kt[kke hks MktMkk (PRI)

kke{ {kuzw

fkf

kwshkk kkr{f rk krhk

LkuBkh-rzMkuBkh : 2011

Mko rkk yrkLk, Mkuxh-17, kkteLkkh

Mko rkk yrkLk, kwshkk

kt[kke hks MktMkk (PRI)Lkk

Mk khefu {khe yku....
PRILkk MkLkwt Lkk{ :
PRI{kt nkuku:
PRILkwt Lkk{ :

hLkwt MkhLkk{wt:
kk{:
kkwfku:
rsku:
{khk hMkLkk rkku:

{khk rMkkh / kk{Lkk rfkMk {kxu {khku Mktfk:

* PRILkwt Lkk{ : kk{ kt[kk, kkwfk kt[kk, Lkkhkkrfk, rsk kt[kk, {nkLkkhkkrfk

MkkLkk
kkr{f rk kuku yke hnuk kkf VuhVkhku yLku {nLkk MkwkhkykuLkk y{efh{kt
kukkLk ykkk {kxuLke ykkLke kkhkk k ykk MkkiLku nkf ykkh...
ykkk hk Mkrnk Mk{k u{kt rkLkku yrfkh fkkLkk y{efhke kkr{f rk
kuku yuk krhkoLkku yke hkk Au su kkr{f rkLke fkkkx fhk{kt Wkfkhf kLkkLkk Au.
yk Mke kAeLkk kkuo{kt kkr{f rkLkk Mkkokefh {kxu Mkhfkh kku k kMkku kk Au.
kkr{f rkLke rr kusLkkykuLkk y{{kt Mkhfkh yLku Mk{wkLke kkekheLkk Vke
krhk{ k {k Au. RTE yuxu "rkLkku yrfkh" fkk{kt huf 6 ke 14 koLkk kkfLku
kuLke fkk {wsk rk {ukLkku yrfkh Au. SMC Lkk MkkuLku ku{Lke Vhu yLku fkoku,
RTE Lke ukkEyku ytku kke{ ykkk{kt yku Au.
-2009 Lkk fkkLkk y{efh {kxuLkk SMC Mkku, kk, rkfku, yk[ko, Mko
rkk yrkLkLkk kusux MxkVLku kt[kke hks ELMxxwx (PRI) Lkk Mkku khk {kuLkexhk
fhwt yLku {kkooLk {wt qk s sYhe Au. kt[kke hksLkk MkkuLkk {kkooLkke kusuxLkk
ktfku Lke fhu Mk{{kt kqo fhk{kt {Yk ku.
RTE

kt[kke hksLkk Mkku kkukkLkk fkokuk{kt ykkk rMkkhLkk 6 ke 14 koLkk k{k{ kkfkuLku
kkr{f kk{kt u ykku yLku ku.1 ke 8 Lkwt kkr{f rk kqo fhkk{kt {Yk kwt.
kk{sLkkuLku ykkLkk yLkwku, Lkuk]Lkku k {e hnu ku {kxu ykk Mkki khVke ykukk hkwt Awt.
kt[kke hksLkk k{k{ MkeykuLku RTE-2009 yLku Mko rkk yrkLk kusLkkLke yk
{kuzw khk fkhe ykkk kusux kMk fhu Au.

LkuBkh-rzMkuBkh : 2011

{Lkkus ykk (IAS)

Mxux kusux zkhuxh, SSA
yLku fr{~h, MDM
kkteLkkh

ykku, ykkk kk{/ rMkkhLke kkLku

yue kLkkeyu fu kt,
k{k{ kkfkuLkuykwt k{u... hkufkwt k{u... wt k{u...

yLkw{rfk
MkkLkk
yLkw{rfk
1.

ykh xe E 2009

2.

u (Lkk{ktfLk) nkshe, Mkkefh

3.

fLk rk - KGBV, NPEGEL

4.

kk kkoh

10

5.

kwkkke rk

12

kk yrk{
yuzuxTMk
6.

rfktk kkfku {kxu Mktfrk rk

16

7.

kk kktfk{ yLku rhkuhk

18

8.

ifkf rk - Mkury xuLkk kukk{

20

9.

