NAROD OSUĐEN NA NEPROPADANJE

piše:
Radovan Samardžić
Velika seoba Srba pod Arsenijem Trećim Čarnojevićem: Nesnalaženjem u vreme velike
pometnje, Srbi su stavili na kocku toliko toga, da su u potonje vreme ušli razdrobljeni,
dovedeni do ivice opstanka

(Iz knjige
"Seobe u srpskoj istoriji"
- vreme tuđinske vlasti,
do 1939)

Posle preteških oštećenja pretrpljenih u vreme velike seobe, Srbi su ipak našli snage da
uspostave ponovo duhovnu vertikalu, prilagodivši evropske kulturne uticaje sopstvenom
istorijskom nasleđu. Podeljeni granicama raznih država, zajedno su radili na svom
uzdizanju. NJihova plima izbacila je na videlo istorije ličnosti izuzetnih razmera u svim
narodnim poslovima, u crkvi, vojsci, trgovini, književnosti, među narodnim pevačima...

Ako je tačno tvrđenje glasovitog nemačkog filozofa istorije i utemeljitelja romantizma

Johana Gotfrida Herdera da su duh i karakter naroda ostali trajni i nepromenljivi otkako
su obrazovani u srednjem veku, s više hrabrosti može se zaključiti da i među karakternim
osobinama srpskog naroda ima crta koje kao da su ostale zanavek uklesane. U Srbima
ima morala, utemeljenog na svetosavlju i kosovskom opredeljenju za carstvo nebesko,
koji pojedincima ili manjim grupama prestaje biti svojstven tek kad se, posle osipanja,
utope u drukčiju sredinu. Ali, Srbi, ujedno uzeti, imaju i nedostataka koji naročito mogu
biti kobni u prelomnim trenucima njihove istorije. U red tih nedostataka svakako ulazi
njihova zajednička nesnalažljivost u vremenima opšte pometnje. U razdoblju koje je,
pored ostalog, obeleženo Velikom seobom 1690. Srbi su odjednom toliko stavili na
kocku da su u potonje vreme ušli razdrobljeni, dovedeni do ivice opstanka, u mogućnosti
da se i dalje bore za svoje održanje u prvom redu zahvaljujući snagama koje su ranije
prikupili i koje se nisu lako dale uništiti.

Kotarski uskoci i bokeljski hajduci:

Obnova srpskog herojskog duha

U veliki ratni vrtlog koji je počeo drugom opsadom Beča 1683. i koji je zahvatio bezmalo
čitavu Evropu, Srbi su upali u trenutku kad su na pomolu bili znatni plodovi njihovog
dotadašnjeg razvoja i strpljivog sakupljanja snaga za budućnost. Ratovi u DžVII veku, na
prvom mestu dugotrajan.

Kandijski rat koji se vodio između Mletaka i Turske duž jadranskog primorja i u
njegovom zaleđu (1645 - 1669), odnosili su mnoge žrtve, podsticali su narod na seobe
koje su se često završavale odlaskom u nepoznate krajeve i preveravanjem, otvarali su
sve dublje pukotine i izazivali krvnu omrazu između domaćih hrišćana i muslimana, ali
su se oni koji su ostajali na pozornici istorijskih zbivanja uzdizali, pred sobom, u svojoj
samosvesti, a pred tuđinom, ma ko on bio, kao ratnici nezaobilazni u svakoj računici.

Upravo tada, u Kandijskom ratu, među kotarskim uskocima i bokeljskim hajducima,

obnovljen je herojski duh srpske istorije; kao profesionalni vojnici, koji su se, uvek u
grupama, unajmljivali kod gospodara koji im je davao najviše slobodnog prostora za
delovanje, Srbi u Panoniji sami sebe su nazivali junacima i vojevali, uvek na drugom
mestu, po ugledu na legendarnog Starinu Novaka.

Bilo je to epsko doba jednog naroda, jer su slavni krajišnici i odmetnici s megdana ili iz
kakvoga ljutog boja neposredno ulazili u pesmu i ostajali u njoj za sva vremena.

Srpske opštine u Trstu, Beču, Budimu, Temišvaru...

Kad je, posle 1683, jugoistočna Evropa za nekoliko godina, samo, rasvetljena kao
ogromno ratno poprište, na raznim stranama pojavili su se Srbi ne samo kao vrli
bojovnici, nego i kao sposobne harambaše, predvodnici narodne vojske, istinske
vojskovođe, krupne figure na ratištima upravo kao da su na njih istupili oficiri visoke
spreme. Oni su se, povrh toga, rado kitili odličjima, ponosili se diplomama koje su
dobijali za ratne zasluge, da se ubrzo počnu izdvajati kao novi sloj srpskog plemstva.

