MATERIJALI I

II PRCIJALA

1. Krive hlaenja predstavljaju grafiki prikaz toka hlaenja u koordinatnom sistemu

temperatura-vrijeme. Dobijaju se termijskom analizom, a koristi se za konstrukciju
dijagrama stanja pri emu se uzimaju krive hlaenja istog metala i sistema legura.
2. Termijskom analizom pratimo promjene pri hlaenju ili zagrijavanju istog metala i
legura, a zasniva se na mjerenju temperature u toku vremena. Provode se zbog dobijanja
podataka na osnovu kojih konstruiemo krive hlaenja, a zatim dijagrame stanja.
3. Ravnoteni dijagrami stanja se konstruiu na osnovu predhodno snimljenih krivih
hlaenja istog metala i krivih hlaenja za sistem legura sa razliitim sadrajem
legirajuih elemenata. Dijagrami stanja su povezani sa mikrostrukturom legure na osnovu
koje moemo znati njena mehanika svojstva koja su u odnosu sa mikrostrukturom.
4. Ravnoteni dijagrami stanja su dijagrami nastali pod ravnotenim uslovima, odnosno
blizu ravnotenim uslovima. Dijagrami stanja slue za oitavanje mikrostrukture
materijala, to nam daje uvid u mehanika svojstva materijala. Omoguuju nam saznanje
o podacima kao to su:
Koje faze postoje u leguri, njihov sastav, meusobni koliinski odnos za razliite
temperature i razliite sastave u uslovima sporog hlaenja.
Na kojoj temperaturi pri hlaenju legura pod ravnotenim uslovima poinje
ovravanje i u kojem temperaturnom intervalu se ono deava.

Na kojoj temperaturi poinje topljenje razliitih faza, te rastvorljivost jedne

komponente u drugoj u uslovima ravnotee.

5. Mehanika smjesa predstavlja smjesu kristala komponenti legure, gdje su kristali svake
komponente su odvojeni, vidljivi pod mikroskopom, te zadravaju svoje fizike i hemijske
osobine.
6. vrsti rastvor predstavlja strukturu u kojoj su atomi jedne komponente rasporeeni u
kristalnoj reetci druge komponente. To se ostvaruje supstitucijom ili intersticijom atoma
u kristalnu reetku poetne komponente.
7. Hemijski spoj nastaje spajanjem dva ili vie elemenata i odlikuje se sastavom izraenim
preko hemijske formule, svojim tipom kristalne reetke koja je razliita od reetke
komponenata koji uestvuju u leguri, stalnom temperaturom kristalizacije kao kod
hemijski istih elemenata i eutektikih struktura. Postoje spojevi metala sa nemetalima i
metala sa metalima.
8. U eutektikoj reakciji u taki (c) tena faza sa (sadrajem 4,3%c) formira dvije vrste faze
austenit (sa 2,11%c) i intermetalno jedinjenje fe3c (6,67%c). Ova reakcija se odvija na
temperaturi od 1148c.
Tena faza (4,3%c) ---> austenit (2,11%c) + fe3c (6,67%c).

9. Sutinska razlika izmeu kristala A i i B i . Nacrtati i objasniti:

-vrsti rastvor je struktura u kojoj su atomi jedne konponente (B) rastvoreni u kristalnoj
reetci druge konponente (A). A i B su konponente (hemijski elementi) koje se rastvaraju
jedna u drugoj.

10. Nacrtati krivu hlaenja legure eutektikog sastava i krivu hlaenja jednog istog metala i
vrstog rastvora:

11. Nacrtati ravnotene dijagrame potpune rastvo- rljivosti, djelimine rastvorljivosti i

potpune nerastvorljivosti i upisati faze i strukture.

12. Nacrtaj ravnotene dijagrame metala A i B, koji su djelimino rastvorljivi jedan u drugom
i pri koncentraciji 50%A i 50%B imaju eutektiku reakciju. Upisati faze i strukture:

13. Nacrtaj ravnotene dijagrame metala A i B, koji su djelimino rastvorljivi i koji grade
nestabilan hemijski spoj. Ispisati faze i strukture.

14. Nacrtati ravnoteni dijagram stanja elemenata A i B koji su meusobno djelimino

rastvorljivi na sobnoj temperaturi 10%, a na eutektikoj temperaturi 20%. Eutektika
koncentracija 50%A i 50%B a eutektika temperatura 400c. Upisati sve faze i strukture.

