 5: 152-154. 30. ' i // .
1985. 4: 95-105. 31. .
// . 1969. 9: 433-485 ( . .). 32.
. . ii " ii" ii.
: , 1990. 120 . 33. . . - XIV : . . ... . .
. ., 1965: 94 . 34. . . // . 1970. 1: 87-92. 35. XVII . .: , 1984. 213 . 36. . . . . . , 1954. 269 . 37. . . // Ost und West in der Geschichte des Denkens und der
kulturellen Beziehungen. Berlin, 1966: 33-40. 38. ii . . ii ii i 30-
XVII . // -ii i i
. 1963. 5: 46-51. 39. . . // . , 1961: 204-209. 40. ..,
. . - . , 1999.
382 . 41. Blau O. ber Volkstum und Sprache der Kumanen // Ztschr. Deutsch.
Morgenland. Gesell. 1874. B. 29: 556-587. 42. Bodrogligeti A. The Persian
Vocabulary of the Codex Cumanicus. Budapest. 1971. 235 p. 43. Clauson G.
Armeno-Qpaq // Rocznik Orientalistyczny. 1971. T. 34, z. 2: 7-14.
44. Dachkvytch Ya., Tryjarski E. "La Chronique de Pologne" un monument
armno-kiptchak de premire moiti du XVII sicle // Rocznik Orientalistyczny.
1981. T. 42, z. 1: 5-26. 45. Deny J. L'armno-coman et les "phmrides" de
Kamieniec (1604-1613). Wiesbaden, 1957. 96 p. 46. Deny J., Tryjarski E.
"Histoire du sage Hikar" dans la version armno-kiptchak // Rocznik
Orientalistyczny. 1964a. T. 27, z. 2: 7-61. 47. Deny J., Tryjarski E. La littrature
armno-kiptchak // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1964b. Bd. 2:
805-806. 48. Doerfer G. Literatur zum Armeno-Kiptschakischen // Ural-Altaische
Jahrbcher. 1968. Bd. 40, H. 3-4: 250-252. 49. Drimba V. Syntaxe Cormane.
Bucuresti; Leiden, 1973. 335 p. 50. Drimba V. Codex Cumanicus. Bucuresti,
2000. 296 + 86 p. 51. Drll D. Der Codex Cumanicus: Entstehung und
Bedeutung. Stuttgart, 1980. 143 S. 52. Dubiska Z. Z bada nad psaterzami
ormiaskimi w jzyku kipczackim // Przegld Orientalistyczny. 1961. T. 2 (38):
203-214. 53. Gabain A., von. Die Sprache des Codex Cumanicus // Philologiae
Turcicae Fundementa. Wiesbaden, 1959. T. 1: 46-73. 54. Gabain A., von.
Komanische Literatur // Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1964. T.
102

2: 213 -251. 55. Grnbech K. Codex Cumanicus: Cod. Marc. Lat. DXLIX in
Faksimile herausgegeben mit Einleitung von... Kopenhagen, 1936a. 176 S.
56. Grnbech K. Der Trkische Sprachbau. Kopenhagen, 1936b. 182 S.
57. Grnbech K. Komanisches Wrterbuch: Trkischer Wortindex zu Codex
Cumanicus. Kopenhagen, 1942. 315 S. 58. Klaproth J. Notice sur un
Dictionnaire persan, coman et latin, lgu par Petrarque la Republique de Venise
// J. Asiatique. 1826. V. 8: 114-117. 59. Klaproth J. Vocabulaire latin, persan et
coman de la bibliothque de Francesco Petrareha // Mmories relafcifs l'Asie,
contenant des recherches historiques et philologiques sur l es peuples de l'Orient,
par... Paris, 1828. V. 3: 122-254. 60. Kraelitz-Greifenhorst F. von. Sprachprobe
eines armenisch-tatarischen Dialektes in Polen // Wiener Zeitschrift fr die Kunde
des Morgenlndes. 1912. Bd. 26: 307-324. 61. Kuun G. Codex Cumanicus
bibliothecae ad templum Divi Marci Venetiarum. Budapestini, 1880. 529 p.
62. Lewicki M., Kohnowa R. La version turque-kiptchak du "Code des lois des
Armniens polonais" d'aprs le ms. N 1916 de la Bibliothque Ossolineum //
Rocznik Orientalistyczny. 1957. T. 21: 153-300. 63. Macler F. Catalogue des
manuscrits armniens et gorgiens de la Bibliothque Nationale. Paris, 1908. 64.
Menges K. Zur Etymologie des Armeno-Kiptschakischen // Der Islam. 1972.
Bd. 48, H. 2: 298-332. 65. Monchi-Zadeh D. Das Persische im Codex Cumanicus.
Uppsala univ., 1969. 219 S. 66. Porzdek sdw i spraw prawa Ormiaskiego z r.
1604 / Wyd. O.Balzer. Lww, 1912. 67. Pritsak O. Armeno-Kiptschakisch //
Philologiae Turcicae Fundamenta. Wiesbaden, 1959a. Bd. 1: S.81-87.
68. Pritsak O. Das Kiptschakische // Philologiae Turcicae Fundamenta.
Wiesbaden, 1959b. Bd. 1: 74-87. 69. Radloff W. Das trkische Sprachmaterial
des Codex Cumanicus. SPb., 1887. 133 S. 70. Reychman J., Tryjarski E. Z
leksykografii Ormian polskich XVII i XVIII w. // Przegld Orientalistyczny.
1961. N 4: 473-478. 71. Salemann C. Zur Kritik des Codex Cumanios // .
. . 1910: 942-957. 72. Schtz E. An Armeno-Kipchak Print from Lvov
// Acta Orientalia Hungarica (AOH). 1961a. T. 13, f. 1-2: 123-130. 73. Schtz E.
On the Transcription of Armeno-Kipchak // AOH. 1961b. T. 12, f. 1/3: 139-161.
74. Schtz E. An Armeno-Kipchak Text from Lvov // AOH. 1962. T. 15, f. 1-3:
291-309. 75. Schtz E. Re-Armenisation and Lexicon. From Armeno-Kipchak
back to Armenian // Acta Orientalia Hungarica. 1966. T. 19, f. 1: 99-115.
76. Schtz E. An Armeno-Kipchak Chronicle on the Polish-Turkish Wars in 16201621. Budapest, 1968. 215 p. 77. Schtz E. Armeno-kiptschakische
Ehekontrakte und Testamente // Acta Orientalia Hungarica. 1971. T. 24, f. 3:
265-300. 78. Schtz E, Armeno-Kiptschakisch und die Krim // Hungaro-Turcica.
Budapest, 1976: 185-205. 79. Stopka K. Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej.
Krakw: Ksgarnia Akademicka, 2000. 176 s. + 16 ill. 80. Tietze A. The Koman
Riddles and Turkic Folklore. Berkeley, 1966. 176 p. 81. Tryjarski E. O "Historii
wojny chocimskiej" i autorach ormiaskich kronik kamienieckich // Przegld
Orientalistyczny. 1959. 2: 211-214. 82. Tryjarski E. Zodyak blge burlarnn
103

bir ermeni-kipak listesi // XI. Trk Dil Kurultaynda Okunan Bilimsel

Bildirilerden Ayr Basm. Ankara, 1968: 127-152. 83. Tryjarski E. Dictionnaire
armno-kiptchak d'aprs trois manuscrits des collections viennoises. Warszawa,
1968-1972. T. 1, f. 1-4. 914 p. 84. Tryjarski E. A Fragment of an Unknown
Armeno-Kipchak Text from Polish Collections // Rocznik Orientalistyczny.
1976a. T. 38: 291-302. 85. Tryjarski E. An Armeno-Kipchak Sermon by Anton
Vartabed from the 17th Century // Tractata Altaica. Wiesbaden, 1976b: 647-674.
86. Tryjarski E. Der zweite Brief des Paulus an die Korinther in armenokiptschakischer Version und seine Sprache // Altaica Collecta. Wiesbaden, 1976c:
267-344. 87. Tryjarski E. The Confession of Anton Vartabed // Studia Orientalia.
1977. V. 47: 271-279. 88. Tryjarski E. An Armeno-Kipchak Version of the Lord's
Prayer // Harvard Ukrainian Studies. 1979/1980. V. 3/4: 896-901. 89. Tryjarski
E. How to Live to Be (at Least!) a Hundred and Twenty? // AOH. 1982. T. 36, f.
3: 539-544. 90. Tryjarski E. A Fragment of the Apochryphal Psalm 151 in its
Armeno-Kipchak Version // Journal of Semitic Studies. 1983. V. 28, f. 2: 297302. 91. Tryjarsi E. A list of Armeno-Kipchak verbs including their basic
grammatical forms // Bulletin of the Institute for the Study of North Eurasian
Cultures. 1984: 69-109. 92. Tryjarski E. The Story of Holy Mariane in the
Kipchak Language of the Polish Armenians // Journal of Turkish Studies, v. 13.
Harvard University, 1989: 205-236. 93. Tryjarski E. "Eitelkeit der Eitelkeiten"
oder eine Predigt Anton Vartabeds zu den Worten Sirachs // Festschrift fr
Andreas Tietze / Ed. Ingeborg Baladauf and Suraiya Faroqhi. Prague: Enigma
Corp., 1994: 183-197. 94. Tryjarski E. One More Sermon by Anton Vartabed //
Acta Orientalia Hungarica, T. L (1-3), 1997: 301-320. 95. Tryjarski E. Ouz
(Ottoman) elements in Armeno-Kipchak // Acta Viennensia Ottomanica: Akten des
13. CIEPO Symposiums (Comit International tudes Pr-Ottomanes et
Ottomanes) vom 21. bis 25. September 1998. 1999: 359-362. 96. Tryjarski E.
Armeno-Kipchak Texts in the Alchemical Treatise by Anrdzej Torosowicz (17th
Century). Warsaw: Elopsa, 2005. 172 p. 97.Vsry S. Armeno-Kipchak Parts
from the Kamenets Chronicle // Acta Orientalia Hungarica. 1969. T. 22, fasc. 2:
139-189. 98. Zajczkowski A. Zwizki jzykowe poowiecko-sowiaskie.
Wrocaw, 1949. 74 s. 99. Zajczkowski A. Do historii Kodeksu Kumaskiego:
Termin "talaman" // Sprawozd. Pol. Akad. Um. 1950. T.50, z.8: 420-125.

104

 ,
, -
KARAAY-BALKAR, KIRIMAK, KARAYIM VE GAGAUZ
DILI VE KLTRNDE HAZAR KAGANLIININ ZLERI
..*
Bildirimizin konusu tessadfi bir ekilde seilmemitir. Malumdur,
Gagauz,Krmak, Karaym, Krm Tatar ve Karaay-Balkar halklarn eitim ve
edebi geleneklerini yeniden canlandrmak iin ncelikle bu halklarn aralarndaki
tarihi balar ve etnik tarihi ele almak gerek. Ne yazk ki, bu konudaki almalar
gerek Eski Soveyt devrimi ncesi ve Sovyetler Dneminde de birok bilim adamlar
tarafndan gereklerden saptrlm ve belli dnemden itibaren aratrlmaya
balanlmtr. Bu halklarn tarihleri ancak polovets ve oguz dnemlerinden
itibaren incelenme konusu olmutur. Halbuki aratrma Hazar kaanl
dneminden balatlmal ve bu dnemde varolan kimerlerin ve iskitlerin
vaoluundan itibaren ele alnmal.
Bu ve buna benzer konular bildirimizin konusu olmutur.

.
, , , , - , .
. , , ,
.
. ,
(. ,
-, .) . , , , , -
. ,
*

'
,.
105

 (, , , , .) . , , , . , ,
, . " "
. XIX . , , ""
: , , , , , . , , (., . .) ,
- , - ,
, "
", .. ,
[ 1983: 9]. , . ,
.
. . , X .
-
. , , ,
, -,
, , . , ,
"" - , .
VIII . [ 1888: 186] ,
106

 VII VIII . [ 2003: 416-417].

, , , [ 1928: 10; 1939: 47].
. , ,
. , ,
. -
(1787 1874 .), . , .
-, .., , ,
-
. , .
. ""
() [ 1912: 49-50]. . : "
( ..) ( ..)?
, - , , , ,
, . , , , ( ..) , , , " [ ]. , . () .
,
.
(, ). 1919
, , , 107

 . ,
1,0 .
,
, ,
[ 1939: 47].
. 1928 " " , ..
" ",
.
, , [ 1928: 10].

. , , (, , , ,
, [ 1974], [. I. 1. 94] ..).
, , . , , , , , , ,
, . , , , ,
-,
- .
( ,
),
, . . , ,
.
.
..
. ,
, ,
. .. ,
,
. 1000 , .
,
108

 . , ,
. - -- . , (-). , ,

. , - ( ) - ( ), .
- .
, .
, - .., , " , , , , -, , " [ 2004: 66].
"" ""
. ,
Codex Cumanicus
, :
(.. 80) [ IV 1: 416]. , , , X .,
. , , Codex Cumanicus
,
, , Codex
Cumanicus .
,
,
, . , : -,
109

 ; -:
, -
- .
, , " ", , (, ,
, , i .) ()
. (). " "

.. [ 1936: 107].
"" /
"". , - . ,
. -
(-: -) - [ 1924: 85]. . , kil
(=kl) "" ,
,

[Zjczkowski 1947: 55]. XI ,
.
: 1. , , ,
; 2. ; 3. [ 1936: 56-61].
,
.
.
[ 1936: 226]. [ 1936: 231]. ,
-. i , . , - - -, ,
" ". , : ("") [ 1909: 26],
(" ") [ 1909: 195] ..

. (, 110

) , , - (
', '). .. " " , "
(.-. siruo ""),
.-. siruo . t'ilak "",
"". , , ("" "")
, ( " ", " ",
" " )" [ 1991: 86].
.. : . siri,
. sri-g =, , " , sri-g "" , k ( ).
-
. ara , [
1991: 26]. . GWS' .,
. " " [,
2003: 53-54].
() 860 889 . , " " [- 1993: 200] ( ""
"").
- - .
K.s . - 288/901 . K.s . - - [Golden 1980: 199].
. , .
K.s () :
" " " " [ 1985: 152].
[. II. 532, 641, 675, 632]
" " [ 1985: 152 153].
111

, " " , "" , , ,

, .
, ,
"", "" ,
, , , .
( , , ) ,
, [Saint-Martin 1847: 62;
1979: . 79]. , " " ,
,
" , ,
-", [
1984: 81]. " "
. - ,
" , " [Golden 1980: 36].
.
, , ( ) [ 1934: 296]. C , II . ..
[ 2006: 341]. ,
.
sav-i (. . saviyar).
, - , .. : " savi ""
- . ., : " " " """, " (+)
" "" "" "" ., 112

 ,
. , , .-. sav (saw) "" (saw l
" " .), saw (sav) "", "",
, .-. saw-a
"" "" ' .. ", " ( . : " , ,
").
- sabi (sabiy) "", ..
savi [sabi] ..
" (
..) " (. . soel "", "")" [
1932: 54].
.-. - (, ,
), -. , '' [ IV
1: 424].
, , . : ", " [ 2001: 139] :
"
, ,
" [ 2001: 40].
, "
( ..) " [ 2001: 140]. ,

,
. ,
( ) -
(. " ").
- (. " ") (. ), - (. ) [
1913: 244]. 200
[ 1971]. , , - .
. ,
113

 XIX .
- - , , . ,
( . ,
. , . , .
. ) ( ).
,

, . .
.
, , () [, 2005: 35-36].
, " "
, . - .
" " (). .. . . , - .
, :
. (, ) [Moravcsik 1958: 114] .
- ( ); .
[Moravcsik 1958: 114] . (. ); . [Moravcsik 1958: 85] . (, ); . [Moravcsik 1958: 114]
. (, ); . [Moravcsik
1958: 131] . ().
" " , c .
- . " " 114

 ,
,
(Sic!).
, . " " , ,
X . ,
, ,
,
, . , .
, " " ,
[ 1975: 259]. ,
() , " ", () . , , -, , . L " "
, "
- , , " [ 1861: 193]. - 80- . . , - ,
, , -, -! (Sic!)*.
.-. '', ' ', ' '
.. '' , ' [ II 2002: 729]. - ,
(. ). ,
, , , ,
(), *

...,
.. 80- .
. ...
115

 , . "" [ 170-171].

" ",
( ,
): " , , ,
. [], "
[ 1984: 131]. ,
, , .
, , " ".
, -
(), ( ) [ 2008: 127]
( ). , [ 1889: 137]. ,
" " , XIX .! [
1914]. - . , , , , . , , -,
. , ,
- ,
- . ,
, : "
, " [ 1984:
126]. ,
[ III 922]. -
,
( ). .
,
.
" ".
( 116

 ): elri ( I
127) eldiri (MK I 127) [ 170-171]. , -
"" "" (), .. "".
"" "", , , "".
.
"" ' , ',
'' [ I 692]. : ", , / / , "
[ 1959: 97]. , ,
' ' [ I 706].
. () . (),

. () " " [
1861: 131-133]. : "
, , " [ I
652]. , -
darqan ', '
[ 2007: 118]. ,
darxan ', ' [ ].
(.-. ) ,
, ? ""
, . ,
(.-., ., .)
, ( , )
. torxan
' ; ;
' [ 2007: 118]. .. ,

[ ]. , , , , , . ,
117

 ,
,
.
Teri -. , " " ( L
) : " - , ,
" [ 1861: 193]. - , , ,
[ 2007: 2 6]. darkan ', ' [ 2007: 118] ,
. - , .
--
. -
,
. ,
,
[Kallenberg 1931: 346]*.
" " (" "),
. , . , [ 1997: 21 22]. ,
.
(j) [ IX 95] : 1)
, ; 2) () [ 1985:
270]. :
(. .), ,
-, , [
IX 96] - ( ) [ XIV
221].
: " () (
)
(- ), " [*

. IV. 59: " .