{knTLk kusLk kusLkk

23

10. tr[k sqkLkkt kkfkuLkwt rk

25

krhr
1. kuLke fkhe
2. hk - rsk yuMkyuMkyu f[uheLkwt {kwt
3. krhkkkuLkwt MktfLk

Mko rkk yrkLk

sv< (Sxi a(Byin smg\ Birt d[Smi> p\iY(mk (SxNni siv(#i<krN miT[ni[
kiy<k\m C[. 6 Y) 14 vP<ni> tmim biLki[n[ g&Nv_iilx) p\iY(mk (SxN p*r&>
piDvini m&y aiSy siY[ S$ Yy[li ai kiy<k\mmi> k[W srkir t[mj riy
srkirn&> niNi>k)y yi[gdin mL[ C[. g&jrit riymi> ai yi[jnini[ aml g&jrit
p\iY(mk (SxN p(rPd oiri krvimi> aiv[ C[. ai yi[jnini> mhRvni> y[yi[ n)c[
m&jb C[:
6 Y) 14 vP<n) vyj*Yni> tmim biLki[n&> nimi>kn Yiy
SiLi p\v[S pim[li> tmim biLki[ aiq Fi[rN s&F)n&> g&Nv_iilx) p\iY(mk
(SxN p*N< kr[
SiLi bhirni> biLki[ v]k(pk (SxNni miym oiri simiy SiLimi> diKl
Yiy
p\iY(mk (SxNmi> li[kBig)dir) mL[
SiLiai[mi> p*rt) Bi](tk s&(vFiai[ uplF Yiy
m&y p\vZ(_iai[:
SiLiai[, ai[rDiai[, Si]cily, myih`n Bi[jn yi[jnin&> rsi[D&> vg[r[n&>
bi>Fkim an[ SiLi (rp[(r>g
(Sxk til)m an[ sm&diyni> syi[n) til)m
kyi (SxNn[ u_i[jn aipvi miT[ (nvis) SiLi -kAt&rbi gi>F) bi(lki
(vwily {k[Jb)v)}
SiLi bhirni> biLki[ miT[ v]k(pk (SxN yvAYi
SiLi (vkis an[ jiLvN) miT[ SiLiai[n[ vi(P<k SiLi g\iT
vg<K>Dmi> j$r) simg\) t]yir krvi miT[ (Sxk g\iT

ykh xe E 2009

Mktk khkLkk ktkhLkk {kkoof rMkktkkuLke f{ 45 {wsk ykku yuk kMkku fhkLkk nkk suke 6 ke
14 koLke sqkLkkt k{k{ kkfkuLku {Vk kkr{f rk {u. ktkh y{{kt ykwt khke Mk koLkk
kkk{kt ykku yk fk{ fhkLkwt nkwt. Mktkkk kAe khk s yk ytku wt kwt fk{ kwt Au. ko 1986Lke Lke
rkrLkrk yLku khkk zekeEke (rsk kkr{f rk fko{) sue {nkfktke kusLkkyku kuhuyu k
ykkk kMkku{kt { fhe. khkk ko 2001 ke Mko rkk yrkLk y{{kt ykwt. ykkWLke
kusLkkyku fuxkf {kork rMkkhku Mkwe Mker{k nke khu Mko rkk yrkLkLkku y{ ukke yLku
Mkkorkf heku kku. yk kusLkkyku yLku fko{kuLkk y{ hr{kLk yuwt kwt fu kkr{f rkLku kkfLkku
{qqk yrfkh kk{kt yku kku hk Mkhfkhke ELku kk yLku Mk{wk MkhLke k{k{ Mkhfkhe MktMkkyku
Wkhktk Lkkkrhf Mk{ksLke MktMkkyku k kkr{f rkLkk Mkkokefh {kxu w Mkr kLku.

yk{, kkfLkk kkr{f rk {kxu Mkk{wrnf kMk kk yLku su ku fkkyu skkkhe k MkwrLkrk kk yu {kxu
kkfkuLku {Vk yLku Vhrskk rkLkku yrfkh yrrLk{, 2009 MktMk khk kLkkk{kt ykku Au. yk
fkkLku xqtf{kt ykh xe E (hkEx xw yuwfuLk) 2009 ykk kku rkLkk yrfkh khefu ykuk{kt yku Au.
1

rkLkk yrfkh fkk ytkkok kkr{f rk {kxu fuxef {nLke ukkEyku fhk{kt yke Au. yk
ukkEykuLku ykkhu hk Mkhfkhu fuxkf ykLkk Xhkku fko Au. yk XhkkuLke xqtfe rkk yk {wsk Au.

kk{kt k fhu fkuE k kkfLku khtrf rk kqhwt kkkt Mkwe{kt fkuEk

kuh{kt hkufe fku Lkn ykk fkZe {qfe fku Lkn.
knukt yuwt kkwt fu kkf fkuE yuf kuh{kt yufk-ku rk{kt [kh-kkt[ kw ykuAk ykkke LkkkkMk kk kku
kkfu kk s rkku yuf ykk ko {kxu Vheke k kzu. yk XhkLku eu nu kkfkuyu yk heku kkukkLkku
Mk{ kkkzku Lkn kzu.
fkuEk fMkkuxe ukLkku nukw kkfLku kkMk-LkkkkMk fhk {kxu Lkn khtkw kkfLku wt yLku fuxwt ykzu Au ku
[fkMkkLkku Au.

fkuEk kkfLku kherhf rkk ykk {kLkrMkf fLkzkk fu {kLkrMkf kkMk ykke
fku Lkn.
rMkLkk khtkhkkk kkuke kuhkELku kkyku{kt fuxefkh kkfLku Mkwkhk {kxu kherhf rkk fhk{kt
yku Au. yke rkkke kkfLkku rfkMk kkku Lkke khtkw yuLkku rfkMk yxfu Au. yuLke Mktk r[khk fwtrXk
kk Au. kuke fkk{kt yke rkkLke {LkkE Vh{kk{kt yke Au.
kkyku{kt yLku kotzku{kt fuxefkh kkfLkwt yk{kLk kk yu heku yuLke kkrkLkk Lkk{u fu kAe kkf
k{kt Lkkku nku kku {qo, Lkfk{ku kuhu suk yk{kLksLkf kuke yuLku Mktkkuk{kt yku Au. ykLku eu
k kkfLke Mkwkwk kyku fwtrXk kk Au yLku yuLkku rfkMk hwtk Au.