15. Nacrtati krivu hlaenja zadane legure (npr.0,4%c)

16. Na temperature 600, 700 i 1000c ustanoviti od kojih faza, odnosno struktura se sastoje
legure, kakav hemijski sastav imaju prisutne strukture, koliko je uee pojedinih
struktura u ukupnom sadraju legure.

17. Kakvu strukturu ima legura na sobnoj temperaturi i koliko je uee prisutnih faza.

18.

-ferit je vrsti rastvor ugljika u ZCK kristalnoj reetki eljeza sa maksimalnom

rastvorljivou ugljika od 0,02%c na temperaturi 727c. Minimalna rastvorljivost ugljika u
kristalnoj reetci eljeza odnosno u -feritu je na sobnoj temperaturi (20c) i iznosi 0,008c.
Dobar je provodnik toplote i el.energije.

Cementit fe3c je karbid eljeza sa konstantnim sadrajem ugljika od 6,67%c. Slabo je

magnetian do 210c i slab je provodnik toplote i el.energije.
Perlit je eutektoidna (mehanika) smjesa -ferita i cementita sa konstantnim sadrajem
ugljika od 4,3%c
Ledeburit je eutektika smjesa perlita (-ferita + fe3c) i cementita fe3c sa konstantnim
sadrajem ugljika od 4,3%c.
-austenit je vrsti rastvor ugljika pck kristalnoj reetci eljeza sa
maksimalnomrastvorljivou ugljika od 2,11% c na temperaturi od 1148c na
temperaturi od 1493.
-ferit je vrsti rastvor ugljika u zck kristalnoj reetci eljeza sa maksimalnom
rastvorljivou od 0,09%c, pri temperaturi od 1493c.

19. Na osnovu priloenog fe-fe3c dijagrama nabrojati i dati definicije za sve vrste rastvore:
-eutektoide: perlit- mehanika smjesa lamela ferita i cementita (0,8%c)
-eutektikume: ledeburit- mehanika smjesa -austenita i fe3c (4,13%c)
-hemijski spoj: cementit- intermetalno jedinjenje (6,67%c)

20. Nabrojati i dati jednaine invarijantnih reakcija koje imamo u ravnotenom fe-fe3c
dijagramu:
-peritektika reakcija: -ferit (0,09%c) + t (0,53%c) 1493c -austenit (0,17%c)
-eutektika reakcija: t (4,3%c) (1148c) (2,11%c) + fe3c (6,67%c)
-eutektoidna reakcija: (0,8%c) -ferit (0.025%c) + fe3c (6,67%c)
21. Transformacije koje su mogue unutar vrste faze:
-ravnotene-difuzijom ugljika pri sporom hlaenju
-neravnotene-bez difuzije ugljika pri ekstremnim brzinama hlaenja
-ravnotene + neravnotene-sa i bez meusobne difuzije
22. Cementit je karbid eljeza odnosno intermetalno jedinjenje sa sadrajem ugljika 6,67%c.
Osobine: ortorombina kristalna reetka, zbog visokog sadraja ugljika veoma je tvrd i
krt, slabo je magnetian do temperature 210c, slab provodnik elektrine energije i
toplote. Postoje primerni, sekundarni, eutektoidni i eutektiki cementiti.
23. Eutektoid predstavlja mehaniku smjesu lamela -ferita i cementita sa sadrajem ugljika
od 0,8%c (perlit). Nastaje sporim hlaenjem austenita ispod eutektoidne temperature
(727c). Koritenjem pravila poluge moemo vidjeti procentualni sadraj lamela ferita i
cementita (88,3%ferita i 11,7%cementita)

24. Poto su mehanika svojstva perlita izmeu plastinog ferita i tvrdog i krutog cementita,
poveanjem njegovog sadraja, imat emo poboljanje svojstava vrstoe i ilavosti.
25. Koliki je sadraj ugljika u sljedeim strukturama?
--ferit-maksimalan sadraj od 0,025%c, na temperaturi 727c, a na sobnoj 0,005%c.
-perlit-konstantni sadraj ugljika od 0,8%c
5

-austenit-maksimalni sadraj 2,11%c na temperaturi 1148c, a 0,8%c na temperaturi 727c.