Ako se uspon jednog naroda može pratiti posmatranjem uspona jedne društvene
kategorije, pripadnika jednog zanimanja ili, bar, ljudi povezanih sličnom sudbinom,
likovi i podvizi srpskih vojnika krajem DžVII veka očito pokazuju snažno izrastanje, do
pune vidljivosti, jednog do tada potištenog naroda. Nekad gotovo bezimeni hajduci,
uskoci, gorski razbojnici, šajkaški zapovednici i plemenski prvaci postali su glasovite
istorijske ličnosti (Stojan Janković, Bajo Nikolić Pivljanin, Jovan Monastirlija, Antonije
Znorić i drugi). Rat je nekima od njih slomio krila, ali su neki produžili vojevanje i u
prvim decenijama DžVIII veka; sve do Karađorđa Petrovića i drugih vojvoda u Prvom
ustanku, iz srpske sredine neprekidno su izlazile vojskovođe širokog zamaha, velikog
junaštva i veštine svojstvene pripadnicima jednog ratničkog naroda.

--------------------------------------------------------------------------------

Posle sloma hrišćanske vojske, nemački odredi su se povukli ka Beogradu a srpska raja,
oštro je kažnjena za neverstvo sultanu. Najpre su protutnjali krimski Tatari - robili,
skupljali plen, za sobom ostavljali pepelišta. za njima su naišli Arbanasi, upadali u ravne
predele Stare Srbije, nasiljem narod razgonili, a doskora pažljivo obrađivanu zemlju,
zaposedali stokom...

--------------------------------------------------------------------------------
Ipak, u veku koji se završio Velikom seobom 1690. veći deo zemalja jugoistočne Evrope
nije bio zahvaćen ratnim potresima; nekoliko decenija svevidi Pajsije, patrijarh pećki,
zadržao je Srbe, bar one u dubljoj unutrašnjosti Turske, u stanju mirovanja. Naseljeni po
mnogim gradovima Turske, pa i onima koji su se nalazili u zemljama drukčijeg etničkog
sastava, od Jegra i Temišvara do Soluna, Carigrada i Smirne, Srbi su, kao poslovni ljudi,
umeli da prevaziđu smetnje koje su proisticale iz državnog zakona, utemeljenog na slovu
islama, podešenog tako da onemogući lično bogaćenje. Srpski trogovci i zanatlije vešto
su se prilagođavali levantskom tipu stanovnika turskih gradova: držali su se, povijenih
ramena i s brojanicama u rukama, slično drugima; odevali su se kao i oni, jedino što su
izbegavali boje koje su, po propisima vlasti, bile zabranjene hrišćanima i Jevrejima;
orijentalnoj civilizaciji pripadali su prvenstveno načinom života po kućama; najvažnije u
njihovoj mimikriji, prinudnoj ili spontanoj, bilo je, ipak, to što su, nagomilavajući po
ćemerima zlato, prikrivali svoje bogatstvo umesto da ga uvećavaju razvijajući poslove.

I pored toga, srpsko građanstvo je, u znatnom broju i na raznim stranama, trojako
napredovalo: sticalo je sve uočljiviji karakter poslovnih ljudi koji umeju da smelošću i
maštovitošću savlađuju prepreke; postepeno je, bogateći se, zadobijalo sve veći društveni
ugled i uticaj, tako da se o pojedincima često i nadaleko čulo; sve očevidnije je bilo da ti
ljudi, okupljeni u svoje crkvene opštine, preuzimaju na sebe veliki deo opšteg
nacionalnog delovanja.

Poslovni ljudi, međusobno se povezujući, prekrili su Tursku mrežom puteva kojima su

prohodili njihovi karavani, momci koji su obilazili seoske vašare, glasonoše i sluge. Na
kraju se dogodilo to da su mnogi podanici Turske, podstaknuti dobrom isplativošću
poslova, sve češće prelazili u okolne hrišćanske države i obrazovali svoje naseobine po
slobodnim gradovima.

Veliki rat koji je počeo 1683. u stvari je otkrio do koje mere je bila razvijena gradska
privreda u Turskom Carstvu. Iako je veliki broj čaršija uništen u ratnom požaru, na
teritoriju Habsburške Monarhije, i to ne samo tokom seobe 1690. prebeglo je toliko
imućnih ili bar za razne poslove sposobnih ljudi, da su upravo oni sačinili prvi sloj
građanstva u ispražnjenoj Panoniji. Zatim se ovaj proces naseljavanja nastavio redovno u
mirnim i ponovo ubrzano u ratnim godinama. Tako su stvorene srpske opštine u Trstu,
Beču, Budimu, Temišvaru i mnogim drugim gradovima Austrije.