fkuEk rkf kLkke xwLk ykk kLkke rkLke ]rk fhe fu Lkn.
fkuEk kk ykk k kk{kt kkfLku k fhke ku fkuEk fkhLke
fukexuLk Ve Mkw fhu Lkrn yLku kk{kt {kxu kkf ykk kuLkk {kkkrkkk/keLku kkkMk fu ELxhw{ktke kMkkh fhu Lkn.
Wkhkuk ukkELkku yko yu Au fu fkuEk kk rkkeoLku u ykkke ku fkuEk fkhLke fukexuLk
Ve/rMkwhexe rzkkuex, fkuEk fkhLkwt kLk, kk khk rLkk fhu Ve WkhktkLke fkuEk fkhLke hf{ ke
fu kkf kkMkuke E fu Lkn.
2

fuxef kLkke kkyku{kt u {uk {kxu kkfu ELxhw ykkku kzu Au yLku khuf keyu k yke
ELxhw rk{ktke kMkkh kwt kzu Au. nu, u ku ukkk kkf ykk keLkk ELxhw kh rkkt
kk{kt ykku Au.
fuxef kkyku kkfLkk u {kxuLkwt Vku{o ykkkLkku k RLfkh fhu Au. nuke fkuEk kkfLku u {kxuLkwt
Vku{o VhSkk heku ykkkLkwt Au. yLku u ELxhw kk Lk nkukke suxkt kkfkuLke u {kxuLke yhSyku
yke nku ku kife nuk ku knukLkk kuhu ykk zku fheLku u ykkkLkku Au.

ikrf ko hBkLk kuh 1 ke 5 {kxu fk{fksLkk 200 rMk yLku ko eX

ykuAk{kt ykuAk 800 fkf ikrf fk{kehe fhkLke hnuu.
ikrf ko hBkLk kuh 6 ke 8 {kxu fk{fksLkk 220 rMk yLku ko eX
ykuAk{kt ykuAk 1000 fkfLkwt ikrf fko fhkLkwt hnuu.
kkr{f kk{kt huf rkfu yXkrzkLke 45 fkfLke fk{kehe fhkLke hnuu. yuxu fu rMkLke
kkyku{kt Mkku{ke w hr{kLk hhkus ykX fkf yLku rLkkhu kkt[ fkfLke fk{kehe fhkLke hnuu.
Wkhkuk ukkEykuLkku nukw yu Au fu kkf kk{kt suxku Mk{ hkufk ku Mk{ hr{kLk yuLku kqhkwt kLkwt
{u.
kofko WkhktkLkk kk Mk{{kt rkfu korkLke kikhe, kkfkuLke Lkkuxkqf, Mkk kkuke kuhu [fkMkk
sue fk{kehe fhkLke Au. yk Mk{ hr{kLk{kt rkfu kk{kt nksh hnukLkwt Au.

kk fkkyu kk MkkkLk Mkr{rk (School Management

Committee)Lke h[Lkk fhe.
yk XhkLku kLk{kt E Mko rkk yrkLk khk yk ykkW h[Lkk fhue kk{rk Mkr{rk yLku kk{ kktfk{
Mkr{rk Lkkkq fheLku ku{Lkk ku kk MkkkLk Mkr{rk h[kLke kk Au. yLku h ku kuo kuLke kwLk:h[Lkk
fhkLke Au.
yuMk yu{ Mke {kt 75% rkrLkr keykuLkwt nkuE, yuMk yu{ Mke Mkk[k yko{kt kkLke fk{kehe{kt hMk uke
kk yuku {w yk Au.
kkLke e, ykuhzkykuLkwt kktfk{ ku{s rhkuhk sukt fkkuo Wkhktk {knTLk kusLk kh uhu yLku
rLktk kkk yL kkfe fk{kehe{kt Mk{wkLke kkekhe MkwrLkrk fhk {kxu yk Mkr{rkLke h[Lkk
fhk{kt yke Au.
3

kk MkkkLk Mkr{rkLkwt {kwt

kk MkkkLk Mkr{rk fw kkh (12) MkkuLke kLku, su{kt 75 xfk (9) Mkku kk{kt ykMk fhkkt
kkfkuLkkt {kkk-rkkk fu keyku{ktke nu, su{kt tr[k sqk yLku Lkkk rkkLkk kkfkuLkkt {kkk-rkkk fu
keykuLku {kMkh rkrLkr ykkkLkwt hnuu.
kkfe hnu 25 xfk Mk Mktk{kt Lke[uLke kykuLkku Mk{ku fhkLkku hnuu.

f.

yuf Mk MkkrLkf Mkkkktk (kk{kt[kk, Lkkh rk Mkr{rk) Lke fhu kuk MkkrLkf MkkkktkLkk
[qtxkuk Mk

yuf Mk kkLkk rkfku{ktke rkfku Lke fhu ku rkf.

k.

yuf Mk MkkrLkf rkr/kkLkk kkfku{ktke Mkr{rk{kt Mk{kr {kkk-rkkk Lke fhu ku.