,
, , ...".
118

 1895: 27]. , , ..

'' . , ,
: " ( )
(), ". () : i -
: i [ III 1 1047].
, "
() ". . -: " ' ', ,
-, : -
, - ( ,
" [ 1892: 31]. , , . ,
,
(-).
, (Sic!).
(., .
: ) , : "", "" [ 1958: 157].
,
[ IV 59]. .. ,
"- .

.
, -?" [ 1971: 83].
, , ,
,
[ 1960: 202]. .. " " [ 1996: 53]. .
-: " , (); - II
( )" [ 1892: 1]. ,
, . ,
'' ,
119

 , .
. , ,
- , , , [ I 30]. " " ,
: j j ,
(.. 100, 21) [ I 1 621]. ,
. Apij () [ 1979: 34].
,
, . ..
: " , -, " [ 1953: 32].
.. : " " "? , , ,
, - -.
'' (., V, 408;
., VI, 57), '', ,
. '',
'', "" ' '. ,
, , , ,
: ,
, , , " [ ].
,
,
, . ,
, . -- ,
, .. (Sic!).
-, ? , ( )
-
.
120

.. , ".. . , , , , , , -. ,
, (Sic! ..). -,
-" [ 1971: 82 83].
-- : -. "",
.-. ""; -. "", .-. ""; -. " !" (" !"), .. " !". .
[. IV. 23]. , "" .., :
" "" () "" (). "" (... .
. 100)" [ 1979: 519].
"" [ 1959:
101]. : (., ., ., -.) , , [. I. 1. 511], ik ( .,
.) () , ; i , [. I. 1. 509], (-., ., .) , , [. I. 1. 504], (.-.,), . , ..
, , , , [. I. 1. 503]. [. I.
1. 503]. [
1911: 104]. , , ,
, "" [ 1990: 57]. ,
, . , ,
- , . ,
120 250 . ,
, .
.. 1883 : "
, . ,
, ,
, ,
, " [
121

2003: 4]. , .
.
, , , , , ,
, .
(!). ,

[ ].
, : "
" [. IV. 23]. (
) . (, , )
.
, . , ( 3
). - , , ,
, ( )
.
- , .
, , , , [ 2003: 4].
,
X XII . , , XII .
. , "" ( ..) () [ByzTurc. II. 154.]. - , . . , : -, , ,
"" [ 1966: 12] "" [ ], .. (),
*. , , "
" [ 1966: 21] *

,
. :
. 60 , 7 .
122

, ,
XVI .
, ,
, X-XII . , , ,
.
.
, . ,
.
, , , -,
, , -
(). ,
. , - ,
, ,
. ,

. , , ,
, ,
IV V .
, , ,
, .
, - ,
. , ,
. ,
. . ,
. .
123


ka: " , ka, , , : padiaka "", orbaijka
" ( )", ingenjka "" .." [Kowalski 1933: 23].
, , ., [ ]. .., , ( "") "", (
"") "" .. [ 1964].
- : "" (. ), "" (. ), ( . ) .. , (""):
" " , , (
1980 . . .
,
). - XIX .,
. , ,
. , . ka

. , : /,
/, / ..
. ,
"" (!).
, ,
. - , " " () . [ 1932: 118]
, .
" " [ ]. ..
[ 1960: 111].
- : .. , .. , , .. [ 1974:
130]. - (i) ,
. - "124

"? , ,
[ 1973: 604]. [ ].
,
.
.
- ,
.
XIX . . -
"" "" [
1899: 826]. ..
"", ,
, [ 1964: 4].
"" .. , ,
.. , ,
"", "-" (. . ); "" (. ., .
); "" (. ., . ) . [ ].
, , , [ 1964: 289]. !
, ! - : , !
,
- . , , () , ()
, ,
: ( ), "",
"" ( ) .. - : (), .. .
() () , ,
, . .
, . ,
, : , ; , ; , ; .
, , , , , .
, , , : || "", " " (); || "", "" .. 125

 , , , ,
, , , (..
): , ; , ; ,
; ,
[ 1964: 37-38].
: " ,
,
, , , ,
. " [ ].

.
. "Balcano-Turcica",
. ,
[Kowalski 1933: 27;
1960: 127].
, . , , , XVIII . 23 1799 .
--, , , -, ,
, .
, , (
., ) . ,
, , , , ,
. :
ZH C
ZH C

,
, . , . :
" ( ==. "", "" . ..),
,
".
126

. : " , ".
.: " , () ,
, ".
, ,

. .
. , " "
" ". "" .. , , ,
! ,
,
. ,
, , .
,
. ,
, -.
. . , ,
.
. , , ,
, ,
. , , ,
-- . ,
.
. , : , , , , .
: . , ,
.
,
. ,
i .
... . ,
127

 ' . , l (.), , . , , , " , " "! (!)". ,

-. ZH
, - ,
, (, .. ).
. : ( .) , ,
, , i
(i ). , : ( .) , . ,
().
() i.
, ! (. i
, ).
:
l! ! .
i. , .
ii i

:
1:
, , !
, , !
()
( )!

2:
, , !
-. !
!

, , .
, ,
. .
,
. ,
, .
. ,

128

 . ,


. , , , . , ,
, .
, ,
: () , ()
, , (
), , , ,
() .
, , ..
, .
, , . .
, ..
. , .. "",
"". ,
. ""
"". , ,
. ,
, , . , , ,
.
. .
.
. . , ..,
129

 . . . . , . , , . ..
: ,
, , , , . , , , : +
" " ( ).
, ,
.. . ()++ " ". ,
, , + " ".
+.
,
. ,
: , , , .. , +
() " ". ,
.
,
. , , +, .. " ". ,
. -, .
? ,

1097 : " ,
, , ,
". , . ,
,
. ,
, "", ,
. 130

 . ,
, , , , "" ,
,
. , .
, , - ,
.

, , , ,
, , , -.
1. .. . ., 1936. 2. .. Thesaurus linguae tschuvaschorum. ., 1936. XI. 3.
.. " ". ., 1985. 4.
.. // . . 1960. 5. . //. ., 1888. . 11-12. 6. .. - // . ., 1932.
. VII. 7. . // i. . 1939 . . 8. .. // . . 1912, 4.
9. .. . .,
2007. 10. .. . ., 1971. 11. ..
. . , 2006.
12. ., . - . ., "", 2003. 13. .. . . ., 2007. 14. .. . .
, 1997. 15. .. . , 1991. 16. ..
// . .-., 1958. 17. . // , 1979, 4.
18. .. . .-., 1953 (. " "). 19. ..
//i ii iii . , 1928.
. III. . 1. 20. . , . 2. .
. 1899. 21. .., . 481/482 .:
//. . 2005. . 218. 22. ..
131

 //.
, 1960. . II. 23. 1939: -
. .-., 1939. 24. 1954: .. - // , .
, 1954. . 9. 25. 1956: 921-922 . , 1956. 26. .. - X . . 1932. 27. ..
//. .
... ., 1934. 28. .
. . . , 1975. 29. .
(1909). . . . , 2000. 30. ..
. . 1990. 31. ..
// . I. . 1966. 32.
.. . . 2004. 33. ..
, - //, , 1913, (.: :
. - . . . ,
2007. 34. 1861: . .
. . , 1861. 35. ..
. . . 1964. 36. .. // . I.
, 1966. 37. .. . , 1893
1911. 38. : - . . . . .,
1985. 39. .. . . . , 1984. 40. .. . , 1895. 41. .. , //.
, 1913. . 43. 42. .. . . , 1889. 43. . // . ., 1924. . X. 44. .. . .,
1991. 45. .. . .
... - . . 1979. 46.
// "-". . . , 1993. 6.
6 . . .
. 47. .. . , 1996. . 1. 48.
.. . , 1983. 49. .. . , 1971. . 1. 50.
.. . . . ., 1979. 51. .. . .
. . . . . 2-. "".
132

 ., 2001. 52. . "" // " ". 2003. 4. 53. .

// . . 1959. 54. Kallenberg: Herodoti historiarum
libri IX. ed. Yenr. Rudolph. Dietsch. Editio altera curavit curatamque emendavit
H.Kallenberg. II. Lib. III IV. Editio stereotypa. Lipsiae, MCMXXXI. Vol. I Fasc.
55. Kowalski T. Les turcs et la langue torque de la Bulgarie du Nord-Est. Krakow.
1933. 56. Saint-Martin, V. Recherches sur les Populations primitives et les plus
anciennes traditions du Caucase. Paris, 1847. 57. Zjczkowski A. Ze studiw nad
zagadnieniem chazarskim. Krakw, 1947. 58. Moravcsik G. Byzantinoturcica. II.
Berlin. 1958. 59. Golden P. Khazar Studies. Budapest, 1980. Vol. I.
:
-- . . ..,
.., .., ... . 1973.
: . . 1959.
: - . 3- . . 1996 2005.
-- . . 1974.
- . . 1911.
: . . 1969.
: . . . 2003.
: .

133


X XX
XIX-XX ASIRLARI ARASINDA KIRIM
KARAYLAR'INDA EITIM
*
Zengin tarihe sahip olan, fakat son zamanlarda yok olma tehlikesi ile kar karya
olan Karay dili asrlarca kendi kimliini korumutur. Halkn arasnda "eren"adn
alm olanlara "iyi", "okumu", "gl", "erkek" ad verilmekteydi. Bu ahslar
tarafndan kenesalarda retilen Topa adnda "Kadim Incil" biligileri ocuklara
ailelerde verilmekteydi. Bylece eitime yaplm olan adm byle balamaktayd.
Ayrca kenesann bahcesinde yerleen ve karayim sivil rgtleri tarafndan finanse
edilen midraa (medrese)larda da dini eitim verilmekteydi. XIX asrn ortalarnda
Krm'da 15 tane okul bulunmakta ve 400 renci eitim grmekteydi.
Bunun yansra 1843 ylnda Kale'de Rus-Karaym meslek okulu almtr.
Olan ocuklar 6 yandan itibaren bu okullara verilmekte ve 16 yana kadar
burada hem dini karayim bilgilerin yansra devlet dilini ve dier dersleri
okumaktaydlar. Bu dnemde yeni alan Rus meslek okullarna da ayrca karaym
aileleri ocuklarn vermekteydiler. Bildirimizde bu dnemden 1940 ylna kadar
Karaymlar'n arasnda devam eden eitim ele alnmtr.

X . - (1843). " , , ,
" [, 1862].
100 .
X . .
.
"", "", " ",
"", "", "", "" ""
() [-- , 1974].
.
,
, ,
. ,
*

- .

134

 , , .
(). *
. X
15 , 400 .
'.
6 ( 4- [N.N., 1911]).
: " . .
... , , , , , ,
..." [N.N., 1911]. ,
, . , "", "",
"" "" "" "" [-- , 1976; - - , 2007].
() (). , .
. , " "
( ) XV . . , '
, . .
, " , ,
" [N.N., 1911].
.
[1911]. : " - ,
".
: " ". . "
, ,
".
, , , . "
.
*

.
135

 .
,
, .
... : "...,
". ( 1880- .)
. , ,
. " , ,
. ,
, , , . ,
" . :
" , . , ,
" [, 1912].
, , . ,

. ( ).
, , , , [..., 2007].
. : [, 1911]:
" ,
* , .
. . .
,
. , 3 ,
,
, ,
... , ...
. ' . , ... , . .... 1853
, 11 ". *

136

 ' -, " , ". " -

, , " [ , 1911].

.
X . - (1843). " , , ,
" [, 1862].
100 .
X . . . .:
" 9 . . ,
; , , . , ;
, .
.
, ,
; , , , , * ; - " [, 1912].
1872 . " ",

, , , , ,
, , , , , . , .
[, 1995]. , , 1880 .,
.
, , ...
. "
"", ' *

137

, , -
, - " [, 1918]. ..

(1859).
,
. , '
. .
. (1859-1863), ; .
, " . ..".

.
.
1894 1918 .
.
.
. - 10 .
.
.
10 . 1894 . 155 . .
.

., ., ., ., . .
, ,
, . [2008], "
, , ' ,
, ".
138


. ,
- , ; ..
(
); 1911 .
1096 .; 30
..
[ 1911; 1912].
, XX . . " ", " " . [1912]. ,
, . , ' . . [1911] , "
", ' 1911 . . 1917 . "
" ', [ , 1917].
XX . .
,
, , , .
' . , 1912 . ,
, .. [, 1912].


, , ,
. (1912), "" (1860-1872) " " (19111912); ' " ", " " .
1918 . ,
139

1920 . 1921 . ( ). , .. 1921 .

.
1940 .
.
-
,
.
X . 1914 .
20- 16 . .
1. . -. , 1862. .59. 2. ..
.. . (XIX XX ). .: , 2007. 140 . 3. .
. .. //
. 1911. . 7. . 64-71. 4. .. ... ,
-, . . , 1918. 55 . 5. . //
. 1912. . 10-11. . 35-38. 6. -
- / . .. : "" "", 2007. 296 . 7. --
. 17400 / . .., .,
... .: , 1974. 688 . 8. .. // . 1911. . 3-4. . 6-18.; .
5-6. .35-45. 9. . // . 1912. . 8-9.
. 38-57.; . 10-11. .5-10. 10. . //
. 1911. . 3-4. .21-34. 11. ..
. , 175-
... , 25.10.2008. ( .. 5 .). 12. ..
. , 1995. 24 . 13. // .
1912. . 11. .89. 14. .. " ,
". . (1832 1912).
: , 2008. 320 . 15. //
. 1917. 56. .43. 16. // . 1911. . 7.
. 95-134.; 1912. .8-9, . 95-125. 17. N.N. //
. 1911. . 3-4. . 37-71.

140



GEMITEN GNMZE
KIRIM KARAYLAR'IN EITIM SORUNLARI
, *
Krm'da zengin tarihe sahip olan Karay Trkleri asrlarca bu topraklarn hem
koruycusu hem de yerlisi olmutur.
eitli dnemlerde farkl sistemlerin ierisinde yaamak zorunda kalan bu halk,
dier aznlk ve yokolmakta halklar gibi bazen bu sistemlerin kurbanlar da olmu ve
aydnlarn kaybetmilerdir. Karaylar hakknda basndak haberler ve dnyaya
seslerini duyurmalar, aldklar eitim, gittike byk sorun haline gelen ana dilinde
konuma, ve kendi kimliklerini korumak iin kurulan sivil derneklerler bildirimizin ana
konusu olmutur.

'
. -
, ,
, .
, ,
, " " " " , , , .

1921 . ' () .

?
- .

,
( 800 .). ,
" "
*

"" .
141

[, , .], " " [

..].
. , . "" "". "
" [, 2007]; " " [, 2008] . :
, ; . ,

( .. ).
, ' , , , , . . [ . ], . [ ], . [
. . ] .

, , , ,

,
, ' ,
.. .
() ( ). , , . [
] . [ ]. , .
. ,
, , ,
.
.
,
()
. , :
; .
142

 . "21
". 2008 .
""" ", " ", " " . :
, , , ,
, ; ', ,
. , ,
. , .
, 4- ,
14-. ,

, - .
, , " ", " ", , ,
.
"" ,
, , . "": "
"; " "; ",
, "; " , " , , . " ,
" , 60 . [2007].
, , ,
: , .
, " . "" "".
. "" " "", 120 ' 15, ""
(2005-2007 .) 50-, - 2007. "
" 6 33. .
143

 , '
, .
-, -
; ; ,
. [2007], . [1996], . [1995], .
[2007], ., .,
. [2004]; . [1993],
. () [2003]; "21 " [, 2007] .
.

. , ,
. , " "
[2008] " , "
6 . 100 .
,
, , .
, .
" (XIX XX )" [, 2007]; " , "
[, 2008]; "
" [, 2005]; " " [2007] .
:
- ;
- , , , .
1. // . 2008. 27-. ( 17). . 5:
(. 2008. 2 (37)). 2. . // . 2008. 27-. ( 17). . 6: (. 2008. 2 (37)). 3. .
// . 2008. 26-. ( 100). . 5: (.
2008. 12 (35)). 4. . "" "".
144

. "" " ". : , 2008. 256 . 5.