Ali, čim su se počeli povlačiti oblaci ratne nepogode, obnovljena je gradska privreda i u
Turskoj, a Srbi su, bar u nekim njenim krajevima, odmah postali istaknut činilac
zanatstva i trgovine. Dva poslovna sistema, jedan u Austriji, a drugi u Turskoj, od
početka su se povezali svojim najvitalnijim funkcijama i u tome su Srbi, zajedno sa
Cincarima, imali bez sumnje važnu ulogu.

Slom hrišćanske vojske u Kačaničkoj klisuri

Ratom u kome se, pored ostalih tragičnih događaja, zbila i Velika seoba 1690, u najvećoj
meri je pogođeno srpsko seljaštvo. Dok je vojnicima i građanima, uprkos svim nedaćama,
ipak pošlo za rukom da se, kao pojava, održe i da ne izgube svoju istorijsku ulogu, sam
seljački puk izložen je potpunom uništenju, tako da je zapravo tada doveden u pitanje i
opstanak vascelog srpskog naroda.

Srbi su u ratu nastojali ad se pojavljuju kao samostalan činilac bez obzira na to što su
pripadali turskoj ordiji, što su čuvali mletačku krajinu, što je njihovih četa bilo i u vojsci
ugarskih pobunjenika koje je predvodio Imre Tekeli, što su se okupljali oko vlaškog
vojvode i što su, najzad, u sve većem broju primali pokroviteljstvo ćesara Leopolda I i na
njegov poziv dizali ustanke i ratovali.

Zbog toga što su ih uhvatili da se došaptavaju s austrijskim uhodama koji su izlazili iz

opsednutog Beča, Turci su već tada, 1683. poklali one Srbe koje su poveli sobom da im
opslužuju vojsku i potkopavaju bedeme. To je samo nagovestilo stradalna vremena.
Prodor hrišćanske vojske u Podunavlje i tursko rasulo izazivali su vrtloge koji su, jedan
za drugim, odvlačili u ponore srpski živalj: on je, nepripremljen, dizao ustanke, ponekad
slabo naoružan uletao u bitke, padao u sužanjstvo tatarskih četa koje su ga odvlačile u
neznanom pravcu, sam se neprekidno selio u traženju sigurnijih uslova opstanka. Sela
koja su ostajala u plamenu posle upada pljačkaša postajala su putokaz razularenim
hordama. Narod se spasavao po nedostupnim močvarama i naseljavanjem onih gradova
koje su od Turaka preotimale trupe cara Lepolda I.

Za dve godine, od jeseni 1688. do jeseni 1690. Srbija je opustela. Otkako su izbili na
Savu i Dunav, ćesarovci su počeli da primamljuju narod neka napušta Sultanovu zemlju i
naseljava one krajeve bivše Ugarske Kraljevine iz kojih su izagnati Turci. Obrazovane su
posebne vojne jedinice koje će održavati prelaze na rekama i prihvatiti prebege koji su se
sklanjali pod skute Leopolda I često i sa čitavom imovinom.

U sklop događaja označenih u istoriji kao Velika seoba Srba 1690. treba uneti i ona
pomeranja naroda koja nije predvodio patrijarh Arsenije III. Srbija je, ipak, ostala bez
većine onih koji su je do tada, bar u ponekim krajevima, gusto naseljavali usled
prenošenja ratnog požara na njeno tle. I kad su trpeli poraze i u bezumnom neredu se
povlačili, Turci su umeli da zarad potonje odmazde sačuvaju zlopamćenje. Da, na raznim
stranama, nisu izbili ustanci raje i da se ona, uporedo s tim, nije pojavila u odredima
Leopolda I kao skoro regularna srpska milicija, Ludvig Badenski sigurno ne bi, čisteći ih
od Turaka, iz temelja uzdrmao krajeve između srednjeg Podunavlja i Niša, niti bi general
Pikolomini s neozbiljno malim odredom izvršio prodor do Kosova, severnih arbanaških
planina, Skoplja, Štipa i Velesa.

Moglo se dogoditi da se u središnjim balkanskim oblastima, onde gde je i počeo, okonča

vekovni obračun hrišćanstva i islama. U Carigradu je zavladala strepnja od brzog sloma.
Ovog puta, međutim, izdajnik nije bio među Srbima: upravo njih su sve zaraćene strane
uzele za zajedničku žrtvu. Uputivši vojsku preko Rajne, Luj DžIV je, u stvari, prinudio
Rimsko-nemačko Carstvo da prihvati borbu na dva ratišta, osetno smanji svoj pritisak na
Tursku i time olakša veziru Mustafi Ćupriliću da s fanatizovanom ruljom krene u
protivnapad.

Posle sloma hrišćanske vojske u Kačaničkoj klisuri u januaru 1690. ostaci nemačkog
odreda pušteni su da se bezbedno povuku ka Beogradu, a srpska raja, zato što je
izneverila sultana, kažnjena je opštom istragom. Najpre su protutnjali krimski Tatari koji
su usput sakupljali plen, odvodili roblje i za sobom, umesto naselja, ostavljali pusta
pepelišta.