MkkrLkf frzku (kk{{kt frzku Lk nku kku kkswLkk kk{Lkku frzku) (yk MkLke rLkwk kk
MkkkLk Mkr{rkLkk ykeyu fhkLke hnuu.)

kk MkkkLk Mkr{rk kkukkLkk hkusk nex [kk {kxu Mkr{rk{kt {kkk-rkkk khefu Mk{kr
Mkku{ktke yk yLku WkkkLke kMktke fhu. kkLkk yk[ko ykk kt kk{kt yk[ko Lkk nku kt
kkLkk - ukLk rkf, nkukLke Yyu (Ex-Officio) kk MkkkLk Mkr{rkLkk Mk Mkr[ kLku. yuMk yu{
MkeLke kuXf h {rnLku kkukkLke Au. kuXf kkukkLkwt yLku yu ytkuLke LkkU hkkLkwt fk{ Mk Mkr[ fhu.
kk MkkkLk Mkr{rkLkk MkkuLku ku{Lke Vhu yLku fkkuoLke fkhe ykkk{kt yku Au.
4

u (Lkk{ktfLk)
nkshe, Mkkefh

kkr{f rkLkk Mkkokefh, Mkkefh yLku

kw kk Mkw khk {kxu hk Mkhfkh Mkkku L ke
ktkkkkkLke ykkf kkekhe MkkkuLkk khk MkhfkhLkk
{nfkt ke fko {Mko rkk yrkLk Lkw t
y{efh Mk{k kwshkk{kt 2001ke fhk{kt yke
hkwt Au. yuMkyuMkyu ytkkok huf kkfLkwt kk{kt
Lkk{ktfLk, Mkkefh fhu yLku kwkkwk kkr{f
rk {uu ku {kxu k{k{ Mkhu kkku kMk kk Au.

Lkk{ktfLk (u) :
e hkEx xw r[zLk e yuLz fBkMkhe yuwfuLk
yux 2009 fkkLke ukkEyku yLkwMkkh 6 ke
14 koLke sqkLkk k{k{ kkfkuLku Vhrskk
rk {kxu fuL Mkhfkh, hk Mkhfkh yLku MkkrLkf
MhkLke MktMkkyku Wkh Mktwk skkkhe
MkkUkk{kt yku Au.
ykhxeE yuxLke ukkE yLkwMkkh 6 ke 14
sqkLkk kkyu sk kkk k{k{ kkfkuLku
kk{kt k fhk sYhe Au. yk {kxu hk Mkhfkh khk ukuMk yLku fLk fue {nkuMk h kuo
Wsk{kt yku Au. su{kt hk MkhfkhLkk kkrfkheyku, ykEyuyuMk, ykEkeyuMk yLku ykEyuVyuMk
yrfkheykuLku hkLkk su kk{ku{kt fLk fueLkku h 35% fhkkt ykuAku nku kuk kk{ku{kt {kufeLku ku
kk{Lkk k{k{ kufkuLku kuMkkrnk fhk{kt yku Au. yk{, Wkh {wsk hk Mkhfkh kk{kt ukkk
k{k{ kkfku u kk{u ku ytku kkukkLke skkkhe rLkku Au.
kk{kt ukkk fkuEk kkf uke tr[k Lk hnu ku {kxu MkkrLkf MhkLke MktMkkykuLke MkkkuMkkku
PRI Lkk Mkkuyu k kkfkuLkk kk u ytku ruk kfukhe hkkLke xu kkze yk~f Au.
yk Mkr{rkLkk Mkkuyu kk{kt u kk{u fkuEk kkfkuLku kherhf rkk fu {kLkrMkf kkMk Lk kk. yk
kkfkuLku ykLktke rk (uVq Lkeok) yLku ]rk khk rk {u ku fkhLkwt ykkusLk kk
fkkyu kk ku {wskLke Mkk kkuXk{kt {kkooLk ykkwt uEyu.
keykuLku kkukkLkwt kkf kk{kt kqhkku Mk{ kqhke nkshe ykku ku {wskLke kfukhe hku ku {wskLkwt
{kkooLk PRI Lkk Mkkuyu keykuLku ykkwt uEyu.
5

 kkyu khu Lk ku kkfkuLku Mku~e xuLkk kukk{{kt Mkk{u fhe kuLke fkk yLkwMkkhLkk kuh {kxu
kikh fheLku, su ku kuh{kt u ykkku.
kk{ktke y[uke ykMk Akuze eu kkfkuLku kk{kt kuLke fkk yLkwMkkh kwLk: u ykkku.

nkshe :
kk{kt kkf u {ueLku kk{kt hhkus nkshe ykku ku sYhe Au. {knTLk kusLk kusLkkLkku huf
kkf k u ku {kxu sYhe Lkku fhk.
Mk{ktkhu kkLke k{u khu {wkfkk E kkLkk kkuo{kt kkfkuLke nksheLkwt {kuLkexhk fhwt. kuhnksh
hnuk kkfkuLkk Lkk{-MkhLkk{k {ue PRI Lkk Mkkuyu keLkwt fkWLMkek fhkLke Mkk fhe.
{nkuk, uhe{kt hnukk kkfku rkfkuLke { E kkfLkk hu kuLke kuhnksheLkk Mk{Lke fhe.
rhMkuMk knukt yLku rhMkuMk kk kkLke kt[kkehksLkk Mkkuyu ykhLkkh Mk{ktkhu {wkfkk ukLke
Mkk kkuXe.