. // . 2008. 24-. ( 74).
. 5: (. 2008. 10 (47)). 6. . . // . 2008. 23-. (
7). . 5-6: (. 2008. 1 (36)). 7. .
= /
., . // . 2006. 12- ( 60). .3-4: (. 2006. 7 (18)). 8.
(- ) / . ., ., . //
.. . : ,
2004. . 130-142. 9. .. .. . (XIX XX ). .: ,
2007. 140 . 10. . // . , ,
. : , 2005. 160 . 11. // .
2007. 17-. ( 5). . 5: (. 2007. 1 (24)). 12. - - / .
.. : "" "", 2007. 296 . 13.
/ . ., .,
.. : , 2008. 96 . 14. . // . 2007. 17-.
( 5). . 5: (. 2007. 1 (24)). 15.
: [ .
. . .-. .] // . 2005. 1- ( 27). .1-2. 16. .. "" //
. 2008. 24-. ( 74). . 5: (. 2008. 10
(47)). 17. . // . 2008. 24-. ( 74). . 6: (. 2008.
10 (47)). 18. . //
. 2008. 26-. ( 100). . 6: (. 2008. 12
(35)). 19. .
// . 2008. 24-. ( 74). . 5: (. 2008.
10 (47)). 20. . , , // . 2008.
27-. ( 17). . 5: (. 2008. 2 (37)). 21.
. ( 2007 ) //
. 2007. 24-. ( 83). . 6: (. 2007. 10
(33)). 22. . .
. / .,
., . // Karaj kiulari. .
Warszawa, 19-21.09.2003. Wroclaw: Bitik, 2004. .295-307. 23.
.. " , ". .
(1832 1912). : , 2008. 320
. 24. - . . 8120 / .
145

... , 1996. 118 . 25. - . 35062

/ . . , 2007. 347 . 26. - . . ., 1995. 27. .
// . 2007. 12-. ( 72). . 6: (.
2007. 9 (32)). 28. . - .
: , 2008. 264 . 29. .
.. // . 2007. 24-. . 5: (. 2007.
10 (33)). 30. .
1841 . // Karaj kiulari.
. Warszawa, 19-21.09.2003. Wroclaw: Bitik, 2004.
.253-257. 31. , //
. 2008. 26-. ( 100). . 6: (. 2008. 12
(35)). 32. . . - . :
, 1993 112 . 33. .. 21 (
): . : , 2004. 128 .

146

 .

KIRIMAKLARIN EITIM PROBLEMLERI. (ANA DILIN
RETIMINDE) DNK VE BUGNK SORUNLARI
*
, (
406 2001 .),
' . [ 1, . 7]

.

, , ,
. ,
. ,
, XIX , , , . , ,
, , .

,
.
, ,
' .

Krmaklar olduka az sayda olan (2001 ylndaki bilgilere gre yaklak

406 ki) ve Trk dilinde konuan Krm'n asl yerli halklarndan biridir. Bu
halkn olumasnn problemi, ilmi-etnografi literatrnde yeterince
aydnlatlmadndan dolay zlmemi gibi grnmektedir. 20. yzylln
balangcnda Krmaklarn etnografi ve tarihi problemlerinin incelenmesiyle,
bu konu ilmi dnyada yerini alabilmitir. Krmak halknn incelemesine,
.V.Akinazi yazm olduu eseriyle byk katkda bulunmutur. Onun,
''Krmaklar. Tarihi-etnografi denemesi''denilen eseri 2000 ylnda
neredilmitir. Bu yaptta Krmaklara bal elde edilen incelemelerin tarih
bakmndan tahlili, etnik oluma srecinin ayrntl tasniflerini ve halkn
etnokltr zelliklerinin aklamalarn bulabiliriz. Krmaklarn, karmak
*

147

olumasnn sonular, halkn hayat tarz, rf ve gelenekleri, dilinde ortaya

ktndan belli olmaktadr. Bugnk dilciler, Krmakay Trk dil ailesinin
Kpak dalndaki bir dil olarak belirtmektedirler.
Halkn ismi, ilk cemaatn tekilat yerinden, yani Eski Krm (Solhat)
ehrin adndan gelmi olabilir.
Krm yarmadasnn, Rusya ile birletirilmesinden sonra, Rusyadaki
Yahudi kurumlar Msevi olan Krmaklarla ilgilenmeye balamlard. O
zamanda Rusya'daki Yahudilere kar bir sre ayrmc kanunlar (iki kat
vergi, asker vergisi v.s.) uygulanmtr. Krmaklar, dinlerinden dolay
Yahudiler gibibu trl kanunlarn uygulanmasna maruz kalmlard.
Bylece Krm'n dnda yaayan Yahudiler, dier Msevi olan
cemaatlarn hukkuki durumlarna ilgi duymaya balamlard. Bir sre,
Yahudi aratrmaclar (onlardan A.Samuilson, P.Yakub v.s.), Krm'a gelip
Krmaklarn hayatn incelemilerdir. Onlar tarafndan tutulmu notlarn
sayesinde imdi Krmaklarn eski hayat tarzn anlayabiliriz.
Krm'a gelince, P. Yakub Krmaklarn yaadklar yerler ve hayat
tarzlarnn yansra baz eitim meselelerini ele almtr.Yazar,
Krmaklarn eitim seviyesinin ok yksek olmadn sylemitir.
nsanlar, sadece Krmtatar Trkesinde *yazma, okuma ve hesap etme
becerilerine sahip oluyormular. Krmaklarn dua kitaplar Eski
branicede yazlm olmasna ramen halkn Eski braniceyi hi bilmedii
ve anlamad belirtilmiti. P. Yakup, devamla Krmaklar tarafndan
alm bulunan erkek okulu hakknda bilgi vermitir. Bu okulda ocuklar,
ilahiyat ve matematik dersleri alabilmilerdi. Rus hkmiyeti, Krmaklar
iin, yahudi meslek okulunun almasn isteyerek, orada Rabin'nin din
bilgileri retmesini istemitir. Ancak Krmaklar, byle neri reddetip
kendileri Trkiye'den Rabin'i davet etmilerdir. Onun ismi Hayim
Haskiyanu Medini idi. Trke de konuabilen ve Krmak Trkesini iyi
anlayabilen din hocas, Krmaklar'n tercihine daha uygunmu.
Zamanla Krmaklar, Karasubazar'dan dier ehirlere g edince, yava
yava ister istemez Rus ve Avrupa kltrnn iine giriyorlard. Soylu ve
zengin aileler, ocuklarn Rus liselerine ve niversitelerine gndermeye
balamlard. Rus dili, Krmak okullarnda retilmeye balamtr.
Kendisi de Krmak olan, 1887 ylnda Karasubazar'da domu ve
Litvanyadaki din meslek okulunu bitirmi bulunan saak Kaya, Krmak
eitim sistemine byk katkda bulunmutu. Onun tarafndan, 1909 ylnda,
*

Y.Yakup Krmaklar hakknda makale yazdnda Krmak Trkesi hi

incelenmemitir. Yazar, Krmak ve Krmtatar Trkesinin ses benzemesinden dolay bu
iki dilleri zdeletirmi olabilir.
148

Karasupazardaki yok olma snrnda kalan ilkretim erkek okulunun

temelinde yeni Krmak okulu almtr.
20. yzylln 20'li yllarnda milli eitim sisteminin problemleriyle
Sovyet hkmiyeti uramaya balamtr. Balangta, Krmak eitimi,
belli bir gelime gstermiti.
Hkmiyet, ana dilinde eitim kurslar, ilkretim ve ortaretim
okullar ve meslek okullar amaya balamtr. Krmak dilinde, eitim
veren okullarn says arttrld. .Kaya tarafndan, Latin alfabesinde
hazrlanm Krmaka ders kitab (QRIMCAQ MEKTEPLERININ
EKINCI SINIFINA MAHSUS OQUV KITABI) neredilmiti.
Ancak, Krmaklar, yeni sosyal ve siysi artlarda iki dillie daha
abuk gemeye balamlard. Hatta, ana dili eitim sadece balang
okullarnda verilmiti. Orta okul ve meslek okullarnda Krmak dili, artk
ders olarak veriliyordu. Ne de olsa bu dnemde Krmaklarn eitim
problemlerine nem veriliyordu.
1930 yllndan sonra, lkenin siysi izgisi deimi oldu. Krmda
herhangibir ibadethne, din cemaatlar ve milli okullar kapatlyordu.
Krmak okullarnn faaliyeti de kesilmitir.
kinci Dnya sava, Krmaklar iin ok fazla ac getirmitir. Krm,
faist igali altnda bulunduu dnemde, tarih bakmndan batan beri ok
sayda olunmayan Krmaklarn %80'ni ldrlmt. Buna ramen
Krmaklar btn dertlerden kurtulunca halkn kltr ve tarihi mirasn
koruma amacyla yeniden toparlanabilmilerdir. Maalesef halk, ancak
resmen 1989 ylnda tekilatl bir cemaat yapsna kavuabilmitir. 8 Ekim
1989 ylnda, Krmak kurultaynda ''Krmaklar'' denilen Aydnlatc
Kltr Kurumu kurulmutur. Onun en temel amac, halkn milli kltrn
korumak ve yeniden yaatmakdr.
Bu kurumun faaliyeti kapsamnda 1992 ylnda, ''Dede ve torunun okulu''
almt. Bu okul, dil okulu idi. Hem renciler, hem retmenler ana dilerini
hatrlamaya almlard. Kurslarn retmeni Rebi Davut lyi idi.
Bugn, Rebi Davut li, Krmaka Rusa szlk ve Krmak
Trkesi (Kiril alfabesinde) denilen iki kitabn ve ok makalenin yazardr.
unu da belirtmeliyiz ki: Davut Rebi Krm'da ve galiba btn Ukrayna'da
Krmak el yazmalarn okuyabilen ve anlayabilen biricik insandr. Hayat
boyunca Trk dilinde ve Eski branicede yazlm olan Krmak
cnklerinin (aile el yazma derlemeleri) incelemesiyle uramtr. Byle
incelemelerin ierisinde orataya kan szler Krmaka-Rusa szlnde
kullanlmtr.
149

Krmaka, UNESCO tarafndan yok olma snrnda kalan diller

arasnda kayt edilmesine ramen Ukrayna Blgesel ve Azlk Dillerinin
Avrupa Szlemesine girememitir.
lme snrnda olan, halkn kltr miras, iz kalmadan erimesin diye,
kltrn, dilin korunmas iin birok dil incelemelerine, tasvir edilmesine,
szlk ve ders kitaplar yazlmasna ihtiyatr.
u anda, Krmaklarn, kendi dillerinde eitim-retim yapacak bir
okul almas talepleri yok; ancak, halkn cou atalarnn dilini yeniden
renmek istemektedir. Krmaklara gre, bu problemin czm, Trk
dillerinde konuan dier Krml halklar ile ibirliinde bulunulabilir.
,
( 406 2001 .),
' . [ 1, . 7]
.
. XX .
. . .*
". - ",
2000 .,
, .

, , ,
.
.
"" XIX . ,
, , (), "" .
,
, ( , ,
*

(1954 2006). , , .
.

http://muzminanonim.blogspot.com/2007/04/trkenin-ksa-soyagac-ve-corafyas.html
http://www.yorukturk.com/6.HTM
150

 ) [, .80].
, ,
.

.
. ""
, ,

[, .9].
,
, ,
. . : " (
. .) ( ) ; . , , . ,
() ;
- ." [, 1860].
. (
), ,
'. , , ,
. .
,
, ,
[ 1, .25]. '
, . , , XIX , ,
- .
, , , , . .
151

 . ,
, .
, , , . , . ,
, XIX
, ,
, . , , , ,
, , .
1898 . "" ' "" [, 1898].
, ,
, ,
.
, ,
, .
[, .168].
. . ,
[, 1914].
XX . , .
..
(18871956) ( . ). , ( . )
. 1907 . , .. , .
1909 . . , ,
, , .
,
[ 2-3, ..33].
152

 ... , :
( ,
), [, .29]
20 . XX .
. ',
, ,
. ,
, -
[, .112].
, , . 1921 .
.
... .
, [, . 168].
,
. , , ,
, .
, [, .113].
" ", 9 1925 ., " " , ,
, (
) [ , 1925].
,
. ,
"" "".
1926 . 2 , 7
, 400 .
.
3 , 11 153

 3 . , ,
[, . 168].
, 1926 . ,
.
" /
, , ,
" [ , 1926]. ,
.
. . ,
, .
. , ,
. - .
1929 30 .
, .
[, .117].
,
. ,
, ,
. , ,
,
. ,
() ,
.
, . 1926 . , '
154

 [ ..]. ,
.
1928 . .. ,
, .
[, .116]. 1992 . " " [, 1992].
. , , . ,
, - .
1930 . .. QRIMCAQ MEKTEPLERININ
EKINCI SINIFINA MAHSUS OQUV KITABI ( , ).
,
[, 2008].
.
1920- . . 1929 " '",
, ,
, ,
[, 2007]. . 1930 .
.
.

. ,
,
, . 80
. ,
, ,
.
. , ,
, 155

 .. " ".
"" "". , . ..,
.., .., .., ,
. 1956 .
" " [, . 131]. , , , ', . , '
.
, , ' .
1980- . . .
- .
16 1989 . .. (
88 ), '.
8 1989 . ' "", , .

, 1992 .
. " " (
). .
, .
() [ , 1989].
..
- . 1992 .
" " . - ..
" .
" [1997].
- [, 2008]. 156

 ,
. : ,
.
-
, ... ,
, ...
,
, ,
, .
() . ,

, .
, , . .
. , "", '
, . . ,
* ,
,
, 2003 .
, , , ,
, , ,
, ' ,

.

.
, . , , . , .
*

http://www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_index.html
157

1. . . . 2007. 2.
.. . - . :
, 2000 192 . 3. .. //
. 1914. 29 .76-79. 4. ,
1925. 02.04. 5. , 1926. 09.05 6. . : , 2001. 168 . 7. .
1. : , 2005. 96 . 8. ().
2-3. : , 2007. 216 . 9. .. // , 1866 42. 11 . 10. ..
: // . 6.
., 1991. . .167-170. 11. //
. 1989 23 . 12. .. . :
, 2004. 224 . 13. .. - . :
, 2008. 208 . 14.
. : -, 1992. 125 . 15. .
// . 1898. 911
. 16. .. . .: ,
2007. 337 . 17. . . .: , 1997. 18.
.. //
, 2, 1936. . 25 38.

158

Urum Trkleri/

'
AZAK DENIZI ETRAFINDAKI URUM
TRKLERI'NIN ETNIK DIL DURUMU
*
Urumlari gnmzde Donets vilayetine bal 29 kyde mesken kurmulardr.
Ayrca Zaporojye vilayetinin de bir kynde vede Mariupol ehrinde
oturmaktalar.Ukrayna'da 2001ylnda yaplan Ukrayna toplu saym istatistiklerine
gre Urum Trkler'in says 40 bin civarndadr.
Gney Azak Deniz'in etrafnda yaylm olan Urum Trkler'in 4 tane az vardr:
Kpak-Polovets, Kpak-Ouz, Ouz-Kpak, Ouz. Bu azlarlardak varolan leksik
zellikler dilciler tarafndan tam da ele alnp incelenmemi , bu nedenle bilim dnyas
iin aratrlmas gereken bir alan saylmaktadr.
Bildirimizin konusununda bu kylerde ve de Ukrayna ve Rusya mze ve
arivlerinde derlenmi olan malzemeler kaynak olarak kullanlmtr.

29 ,
. . 2001 ,
- 40 . .
' ' , . ,
, : - . . ,
, ; - , ,
; - , , , ; , *.
. *

..., .,

159

 ,
.

'
.
- , ( ,
). ' ,
- () , '
*. , ,
. .
, .
, ""
. *,
"", "", "", "".
, urum'lar ' -, , ,
,
- *. , ,
' ', *, . *.
: ;
; , , ;
. 2001 ,
,
, , (),
(). 1234
, , " " , ,
(72 %), (19 %) (9 %) . ,
' .
160

 '
. ,

.
,
. . ,
. , , ,
.
, , ,
. .
, , , :
*, , .
, . ,
. , - ()
*. ' : ()
, , -. -,
. ,
,
"-", "-", "-" *. , , .
161

 .
, ,
*. ,
.
( V
.) , . ,
.

. . . " ", , *.
,
*.
1811, 1846, 1874 .
,
. ,
(, ) ,
' .
.
. ,
. , ,
.
" !" *, . " , "
. : " , ";
.
, . , .
1874 , . , " , -" *. 1891
, " ", , , *. . : " -
162

, "*. " "

,
*, .
, 150 , ,
, .

, 1920- . " "
, *. ',
, -. .
: "
, , , 5
, " *.
1920- '
- '.
, '
, . "-", "" .
' "- ".
,
, .
" ": ",
, ,
. . ". ,
,
, . *.
1920- .
. .
, , ,
.
, 1925 -
163

 ( ) . . 12
*. , -
- . ,
, .
.
, " -
", , . . *.
', . ,
"- ", .
, : " ,
, - ,
. -
, , "" - "
(. . . , , 1924 )
, 90 %.
, , - "" "",
- , , ,
"", "".
- 3040 , " *.
-, "
- -. - ,
". ,
, .
, ,
,
-.
. - ,
, ,
164

 -, - ,
- -. ,
.
, . , . ,
. , 1926
1927
16 2605 (89 88,4 %; 8
11 86 %; 815 62,7 %). 62 , 26 *, 41 % , ; 29 , 6 , ,
. ,
, .
1928 () -
- *. ,
- . '
-
*. ,
,
, .