-ledeburit-konstantan sadraj od 4,3%c na temperaturi od 1148c
-cementit-konstantan sadraj od 6,67%c
26. U eutektoidnoj taki austenit sa 0,8%c formira dvije vrste faze: ferit sa 0,025%c i cementit
fe3c sa 6,67%c. Ova reakcija se odvija na temperaturi 727c.
-austenit (0,8%c) (727c) ferit (0,025%c) + fe3c (6,67%c)
27. U peritektikoj taki na temperaturi 1493c, gdje tena faza (sa 0,53%c) sa -feritom
(0,09%c), formira austenit (sa 0,17%c), ova reakcija se odvija po jednaini:
tena faza (0,53%c) + -ferit (sa 0,09%c) (1495c) austenit (0,17%c)
28. Kako sadraj ugljika utie na tvrdou (vrstou) ravnotene i neravnoteene fe3c legura?
-sa poveanjem sadraja ugljika poveava se i tvrdoa, a sa smanjenjem se smanjuje
tvrdoa.
29. Kako sadraj perlita utie na osobine elika (vrstou i plastina svojstva)?
- perlit ima mehanike osobine koje se nalaze izmeu plastinosti -ferita i vrstoe fe3c, pa
poveanjem sadraja perlita zbog slabijeg sadraja -ferita i bit e slabo poveanje
plastinosti,dok zbog velikog sadraja fe3c imat emo povaanje vrstoe.
30.kakvu strukturu mogu imati elici na sobnoj temperaturi i od ega ona zavisi?
struktura elika na sobnoj temperaturi moe biti: kh dijagram (100% ravnotene - ferit,
perlit, beinit, ravnotene i neravnotene ferit, perlit, beinit, martenzit, 100% neravnotene
martenzit). -ferit, +p, p, p+fe3c, i zavisi od fe-fe3c procentualnog sadraja ugljika i
brzine hlaenja.
31. Podeutektoidni elici ferit, + p,
eutektoidni perlit
nadeutektoidni: p+fe3c
(saglasno fe3c dijagramu, u zavisnosti od sadraja ugljika)
32. Na sobnoj temperaturi, nakon zavrenog kontinualnogg hlaenja, elik moe imati:
- 100% ravnotenu strukturu (ferit, perlit, beinit) kad je brzina hlaenja manja od donje
kritine. (manje od 0,8%c)
- 100% neravnotenu ( martenzit ) brzina hlaenja vea od donje kritine (0,8%c)
- ravnotene i neravnotene (ferit, perlit, beinit i martenzit) izmeu vgk i vdk. (od 0.8% 2,11%)
- sve zavisi od brzine hlaenja, jer ona uslovljava da li e doi do difuzije ugljika ili ne.
33. Izotermalna reakcija predstavlja proces razlaganja austenita pri konstantnom temperaturom
hlaenja, za neki vremenski perido, a ishod izotermalne reakcije zavisi od stepena
pothlaivanja, pri emu dobijamo tri oblasti: perlitna oblast od temperature austenitizacije
(at) do 550c najmanja vrijednost inkubacionog perioda (koljena krive)
- meuoblast od 550c do martenzitne oblasti
- martenzitna oblast: od temperature poetka martenzitnog preobraaja.