Mkkefh :
kt[kkehksLkk Mkkuyu kk{Lke kkLkk rkfku, kkfku, keLku sYhe {kkooLk kqhw kkzwt.
6 ke 14 koLkk k{k{ kkfku kk{kt k fhk sYhe Au. huf kkfLkku rk {ukLkku yrfkh nkukke
ykke yu Vhs kLku Au. yk huf kkfLku kk{kt u (Lkk{ktfLk) ykkku yLku khkk kkr{f rkLkk
100 xfk Mkkefh kk kuLke fkS ue. yuxu fu kk{kt u kk{u kkfku y[uke WXe Lk
ykk yrLkr{k Lk kLke ku {kxu kk ykk kkfkuLkk keykuLkku Mktkfo fhk {Yk kwt.
6 ke 14 koLkk k{k{ kkfku suk fu y[uke WXe kk nku kku kuykuLku Vhekh {wsk kk{kt u
ykkk {kxu rkfku, kk{sLkkuLku uhk ykke yLku k]rk ke.
{Vk kkXkwMkf, ku, {knTLk kusLk, rk{e kkuLz kuhuLke keykuLku fkhe ykke.
kk{kt u kk{u kkfku kk{kt xfe hnu, kk{kt hkufkwt k{u, ku {kxu kkyu ku ikrf
kkkh Qw fhwt.
keyku{kt rk u k]kkk yku yLku kuyku kkfkuLkk rk u hMk ukk kk kue ]rkykuLkwt
ykkusLk fhkwt.
kk{kt[kkLkkt Mkku khu k kkLke {wkfkk u khu kkfkuLkku kk{kt u, nkshe, MkkefhLke
fkhe {ue {kkooLk ykkwt.

fLk rk
KGBV - NPEGEL

Mkk{kL heku ykkk Mk{ks{kt fLkykuLkk rk

u wok Mkukkw nku Au. kMk fheLku fuxef
kkrkyku{kt kkLk kk [rk Au kuLkk fkhu
ykk hLkk fk{fksLku ELku ykk LkkLkk
kEknuLkLku Mkk[kLke fk{keheLku ELku
kuykuLkk rkLku Aue yrk{kk (Priority)
ykkk{kt yku Au. ykk fuxkf Awkk fkhkuMkh
fLkykuLkk rkLkku h fw{khku fhkk ykuAku
sk Au. ykke fLkykuLkk rfkMk{kt kkk
Mk{ksLkk rfkMk{kt yk kkkk kkkYk kLku Au.
yk {kxu fLkyku su Mk{wk{ktke (Community) ykke nku ku Mk{wkLku fLk rk uLke k]kkk ku{s
ktehkk nkue sYhe Au. ykk Mk{wkku{kt su fLkyku kkuzwtf k WknhYk rk {ueLku ftEf nkuku nktMk
fhe fe Au kuLku yL Mk{wkLkk Mkku {kxu hku {kuzu khefu Mkkrkk fhe suke Mk{wk{kt yL MkkuLku
kkukkLke fLkykuLku kkLke uhk {u.
kt[kkehksLkk Mkkuyu kkukkLkk kk{Lke yufk rfhe k khLke Lk hnu kuLke fkS hke uEyu.

kqo kkr{f rk
Mko rkk yrkLk khk kkfkuLkk kqo kkr{f rkLku MkLk kLkkkLkk k Lkku [ku Au. suLkk {kxu
EMkeMkeE fuLku (yeo [kEz nwz fuh yuLz yuwfuLk) [ku Au. kk{ kt[kkLkk Mk khk kkukkLkk rMkkh{kt
[kkk fuLkuLke Mkkk uhu hke. yk fuLku{kt kkfkuLke rLkr{k Mktk, kuykuLku fhkk{kt ykke
]rkyku, EMkeMkeE fohLke fk{kehe yLku kuykuLku kzke {w~fue ytku {kkooLk kuhu skkkheyku
rLkkkLke hnuu. koLkkt ytku EMkeMkeE fuLLkkt k{k{ kkfku kk{kt k kk (100% Lkk{ktfLk) kuk
Lkku fhk.

fMkqhkk kkte kkrfk rk

fLk rkLku w kkf kLkkk su fLkyku y [uke kk Akuze kE Au ku{s feyu kkyu Lkke kE kkk
suykuLkk ke ykkf fk{kehe ykk tkLkk nukwMkh Mkkk Mkktkh fhu Au kue fLkyku, suLkk {kkk ykk rkkk
ykk ktLku{ktke fkuE Lkke kue fLkyku yLku su fLk kheke huk Lke[uLke Au kue fLkykuLku rk ykkk {kxu Mko
7

rkk yrkLk khk [kke rLkkMkekk yuxu fu fMkwhkk kkte kkrfk rk (KGBV) Lke Mkk Au.
KGBV fu.S.ke.e. kwshkkLkk Lke[k e Mkkkhkk h hkkk kkwfkyku{kt [ku Au. su{kt {Vk rk, ikrf
MkkLk Mkk{ke, ku, rr SLkfkike kke{, ikrf kMk, hnukLkwt yLku s{kLkwt kqhwt kkzk{kt
yku Au.