( ),
" - ".
-, '
.
*.
, ,
*. , ,
- ,
165

 . - . 1928
1929 12 4 , 45 2605 . .
- ', .
- . - , , , - , ,
-, ' -, .
, - .
, , ,
- . , , , ' , . , 1930- , *.
1937
,
.
, . , . ,
. .
19902003 .
- , . . . *: ', 1920- , , (19401950- )
, , , (19701980- )
166

 , .
, , , . .
. , -, 90 70 . 8 , ', , (, ),
' . 12
,
' *.
. -
. ' ,
.
, , .
, ' , ,
'. . , "
" *. . , . , , '
.

. 1970- ' - . . ,
.
.
'. -
' .
' '.
1 . . ': Ii, , , ii, , i', i '. -, 1999. . 14. 2. Rum // Trk ansiklopedisi.
Cilt VII. Ankara, 1978. S. 456457. 3. . .
// . .
*

. // www.inforos.ru.
167

, . . 2002. . 5 (49). . 500. 4. Urum'lar // Trk

ansiklopedisi. Cilt . Ankara, 1984. S. 99. 5. . ., . .
. , 1989. . 20;
. . : .
, 2002. . 412. 6. . . :
. (80- XVII .90-
. .) , 1999. . 75. 7. . . . . ( . . V. . 3641.
. 5 . 6. . 8. . . . . 36. 9. . . - . ., 1968. . 5. 10. . ., 1916. . 39; // . ., 1912. 8687. . 77. 11. . . V . 3738.
. 191. 12. ( ). .
. 3503-.
-
" ". 7 1874 .; 6259-.
, ; 6271-. . . 2029 1846 .
. 352, 353. 13. (
). . . . 805. . 42. .
14. . . . 46. 15. ( . .22.
. . 8. . 1. 16. . .
, //
. , 1892. . 38. 17.
. .411, 419426, 436437. . 18. ( ). . 413. . 1.
. 100. . 61. 19. . . 483. . 63. 20. .
. 100. . 38. 21. . . :
. . 2429.
22. . . 413. . 1. . 100. . 33. 23. .
24. . . 383. . 89. 25. . . 21, 24. 26.
. . //
, . ., 1993.
. 3. . 202. 27. (
). ., 1936. 28. . 1998 .
. // . . 1. . 06-3. . 884. 29. .
. 413. . 1. .351. . 2; . 383. . 8, 23; . 461. . 1213.
30. . 2004 . . (1926 . .) . //
. . 1. . 06-3. . 557. 31. . . 98. 32.
. . 1. . 06-03. . 78, 287, 654701.
168

 :


YAZ OKULUNDAN DEVAMLI RENIME: KARAY VE URUM
TRKLERI'NIN UYGULAMALI ANADIL DERS KITAPLARI
*

, , ,

, , .
: , , , , , .
Bildirimizin amac, retmenlik yapm olduumuz yaz okullar esnasnda
edindiimiz tecrbelere dayanarak Ukrayna'da meskn Trk leheleri konuan
halklara ynelik ana dil ders kitaplar ile basndan yeni km yeni ders
kiaplarnn karlatrmal analizi yaparak etnik aznlklar ile almalar ve alan
tespitlerimiz esnasndaki tecrbe ve izlenimlerimizi paylamak, yok olmak zere
olan Trk lehelerinin yeniden canlandrlmas ve devaml retimine geiminin
aamalar konusundaki nerilerde bulunmaktr.
Anahtar kelimeler: Ukrayna'nn yok olmak zere olan Trk leheleri, Karayca,
Urumca, anadil ders kitaplar, etnik aznla ana dil retimi.

, ""
, , (XIX .),
.
, -
, . , , () , "" , .

. . . . .
169

 "" , , ( ): 2001 .
1196 , 1989 . 1404 (
6%)*. . , 1989 2600 , 21%. -,
: 2001.
406 , 1989 . 0 (
16,7 %). . . , . . . . , 1989 . 1448 ( 34,9 %).
,
"" (2001 . , 1989 . ). . . ** " 60000"
1980 . . ,
, 40000 . , ,
, , .
,

. , ,
. . "21 " "Karaje rianiabi" . . , -

. . .:
, 2003. .2. . 14.

. . // . . ., 1996.
. 255.

.., . ., . . // .
. ., 1996. . 309.
**
.. // . . ., 1996. . 450.

"
( , , , , )". ,
. 11.11.2008. ( ).

.. 21 ( ). , 2001. 120 .

Karaje rianiabi. rianiuviu: va . Czat. Karaje Jaz riatiuviu 2008, Troch.

Draft 4. 80 p.
170

 (. , ) 2007-2008 .
,
', ,
. , . *, ., . , . ,
. , . , . , . . , E. , . ** .
, ,
1930- .,

. . , ., . ,
. , .***, . .
, ,
, ,
, , , . ' , ,
, ,
*

Kowalski Tadeusz. Karaimische texte im dialekt von Troki. W Krakowie, 1929.

Mardkowicz, Aleksander. Karaj Sez-Bitigi. Sownik Karaimski. Karaimisches Wrterbuch.
uck 1935.

.. . ., 1964. 230 .

.., .. . 3 . , , , , 2008.
**
Kocaolu Timur, in collaboration with Mykolas Firkoviius (1924-2000). Karay: The
Trakay Dialect. Muenchen: Lincom Europa, Languages of the World / Materials
Descriptve Grammar Series, 2006. 243 p.

- . . . 34774 . , 2005.
345 .

Juchniewicz, Szymon. Podrczny Sownik Polsko Karaimski. Warszawa: Bitik, 2008. 271 s.

ulha, Tlay. Karaycann Ksa Szvarl: Karayca-Trke Ksa Szlk. stanbul: Dil
ve Edebiyat Dizisi, 2006.
***
.. - . , 2005.

. - - .
: , 2007.
171


.
,
- . , ,

; (.
. )
*, " " ( ).

. , . . .
"" . (1 100 ), . . . , . . , . . . : ,
: , ', ,
, , , - , . . , (, ) . . . .
-, ,
, ,
, ,
.
. , ,
, :
, ,
.
*

. . . .1. .
172

 .
: ).
, (, , , ). ). - , , 25-40 , -,
, ' . , , , . ).
, ,
, - . ).
(
); , () . ). "" ,
( ). ).
.
: ()*.
"Karaje rianiabi"
.
, ,
, ,
. ,
, .
, . , ' , .

, . (
*

Project title: International network to support training in the minority language and
culture of the Karaim communities of Lithuania, Poland, Russia and Ukraine (Short title:
Karaim network) va Csat Johanson, Uppsala University & David Nathan, SOAS London.
173

 , . . . ),
(,
). 1-2 ,
8-10 *.
, ,
,
(, ), ,

. ,
.
',
,
. , .
,
, , .
20 XX , .
, , . 1938 .
,
. , *

,
, , ,
.
.
, :
, , ,
, ( : 07.2007);
: ( : 01-02.2007).

, , . .
. , .
174

 , -
, .*, .. , . .


. (
2004-2006 . . . ),
-
(2006-2007 .).

, , . . , .
,
(, , , , 2005 .),
. , ,
() , , , " "**.
" " 2001 2005 .
, , ,
, . .

, ,
*

Blau O. Griechische-trkische Sprach-Proben aus Mariupoler Handschriften // Zeitschrift

der Deutchen Morgenlaendischen Geselschaft. Bd. 28. Berlin, 1874. S. 562-583. Blau
O. Ueber die griechisch trkische Mischbevlkerung um Marupol.// ZDMG, XXVIII,
1874. p. 576 583.

. '. , , , , , ',
'. -: , 1999. 624 . (Azovian Urums:
History, language, fairy-tales, songs, riddles, proverbs, written monuments. Alma-Ata: Ukrainian
Culture Centre, 1999. 624 pp. (The scientific article in Ukrainian, the texts in Urum).

. . ,
( XVIIIXIX . // . .
8. . V. 2.
. , 2005. . 68-74.

. . . : , 2000. 631.
**
http://pole.iphil.ru/pole-wiki
175

 -
, .
. , "

, "*.
, ,
, . , " '
, ".
- (2006-2007 .) . .
2006 2007 .
,
, , ,
. (,
, , )
.

,
,
,

http://pole.iphil.ru/pole-wiki
.

: www.plaza.snu.ac.kr. , .: ..
// . 4, 2007. . 157-158.

.: . M.
: // . 4, 2007. .
176

 *
,
, .
. . ,
,
..: " ( ), , , ".
230-
',
. 27 , - - ,
.
, , , , .
,
, . , , " '",
, ""
' , ,

, .
. , .., . * .
*

Kappler Matthias . Turkish Language Contacts in South-Eastern Europe . (= Analecta

Isisiana LXI). 288 pp. The Isis Press, Istanbul 2002. Kappler Matthias. Fra religione e
lingua/grafia nei Balcani II: sincretismo religioso e codeswitching presso musulmani e
cristiani in Bulgaria (sec. XIX-XX). Rivista degli Studi Orientali LXXII, f. 1-4: 61-99.
Roma 1998.

Sertkaya Osman F. Grek Harfleriyle yazlm Anadolu Karamanl Az Metinleri zerine

// Journal of Turkish Studies. Trklk Bilgisi Aratrmalar (Gnay Kut Armaan). Edited
by: inasi Tekin & Gnl Alpay Tekin. Vol. 28 / II, 2004. S. 1-21.
177

 ,
, " " .
,
, ,
,
. . . : ", ,
, . , , ( ),
,
. , , , , , , ,
, , , - .
, ,
.
. , ,
,
, ,
, , ,
, .
...
, . ,
. !"
, , ,
, " ".
, ,
. ,
*

. . () :
// //
. . ,
15-16 2006 . , 2006. . 205-227.
178

,
, ,

, . , : "
: /
""; ' / ""; / ""; / "",
, ,
, , " ".
, ,
, , ' . ,
,
,
' , , ,
. , , ,
,
.
, ,
: -,
" , , " ( 15, .81-84),
' , , '
,
"". -, " ",
" -" ( 22, . 107),
, , , ,
. " " ( 22,
. 107) / - /- + / ""
/. , . 179

, ( 3, . 33), ' ,
,

, ,
.
, , ,
,
. ,
.
,
( / ; / ;
; "", : ;
"" / ; /
" "- c. 41; ' / " ";

: "" "", ).
, , ,
,
'. ,
-
.
, : , ,
, , , , . , (
), , ,
.
, -,
180

 ,
.
, , .
-
: 1) "
" ;
2)
3)

. ..
2009 2010 .; 4)
, . ..
- -.
1. . . . -: , 2000. 2.
. . ': ii, , , ii, , i', i
'. -: , 1999. 3.
" ( , , ,
)". . , 2006. 112 . 4. .. 21
( ). , 2001. 120 . 5. Altai Real
Project. 2006.02.01. Alan aratrma soru kitab. Krm Karaycas. www.plaza.snu.ac.kr
6. Altai Real Project. 2007.06.15. Alan aratrma soru kitab. Trakai Karaycas.
www.plaza.snu.ac.kr 7. Karaje rianiabi. rianiuviu: va . Czat. Karaje Jaz
riatiuviu 2008, Troch. Draft 4. 80 p. 8. . . . .- -: 2008. 9. Kocaolu Timur, in collaboration with Mykolas
Firkoviius (1924-2000). Karay: The Trakay Dialect. Muenchen: Lincom Europa,
Languages of the World / Materials Descriptve Grammar Series, 2006. 243 p. 10.
Kowalski Tadeusz. Karaimische texte im dialekt von Troki. W Krakowie, 1929. 11.
Mardkowicz, Aleksander. Karaj Sez-Bitigi. Sownik Karaimski. Karaimisches
Wrterbuch. uck 1935. 12. - . . . 34774 . , 2005. 345 . 13. ulha, Tlay. Karaycann Ksa
Szvarl: Karayca-Trke Ksa Szlk. stanbul: Dil ve Edebiyat Dizisi, 2006. 14.
.. - . , 2005. 15. . - - . : , 2007.
181

Krm Tatarlar /

KIRIM ZERK CUMHURIYETINDE
KIRIM TATAR DILINDE EITIM DURUMU
*
Eitimde kltrn model eklini almas direk milli eitim problemi ile balantldr.
Ukrayna'da Krm Tatarlar'n son zamanlar kendi topraklarna geri dnmeleri
beraberinde zengin Tatar kltrn de getirmitir. Elbet, bunun yansra eitim sistemi
de yeniden oturtulmaya balanm ve Ukrayna milli eitim sistemi ierisinde olumaya
yol almtr. Birok milleti barndran Krm yarmadas iin bu pek da kolay bir durum
deildir.
Devlet dilin yansra milli tatar dilinde eitim ve bu alanda ortaya kan
sorunlar, zm yollar bildirimizin konusu olmutur.

"" .
.
XIX ,
, , .
.. [1]. , . ,
.
.. [1]
, , ,
.

182

 . . - .
.. [2].
, , ,
, , ,

. , , ,
.

:
, . ,
, ,
, ,

.

, .
18 1944

.
70- 80- (
) " " , .
.
, 50
.
.
" " : " , !
, ?",
183

" .
",- : "
, , , " [3].
, , - : (
10, 11,53), , , - .


,
, ,

27.08.1997 260.
2010 .
,
,
( , , ). ,


.
2008/2009 15
(177 , 2919 ), 1
(25 , 449
), 27 ( )
(86 , 919 ), 34 (125 , 1357 ). 5644 (16,6% ).

184

 ,
( 1- 4- 2 , 5- 9- 3 ).
, 10-11 (
) 1 .
18532 ,
82 , 4287 .
( ) 28567 (82,6%)
. 6000
:
;

.
565 , . " " .. .
, , 2
4,
, , , , , - .
- :

3 . 200 . . 2006/2007 1
. 200 . .
3 , 2 , .
185

 2007 2 18 . , 750 . .
, ,
- , I
.
,

,
. , , ,
, " ",
.

. .
24 (552 ) , , , .
15 2002 .
- " " ( 3 (60 ) ).
, .

, - , , 22%,
76%.
()
.
2000 186

 () .
,
" - " .
, ,



,
- .
I (14 ) .
, (

), ,
.
, ,
.
.
.. : " ".
, " ",
.
1. . . / :
.. . .: , 1964. 356. 2. ..,
.. .
. --, 1997. 3. .
. / : .. , .. ,
.. , .., .. . :
, 1993.-132. 4. .. . , 1998. 5. .
187





*
- . , .

. "--" ( ) , .
(...)
VII- . I "" . VII-

, .
. - .
, 1222
. 1262, 1280,
1314 , 1332, "" 1500

*

..., .,
188

. "", "", "--", "--", "--"

. , . ,
"" , , , (), ,
(), . (), 2.
1500 15- "" , . : " ----
( -..) ( ..) -- (
..) ( ..)
( ..) ( ..).
--, ,
( ..) - ( ) - ( ..) ( ..) " .
1072-1077 (XI- ) "---" ,
Codex Cumanicus /" "/ (1294-95 .
) - ( : 1265
1344) "- - -" "-
- " . -
. , 1931 . XIV- 4. : "- ", '. XVI-

- .
6.
( 189

 122 " ", ) , .

,
. . ,
.
. 1783-
1883 "
", " " .
. 1883
"" .
1883- XIX- - , ""
. -- (),
(), -- (), (),
() , , , . ""
"--", "-" " "
. XIX-
- .
, .

. , 1920- () , .. ,
. ,
. ,
.
. , . , . , . , , . ,
190

. , . , . ,
. , . , , . ,
. , . , . , . , (), . ,
. , , () X. . ,
,
. .
, 1930-
. "" , "", "",
, -"", "" .
"" .
,
, .
, .
, .

.
XIX- 1930-40-
.
.
, 1928-29
, 1938 .
~~ , .-

191

, .
, , . .

.
, , . :
. . [ ]. : --"". 1885. .
. [ ].
: --"". 1887. . . ( ).
. : -"". 1889. 14. . --. [ ]. (, , ). 1 .
: --"". 1890. 120 .
. --. [ ]. (, , ). 2 . : --"". 1890.
121240 . . . [
]. : --"". 1894.
10. . -- . [
]. : --"". 1897. 56 . . . --. [ . ]. : --"". 1897. 46 . . .
. [. ]. : -"". 1897. . --. [ ]. : ""
. 1898. 46 .
. . ----"" .
. 2 . : --"". 1901. 20 . . --. . [ ]. :
--"". 1901. 15 . . -. [ ]. : -"". 1901. 21 . . . [ ]. : -"". 1901. . . [ ]. 192

: --"". 1902. 16 . . --. [ ]. : -"". 1902. 24 . .