Za njima su naišli Arbanasi, koji su se svrstavali u rodovske i plemenske vojske onim

redom kako su izražavali svoju opredeljenost za Tursku, pa upadali u ravne predele Stare
Srbije, razgonili narod svakojakim nasiljima i zemlju, doskora brižljivo obrađenu,
zaposedali stokom. Zvanična sultanova ordija utiskivala je, za njima, svoj krvavi pečat u
ponovo osvojene srpske zemlje.

Ako se nešto od bogatstva i sjaja srednjovekovne države Nemanjića i sačuvalo u prvim

vekovima turske vladavine, 1690. godine preobrazilo se to u pustoš i razvaline: ukoliko
se nije sklonio, narod je pobijen ili je odveden u sužanjstvo; izgled zemlje je unakažen
pretvaranjem u zgarišta mnogih gradova i sela, a pogotovu rušenjem, paljenjem i
prepuštanjem zubu vremena tolikog broja crkava i manastira da je time najočevidnije
označen kraj nekadašnje Srbije; plodne oranice i vinogradi mahom su napušteni tako da
je zemlja, ostavši sama, na svim stranama počela obrastati u bujne šume i šipražje -
hramove Bogu i prebežišta slobodi počela je stvarati sama priroda u sve dubljoj senci
divljeg rastinja.

U temeljima nove Srbije našla su se dva fermana, obelodanjena tokom 1690. kad je Porta
počela uzimati u zaštitu hrišćansku raju kojoj je zapretilo konačno istrebljenje. Najpre je
provincijskim vlastima naloženo da prihvate raju koja je nedužna, jer nije prelazila na
stranu ćesara Leopolda I, pa da je vrate u njena sela, a zatim je objavljen opšti oprost:
Turska se očito nije smela lišiti onih koji, kao ratari i stočari, u stvari izdržavaju carstvo.
Možda otkad su se pojavili u istoriji, Srbi su - kako bi preživeli zla vremena - umeli da se
sklanjaju u nedostupne predele i da tamo, u zbegu, sačekaju dok ne prohuji osvajač,
pljačkaš ili kakva zarazna bolest.

Posle 1690. Srbija je bila pusta zemlja. Ne samo prema svedočenju očevidaca nego i
prema nekim popisima, stanovništvo u njenim severnim oblastima, na primer, svedeno je
na desetinu; narod između Niša i Sofije nekoliko puta je izlagan pokoljima ili je odvlačen
u večito sužnjastvo; popaljena je, porobljena, u opštoj istrazi stavljena pod sablju i
opustošena kugom šira okolina staroga Skoplja, koje je izgorelo; Kosovo i Metohija,
čijeg su se tla preostali Srbi i dalje žilavo držali, otvoreni su najezdi Arbanasa. Ali,
preživelog naroda bilo je, u Srbiji, ipak toliko da su, uz pristanak turskih vlasti,
obnovljene ustanove patrijarhalnog uređenja njegovog unutrašnjeg života.

U ranijim vremenima, koja su bila pretežno mirna, Srbi seljaci bili su Turcima kolektivno
odgovorni da će se zakon, propisan za njihov kraj, kako valja poštovati; u naknadu za to,
oni su se u svojoj sredini vladali po svojim uredbama, duboko tradicionalnim, dolazeći u
dodir s predstavanicima turskog režima prvenstveno preko svojih knezova. Dva puta
zapustela, u vreme Arsenija III (1690) i Arsenija IV (1737 - 1739), Srbija je postala
obećana zemlja prema kojoj su neprekidno tekle migracione struje sa zapada i juga,
najčešće iz onih oblasti u kojima je narod otpre živeo u svojim rodovskim zajednicama.
Svojim mentalitetom i društvenim navikama, ali i načinom, dovoljno samosvojnim, na
koji su prihvatali obaveze prema onom turskom gospodaru na čiju zemlju su stizali, ovi
doseljenici bez sumnje su doprineli isticanju knežinske samouprave kao možda glavnog
obeležja nove Srbije u nastajanju. Zato, izazvan ratovima i seobama, bio je zaista toliki
da je Srbiji, i to samo njenom severnom delu, potreban bio ceo vek da se obnovi i da
zakorači u revoluciju. Ali, to se dogodilo.

Krajem DžVII veka Srbi su se upravo potpasali snagom da znatno sugestivnije nego što
su to ranije činili iziđu na pozornicu istorijskih zbivanja, a onda ih je u tome presekao
sigurno najveći rat koji je, otkad se pamti, vođen u jugoistočnoj Evropi. Našavši se usred
smrtonosnog kovitlaca događaja, oni su tada pretrpeli oštećenja od kojih se, delom, nisu
nikad oporavili, ali su ipak preživeli, a u ponečem i unapred zakoračili, upravo
zahvaljujući do tada prikupljenim duhovnim moćima i svom materijalnom položaju.