fLkykuLkk kkr{f rk ytkuLkku hkxe fko{

kwshkk{kt ikrf heku kAkk kkwfkyku{kt fLk rkLku uk ykkk rk Wkhktk yL ]rkyku nkk
hk yuMkyuMkyu khk NPEGEL (National Programme for Education of Girls at Elementary
Level) Lke kusLkk yuxu fu kkr{f Mkhu fLkykuLkk rkLkku hkxe fko{ suLkku nukw ykk rMkkhLke
fLkykuLku kk{kt k kk, k ku fLkyku kk Akuze Lk u yLku rk Mkkku kk{kt rr
SLkfkike kke{ k {uu ku Au.

kt[kkehksLkk Mk khk u kkukkLkk rMkkhLke kkLke yLku kk knkhLke fLkyku kh Mkkk uhu
hkk{kt yku kku fw{khLke Mkhk{e{kt fLkykuLkku Mkkkhkk h e fu, fkh fu fLkykuLkk rkLkku qk
s Vkku Au. nkLke krhMkrk{kt su {kkk rkkkyu kkukkLke efheykuLku ke Au ku efheyku kkukkLkk fwxwtk,
kkfku kkk Mk{ksLku ykkf ku{s Mkk{krsf ryu {Yk kE hne Au yLku Mk{ks{kt yuf {kuku k fhu Au. su
fLkyku Lkke e fe ku kkukkLkwt SLk kku Su Au khtkw kuLkk{kt kkukkLkk kkfkuLkk rfkMk ku{s Mk{s{kt kux
hkk Au. ykke kkr{f rkkku Vhrskk {u kuku Lk fheyu.

kk kkoh

kk kkoh{kt fu kirkf Lkn khtkw kkhLkku k yu{kt Mk{ku kk Au. su kife kirkf kkkkku{kt
Lke[uLkkLkku Mk{ku kk Au.
(1) kkLkwt {fkLk - ku nkWMk yLku kqhke {kufkke skyu nkuwt uEyu.
(2) kotz - kkfkuLke fkkLkk Mktuo ku kuXfkku, sYhe Mkwrkke Mks, ikrf MkkLk-Mkk{keke
Mks nkuku uEyu.
(3) h{k {kxuLkwt {ukLk - rr h{kku {kxuLkkt {ukLkku Wkhktk, n[fk, kMke kkk h{kk{kLkkt MkkLkku
MkkkuLkwt nkuwt uEyu.
(4) kk MkuLkexuLk/MAkk Mktfw : fw{kh, fLk yLku MxkV {kxu yk yk MkuLkexuLk wrLkx nkukt
uEyu. rLkr{k MkVkELke k Mkk hke.
10

(5) kekLkk kkeLke Mkk : kkfkuLku kekLkwt w kke {e fu yu {kxu Mkk nkue uEyu. kkeLke
xktfeLke rLk{k MkVkE ke uEyu. kkeLkku kkkz Lk kk kkk khke kkeLkku kkkkkLke{kt Wkkuk
kk yue Mkk kkuXe.
(6) kkkkkLke - kk{kt ykfkof kke[ku kLkkku.
ykik kkk kLkkeyu.
yLkks, fXku, kfkS, VkW kz yuk rkkku kLkke fk.
qr{kk fktz (ykw, nh, kxkfk, Mkwh kuhu)
{ukekSke qr{kk Lkfk kLkkk.
(7) kkMkVkE - kkLkwt {ukLk, kuke, kotzku kkk MAkk MktfwLke rLkr{k MkVkELkwt ykkusLk fhwt.
kk, Vkh, kk VLk[h, {knTLk kusLk Mkk{ke, kekLkk kkeLkk MkkLkku kkk kkfkuLke MAkk
Mktkte fkS ue/Mkk kkuXe.
(8) kk kkkh - kk kkfLku k{ke kk yLku kt yuLku {wk yLku ykLkt{ kkkh {u.

kk{krxfk, rfkMkLk, kt[krxfk swe swe kusLkkyku ytkkok kkfe kkoh{kt ykfkof kkkkkLke,
]kkhkukLke fk{kehe fhe fk.
11

kwkkke rk
kk yrk{

rkkeoLkk MkkOke rfkMk {kxu kk rk{kt fu ko rk{kt yLkufr yrk{kuLkku rkf Wkkuk fhkku
hkku Au su khuf rkffuLe, kkfuLe, kotzfuLe fu kkXkwMkffuLe nku Au. Mk{kkk koLkkt k{k{
kkfkuLku fuL{kt hkeLku, ku{Lke ikf rLkkLku kLk{kt ELku, ku{Lke k{kk-krkLku ykkhu rk
ykkkLkwt nt{ukt {w~fu hkwt Au. rkrku yLku rkfku yuk yrk{Lke ku{kt nku Au, su{kt koLkkt k{k{
kkfkuLku rk rk{kt uze fk, ku{Lke ikrf rMkrykuLkwt kkk {kkLk kE fu. yk k{k{
yk~kkLku Wkfkhf kLku yuku yrk{ yuxu kk.
kk yu sqk ykkrhk ]rk khk kkLk {ukLkku yuku yrk{Au fu su{kt MrLk{k yLk Mkk{keLkk
rLk{ko yLku Wkkuk khk rkkeoyku MknkkXe rk zu kkukkLke krk-k{kk yLkwMkkh ykLktke rk
{uu Au yLku {uu rkLkwt rkkeoyku ku{s rkf {qktfLk fhu Au. yk yrk{Lke ikrf rk kh
khLkk kh Mkkku Mktfkue Au, suke rkkeoyku {kxu ykekoYk Au.