. [ ]. :
--"". 1906 (?). . . [ ]. : --"". 1907 (?). . -. []. : --"". 1911.
35 . . . [
]. (: ). . 1912.
170 . . . []. : . 1922. 21 . . . []. : .
1923. 119 . . . [ ]. : . 1923. 100. . . []. 5 .
: . 1929. 72 . .. . []. :
. 1924. 40 . . . [] 1. ( ). : . 1923. 144 . . . []. 2-3 . . :
. 1924. 251 . .
. .
. [
]. 1 . .
: . 1925. 86 . . --. [ ]. : . 1925. 85 . . . [ ]. (: X.
). : . 1925. 23 .
.E.
. [ ].
(: . ). : . 1925. . . [ ].
(: ) . : 193

. 1925. 32 . . [
]. 2. . :
. 1925. 16. . , . [ . ]. (: X.
). : . 1925.
23 . . . [ ]. (: X. ). : . 1925. 24 . . . [].
.
. : . 1925, 178
. ., .
() . [ ]. (:
X. ). : . 1925.
16. . . ----. [].
: . 1926.
182 . .E. . [ ]. (: . ).
: . 1926.
. . 2. . .
[]. : . 1926.
141 . . . : , , .
[ . : , , ]. . : . 1926.
178 . . . ["" ]. : . 1926.
. . [ . ]. . . : . 1926. 40 . .
. [ ]. (: . ). : . 1926. .
. [ ]. (: . ). : . 1926.
.. . []. :
. 1926. 23 . .. . . [ . ]. : 194

. 1926. 44 . "" . [
""]. : 1
" ". 1926. 16 . .
. [ ]. (: ). :
. 1926. 45 . .
. [
]. : . 1926. 19 .
. . [ ].
: . 1926. 47 .
.. . [
]. : 1 " ". 1926. 6 . .
. [ ].
: . 1926. 32 .
. . [ ]. :
. 1927. 43 . .
. [ ]. (: .
). : . 1927. 70 .
. . [ ]. : .
1927. 52 . . . 5 .
: . 1927. 255 . .
. [ ].
. : . 1927. 51. .
. [
]. : () . 1927. 24 . .
. [
].
: . 1927. .
. [
]. : .
1927. 57 . . .
[ ]. :
. 1927. 26 . .. 195

 . [ ]. (: ..).
: . 1927. 69 .
. . [
]. (: ..). : . 1927. 35 . .. .
[]. (: .. ). : . 1927. 39 . .. . (: .. ). :
: 1927. 33 . .. . []. (: .. ). : . 1927. 29 . .
. [ ]. (: . ).
: . 1927. 37 .
. . [
]. : . 1927. 61. . 1927 . .
[ ]. :
. 1928. 80 . .
. (: .. ). :
. 1928. 35 . . . [ .
]. (: . ). :
. 1928. 46 . . .
[ ]. : . 1928.
39 . . . [ ]. (: . ).
: . 1928. 86. ..
. [ ].
(: ). : . 1929. 164 . . . 6
. : . 1929. 192.
. . (. : . ).
: . 1929. 48 . .
. . []. 6 .
(: ). : .
1929. 160 . . . . []. 7
. (: ). 196

: . 1929. 184 . .
. [ ]. . (: . ). : .
1929. 42 . . , . [, ]. . (: . ). : . 1929.
48. . 5 . [ 5 ]. (: . ). :
. 1929. 176 . .
[]. ( ). : . 1929. . . []. ( ). : . 1929. 10 . ..
. [
]. (: . ). :
. 1929. 40 . .. . 5 6 . (: . ). : . 1929. 136 . .. . . 7
. (, , , ). [. , , , ]. (: ). 1929. 130. .
. [ ]. (:
). : .
1929. 35 . .. . []. : . 1930. 80 . . . [ ]. :
. 1930. 8 . . . [ ]. : . 1930. 26 . .
. , , . [ . , , ]. : .
1931. 73 . . . . . : . 1932. 55 . . . []. : . 1932. 28 . .. . [ ]. (: . ). : . 1933. 53 . - : 1. , 2. , 3. , 4.
, 5. , 6. , 7. , 8. , 9. . :
197

. 1934. 199 . . -
. : . 1936. 27 . . - .
: . 1936. 99 . . - .
: . 1936. 44 . .,
.. - . :
. 1936. 52 . ., .. . : .
1941. 50 . . . 10-
. (: . ). :
. 1937. 207 . .. . 7- . . : . 1938. 142 . ..
. [ ]. :
. 1938. 292 . . . . . . . :
. 1938. 88 . .., .. . 5- . (: .
). : . 1938. 170 .
.. . 5-6 . (: .
, . ). : . 1938. 231 . .., .. . 8
. (: . ). :
. 1938. 220 . . . 9 10 . (: . ).
: . 1938. 119 . .., .. . 1 . [ . 1]. 6 8
. (: . ). :
. 1938. 162 . .., .. . 2 . [
. 2]. 8 10 . (: . ).
: . 1939. 142 .
. . [ ]. (: . ). . : . 1939. 18 . 198

 .. . 7- . (: .
). . : . 1939. 166 . .. .
. [ ]. 8-10 .
(: . ). . :
. 1939. 192 . .. . 2- : 9-10 . : . 1939. 124 . ..
. 10 . :
. 1939. 208 . .., .. . [ ].
. . : . 1939. 50 . ..
. [
]. : .
1939. 30 . .. . 1- . 6-8
. : . 1939. 151 .
.. . 2- . 8-10 . : . 1939. 249 . ..
. 1- . . 6-9 .
: . 1939. 232 .
.. . 2- . . 9- 10
. : . 1939. 123 .
.., .. . 10- . ( .. ). . : .
1939. 200 . .. . 1 . . 8 . (: . ). : . 1939. 252 . .. . 2- . . .
9- . (: .. ). : . 1939. 214 . .. . 3- . . . 10-
. (: ). :
. 1940. 319. .. . 6- 7 . : . 1941. 294.
., . . ..
. :
. 1941. 46 .
199

 . [
]. : . 1941. 34
. .., . . : . 1941. 36 .
:
1. . . . .: ..
. ,
(1887 1931 .). : . 2004. 316. . 197;
. // .
1927. 18. . 277 278; .. // . 1927. 16 17. . 256 274.
.. . (
, 1925 .) // . 1926. 13 14. .271
301. 2. . .
25 .
. :
. 1926. 55 . . 9. 3. .
// . 1920. 13 (64).
29. 4. .. XI
X1V . : . 1989. 283 . . 85. .. Codex Cumanicus. .: ..
/ : ..; : ../.
: . 2000. 296 . . 175 180. 5. Abu Hayyan. Kitab al
drak li lisan Al Atrak. /Hazrlayan: Dr Ahmet Caferolu/. stanbul: Evkaf
Matbaas. 1931. S.VII. 6. .., . . : 1575/ 1580. :
. 2001. 656 . . XVII XIX.

200

-

I
XXI ASIRLARIN BALARINDA ANLAYI
VE METOD TEMELIN INCELENMESI
VE KIRIM TATAR DILINDE EITIM
*
, ,
. , .

, ,
.
, " " " ", "" ( ) I
.
,
, . . ,
, .
, -

.
. *

. . , -
201

,
.
, .
: ,
(1993 .)
"
" (. 19);
( 1999 .).
,
. ,
[1].
20
.
,
. ,
?
: , , .
, ,
,
: ;
; . [ ].
, , .


. ,
, " ",
.
. , " , . , , . , .
202

 , , : , " [2, 50].

, ? , . -, .
4 :
1 ,
(, , );
2 , (
, , 100 );
3 ,
( (, -,
) );
4 (
: , , ,
, ).

.
, .. .

.
, ,
.

, :
;
;
- .
( );
203

 ,
, ,
. ,
() () . " " [3].
, I-XII ,
(8) , ( 8 ).
" ", , :
(1-4 ) 2 (1 , 1
);
(5-9) 3 (1 2 ,
1 ; 2 2 , 1 );
(10-12) 1 (0,5
0,5 ). 3
( ).
,
, 30 .

2008/2009 .
N/N

34610

28567 (82,6 %)

6043 (17,4 %)

, 82,6%
, , ,

17,4 %.
, , : 72%, 54 %, () 52%,
() 23 %, 32 %.

204

,
: ;
.
6000 :
( 0 7 );
.
, , .
()
() ().
I. :

1.09.2008 . 24
20 ,
.
.
.
II.
.
II.1. "" , . .
10.09.2008

15

178

2941

8%

II.2
" " 2- 3- ,
(, , ). - , .
205

 2-
10.09.2008

2-

38+13=51

115+70
=185

1129+931
=2060

6%

3-

14

14

665

1,9%

, , 82,6 %, 15,9 %
III.

" - "
.. .

" ", " ", "
" -
"", "", "".
""
"" : " , "; " , "; " , ". " , ";
: " " " ".
2000-2003 10.02.08 " " 10.01.10 "
".
206

 . , :
- ( , , );
- ( ,
, ,
);
- ( , , , , , .).
:
-,

.

"
, " .
-
, - , .
"",
.
,
. -
, .
, .
-
- :
)
) : ( )
207

 76%, 22 % ( 10%).
. :
,
, :
+ ;
,
..

. ,


, :
-
;
- (
, , , - ,
..).
-
(, ).

.
1. c c.
// http://lingsib.unesco.ru 2.
.. : //
" : . , 1995. . 50-53. 3. " (, , .)
//
01.14.1180 13.05.2008

208



KIRIM-TATAR DILI ZERINE DNCELER
-

Krm Tatar karlatrma fonksiyonel ynn aratrmak ve bu gibi Trk

dillerinde karlatrmalar yapmak iin szblkleri belirlenmesi konusunu da ele
almakta fayda vardr. Bu konu zerine Trk dnyasndak birok dil uzman
deerli fikirlerini yanstmlardr. Karlatrma yntemi ile yaplan aratrmalar
day-dayn eklerinin formantlar bu bildiride ele alnacak ve Krm tatar dilindeki
fonksyonel yn ile incelenecektir.

, , .

. . , . , /-
(
, [, 2003, 271]), .
-/-, , -:
(, )
, ()
' (, )
(, , )
(, )
(-)
, "/", ,
[, 2002, 38], " ".
" ?",
*

...,
209

, " ?".
. te"", " " [, 1957, 53-57].
.. ,
, " ", ,
(,
)
[, 1962, 111 112].
..
' -
() ,
, [, 1966, 234259]. , ,

[, 2002, 57].
.. , . ,
.
[1979, 225, 227] '
.
- . , , . , ,
[, 2000, 184]. ' (
-, ' dek, ) ,
, - [, 1988, 268].

, ,
, 210

 .
( )
( ).
,
, , (, , ), (, , ) . , , .
,
/-, -/- ,
( ), -
( /-), .

.
.
. [Hendrikse-Poulos, 2006, 246-266] .
, ""
, .
.
' : ( ) , ,
. , , " ,
, (
) ".
:
(, )
N particle N-.. N-Poss.
[N [ n ()] [n (, )]]
[N [ n n-] [ n]]
,
. ,
,
211

 , .,
/- . ,
. ,
, ' . ,
, .
. ,
, .
, ,
,
[Hendrikse-Poulos, 2006, 258]. [Taylor, 1995, 198] " ... . ,
,
. '
, .
, ". , .
.
1. . . - . ., 1979. 2. .., .. . .1. . . . . . ,
2003. 3. .
/ . . . (. .. ) ., 2000. . 119
136. 4. .. . . .,
1957. 5. .. / . ., 1987. . 52-76.
6. . . - .
., 2002. 7. .. - / .
.2. . ., 1966, , . 234-259. 8. . . ., 1988. 9.
Hendrikse R., Poulos G. Tagging an agglutinating language: A new look at word
categories in the southern African indigenous languages // Language Matters.
Vol. 37:2. London, 2006. Pp. 246 266. 10. ner M. Bugnk Kpak
Trkesi. Ankara, 1998. 11. Taylor J.R. Linguistic categorisation: Prototypes in
linguistic theory. Oxford: Clarendon Press, 1995.
212



KIRIM'DA YAAYAN TATARLAR'IN SORUNLARINA
KIRIM TATAR DIYASPORASI'NIN YAKLAIMI

Krm'n Osmanl Devleti ile evvelden beri var olan iktisadi ve kltrel
ilikileri, Krm'n igal edildii 1783'den sonra da kesilmemitir. Ders ve okuma
kitaplar getirilmesi, retmen grevlendirilmesi gibi sahalarda Osmanl
Devleti'nden yardmlar alnmtr.
Anahtar Kelimeler: Krm, Tatar, Krm Trkleri
, , 1783 . ,
, .
: , ,

Krm Yarmadas, Karadeniz'e hakim bir noktada bulunmas ve corafi,

stratejik ve ticari nemi olduka byk bir yer olmas nedeniyle, ilkalardan
itibaren birok kavmin hakimiyetine girmitir. lk kez M.S. IV. Asrdan
itibaren Trk varl grlen Krm, Trk tarihi asndan en verimli
dnemlerinden birini Krm Hanl dneminde yaamtr. Bu devirde,
Osmanl Devleti asndan byk jeopolitik ehemmiyeti bulunan Krm, ayn
zamanda Trk kltr tarihinde nemli bir ilim ve kltr merkezi olmutur.
Krm Trkleri, 1774'de Osmanl himayesinden kan Krm Trkleri,
1783 ylndan sonra Rus esareti altna girmitir. Bu tarihten itibaren Krm
Trkleri Anadolu'ya g etmeye balamlar, bu mecburi gler II. Dnya
sava sonrasna kadar srmtr. Krm'n Rus istilasna girmesiyle
balayp, II. Dnya Sava sonrasna kadar sren zorunlu ge tabi
olmulardr. Bu glerin byk ekseriyeti Trkiye olmak zere, Romanya,
Bulgaristan, son dnemde zbekistan ve az sayda baka corafyalara
gereklemitir. Krmdan yaplan gler, 1783'ten sonra balayarak, bazen
kitle halinde bazen de mnferit olarak cereyan etmitir. II. Dnya Savana
kadar Krm'dan Anadolu'ya yaplan gleri meydana geldii yl baznda
ifade edecek olursak bu gler, 1783'de Krm'n ilhakndan hemen sonra,
1790'larda, 1812'de, 1829'da, 1860-1861'de, 1874'de, 1878'de, 1890'larda,
1903'de, 1918-1922 arasnda, ve 1933'de gereklemitir. Krm'dan
*

...,
213

Osmanl Devletine doru yaplan gler, dini, iktisadi ve siyasi sebeplerle

aklanabilir ve tm bu cihetleriyle gler olduka geni boyutludur. Bu
glerde daha ziyade zorlayc unsurlar n planda, g edenlerin ahsi istek
ve tercihleri ancak ikinci plandadr. Osmanl Devleti, ilk olarak,
"ehremaneti" ve "Ticaret Nezareti" messeseleri kurarak gmenlerin
iskan ile ilgili meseleleri halletmeye almtr. Bilahare, bu
messeselerin yetersiz kalmalar zerine, 1860 ylnda "Muhacirin
Komisyonu" kurulmutur.
1944 ylnda Krm Trkleri, Stalin tarafndan topyekun srgn
edilmiler ve uzun yllar Krm'a tekrar geri dnme mcadelesi
vermilerdir. SSCB'de yaanan gelimeler sonrasnda, ilk kez Krm'a geri
dnmeler balam olup, Krm Trklerinin bu mcadelesi halen devam
etmektedir.
"Krm'dan Trkiye'ye XIX. yzyl boyunca ard arkas kesilmeksizin
devam eden gler ylesine anormal bir tablonun domasna yol at ki,
Osmanl lkesinin muhtelif blgelerine yerletirilmi olan Krm Tatar
muhacirlerinin says Krm'da kalanlarn saysn kat kat at. Bu sre
zaman iinde daha da artan oranda devam etmekteydi. Bu bakmdan, o
yllarda (ve hatt bir lde gnmzde dahi) Krm'da Trkiye'de her
hangi bir akraba ve yakn bulunmayan bir Krm Tatarna rast gelmek
adet imkansz gibiydi." (Krml,s.177 )
Glerin phesiz Osmanl Devleti'ne iktisadi siyasi ve sosyal, kltrel
alardan ksa ve uzun vadede mspet ve menfi byk tesirleri olmutur.
Bu gler, bir yandan Krm'n, Kafkaslarn ve Balkanlar'n nfus yapsn
bylesine bozarken, br yandan Anadolu'da saylar bir hayli artm olan
gayr Mslim nfusa kar, Anadolu'nun Trklemesini olumlu ynde
etkilemitir. Ayn zamanda bu muhacirler Trkiye'deki Milli Mcadele'ye
byk katklar salamlardr.
lk hicretlerde gm olan Krm Trkleri kafileleri, Osmanl
Devleti'nin Avrupa ksm olan Dobruca, Vidin, Varna, Kstence ve Edirne
taraflarnda yerletirilmitir. Halen Romanya ve Bulgaristan'da bu glerle
giden ok sayda Krm Trk' mevcuttur. Bunlardan sonra genler youn
olarak Eskiehir, Konya ve Ankara civar olmak zere, stanbul, zmit,
Adapazar, Bandrma, Merzifon, nebolu, Adana, Mersin, Diyarbakr,
Halep, am gibi yerlerde iskan edilmitir. Eskiehir'in pek ok ky ile
Ankara'nn 20-25 pare ky Krm gmenleriyle meskundur (zenbal,
2004 ; 77-78 ve Kazas, 1994; 29).
Burada Eskiehir ve Ankara blgesinde younlaan bir iskan dikkati
ekmektedir. Bunun sebebi, hem arazinin iskana msait oluu hem de
214