34. IR dijagram predstavlja prikaz razlaganja austenita pri konstantnim temperaturama

hlaenja u vremenskom intervalu. Slue nam za opisivanje kinetike transformacije
pothlaenog austenita. Konstruiu se na osnovu eksperimentalnih krivih, dobijenih
ispitivanjem razliite temperature pothlaivanja. Ir dijagram je dijagram koji vai samo za
hlaenje u uslovima konstantne temperature, moraju se modificirati ako se transformacije
deavaju na temperaturama koje se stalno mijenjaju.
35. Martenzit u IR dijagramu nastaje pri temperaturi poetka martenzitnog preobraaja, gdje se
pothlaeni austenit bezdifuziono transformie u martenzitnu strukturu.
36. Kh dijagram je karakteristika samo jednog elika i ona mu omoguuje praenje procesa
transformacije austenita pri kontinualnom hlaenju razliitim brzinama. Konstruie se na
osnovu praenja razlaganja austenita ravnomjernom brzinom hlaenja u toku vremena.
Slui nam za dobijanje tanih podataka i temperaturnim intervalima u kojima se deavaju
fazne transformacije pri kontinualnom hlaenju, te i o strukturama koje se pri tome
formiraju.
37. Martenztna transformacija austenita predstavlja bezdifuzionu transformaciju austenita u
jednofaznu strukturu prezasienog rstog rastvora ugljika u -feritu. Kod IR dijagrama
nastaje hlaenjem konstantnim temperaturama, dok kod KH dijagrama nastaje pri
kontinuiranom hlaenju. Martenzitna transformacija nastaje kada brzina hlaenja stabilnog
austenita dostigne vrijednost kritine brzine, tako da se austenit bez predhodnog oslobaanja
ugljika transformie u prezasien -vrsti rastvor.
38. Strukture koje dobijamo pri uslovima kritine brzine hlaenja nazivamo neravnotenim
strukturama, jer se pri tome javlja odsustvo difuzionih procesa, dok strukture koje dobijamo
normalnim brzinama hlaenja su ravnotene, odnosno one pri tome nastaju difuzionom
procesom.
39. Pothlaenje predstavlja hlaenje strukture i to konstantnim brzinama hlaenja u nekom
temperaturnom intervalu, i u zavisnosti od stepena pothlaenja ishod izotermalne reakcije je
u vidu perlitne, beinitne ili martenzitne oblasti.
40. Martenzit je jednofazna struktura i predstavlja preazsieni vrsti rastvor ugljika u ZCK
kristalnoj reetci eljeza i drugih legirajuih elemenata u -feritu. U IR dijagramu se dobije
kada dostignemo kritinu brzinu hlaenja, pri emu se obustavaljaju difuzioni procei i
nastaje martenzit. Kod KH dijagrama martenzit nastaje usljed odsustva difuzije pri
kontinuiranom hlaenju elika to sprijeava nastanak ravnotenog vrstog rastvora.
Martenzit moe biti perjasti i ploasti. Njegova tvrdoa zavisi od tipa martenzita.
41. Beinit nastaje bez difuzionim (martenzitnim) procesom i difuziono perlitnim procesom, a
predstavlja mehaniku smjesu sastavljenu od -vrstog rastvora (ferita), prezasien
ugljikom i iz estica cementita, veoma fine perjasto-igliaste strukture.
42. Strukture koje se dobijaju pri kritinim brzinama hlaenja su neravnotene i tada imamo
odustvo difuzionih procesa. (kod KH dijagrama gornja kritina brzina hlaenja je
minimalna brzina hlaenja pri kojoj nastaju 100% neravnotene strukture)
strukture dobijene sporim hlaenjem nazivamo ravnotenim i imamo prisustvo difuzionih
procesa.

43. elik je legura eljeza i ugljika i ostalih legirajuih elemenata sa sadrajem ugljika od
0,025%-2,11%c. Moe imati ravnotenu, ravnotenu i neravnotenu, ili neravnotenu
strukturu u zavisnosti od brzine hlaenja.
44. Na osnovu priloenog KH dijagrama izraunati brzine hlaenja koje daju potpuno
ravnotenu i potpuno neravnotenu strukturu

45. Na osnovu priloenog KH dijagrama izraunati gornju i donju kritinu brzinu hlaenja?

46. Na osnovu priloenog KH dijagrama opisati proces kontinuiranog hlaenja austenita

brzinom hlaenja koja je 50% manja od gornje kritine brzine?

Na osnovu izraenog potrebnog vremena hlenja gledanjem na logaritamsku skalu vremena.

Slijedi uvid u konanu strukturu i tvrdou! (Dobijeni rezultati se unose u sljedei diagram)

47. Na osnovu priloenog KH dijagrama odgovoriti kojim brzinama treba hladiti austenit
(elik) da bismo dobili potpuno neravnotenu strukturu.
Izraunamo VGK i svaka vea brzina od nje davati e neravnoteenu srukturu (martenzit).
48. Na osnovu priloenog KH dijagrama odabrati reim obrade elika da bi se dobila tvrdoa
od 350 hv-vikersa.
-nalazimo krivu hlaenja i brzinu hlaenja
austenita na mjestu gdje mu je tvrdoa
350 HV
*VH -brzina hlaenja koja priblino odgovara tvrdoi od 350 H

49. Na osnovu priloenog KH dijagrama odabrati brzinu hlaenja koja e dati 50% martenzita
u konanoj strukturi. ta e biti ostatak strukture i kolika e biti tvrdoa nakon zavrenog
hlaenja?