khtkhkkk ko

kk ko

kkfku {kuxk sqk{kt yuf Mkkku u Au.

kkfku yk-yk LkkLkk sqk{kt kkukkLke

krkyu yufkeLke {ke u Au.
kkf kkukkLke krkyu suku {wku eeLku Lkk
{wk khV ykk u Au.

rkf k{k{ MkhLkk kkfkuLku Mkkku ELku

rk fko fhu Au. suLkk fkhu huf
kkfLku kqhkku Lk {kku Lkke yLku
rkfLkwt fko rLkhMk kku Au.
kkfLku kuMkk {kxu ku{s ]rk fhk {kxu
kqhke sk fu Mkk{ke {ke Lkke.
sYhe MkkLk Mkk{ke kkfkuLke knkU[ke k
w [kE Wkh uk {u Au.
kkf {kk rkfLke {ke s eu Au.

kkfLku kuMkk {kxu ku{s ]rk {kxu sYhe

MkkLk-Mkk{ke kqhkk {k{kt {e hnu Au.
sYhe k{k{ Mkk{ke kkf ku E fu
yLku {qfe fu kue [kEyu Au.
kkfLku rkf ku{s koLkk yL kkfku
kkk ikrf MkkLk Mkk{keLke {ke ee
fu Au.
kkfLku sYhe k{k{ Mkkrn kkk MkkLk
Mkk{ke ko tz{ktke s {e hnu Au.
kkfLku kkukkLke {uu s, kkukkLkk khk kikh
ku Lk{qLkkykuLku rzMu kkuzo Wkh k
fhkLke kf {u Au.

kkfkuLku khu{ Vkh Mkkku ko{kt ykwt

kzu Au.
kkf khk kikh ku Lk{qLkkLku k
fhkLke kqhke kf {ke Lkke.

12

kk yrk{ ykLkkh Mk{ {kxu kkr{f rk {kxu qk s sYhe yuku, LkeLk yrk{Au. Mk{ks kuLkkke
{krnkkkh kk, ku nukwke kk yrk{Lke k{k{ kkkkkuke ke, Mk{ks kuhuLku kfuV fhe kk yrk{Lku
uk {u ku {kxu, Lke[uLke kkkkku Wkh kMk kLk ykke, LkeLk yrk{Lkku [kh-Mkkh fhku uEyu.
k{ MkkLkk khtu ke ku{s Mk{wkLkk Mkku Mkkku kuXf kuS rkLkkk ko yLku kkkoLkwt rLkoLk fhke
ktLku ko [uLke kwLkk Mk{e.
kk{kt [kkk yL kkuo yLku kk koLke yukkkuh rex fhke. nksh ke, PRILkk Mkku yLku
Mk{wkLkk Mkku khk kwLkkLkk kkhku hsq fhkk.

kk yrk{Lke rukkkyku
kkfLke krk kuLkk krk{kkLk [kxo,
kku x o V ku r ku ku { s kkfLke
MyLkkkuke khk e fk Au.
kkfLkk MkkOke rfkMk {kxu kkfLke
MksoLkfk, MkktMf]rkf fk yLku MktMfkh
zkhLkk fkikuLke fue {kxu
Mkhtke ]rkykuLke kqhke kf
kkfLku k ku.
fkuEk kLkk kh kh kkf
{wk heku ]rkke yLku ykLktke
rkLke kf k fhu.
rr MkhLkk kkfkuLku ek {kxu kqhke kf yLku Mk{ {e hnuu.
uf Mk{u kkfLke krkLke fkhe, krk{kkLk [kxo khk e fk Au. yLku ke khu k
kkfLke krkLkku ynuk {kku khu, kuLkk kkfLke krkLkku ynuk kwhtk ykke fku.
khtkhkkk rk krk{kt VuhVkh fhe, Mk{Lke {ktk {wskLke k{k{ Mkwrkyku Mkkku kkfLku ekLke
kf {e hnuu.
k]nfkoLkku w kzkku kh kkfLku hnuu Lkn. kkfu ykufLk yLku {wkfkk khk kkk Mktkn ykkrhk
]rkyku khk euwt Z fhkLke kf kqhe kkzk{kt yku.
YykkLkk kku kkfLku {kk]kkkLkk {k{ke ekLke kqhke kf k ku ku{s yL kkk (rnLe,
ytkuS)Lkwt rk fkLkLkk {k{ke Mkhtke ]rkykuLkk {k{ke ekLke kf k ku.
yk kkkkkuLku kLku E Mk{wk{kt kk yrk{Lkku [kh-Mkkh fhku ku{s ke Mkt{uLk yLku ke {wkfkk
ku huf ke Mkkku yrk{ kkkku [[ko fhe sYhe fkhe rkf, yk[ko, Mke.ykh.Mke.fku yku.,
ke.ykh.Mke.fku.yku., ke.ykh.ke. kk yLku fue rLkhekfku khk ykk ku qk sYhe Au.
13