stratejik bir gereklilikten kaynaklanmaktadr. yle ki, Haydarpaa'dan

Badat'a kadar uzanacak demiryolunun ina edilmesi sralarnda, zellikle
Ankara-Eskiehir blgesinde ok byk yerleim alanlar mevcuttu.
Almanlar B Plan projesi dahilinde Badat'a kadar uzanan blgeyi kontrol
altna almak iin buralara Alman kolonileri yerletirmek istedi. Sultan
Abdlhamit buna izin vermedi. Demiryolu gzergah hattna ok youn bir
nfus yerletirdi (Akda ve Sylemez , 2004; 9). Bu durum hem devletin
yerleim yeri problemini zm, hem blgeyi Trk nfusunun
kontrolnde tutmu oldu.
Trkiye'ye hicret eden Krm Trk muhacirleri demokratik haklar
erevesinde eitli vakf ve dernekler etrafnda tekilatlanmlar, bir yandan
siyasi, sosyal, iktisadi konularda bir yardmlama ve dayanma ierisinde
olurken; dier yandan Krm Trk kltrnn her cihetiyle yaatlp gelitirilmesi
iin sosyal ve bilimsel organizasyonlar tertiplemilerdir. Bilindii gibi
Dnyadaki Trk topluluklar arasnda tarihi adan bakldnda (zellikle 19. yy.
sonrasnda) Krm Trkleri tahsil seviyesi, yetitirdii ahsiyetler, kltrelbilimsel etkinlikleri ile ve esir Trklerin uyannda Trk tarihinde mstesna bir
yere sahiptirler. Bu Trk topluluu Krm dernek ve vakflarnn kuruluundan
beri yzlerce (ve ksmen dzenli olarak) sosyal- kltrel faaliyet dzenleyerek
mahalli kltrlerini yaatmaya almlar, ayn zamanda da sempozyum, panel,
konferans tr ilmi toplantlar dzenleyerek bilimsel almalara katkda
bulunmulardr. Bu almalara ek olarak en nemli faaliyetlerden birini yayn
sahasnda gsteren Krm Trkleri, hicretin birinci aya olan Romanya'dan
balayarak ok sayda kitap ve sreli yaynlar neretmilerdir.Krm Trklerinin
diasporada oluturduklar bu teekkllerin iki ana gayesi, dolaysyla
tekilatlarn iki ana dnemi dikkati ekmektedir. Birinci gaye ve birinci
dnem, ilk kez Krm Tatar Talebe Cemiyeti'nin kurulmasyla balayp yine
ilk derneklerin kuruluu ile devam etmi olan, Sovyetler Birlii'nin
dalmasna kadar olan dnemdir. lk dnem milliyeti aydnlarn 'Vatan
Krm' fikriyatnn olumasnda emei ve katklar byktr. Ardndan
devam eden bu devirde esas gaye, kendi ifadeleri ile "tabsayk, krseyik"
(bulualm-grelim) eklinde z ifadesini bulan dnemdir. Yani Krm
Trklerinin Trkiye'de birbirilerini bulma, buluma, yardmlama, Krm
Trk kltrn yaatma ve bir tr nostaljik duygusallk araydr.
Derneklerin bu dnemde Trk kltrne en byk hizmeti Krm
Trk'nn tarihi ve kltrel zelliklerinin kaybolmamas iin byk bir
diren merkezi oluturmalardr. Bu dnemde Krmllar arasnda anavatan
Krm'n her manada Trk topra oluu bir gn Sovyetler Birlii'nin
dalaca ve Krm'n 'anavatan' olduu fikri canl tutulmu, bir etnik
215

kimlik olmaktan ziyade bir Trk boyu olarak mahalli kltr kimliklerinin
muhafaza edilmesi salanmtr. Yukarda ifade ettiimiz gibi deneklerin
kurulu maksad da (ekte sunduumuz dernek tzklerinden grlecei
zere) esas itibaryla bu dncedir.
Dernek ve Vakflarn ikinci dnemi ise, Sovyetler Birlii'nin dalmas ve
bundan sonra artan srgnden Krm'a dn mcadelelerinin yaand
dnemdir. Kanaatimizce derneklerin faaliyetlerinin incelenmesinde zerinde
esas durulmas gereken dnem budur. nk bu dnemde, bir yandan
1944'de srgn edildii yerlerden 'Vatan Krm'a dnmek isteyen ok sayda
Krm Trkne her trl yardmn salanmas iin bu teekkller byk
gayret sarf etmiler, bir yandan da Ukrayna Devleti'nin Krm blgesi ve
Krm Trkleri konusundaki politikasnn belirlenmesinde Trkiye
Cumhuriyeti Devleti nezdinde almalar yapmlardr. Binaenaleyh, Trkiye
Cumhuriyeti'nin de bir Krm politikasnn olumasnda, Ukrayna Devleti ile
olan ilikilerinde "Krm Trkleri" konusunun mihver konu olmasnda bu
dernekler byk bir gayret sarf etmilerdir. Bugn 'Vatan Krm' konusunda
alnan mesafeye bakldnda bu dernek ve vakflarn uluslar aras bir rol
stlendiini rahatlkla sylemek mmkndr. Krm'da devam etmekte olan
milli mcadele dolaysyla, Trkiye Cumhuriyeti Devleti bu konuda
hassasiyet gstermektedir. Bu kapsamda, Trkiye Cumhuriyeti'nin d
politikasnda Krm Yarmadas en eski Trk yurtlarndan biri, Krm
Trkleri Trk Dnyas Tarihi ve Trk kltrnn en eski ve nemli
paralarndan biridir.
Diaspora'da yaayan Krm Trkleri, gnmzde en iyi rgtlenmi
Trk topluluklarndan birisidir. Bat Avrupa, Amerika ve Kanada'da sivil
toplum kurulular vardr. Bunlarn hepsi de birbirileri ile irtibatldr. Bu
durum neticesinde Krm'da bulunan Krm Tatar Milli Meclisi Bakan ve
Krm Trklerinin lideri Mustafa Abdlcemil Krmolu'nun bir devlet
bakan statsnde terif edilmesini de beraberinde getirmektedir.Yine ayn
ekilde Krm Trklerinin rgtl yaps, Krm'da srdrlen milli
mcadele hareketinin Birlemi Milletler nezdinde dikkate alnmasn
salamakta, bata Amerika Birleik Devletleri olmak zere pek ok lke
Krm'la ilgili politika belirlerken Krm Trklerini nazar- dikkate
almaktadr. Tabii bu gelimeler yaanrken unutulmamas gereken Trkiye
Cumhuriyeti Devleti'nin Krm politikasnn ciddi ve kakarl duruu dier
lke politikalarn da mutlaka etkilemektedir. Trkiye, Trk birlii
Kalknma Ajans (TKA) vastasyla Krm Trkleri ile ilgili politikalarn
yrtmektedir. TKA'nn Krm'daki temsilcisinin de, Trkiye'deki Krm
Trklerinin sivil toplum kurulular ile temas halinde ve ibirliine dayal
216

paralel politikalarn izlediini grmekteyiz. Dolayl olarak ortaya kan

netice Trkiye'deki Krm diaspora tekilatlarnn TKA bata olmak zere
devlet nezdinde etkinliini gstermektedir. D politikada Krm
meselesinin gndemde tutulmas almalarnn yan sra pek ok deiik
almalar da bu sivil toplum kurulular tarafndan yaplmaktadr. Krm'da
eitim faaliyetlerine krtasiye, kitap vs. yardmlarla destek verilmesi, karde
okul projeleri ile Krm'a eitim gnlls toplama, Krm'daki
niversitelere Trkiye'den renci temin ederek, Krm ile ilikileri
canlandrma nemli eitim hizmetleridir. Bunun yan sra Krm'a dnp
yerlemeye alan Trklere maddi ve ayni yardmlar yaplmaktadr.
Krm'da her yl dzenli olarak kurban kesimleri yapmak suretiyle Trk
nfusuna katk salanmaktadr. Pek ok demir perde lkesinden olduu
gibi Krm'dan da Trkiye'ye almak iin gelen Trkler bir vesile ile bu
derneklere ulamakta, bu kurulular da eitli ekillerde bu insanlara
yardm etmektedir. 199'lardan beri Trk Cumhuriyetlerinden Trkiye'ye
eitim vermek iin getirilen renciler arasnda Krm Trkleri de
mevcuttur. Trkiye'deki Krm Dernek ve vakflar, gelen Krml
rencilere Trkiye'de kaldklar mddete ev sahiplii yapmaktadr.
Bu gelimelerin ierisinde elbette sorunlar da oktur. Bata bu
kurulularn saydmz tm bu faaliyetleri yapabilmeleri ve daha rgtl
hale gelebilmeleri iin ciddi finansman problemleri mevcuttur. Ayrca
Ankara, stanbul, Bursa, Eskiehir, Polatl, Kocaeli, Seydiehir gibi belli
baz derneklerin haricindeki kurulular ierisinde bulunduklar finans,
iletiim, medya destei, akademik destek, halkn ilgisizlii gibi meseleler
yznden yeterince aktif alma yapamamaktadrlar. Sivil toplum
rgtlerinin hzla nem kazand kreselleen dnyada, gelimi lkelerde
bu rgtler ciddi devlet destei almaktadrlar. Trkiye'de de bu tr
desteklerin artmas Krm Trklerinin oluturduklar bu sivil toplum
messeselerinin daha aktif almalar yapmalarna imkan salayacaktr.
1. AKDA, E. SYLEMEZ, H., (2004), Srgn Yurdu Anadolu,
http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id= 11523. 2. KAZAS, E., (1994), 1853-1863
Yllarnda Krm'dan Osmanl Topraklarna Yaplan Gler, (Baslmam Yksek Lisans
Tezi), stanbul: Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits. 3. KIRIMLI, H.,
(1996), Krm Tatarlarnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916). Ankara: TTK
Yaynlar. 4. ZENBALI, A., (2004), arlk Hakimiyetinde Krm Facias. (stanbul
Trkesine eviren: smail Otar). Eskiehir:EKHAD Yaynlar.

217


TRK EDEBIYATINDA GAZAVETNAME TR
*
Hazreti Muhammet dneminde varolan savalar ve islam dinin yaylmas dnyada
birok insan bu dine gemesine sebep olmutur. Hazreti Muhammed'in katlm ile
yaplan bu savalar "gazve" adn tamaktayd, onun katlmad olaylara ise "seriye"
ad verilmekteydi. Bu savalarda oluan olaylarn ad ise "gazavatname" ile
anlmaktayd. Bu bildirimizde Trk edebiyatnda nemli bir yer alan bu edebiyat
trn irdelemek ve edebiyatmzdak katksn gstermeye alacaz.

,
. ,
.
, .
!
. , .
.
[3, .249], [3, .319-320].
, ,
.
, , "", , , - , "". . ,
, .
(. 822 .) " "[8, c.296].
, , . ,
. , . , , , '.

( .)
*

..., ,

(. , )
218

( .), ( .),
( .), , ( .).
"" .
, . "", , , (
), , .
, ,
( .), ( .) ..
, . "" "".
, ,
[4, c.158]. , ,
"", , '
, "". ,
,
, , ,
[8, c.296]. ,
17-18 . (1621 .) [9].
, , , .
, , ,
.
. .
, -,
, . [2, c.191].
, "", "", "", , .
, ,
,
[5, c.1].
"", "" "".
-. [7, c.268].
, ,
"", , ,
219

 , "".
, . , , ,
[4, c.1].
, , , ,

, . :
. . ,
. ,
,
; ,
,
. , [6, c.171].
, , ' .
,
. , , ,
. . ,
, . , ,
- [6, c.171].
, , , . ,
, , .
' ,
. . , "Tevrih-i Al-i Osman" ( )
,
.
, ,
,
[4, c.1]. , 220

 - ,
.
- , - - .
, , , ,
. , :
1. , : -,
- ..
2. , . , , , ' , .
3. , ,
, .
, . XV . XVI .,
.
. ,
,
. 1852 (1269
) 1897 (1313) .
[4, c.4-5].
, , , , . ,
, , - - (
), 5172250,
(Siyset-i Ameliyye), '
,
[4, c.2].
,
, , "" "", , [4, c.3].
, (
) . ,
, ,
, "",
221

 [4, c.4]. , . , ,
' ""[5, c.158].
, XV , , , ,
, - .
, , , ,
[8, c.297].
, ,
, . , ,
, , ,
, , , ,
, [4, c.V]. , , , , , . . . :
" ,
".
.

, .
(. 1524 .) XV- XVI .
. .
, -,
[1, c.2; 4, c.197-205].
(. 1507 .), -
. . ,
. ,
"" "",
. . , ,
,
(. 1498
.),
.
, .
222

, , :
" ,
"[4, c.208].
,
. " () ". ,
. , ,
271 . ,
, , ,
, . , "
" . , , .
" ".
.
. , ,
, 15 ,
10 , ,
10 . , .
. ,
1645 1655 . [4,
c.115]. ,
1678 [4, c.129].
"-
- ", IV [4, c.130]. , .
, ,
, , , ( .) .
, ,
.
223


, . :
Erenler kd flk-i bd-pdan
Sanasn ud ahinler yuvadan
Yine atland ol eshb- evket
Yine arzitdiler eflke hamet
Gidp Erdel yolna dsdiler germ
Gaza evkile her dil mum-ve nerm
Yetisdi nara-i radile leker
Adu old serasme ser-a-ser
di snd ognun ol sadadan
og dvane old hy u hdan
Knndan kd her emr-i brrn
Bulutdan oynad san berk-i rahsan
Gz adrmayup ol hayli muzaffer
Kl koydlar anlara ser-a-ser
Yneldi f-seblillah gazaya
Tevekkl kld can ile Hudaya
Gel iy gazi bu fnden gzer kl
Heman evvel kademde terk-i ser kl
Nice meydana girmi pehlevanlar
Dne dne snanm can-feanlar

:
Giceyi gndze katd v srdi
Yol tumar- hicran gibi drdi
Diyar- gurbete olduk revane
Garaz hsnn kalan bir bahane

Boy naz gredr serv-i revane

Yanag gsterr al ergavane
Saln serv-i sehi reftara gelsn
Sze gel gonceler gftara gelsn.

1. Bursal M. T. Osmanl Mellifleri. stanbul,1972. 2. Dilin C. rneklerle

Trk iir Bilgisi. Ankara 1983. 3. Kksal . ., slm Tarihi. st.,1981. 4.
Levent A. S. Gazavat-nameler ve Mihalolu Ali Bey'in Gazavat-namesi. Ankara
1956. 5. Levent . S. Trk Edebiyat Tarihi. c.l. Ankara 1984. 6. Pala .
Ansiklopedik Divan Siiri Szl. Ankara, 1998. 7. Pekolcay N., Eraydn S., Uzun
D. M. v.s. slami Trk Edebiyatnda Sekil ve Nevi1ere Giri.- stanbul, 1994. 8. Trk
Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. C. 3. stanbul, 1986. 9. Ostapchuk V. An
Ottoman Gazaname on Halil Pasa's Naval Campaign against the Cossacks (1621) //
Harvard Ukrainian Studies Adelphotes: a tribute to Omeljan Pritsak by his students /
ed. By F.E. Sysyn. Vol. XIV. N: 3/4. December 1990. 482-522.
224



YABANCILARA DIL RETIMINDE UYGULANAN METOD,
YNTEM, VE TEKNIKLER
*

: .
, , ,
.

Yabanclara dil retiminde temel yaklammz en genel ekli ile yle

ifade edebiliriz: Bir dilin reniminde-retiminde en nemli ey
rencinin kendisini bir ekilde ifade edebilmesidir. renci kendi derdini
ifade edebiliyorsa ya da kendisine sylenen kelimeleri anlayabiliyorsa ilk
ve en nemli adm atm saylr ki ancak bu seviyeden sonra renciye
dilin nirengi noktalar aktarlmaya balanr.
Yani ifade etmeye altmz ey udur: Dil retiminde ilk etap
kelime retimi ile balar. Zira dilbilgisini hatmetmi bir renci ayet
yeterli kelime bilgisine sahip deilse hibir maruzatn dile
getiremeyecektir. Ayn eyi tersinden dnecek olursak. Yani dilbilgisinde
hibir bilgisi olmayan ama yeterli kelime bilgisine sahip olan bir renci
derdini tam doru olmasa da bir ekilde anlatacaktr. Ancak yanl
anlamalara meydan vermemek iin unu ifade etmek isteriz: Biz
dilbilgisinin gereksiz olduunu savunmuyoruz. Biz bu konuda ilk admn
kelime retimi ile baladn ve en nemli adm olduunu ifade etmek
istiyoruz. imdi kaleme alacamz balklar bu erevenin snrlar
ierisinde bilgilerinize sunmak isteriz.
TEMEL KAYNAKLARIMIZ KTAPLARIMIZ
Dil retiminde renci ile retmen arasndaki kadim kprlerdir
kitaplar. Bizler de aratrmalarmz sonunda elde ettiimiz ve dil
retiminde faydal olduuna inandmz kitaplardan bazlarn faydas
olur mlahazasyla tantmak istiyoruz.

""
225

GKKUAI SERS
Gkkua serisi tantacamz seriler iinde en byk ya gurubuna
hitap eden seridir. Serinin:
DERS KTABI
CALIMA KTABI
RETMEN KTABI
SEYR DNYASI adnda trleri vardr.