50. Traimo strukturu gdje nam je 20% martenzit, dobit emo time i krivu hlaenja sa koje
nalazimo i vrijeme hlaenja i uvrtavamo u formulu

Dobivi krivu hlaenja, lahko emo oitati ostale strukture a time i tvrdou.
51. Gornja kritina brzina hlaenja predstavlja minimalnu brzinu hlaenja pri kojoj jo uvijek
nastaju 100% neravnotene strukture (martenzit)
Donja kritina brzina hlaenja je maksimalna brzina hlaenja pri kojoj nastaje jo uvijek
100% ravnotena struktura.(ferlit, perlit, beinit)
52. Poputanjem martenzita nastaju trustit i (ravnotena struktura sa veoma tankim lamelama
ferita i cementita sa finozrnastom strukturom) i sorbit (ravnotena struktura sa tankim
lamelama ferita i cementita). Sa poveanjem temperature poputanja smanjuje se tvrdoa i
vrstoa. A poveava se plastinost i ilavost.
53. Ako se austenit podhladi do 650 c i na toj temperaturi poinje razlaganje austenita, tada
se obrazuju lamele ferita i cementita koje su tanje i gue pakovane od lamela u perlitu.
Ovako graena struktura naziva se sorbit.
54. Beinitna struktura se dobija razlaganjem austenita u meufazno podruje odnosno od
koljena krive do poetka martenzitne transformacije i u ovom podruju kombinacija difuzne
perlitne i bezdifuzne martenzitne transformacije omoguuju stvaranje ovakve strukture, sa
veoma tankim lamelama ferita i cementita u perjasto igliastom obliku.
55. Najvanije metode kojima se moe poveati tvrdoa fe3c legure:
- ovravanje vrstim rastvorom
- ojaavanjem granicama zrna
- ojaavanje sekundarnim fazama
- ojaavanjem dislokacijama
- ojaavanjem usljed transformacija
Samo je ojaavanje plastinom deformacijom primjeljiva za iste metale.(ojaavanje
granicama zrna)
56. Metode kojima se moe poveati vrstoa metala su:
- vrsti rastvor
- hladnom plastinom deformacijom
- usitnjavanjem kristalnog zrna
- precipitaciono ovravanje
- ojaavanje vlaknima

57. Postupak ovravanja hladnom plastinom deformacijom se zasniva na konceptu

disloakacijom (orovan, tajlor i polai 1934.), gdje dislokacije meusobno reaguju i obrazuju
nepokretne dislokacije ili grupe dislokacija koje predstavljaju prepreke za kretanje drugih

dislokacija. Sitnija zrna u poetnom stadiju omoguuju veu brzinu deformacionog ojaanja, a
najznaajniji uticaj u smislu poboljanja vrstoe.
58. Ojaavanje elika usljed transformacija je ojaavanje koje se zasniva na poveanju
mehaniki osobina pri hlaenju jer dolazi do prelaza u druge strukture, ravnotene i
neravnotene to odlikuje i efekat ojaavanja. Pa npr.ako pree u martenzit, efekat ojaavanja
se odnosi na tvrdou.
- najvei uticaj na proces ojaavanja elika imaju temperaturne transformacije. to je
temperatura nia, ojaavanje je nie, zato to se smanjenjem temperature transformacije
smanjuje veliina zrna nastale faze, i poveava gustina dislokacija, dobija finiji raspored i
veliina taloga, poveava tendencija ka stvaranju prezasienog vrstog rastvora, ime se
poveava efekat rastvarajueg ojaavanja.
59. Metode za poveanje vrstoe elika koje se mogu meusobno kombinovati su:
- granice zrna + dislokacije + precipitacija
-granici zrna + disperzije precipitata + dupleks struktura
- usitnjavanje zrna + ovravanje legiranjem
- usitnjavanje zrna + precipitaciono ovravanje u austenitnom eliku

60. Piezo elektrini efekat je svojstvo keramikih materijala da u promjenljivom magnetnom

polju mijenjaju duinu i da pod dejstvom pritiska izvedu elektromagnetnu silu. Piezoelektrini
materijali su: batio3 barijum titana, pbzro3 olovo-cink kronat, nh3h2po4
amonijumdhidrogen fosfat (kvarc).
- piezoelektrini efekat se primjenjuje za pretvarae (pretvara ems u deformaciju i obrnuto),
generatore ultrazvuke, mjerenje deformacija, mikrofofe itd...
61. Specifina vrstoa predstavlja odnos zatezne vrstoe Rm i specifine mase (gustine - )
Rm/
- specifina krutost materijala je odnos izmeu modula elastinosti (e) i specifine mase
(e/).
62. Koeficient linernog irenja predstavlja promjenu jedinice duine za jedininu promjenu
temperature. On ima najvanije ulogu u nastanku termikih napona (zamor i skok materija)
kako kod dijelova konstrukcije tako i kod alata.
63. Ravnoteni diagram sa nestabilnim hmijskim spojem:

10

11