Iako raznim nasiljima proređeni do ivice opstanka, Srbi seljaci sačuvali su pravo da žive
u svom zatvorenom krugu i da se u njemu vladaju saglasno svojim patrijarhalnim
uredbama i ustanovama, svom svetosavskom pravoslavlju i svojim istorijskim
predanjima. Oni su i dalje bili narod za potonja vremena. U ratu su čitave zemlje prelazile
iz ruku jednog u ruke drugog gospodara, na drukčiji način bezmilosnog, od mnogih
gradova, s magazama prepunim espapa, ostale su samo razvaline i zgarišta, žalosne
povorke naroda prelazile su s kraja na kraj jugoistočne Evrope tražeći bezbednije stanište.
U takvim nerpilikama, prkoseći opasnostima, Srbi građani su prodirali u svim onim
pravcima gde ih je očekivala dobra zarada i postajali sloj poslovnih ljudi sa sve
naglašenijim ličnim sposobnostima. Srbi vojnici mogli su služiti austrijskom, mletačkom
ili nekom drugom gospodaru, a bilo ih je, mada sve manje, i u turskim pomoćnim
odredima. Ali, uslovi pod kojima su se oni svrstavali u vojsku bilo koje tuđinske države
svedočili su o neprekidnom porastu njihove kolektivne samosvesti.

Nikakav svetski poremećaj nije mogao zaustaviti Srbe u

napredovanju

Rat je zatekao Srbe u primetnoj društvenoj plimi. Neke pojave, koje su obeležavale tu
plimu, u korenu su presečene, neke su, izmenjenim okolnostima, dobile nov sastav i
izgled, a neke su pokazivale da nikakav svetski poremećaj nije mogao zaustaviti taj narod
u njegovom napredovanju. Krajem DžVII i početkom DžVIII veka, kad mu je bilo
najteže, u srpskom narodu se, na raznim stranama, javio veliki broj istaknutih ličnosti.
Otkako su pali pod vlast tuđina, to je bila nova pojava u istoriji Srba. Bili su to ljudi
uvećanih razmera, u ponečem i nepravilno, kao da se istorija tog razdoblja posmatra kroz
sočivo koje pojedine fenomene čini krupnijim, a pojedine smanjuje.
Sveštena lica, narodni prvaci, vojnici, odmetnici od zakona, diplomate, poslovni ljudi,
pisci i umetnici, svi u ime slavenoserbskog puka, prelazili su granicu koja ih je delila od
nemogućeg, suviše stavljali na kocku, naginjali pustolovnim poduhvatima, ostajali
pribrano razumni kad bi maštali, i, obratno, krivotvorili porodičnu, narodnu i sveopštu
istoriju, pretvarali mistifikacije u zbilju koja je trebalo da uđe u temelje budućnosti
ilirskog naroda. U svojoj epohi, oni su bili prvi Srbi koji su se, nadmoćni i tašti, i svojim
izgledom, i ponašanjem i izrazom umeli prilagoditi raznim sredinama. NJihov narod je i
na taj način izlazio na put emancipacije.

Arsenije Treći, patrijarh upućen u ovozemaljske stvari

Patrijarh Arsenije III, koji je umeo naglasiti tobožnju starinu i plemenitost svoje porodice,
preveo je Srbe pod zaštitu Leopolda I kao središnja ličnost svog naroda. Dogodilo se da
rat na patrijaršijskom prestolu u Peći zatekne čoveka ne samo hristoljubivog, privrženog
svetosavskoj baštini i književnog, nego i višestruko upućenog u ovozemaljske stvari, na
prvom mestu u one političke odnose koji su bili uslov opastanka njegovog naroda.

Srpska pravoslavna crkva u Turskoj, od obnove 1557, nije mogla zameniti narodu
državu, ali ga je ipak okupljala u zajednicu koja nije bila isključivo duhovna. NJen
poglavar starao se za crkvu i ispovedanje vere, ali je budno morao pratiti šta se zbiva u
Turskom Carstvu, pa i u ostalom svetu, i podešavati pokrete svog naroda tako da se
nastojanja na poboljšanju položaja ne preobrate u opštu štetu. Zbog toga su neki od tih
poglavara, nedovoljno snalažljivi, iščezavali, neopaženo, u nekoj od tamnica, a neki su
nalazili sigurnost u pasivnoj nepokretnosti. Arsenije III vezivao je za sebe, makar putem
prepiske, mnoge istaknute ličnosti i, sasvim redovno, crkvene opštine u srpskom narodu,
ali se i s Mlečanima i Turcima dobro snalazio.