226

Bu seri lise ve ksmen niversitelere hitap eden bir seridir ve olduka

kalitelidir.
ADIM- ADIM TRKE SERS
Adm Adm Trke serisi alt saydan oluan bir seridir. Bu serinin
DERS KTABI
ALIMA KTABI
KELMELER DNYASI
RETMEN (REHBER) KTABI
CD ler ( her kitabn kendine ait cd si bulunmaktadr.)
DL BLGS KTABI olmak zere be tr vardr.
Kitaplardan bazlar:

Adm-Adm serisi orta seviyeli rencilere hitap eden bir seridir.

Snf seviyesi olarak deerlendirecek olursak: 6-7-8. Snflara hitap eden
bir seridir.
EBRU KTAPLARI SERS
En yeni seri olarak karmza kan Ebru Kitaplar dil eitiminde rnek
bir yer tekil etmektedir.

227

Ebru serisi daha ok, ocuklara hitap etmektedir.

Snf olarak ifade edecek olursak: 4. 5. 6. Snflar iin olduka ideal bir seri
SAMANYOLU KTAPLARI SERS
Samanyolu Serisi kendini kantlam bir seri olarak karmza kyor
Bol resimlerle desteklenmi metinler ve resimli kelime retimi gibi
olduka baarl almalara yer verilmi bir kitap serisi.

Seri ders kitab ve retmen kitabndan olumaktadr. Hitap ettii

snflara gelince: Trkeyi yeni renmeye balayan renciler iin
olduka uygun bir kitap. 1. 2. 3. 4. 5. Snflarn seviyesine gre hazrlanm
bir kitap serisidir.
Kitaplarn tantmndan sonra dil eitiminde kelime retimine geebiliriz.
Bir dilde kelime retimi madem bu kadar nemli o zaman bu eitim
nasl gerekletirilecek, bu eitim gerekletirilirken nelere dikkat
edilecek? Bu hususlara bir gz atalm.
KELME RETMNDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR
Her renciye yeni rendii kelimeyi yazaca bir defter tutturmalyz.
Szlk aldrmak ve onu kullanma alkanl kazandrmak.
retilen kelimelerin tekrarn yapmalyz.
Ek kayaklardan yararlanarak yeni kelimeler verilmelidir.
ncelikle ortak kelimeler retilmeli daha sonra gnlk hayatta
kullanabilecei kelimelerle devam edilmelidir.
228

lk etapta pratie dklemeyecek kelimeler verilmemeli.

ayet kelime bir hareket ifade ediyorsa bu snfta bizzat uygulanmal ve
uygulatlmal. Eer imknmz varsa izlettirilmeli. (Fiiller)
Kelime bileik ya da tremise (st snflarda) tahlil edilmeli hatta o
kkten yeni kelimeler tretilmelidir.
Eer kelime bir varl ifade ediyorsa onun kendisi ya da resmi
gsterilmeli
Her rencinin mutlaka bir szck defteri olmaldr. Zira renci derste
rendii kelimeleri tekrar etmezse unutacaktr. te bu unutmalarda
kelimeyi kolayca bulabilecei bir tekrar defteri olmazsa kelime tekrar da
yaplmayacak dolaysyla kelime tamamyla hafzadan silinecektir. Bunun
nne gemenin tek yolu kelime defteri tutturmaktr.
renciler bazen iin kolayna kaarak bilinmeyen kelimeyi retmene
sorup iini o anlk halledebiliyor. Ama byle bir renme aratrma sonucu
elde edilmediinden yani emek sarf etmeden sonuca ulama olduundan
kelimenin hafzadaki mr de az olmaktadr burada bize den grev
renciyi her halkarda aratrarak renmeye sevk etmektir, bylece
ulalan bilgiye kymet kazandrlacak ve unutmann nne geilecektir.
Unutmak insann tabiatnda olan bir zelliktir. Dolaysyla rencilerde her
zaman unutma olay gerekleecektir. Burada bize den grev tekrar yolu ile
bunu en aza drmektir. Unutulmamaldr ki tekrar edilmeyen her bilgi
unutulmaya mahkmdur. Bununla birlikte tekrar tekniklerine ilerde deineceiz.
zellikle dil retiminde ilk basamaklarda rencilerimize kendi
dillerinde de bulunan yani ana dille-renilen dil arasndaki ortak kelimeler
retilmeli. Daha sonra ocuun hayatnda sk-sk kulland, yani onun
dnyasna hitap eden kelimelere arlk verilmeli bylece hem ocuktaki
renememe korkusunun nne geilir hem de dil eitiminde mesafe
almaya hz katlm oluruz.
Hepimizin kabul etmesi gereken bir mevzudur kelime retiminde
grsel materyallerin nemi. Bu sebeple kelimelerin eer imkanmz varsa
projektr, yoksa fla kartlarla renciye gsterilmesi gerekir. ayet hi
imkanmz yoksa retilen kelimeler vcut dili ile renciye aktarlmaldr.
zellikle fiil retiminde bu yntemlere sklkla bavurulmaldr.
Eer kelime bileik ya da tremise zellikle st snflarda bu kelimenin
kknden baka kelimeler tretilmeli ve trettirilmelidir. Bu yolla ksa
zamanda birok kelimenin retilmesi gerekleir.
Kelime retilirken, varsa zt anlamyla beraber retilmelidir. Bu
ekilde kelimenin anlam daha abuk kavranmakta ve kelimenin
229

hatrlanmas daha kolay olmaktadr. Orta seviyelerde ise kelimeler e

anlamlar ile verilmelidir.
renciyi her zaman hazra ynlendirmemeli zellikle st snflarda
kelimenin anlam onun cmle iindeki yerine bakarak tespit ettirmeye
allmaldr.
Eer kelime bir varl ifade ediyorsa onun mutlaka kendisi ya da resmi
gsterilmelidir.

Kelime retimi sonras renci mutlaka aktif kullanm srecine

srklenmelidir bunun iin:
1- renciler okuma etkinliklerine ynlendirilmeli
2- mknlar lsnde bulmacalar zdrlmeli
3- Yeni retilen 15-20 kelime verilerek szl ya da yazl anlatm
almas yaptrlmal.
4- rencilerle her zaman ve her yerde Trke konumal ksacas
onlar pratie zorlamalyz.
KELME
RETMNDE
KULLANILABLECEK
TEKNKLERDEN BAZILARI
230

Resimleri kullanarak anahtar kelimeleri tantma:

Burada hem doktor kelimesini retiriz hem soru sorup cevap almay.
Bu kim? Bu doktor.

Bu ne? Bu gitar.
retmen kelimeyi syler renci de resme bakarak resmin altndaki
numaray syler.

Ayn ekilde numara sylenir nesnenin ad istenebilir.

Jest ve mimikler yolu ile resmi anlattrma

Bu bizde bir bakma sessiz sinema olarak adlandrlmaktadr. renciler
bu etkinlikle hem oyun oynam hem derse katlm hem de kelime ezberi
yapm olur.
Bilen oturur.
Bu etkinlik retmenin snfa ilk girdii anda yapabilecei ve tekrar
amal bir etkinliktir. retmen snfa girince btn renciler doal olarak
ayaa kalkar, retmen her ocua bilebilecei birka kelime sorar ve
bilene oturma izni verir. Dolaysyla hem tekrar yaplm hem derse ilgi
toplanm olur.
Topu al cevap ver.
231

retmen ilginin azald bir anda kk bir plastik topu ismini

syledii bir renciye doru atar renci ezberlenen bir kelime syleyerek
topu baka bir arkadana atar ve oyun bylece devam eder.
Evet hayr.
retmen snftan setii bir renciye elindeki resmi verir, snf seilen
renciye eitli nesne isimleri sorar ocuk evet hayr cevaplaryla snf
ynlendirilir
Resimlerle kelimeleri eletirme
retmen daha nceden tahtaya yaptrd resimlerin altna yine daha
nceden hazrlad yazlarn renciler tarafndan yaptrmalarn ister.
Resim izdirme

ocuklardan verilen kelimelerin zerindeki bo karelere kelimenin

resmini izmesini ister.
KELME AVI
1- retilen kelimenin bulunmas istenebilir.
2- Verilen kelimeler istenebilir.
3-Verilen kelimenin harfleri kartrlabilir.
4- Kelimelerin tanm verilir bulunan kelime tanmn karsna yazlr.
BOLUKLU HKYE
retilen kelimelerin olduu bir metin hazrlanr, kelimeler kartlr.
renciler datlan ktlar nce serbest olarak doldururlar. Sonra
retmen metni okurken renciler de kontrol ederler.
KELMELERLE TENS
Snf iki gruba ayrlr birinci grup bir kelime syler ikinci grup sylenen
kelimenin son harfi ile balayan yeni bir kelime syler ve oyun byle
devam eder gider.
Yaplabilecek dier etkinlikler:
rencilere muhakkak ek kaynaktan kelime retilmeli
rencilere proje almalar yaptrlmal bu iki ynl olabilir.
Seviyeye gre tartma gruplar oluturulabilir.
Trkiye den rnekler istenebilir. Mesela dnler, adetler en gzel
turizm yerleri vb
Ataszleri ve deyimler resimlendirilerek anlatlabilir
232

SON OLARAK DL ETMNDE RETMEN FAKTR

Aslnda her renci sevdii retmenin dersini sever dolaysyla sevdii
derse alr.
retmen olarak bize den ilk grev mesleimizi sevmektir.
rencilere gler yzle yaklamalyz.
Derslere planl ve hazrlkl girmeliyiz.
Her zaman yeniliki ve heyecanl olmalyz.
renciyi karmza deil yanmza almalyz.
retmen grnmyle, davranlaryla hep rnek pozisyonda
bulunmal hibir zaman renci karsnda duruunu deitirmemelidir.
Takipi olmal devleri daima kontrol etmeli kontrol etmeyecei devi
asla vermemelidir
retmen hata dzeltmeli ancak krc olmamaldr.
Ksacas retmen rencinin hayat rehberi olmaldr.

233



UKRAYNA'DA VAROLAN TRK HALKLARIN EITIMI
ZERINE DNCE VE TEKLIFLER
rfan nver Nasrattnolu*
, .
.
, , , . , ,
, .

. , , , .
,
, ,
. ,
, .
, , , ,
, ,
,
. , , , ,
. , ,
: . , .

Sayn Bakan, Deerli Katlmclar;

Benden nce konuan, T.C.Kiev Bykelilii Kltr ve Enformasyon
Ataesi Sn.Ahmet anga'nn okuduu, Bykeli Sayn Erdoan can'n
mesajnda da vurguland gibi; Trkiye ile Ukrayna ilikileri olumlu bir
ekilde ve hzla gelimektedir. Bu iki lke ilikilerinin her alanda gelimesi
gerekir; nk bugnk nedenlerden baka, tarihsel balar bulunmaktadr.
Bir baka deyile; Trkiye'de ve Ukrayna'da yaayan insanlarn
biribirleriyle, kan balar vardr. Bu itibarla, Taras evenko niversitesi
Edebiyat Enstits Trkoloji Blm, Trk Enformasyon ve Aratrma
*

234

Merkezi ve Ukrayna Gagauzlar Birlii'nin dzenlemi olduklar

II.Ukrayna'daki Trke Konuan Halklar Paneli son derece yerinde bir
dzenleme olup; bu dzenlemenin, Trkiye ve Ukrayna Cumhuriyetleri
arasndaki, ok ynl ilikilere nemli katklar salayacana kuku yoktur.
Panelde ele alnacak olan Krm Tatarlar, Gagauz, Urum, Karay ve Krmak
Trkleri Eitimi, Ukrayna'y yneten dostlarmz olduu kadar, Trkiye
Cumhuriyeti yneticilerini de ilgilendirmektedir. Nitekim anlan dzenleme
TKA (Trk birlii ve Kalknma daresi)'nn katklaryla yaplmaktadr.
Ukrayna'da yaayan onlarca aznlk arasnda yer alan Trk kkenli
topluluklar, u veya bu nedenle gerekli eitimlerden mahrum kalmlardr.
Ukrayna yasalar dorultusunda, gemi dnemlerde mahrum kalnan eitim
almalarnn bundan sonraki yllarda yaplabilmesi iin, neler yaplmaldr?
Panel'in nemi, bu nemli soruya cevaplarn verilecek olmasdr.
Ana Dili, bir insann, insan olabilmesinin balca gesidir. Kiinin, ana
dilini, layk olduu biimde renebilmesi en tabii hakkdr. Keza,
kltrn, sanatn, edebiyatn, folklorunu renmek de insann hakk
olmaldr. Esasen, nerede yaarsa yaasn, bir insan, anasndan ve atasndan
grd, rendii gelenek ve greneklerle yaamaktadr. Dolaysyla,
Panel, bu konularda da, gelecekte yaplacak almalara k tutacaktr.
Bugn Ukrayna Cumhuriyeti topraklarnda, bu topraklarda doup
bym, askerlik yapm, evlenip oluk ocua karm, Ukrayna bayrana
ve yasalarna yrekten bal Trk kkenli Krm Tatarlar, Gagauzlar,
Karaylar, Urumlar ve Krmaklar bulunmaktadr. Ama bu topraklarda yaayan
Azerbaycan, zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, Trkmenistan, Kafkasya ve
Orta Asya Trkleri de yaamaktadr. Saydmz bu etnik aznlklarn
konutuklar dilin, bilimsel tek ad vardr: Trke.
Birlemi Milletler Tekiltnn UNESCO kurumu, Trk Dilini,
dnyada en ok konuulan beinci byk dil olarak iln etti. Zira bu dili
gnmz dnyasnda, 2,5 milyon civarnda insan konumaktadr. Ayrca bu
dili konuan insanlar, Avrasya corafyasna yaylm durumdadrlar. Bir
yazarn ifadesiyle; "Adriyatik'ten in Denizi'ne kadar, nerede insan
yayorsa, orada Trke konuulmaktadr.
Gemiteki bask rejimlerinde Trk kkenli halklara, ayr alfabeler, ayr
gramerler dayatld ve konutuklar dillere, etnik deil, corafi adlar
verildii bilinmektedir. Ama artk, gelimi, medeni ve kresellemekte
olan bir dnyada yayoruz. Bu nedenle, nasl bir tek ngilizce vardr ve her
yerde bu dilin ayn alfabesi, ayn grameri var ise, Trk dilinin de
yeryznde tek bir alfabesi ve tek grameri olmaldr.
235

rnein Gagauz Trkleri bugn Moldova, Ukrayna, Yunanistan,

Bulgaristan ve Romanya'da yaamakta olup; her lkede ayr bir alfabe ile
eitim grmektedir. Tm dnyadaki saylar bir milyon civarnda olan bu
Trk topluluu, ayn dili konumalarna ramen, eitim yaantlar
biribirleriyle elikilidir.
Buraya gelince rendik ki; Ukrayna Hkmeti, Gagauz Trkleri'nin,
Latin alfabesiyle eitim grebilmelerine imkn salayan bir kararname
yaymlamtr. Bu kararname uygulanmaya baladnda, snrn hemen te
yakasndaki Moldova Cumhuriyeti'ne bal Gagauz Yeri zerk
Blgesi'ndeki Gagauzlar'la ayn eitim sistemine kavumu olacaklardr.
Trk Dili bir tane olduuna gre, Trke konuan halklarn, uzun
vadede de olsa alfabe ve gramer birliine kavumalar zorunludur.
Maalesef bylesi bir birlie, aydnlar ve yazarlar kar kmaktadr. Oysa,
Krm'da yaayan Krm Tatarlar'nn yaymladklar bir kitap, Trke
konuan btn topluluklar tarafndan okunup anlalabilmelidir. Keza, Orta
Asya Trk Cumhuriyetlerinde baslan kitaplar da, rnein Ukrayna'da
yaayan Gagauzlar, Karaylar, Urumlar, Tatarlar rahatlkla okuyup
anlayabilmelidirler.
Trk Dil Kurumu, dil birliinin salanabilmesi amacyla defalarca
bilimsel toplantlar dzenledi. eitli lkelerde yaayan dilbilim uzmanlar,
ne yazk ki, alfabe birliini dahi salayamadlar. Oysa Trkiye
Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk, bugnk Trk alfabesi
ve grameri oluturulurken, eitli lkelerdeki dil bilginlerini Ankara'ya
davet etmi ve onlarn da grlerini almt. Bylelikle, Trk dilinin
sentaksna uyan yeni bir alfabe ve gramer meydana getirilmitir.
imdi, Ukrayna'da doup bym olan, yani bu lkenin yerlisi olan
insanlarn dilbilim almalarn irdeleyelim.
Krm Tatarlar. Trk kkenli Krm Tatarlar youn olarak Trkiye,
Ukrayna-Krm ve Romanya'da yaamaktadrlar. Kukusuz baka
corafyalarda da, daha kk topluluklar halinde varlklarn srdren
Krm Tatarlar vardr.
Trkiye'deki, saylar milyonlarla ifade edilen Trk vatanda olan
Krm Tatarlar, bugnk modern Trk eitim sistemine gre eitim
grmektedir. Trkiye'de ise, bilindii gibi, Ltin alfabesi kullanlmaktadr.
Ukrayna'nn Krm zerk Cumhuriyeti'nde yaayan Krm Tatarlar,
kiril alfabesiyle eitim grmekte ve yayn yapmaktadr.
Romanya'da yaayan Krm Tatarlar, Ltin alfabesiyle eitim grmekte
ve bu alfabe ile kitap, dergi ve gazete yaymlayabilmektedir ama; ana dilde
eitim yapamamaktadr.
236

Yani bir halk, iki ayr alfabe ile eitim!...