Kad je, u trenucima rsula turskog fronta u Ugarskoj, 1686. na položaj velikog vezira
došao Sulejman-paša Murvetović, Srbin iz Prijepolja, patrijarh se našao s njim u Jedrenu
i pristao na sporazum da svoj narod zadrži u miru, izdvojivši ga od ratnih zbivanja. Ali,
ovaj sporazum je trajao toliko kratko da ga je istorija jedva zabeležila. Poražen, vezir je,
1687. pobegao s ratišta, i to je ubrzo platio glavom, a vojsci Leopolda I otvorio se put ka
Beogradu. U Srbiji je zacario veliki odmetnik Osman-Jegen-paša, koji se, pored ostalog,
ustremio i na srpsku crkvu i njenog poglavara; Arseniju III možda je teže padao lažljivi
prijatelj u Hristu Petar Bogdani, skopski nadbiskup, koji je umeo da upotrebi turske
namesnike i najzloglasnije arbanaške begove na štetu Pećke patrijaršije i pravoslavlja.

Sklonivši se pod zaštitu ćesara Leopolda I, patrijarh se, s narodom koji je s njim prešao
Savu, pokazao u svom srpskom pravoslavlju mnogo tvrdokorniji nego što su to spasioci
zabludelih duša, okupljeni oko dvora, mogli - verujemo - pretpostaviti.

Još u jesen 1688. uskoro po isterivanju Turaka, u Beogradu je otvoreno uporište katoličke
propagande koje je prihvatalo begunce s juga s namerom da ih prevede u "jedinu istinsku
veru" među mnogim sličnim uporištima, rasejanim po Panoniji, najviše posla obavila je
jezuitska utvrda u Pečuju: tu su kršteni muslimani kojima nije pošlo za rukom da se na
vreme povuku, a pravoslavni su primili uniju ili su neposredno prevođeni na
katoličanstvo. Trebalo je velika prostranstva u Panoniji, koja su oteta od Turaka,
prisajediniti celini Habsburške Monarhije, i kao osnovna mera da se to sprovede uzimano
je versko ujednačavanje postignuto uspostavljanjem pune prevlasti rimske crkve
(kardinal Kolonić). Srbi su upali u ovu zamku, razapetu između svih onih gradova do
kojih je doprla carska vojska, dovoljno svesni sebe i svih onih opasnosti koje ih vrebaju.

--------------------------------------------------------------------------------

Pod starešinstvom Arsenija Trećeg nalazilo se četrdeset eparhija. Srpska crkva se

obnovila kao moćna ustanova u kojoj se saborski odlučivalo i koja je oko sebe okupljala
gotovo celi narod, ne samo sveštenim činom i duhovnom brigom, rascijanski nego i kao
matica sveukupnog života.

--------------------------------------------------------------------------------

Iako su se, zbog skrbnih vremena, sklanjali iz Turske, Arsenije III i narodni prvaci, oko
njega okupljeni, umeli su ceniti one slobode koje je, zajedno sa svojom pastvom, imala
srpska crkva u carstvu Osmanovića, mnogi njihovi postupci otkrivaju njihovo uverenje da
su upravo te slobode, mada strogo ograničene, bile jedan od uslova, svakako među
najvažnijim, opstanka i očuvanja Srba u državi istočnog osvajača. Arsenije III moga je
još u Turskoj, dok je stolovao u Pećkoj lavri, upoznati i onaj pritisak koji njegova crkva i
narod svakodnevno trpe od katoličke propagande. Vesti o tome stizale su mu iz
eparhijskih središta i mnogih manastira, ali je i sam bio svedok katoličke propagande u
Staroj Srbiji, a pogotovu na Kosovu, gde su nosiocima politike Rima svakojakim
bezakonjem držali stranu Turci i arbanaški begovi. Ali, Arsenije III bio je poglavar crkve
i predvodnik naroda s dovoljno duhovne snage da bi pristali na položaj zbog koga se ne
bi osećali kao samostalan istorijski činilac.

Kad je Arsenije III, misleći da to radi privremeno, odlučio da napusti patrijaršijski tron u
Peći, pod njegovim starešinstvom se nalazilo oko četrdeset eparhija. Srpska crkva se
posle 1557. obnovila kao moćna ustanova u kojoj se saborski odlučivalo i koja je oko
sebe okupljala gotovo vasceli rascijanski narod ne samo sveštenim činom i duhovnom
brigom nego i kao matica sveukupnog života. Gde god je bilo i najmanjih uslova,
obnavljani su stari i podizani novi manastiri i crkve. Za građane, vojnike i seljake bila su
to mesta svetosavske pobožnosti, meta njihovog hodočašća, predmet njihovog
svakidašnjeg staranja da se zdanje održi i da se nikad ne utuli neugasivo kandilo,
podsticaj da se održe i na sve slojeve rasprostru zadužbinski običaji; crkva je bila
rasadnik moralnih pouka i istorijske svesti.
Srpski narod nije tada bio bez zajedničkog karaktera, stvorenog tokom vekova
bezmilosnog rvanja s tuđinom. U njemu je bilo dovoljno ljudi koji su bili svesni da je nov
odsek istorije Srba počeo od Kosovskog boja kad je jedina izvesnost života postala
svakidašnja borba za opstanak. U toj borbi nije se samo vojevalo: narod se štitio od
tuđina povlačenjem u svoju zatvorenu sredinu, na bilo koji način zajamčeno autonomnu,
s patrijarhalnim uredbama i moralom u svojim osnovama; svom svetosavskom
pravoslavlju davao je razmere i sadržinu kosovskog opredeljenja za carstvo nebesko,
čime je svoju duhovnost činio suštinski nadmoćnom nad duhovnošću onih koji su ih
verski ugrožavali i osporavali; uporedo sa istorijama koje su, u njegovoj sredini, mahom
letopisački, sastavljali oskudno učeni kaluđeri, srpski narod je imao svoju istoriju, u
stihove uobličenu, duboko proniknutu, od davnašnjih legendarnih vremena do najnovijih
hajdučkih podviga, onim moralnim načelima koja su, kao temelj svake povesnice,
rasvetljavali smisao njegovog prisustva u prošlosti i otvarali mu put u budućnost.

Na čelu naroda sređene istorijske samosvesti, Arsenije III je povrh toga, slično znatnom
broju istaknutih Srba njegovog vremena, raspolagao dovoljnim predstavama o
rasprostranjenosti i snazi slavenoserbskog puka, pa je u tim koordinatama mogao birati
postupke koji ni njega, ni crkvu niti taj puk neće odvesti u neizvesnost. NJegova saradnja
s drugim predvodnicima srpskog naroda, koji su, neočekivano krupni kao pojave,
delovali rasejani po svetu, ili bar njegov odnos prema njima, najčešće nejednak, dokaz su
visokog nivoa na kome su se, i pored svih nevolja, nalazile tada srpske stvari i
patrijarhove snalažljivosti u izboru sudbinskog puta.

Srbi su bili sujetni i samo ljubivi, ali vešti u političkoj

dovitljivosti

U njegovo vreme, krajem DžVII i početkom DžVIII veka, možda je prva ličnost u Srba
bio Đorđe Branković, titularni ugarski grof, koga su njegovi sunarodnici, na saboru u
Budimu 1691. izabrali za srpskog despota, mada se on već nalazi u sužanjstvu u Beču.
Patrijarh je u svoj odnos prema sužnju neobuzdane mašte unosio dosta opreza i
podozrenja, ali je očito uzimao u obzir da mu i sama njegova pojava razmiče granice
onog prostora na kome je, kao predvodnik Srba, mogao delovati; pored toga, nesuđeni
despot posmatrao je istoriju i savremeno prisustvo svoga ilirskog naroda u zajednici s
drugim stanovnicima jugoistične Evrope, a to je i Arsenija III oslobađalo da se za svoj
slavenoserbski puk može brinuti u najšire razmaknutim granicama.

--------------------------------------------------------------------------------

Arsenije Treći krenuo je u istinski pohod po habzburškim zemljama, kako bi vratio u

pravoslavlje one duše koje su misionari, preduhitrivši ga, uspeli da prevedu u uniju.
Započeo je tako verski rat, dugi rat u kome su Srbi neprikidno gubili, ali su se, ipak, bar
delom, očuvali, izvesno zahvaljujući i ovim početnim, promišljenim i hrabrim potezima
Arsenija Trećeg.
--------------------------------------------------------------------------------

Patrijarhove veze sa Stojanom Jankovićem, proslavljenim serdarom kotorskih uskoka i

mletačkim vitezom, doprinele su da se bar smiri, ako ne i prekine, proces propadanja
pravoslavnih Srba u Dalmaciji koje su ranije prekrštavali kako bi ih zatekli ili su ih
preseljavali tamo gde će izgubiti veru, najčešće i jezik, i, zatim, iščeznuti; od tada je,
tokom tri veka, jedna od najvećih briga Rimske kurije bila da iz zemalja pribrežnih moru
odstrane naseobine šizmatike koje su se tamo utvrdile u godinama saradnje neukrotivog
patrijarha i prvog među uskocima na mletačkoj krajini. Na isturenom položaju našao se,
zatim, i cetinjski vladika Danilo, s trostrukim bremenom na plećima: on je imao da umiri
i pod jednu volju podvede nesložna crnogorska i brdska plemena; da suzbije Turke koji
su mu se uvlačili u zemlju i iznutra je uzimali; da zaustavi katolički prodor iz primorskih
gradova u Crnu Goru i, preko nje, dublje u srpske zemlje. Mada je ostao prebeg, Arsenije
III je do kraja života nosio naziv patrijarha i tražio da ga smatraju za poglavara srpske
crkve. Ali, kad se u Turskoj, na pećkom prestolu, pojavio u istoj ulozi Kalinik I, veliki
revnosnik i mučenik za svoju pastvu, Čarnojević je ovo neobično dvovlašće primio više
prećutno nego s negodovanjem: iako sujetni, slavoljubivi i nadmoćni u nastupu, srpski
prvaci, snalazeći se u raznim pravnim sistemima od kojih je zavisio opstanak njihovog
naroda, umeli su, ipak, da na prvom mestu misle i deluju kao ljudi vešti u političkoj
dovitljivosti.