Karaylar. Karaim de denilen Karaylar bugn Ukrayna-Krm, Litvanya ve
Polonya'da varlklarn srdrmektedir. nan sistemlerinin, teki Trk
topluluklarna gre farkllklar arzetmesi nedeniyle, kendilerini dlanmakta
hissettikleri iin, hzl bir biimde asimile olmaktadr. Maalesef ana dillerini
yaatamamlar; ana dilde eitimin ne olduunu da unutmulardr. Nispeten
kltrlerini ve folklorunu yaatma gayreti ierisindedirler ve bulunduklar
lkelerin dil ve alfabeleriyle kitap, bror, dergi vb. yayn yapmaktadrlar.
Ukrayna-Krm'da yaayan Karaylar yaynlarn Kiril alfabesiyle;
Litvanya'da ve Polonya'da yaayanlar ise, Ltin alfabesiyle pepee kitaplar
yaymlamaktadrlar.
Son derece zengin bir tarihe ve kltre sahip olan Karay Trkleri'nin,
yeryzndeki saylarnn hzla azalmakta oluu; baz bilim kurulularn
hareket geirmitir. Bunlardan birisi, merkezi Amerika Birleik
devletleri'nde bulunan PIAC (Permanent International Altayistik
Conferanse)'n, 22-27 Austos 1999 tarihlerinde ek Cumhuriyeti'nin
bakenti Prag'da dzenlenen geleneksel toplantsnda verilen bir nergeyle;
"Karay dilinin ve kltrnn yok olmaktan kurtarlmas iin, tm
Altayistler'in, aba harcamalar gerektii ve Birlemi Milletler Tekilt
nezdinde de giriimde bulunulmas" dorultusunda karar alnmtr.
Gagauzlar. Gagauz Trkleri Moldova, Ukrayna, Romanya, Bulgaristan,
Yunanistan ve Trkiye'de byk topluluklar halinde yaamaktadr. Bu Trk
topluluunun, kkeni de, dil ve kltrel zellikleri de, bilim dnyas
tarafndan ok iyi bilinmektedir. Halis Trke konuan insanlara "Siz
Rus'sunuz! Siz Bulgar'snz! Siz Yunan'snz! Siz Romen'siniz" denilmi
ve eklenmitir: "Siz bu sunuz ama, Trkler, silah zoruyla sizin dilinizi
deitirdiler!..." Artk, insann insana zulmettii devirler gerilerde kalmtr.
Gagauz'lar da esasen bildikleri gerek kimliklerine kavumulardr
Krmaklar ve Urumlar:
Krm'da yaayan ve saylar ok azalan bu Trk topluluklarnn, ana
diliyle nasl eitim yapabilecekleri hususu gerekten merak konusudur.
Yeterli denek temin edilebilirse, belki bunlarn bu sorunlarna zm
bulunabilir ama; bize gre yaplabilecek ey; bu Trk topluluklar
Karaylarla birlikte hareket ederek, belirlenecek alfabe ve gramer
dorultusunda, bir eitim sistemine kavuturulmaldr. Hatta, Krm
Tatarlaryla ayn dorultuda bir eitim dzeni de salk verilebilir ama;
bunun, bugn iin, Karay, Krmak ve Urum Trkleri tarafndan kabul
edileceine pek ihtimal vermiyoruz.Oysa, uzun yllar evvel Gaspral smail
237

Bey, btn bu insanlara ne gzel bir mesaj vermiti: "Dil, fikirde, ide
birlik!..."
Dilde birlik salanamadktan sonra, fikirde ve ide nasl birlik
salanacak?Panele itirak eden, eitli Trk topluluklarna mensup olan
arkadalarmzn, bu husus zerinde ciddi olarak dnmelerini neririz.
Trkiye-Ukrayna likileri nemlidir.Yaptmz panel, son derece
nemli bir ilevi de yerine getirmektedir. Trkiye-Ukrayna likileri her
alanda geliirken, bilim, kltr ve sanat adamlarna da grevler
dmektedir.Biz, Trkiye Halk Kltr Aratrmalar Kurumu olarak bu
dnce ve bilinle, iinde bulunduumuz yln mays aynda, Taras
evenko niversitesi bnyesinde kurulmu olan "Roksalania" Folklor
Topluluunu Trkiye'de davet ettik. Ukrayna danslarnn ve halk
musikisinin yan sra, renkli kostmlerinin de sergilendii Silifke ve
Gaziantep uluslar aras festivallerinde bu grup byk skse yapt. Gerek
Silifke, gerekse Gaziantep'te halk, Ukraynal genlere hayran kaldlar.
Ukrayna kltryle birlikte, insann da Trkiye'yle tantan genler de
Trkiye'ye ve Trk insanna hayran oldular. imdi bu genler, gelecek yl
da Trkiye'deki baka bir festivale katlabilecek olmalarnn heyecann
yayorlar.Biz Ukrayna'dan Trkiye'ye gelen bu folklor topluluunun
ierisinde yer alan, folklor uzmanlaryla birlikte Silifke'de bir de "TrkiyeUkrayna Kltr likileri Paneli" dzenledik. Bu panelde ele alnan Trk
Halk Ozanlar ile Ukrayna Kobzar'larnn, benzeri halk sanatn ayn
dorultuda icra eden halk sanatlar olduklarn tespit ettik.Gerek bizim
yaptmz bu dzenlemeler; gerekse, bugn burada gerekletirdiimiz
panel; Trkiye-Ukrayna ilikilerinin daha ileri bir seviyeye karlmasna
nemli katklar salayacaktr.Byle bir Paneli dzenleyen kurum ve
kurulularla, kiileri yrekten kutluyoruz. Ayrca, panelin dzenlenmesini
salayan her seviyedeki grevlilere de kranlarmz sunmay bir grev
sayyoruz.
Sonu larak;Ukrayna yasalar dorultusunda ve bu lkenin vatanda
olmann bilinciyle;Alfabe birliine,Gramer birliine,Yani dil birliine
gidilmedike, Ukrayna'da yaayan Trk dilli topluluklarn eitim birlii
yapabilmeleri de mmkn olmayacaktr.

238


11 2008 ,
(),
, " "
" : , , , ".
"
, , , , "
:
,
.
,
. .
, " ".
,
,

.
,

,

...
,
, , .
. ,
() , 239

,
" " ' .
:
1. .

2. ..

3. ..

.
4. ..


5. . .
.
6. ..

7. ..
. ( ).
8. ..

9. ..

10. A ..
-
.
11. ..
:
12. ..
?
13. ..


14. ..
, ,
, , -
240

15. ..
'
16. ..
- () '

17. ..

18. ..
:

19.

20.
8
21.

22.

:
..., .
, ..., . , ..., .
:
1.
2. ,
,
3.

4. .
5. ,
, .
6.
7.


.
8. ,
,
.
241

9.
-
.
10. .
11. ,
.
,
, ,
.
' ,
,
" " 14.04.2008.

, , ,
, , (TMER).

242

KARARLAR
T.C. Kiev Byelilii ve TKA destei ile Kiev Milli Taras evenko
niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji Blm, Trk Enformasyon ve
Aratrma Merkezi, Btn Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii"
tarafndan dzenlenen II. Ukrayna'daki Trke Konuan Halklar PANEL 11
Kasm 2008 gn gerekletirilmitir.
Krm Tatarlar, Gagauz, Urum, Karay ve Krmak Trkleri Eitimi
konusunun ele alnd Panel al treninde srasyle aada isimleri ve sfatlar
yazl kiiler konumulardr:
Vladimir Pidvoyny
Kiev Milli T.evenko niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji Blm Bakan
Fedora Arnaut
Ukrayna Gagauzlar Birlii Bakan
mer Dermenci
TKA Ukrayna Kiev Grevlisi
Valentin Dudka
Ukrayna Kltr ve Turizm Bakanl Etnik Kltr Blm Bakan
Alla Seredntskaya
Ukrayna Milli ve Dini Aznlklar Komitesi ube Mdr
lya Levitas
Ukrayna Milli Aznlk Dernekleri Meclis Bakan
Afanasiy Molla
Gagauz Yeri zerk Blgesi Ukrayna Temsilcisi
Ahmet anga
T.C.Kiev Bykelilii Kltr ve Enformasyon Ataesi
rfan nver Nasrattnolu
Trkiye Halk Kltr Aratrmalar Kurumu Bakan
Bu konumalarda T.C. Kiev Bykelisi sayn Erdoan can'n mesaj sayn
Ahmet anga tarafndan; Ukrayna Milli ve Dini Aznlklar Departman Bakan
sayn O.N Sagan'n mesaj sayn Maystrenko Galina tarafndan ; Ukrayna Kltr ve
243

Turizm Bakan sayn. Vovkun tarafndan sayn V.Dudka ; Moldova-Gagauz Yeri

Bakan sayn Mihail Formuzal'n mesaji sayn Afanasiy Molla tarafndan
okunmutur.
Trkiyeden gelen Prof.Dr. rfan nver Nasrattnolu Bakan olduu Halk
Kltrn Aratrmalar Kurumu'nun gerekeli kararn belirttikten sonra Kiev
Milli Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji Blm' ne ve
Btn Ukraina Cmn Kuruluu "Ukraina Gagauzlarn Birlii" 'ne Trkoloji ve
Trk Halk Kltr almalarna yaptklarndan dolay dl plaketi ve belgesini
takdim edilmitir.
Bundan sonra aadaki program erevesinde Panel almalarna geilmitir.
1. Amine Yahyaeva (Krm-Tatar)
Krm zerk Cmhuriyetinde Krm Tatar dilinde Eitim Durumu
2. Zera Sleymanova. (Krm-Tatar)
Krm zerk Cumhuriyeti Orta Okullarnda Krm Tatar Dili ve Edebiyat Eitimi
3. smail Kerimov(Krm- Tatar)
Krm Tatar Eitiminde Krm Tatar Dilinde Doalbilim Terminolojisinin
Kullanm
4. Enize Adibulaeva(Krm-Tatar)
Krm Pedagoji Enstits Trk Edebiyat ve Krm Tatar Fakltesinde Krm Tatar
Dilinin Eitimi ve ncelenmesi
5. Anna Polkanova (Krm-Karay)
Dnden Bugne Krm Karay Trkleri'nin Eitimi
6. Tatyana rmeli (Krm-Karay)
Krm Karay Trkleri'nin Eitim Sorunlar.
7. Natalya Budnik (Krm-Krmak)
Krmaklar'n Eitimi. (Ana Dilinin reniminde) Dnk ve Bugnk Sorunlar
8. Tudora Arnaut (Ukrayna-Gagauz)
Ukrayna Gagauzlar Arasnda Ana Dilinin Gelimesi
9. Viktor Vikol (Ukrayna-Gagauz)
Bolgrad Blgesi Okullarnda Gagauz Dili Eitimi
10. van Akderli (Ukrayna-Gagauz)
Bolgrad Blgesi'nde Yrtme Makamlarnn Sivil Milli Kltr Dernekleri ile
Etkileimi
11. Anna Stoletnyaya (Moldova-Gagauz
Moldova Eitim Sisteminde Gagauz dili; Sonular ve Perspektifler.
12. Olga Kulaksz (Ukrayna-Gagauz)
Gagauz Dilini Okuyalm m Okumayalm m? Biz Bu Tr Soruyu Hi Bir Zaman
Koymadk
13. Boris Kalev (Ukrayna-Gagauz)
Bolgrad Blge Gazetelerinde Gagauz Dili ile lgili Yaynlar
14. Ahmet Glaev (Rusya F.-Trkolog)
244

Karaay-Balkar ve Kumk, Krmak, Karaym, Gagauz Dili ve Kltrnde Hazar

Kaganlnn zleri.
15. Aleksandr Garkavets (Kazakistan-Urum-Trkolog)
ada Trk Dilinin Geliiminde YazlKaynaklardan Yararlanma
16. Irina Ponomareva (Ukrayna-Urum-Trkolog)
XX. asrda Azak Denizin Etrafnda Urum Trkleri'nin Etnik Dil Durumu
17. Valeriy Kior (Ukrayna-Urum-Trkolog)
Urum Kylerinde Ana Dilin Eitiminde Ortaya kan Sorunlar
18. rina Driga (Ukrayna-Trkolog)
Yaz Okulundan Devaml renime: Karay ve Urum Trkleri'nin Uygulamal
Anadil Ders Kitaplar
19. Ahmet Aydn (Ukrayna-Eitimci)
Yabanclara Trke Eitiminde Metod Uygulamalar ve Modern Teknikler
20. Alirza zuygun( Trkiye- Eitimci)
Son 8 ylda Krm Tatar Okullarndaki Dil Eitimi Sorunlar
21. Hacmurat Arabac (Trkiye-Eitimci)
Trkiye'deki Krm Tatarlar'n Diaspora Oluumunda Eitim Faktru
22. rfan nver Nasrattnolu (Trkiye-Trkolog)
Trke konuan Ukrayna Aznlklarnn Eitimi ile lgili Dnceler.
Panelin sonunda Do.Dr. Tudora Arnaut, Do.Dr. Volodimir Pidvoyny ve
Yrd.Do.Dr. mer Dermenci tarafndan yaplan deerlendirmede :
1. Krm Tatar dilinde terminoloji szlklerin yetersizlii
2. Krm Tatar'larnda Fen bilgisi ders kitaplarnn eksiklii
3. Tm Trke Konuan halklarda kaliteli ders kitaplarnn hazrlanmasnda
uzman eksiklii
4. Krmaklar iin pazar okullarnn acilen almas gerei
5. Karay ve Krmaklar'n Ukrayna'nn yerli halklar Avrupa haritasna dahil
edilmesi
6. Kiev Milli Taras evenko niversitesi Edebiyat Enstits Trkoloji
Blm'ne gelecek yl Trk Dili ve Edebiyat'n renmek amacyle Trk
aznlklarndan talebe alnmas iin niversiteye resmi bavurulmas
7. Ukrayna'da Trke Konuan halklarn dil, tarih ve kltr alanlarnda
hazrlanacak olan kitaplarnn yeniden yazlmas ve bylelikle Trk dnyas ile
entegre olmalarnn salanmas.
8. Sovyetler Birlii dneminde adlar deitirilen Gagauz kylerinin eski
Gagauz Tke'si ile adlarnn da Ukraynaca adlarnn yannda latin alfabesi ile
yazlmas
9. Gagauz kylerindeki okullarda gagauzca verilen derslerin srelerinin
uzatlmas
10. 14.04.2008 tarihinde Ukrayna Bakanlar Kurulunun alm olduu
kararname ile Gagauz dilinin latin alfabesine gemesi ile acilen latin alfabesi ile
ders kitaplarnn yeterli kadar bastrlarak okullara datlmas.
245

11. Eski Urumca (Karamanlca) yazma eserlerinin okunup incelenmesini

yapabilecek uzman kiilerin olmamas
12. Urum Trkleri'nin yaad blgede dil eitimi verebilecek retmen
yetitirimesi gerei ve okullarda Urumca'nn semeli ders olarak okutulmas.
13. Urum dilinde kitaplarn acilen hazrlanmas
14. Urum Trklerinin yaad blgedeki Urum Trkleri'ne Rumca-Yunanca
retilmekte olup bu durum devam ederse buradak Urum Trklerin asimile
olunmalar sz konusudur.
Sonu olarak Ukrayna'da yaayan Trk kkenli aznlklar hzla asimile
olmaktadrlar. Bu nedenle bu aznlklardan seilecek Trk ruhlu eitimci uzlanlarn
Trkiye'deki yaz okullarnda Trke eitimi almalar yararl olacaktr. Bu hususta
Ankara'dak Bilkent niersitesi'nin yaz aylarnda atklar kurslarnda itirak
etmeleri mmkn olduu gibi TMER kurslarndanda yararlandrlmalar ayan
tavsiyedir.

246

II.Ukrayna'dakTrkeKonuanHalklar(Gagauz,Urum,Karay,
KrmakveKrmTatarlar'nneitimsorunlar)
Panel


" : ,
, ,
Yayma hazrlayanlar : Do.Dr. Fedora Arnaut,
Do.Dr. Volodmir Pidvoyny
: . . , .
. . , .

(TIKA)
-

BU KITABIN BASIMI TKA'NIN MADD DESTEI, TKA
UKRAYNA-KIRIM PROGRAM KOORDINATRL VE IEV
TARAS EVENKO MILLI NIVERSITESI IBIRLII ILE
GEREKLETIRILMITIR.

26.12.10. 60841/16. . 539. Times. .

. 300. . . . 14,94. .-. . 13,08. . 210-5469
-bq " "
01601, , - ., 14, . 43
(38044) 239 32 22; (38044) 239 31 72; ./ (38044) 239 31 28
1103 31.10.02