Još u Beogradu, 1690. Arsenije III je, dobro upućen, imao smelosti da postavi uslove caru
Leopoldu I ukoliko je odista bio nameran da prihvati Srbe doseljenike, pored ostalog
vične vojevanju. Zaštitivši, koliko je mogao crkvu, a time i narod, patrijarh je potom
krenuo u istinski pohod po habsburškim zemljama, osobito onim tek zadobijenim, kako
bi vratio u pravoslavlje one duše koje su misionari, preduhitrivši ga, već uspeli da
prevedu na uniju. Započeo je, vekovima dug, verski rat, u kome su Srbi neprekidno
gubili, ali su se, ipak, bar jednim delom očuvali, sigurno zbog svog ranijeg žilavog
prisustva u Panoniji i potonjih seoba, ali izvesno zahvaljujući i početnim potezima,
promišljenim i hrabrim, patrijarha Arsenija III. Jer, on je i u Austriji, među sveštenim
licima, vojnicima i građanima, umeo naći možda najbolje ljude da s njima podeli brigu za
opstanak srpskog puka i za njegovu veru (Isaija Đaković, Jovan Monastirlija, među
mnogima). Time je, uz ostale činioce, udaren temelj kasnijeg stalnog uspona Srba kao
naroda i, pogotovu, Srba kao pojedinaca u Habsburškoj Monarhiji tokom DžVIII veka.

Pošto se, po određenom sistemu, prikupi nova masa podataka, pretežno brojčanih, trebalo
bi sprovesti najsloženija merenja kako bi se bar približno utvrdilo kakva je oštećenja
pretrpeo srpski narod krajem DžVII veka i, posebno, u Velikoj seobi 1690. i koliko je
time usporen njegov potonji istorijski razvoj. Umesto toga, ovde može ostati samo
uobičajena slika: Srbija je razorena, popaljena i toliko zapustela da je za nekoliko
decenija obuzeta šumama; Kosovo središnja oblast nekadašnje srpske civilizacije,
otvorilo se, posle pohare, prodoru arbanaških stočara i pljačkaša; rastureni po velikom
prostoru. Srbi u Panoniji, kako su vojske udarale, u grupama su menjali stanište, gubili su
ime, veru i samosvest u zavisnosti od velmože ili vladara pod koga bi, zlehude sreće,
potpali, zbog odanosti jednom tuđinu doživljavali su da ih pokore drugi zemaljski
gospodar ili kakav veliki odmetnik. Presudan korak ka unutrašnjem sređivanju i
okupljanju Srba u Habsburškoj Monarhiji učinio je Arsenije III dobijanjem privilegija
(bez obzira na to kako se u Beču postupalo sa srpskim zahtevima), dok su presudnu ulogu
u određivanju dalje sudbine tog naroda u Turskoj imali sultanovi fermani o oprostu raji.

Izuzetne ličnosti na sceni

Kojim etničkim merilima i kojim filozofskim poimanjem istorije može se opravdati

tvrđenje da su Srbi, posle svih preteških oštećenja pretrpljenih u vremenu Velike seobe,
ipak uspostavili svoju vertikalu ka budućem životu? Tokom DžVIII veka, prilagodivši
evropske kulturne uticaje sopstvenom istorijskom nasleđu, Srbi su utvrdili svoju naciju i
pripremili se za revoluciju 1804. godine. Mada su bili podeljeni granicama tuđih država,
oni su zajednički radili na svom uzdizanju, i njihova plima izbacivala je na videlo istorije
ličnosti izuzetnih razmera u svim narodnim poslovima, u crkvi, vojsci, trgovini,
književnosti i umetnosti, među narodnim pevačima. Samo, da li to vodi bilo kakvom
realnom zaključku?

Da li bilo ko ima pravo da jedan narod osudi na izdržljivost, vitalnost, gotovo na

nepropadljivost? Ako se jednom narodu nekoliko puta u njegovoj istoriji zadaju ovakvi
udarci, da li je on, posle svega, upravo taj narod o kome se govori, koji je planiran u
genetskom jezgru istorije, kakav je mogao biti?

Treba verovati u zloćudnu upućenost onih koji sa strane odlučuju.