yuzuxTMk - rkf Mk{koLk khk

Wf] ikrf yrk
rk rkkLkk rr Lkkuke kwshkk{kt Lkk{ktfLk yLku Mkkefh{kt Wf] rMkr {ue Au, kwkk
yr]r {kxu Mkokkne Lkku [kw Au. kwkk {kxuLkk krhkku{kt rkfkuLke Wf] yrk
(Performance) ytk {nLkwt Au. kuLkk {kxu fuLe {kLk MktMkkLk rfkMk {tkk yLku wrLkMkuVLkk Mktwk
Wk{u (Advancement of Educational Performance through Teacher Support) ADEPTS yuzuxTMk : rkf Mk{koLk khk Wf] ikrf yrk fko{ kikh fhk{kt yku Au.

yk fko{Lkku {w Wu
1.
2.
3.
4.

rkf kuLke k{kk e fu yLku ku{kt Wkhkukh khku fhe fu.

rkfLke yrk (Performance) Lku Wf] fhe.
Mk{ksLke ykukk yLkwMkkh rkfLkwt fuk.
rkfLkk rkfLku rLkkhwt.
14

yk {kxu rkfkuLkk kVkuo{oLMkLkkt [kh kuk Lke fhk{kt ykkt Au.

(1) kkLkk{f krh{k (2) Mkk{krsf krh{k

(3) kirkf krh{k (4) MktMkkfe krh{k
Wkhkuk [khu krh{k{kt rr rkLkku Lke fhk{kt ykk Au, su rkfku {kxuLke fkoke kLku. {: ku
Lkwt MYk kh fhu.
yk{rkfkuLkk zkh {kxuLkku fko{ yuxu yuzxTMk - fko{
MkxuBkh-07ke kwshkk{kt k{ kkk{kt 456 kk{kt yk fko{ y{{kt {qfk{kt ykku. su {:
2008{kt 6700 kkyku yLku 2010{kt 22,000 kk{kt y{e kLku. ykhu hkLke 22,000
kkyku{kt ytksu 1,50,000 rkfku {kxu yk fko{ y{{kt Au.
yk fko{ ytkkok hkLke yufk kk fu rkfLku fkuE s fkhLkwt yLkwkLk (kkLx) ykk{kt ykkwt Lkke.
yk fko{Lke Yykk Au ytk Lkn. yk yuf rkf {kxu SLkkOk [kkk hnukLkku fko{ Au.
rk ko rkf kkukkLkwt ikrf kVkuo{oLMk khu MkhMk fhe fu ku {kxu kuLku h kuo kke{ ykkk{kt yku Au.
rkf kkukkLkk fkoLku e fu ku {kxu ku M-{qktfLk fhu Au.
rkfLku fk kuk{kt {Lke sYh Au ku e fk Au.

yk fko{ ytkkok yuzxTMk kkyku{kt

Lke[u sue ]rkyku fhkk{kt yku Au.
(1) hk{wfkLk
(2) ykkkk
(3) yksLkwt kwkk
(4) yksLkku rkf
(5) kukkkk
(6) kkoLkk Mkk
(7) wrLkx xuMx
(8) MxwzLx kkuxoVkurku

(9) MxwzLx kuVkE

(10) rzMku kkuzo
(11) rkf kuXf
(12) Mkk{qrnf k[k
(13) {wh k[Lk
(14) kk kkoh
(15) ko kwMkfk
(16) rkk ku ]rkyku

(17) ikrf ykkusLk

(18) kirk {wkfkk
(19) {q of ]rkyku
(20) {wkk
(21) nuk fkuLkoh
(22) rk {tz
(23) MknykrMkf ]rkyku

ykkLkk kk{Lke kk{kt Wkhkuk ]rkyku fkuEk fkhLke kkLx kh [ku Au, kk{ kt[kkLkk Mkkuyu
kkLke {wkfkk E sYhe uhk kqhe kkze uEyu.

15

rfktk kkfku {kxuLkwt

Mktfrk rk (ykEEze)

rfktk kkfkuLkk rk ytku kt kkuoke fko kE hkwt Au. khtkw yk rk rfktk kkfkuLke rr kk
(Mku~ Mfq) Mkwe s {kork nkwt.
yk kusLkkLke rukkk yu Au fu rfktk kkf kuLkk {kkk-rkkk Mkkku hneLku, kkukkLkk s kk{ fu rMkkhLke
Mkk{kL kk{kt Mkk{kL kkfku Mkkku s rk {uu Au.
kk{Lke Mkk{kL kk{kt Mkk{kL kkfku Mkkku hneLku rfktk kkf rk {uu, su{kt yt, ykr, knuhkt,
{kLkrMkf krk yLku kherhf krkkkt kkk yL rfktkkk hkkkt kkfkuLkku Mk{ku kk Au.

rfktk kkfku {kxuLkwt Mktfrk rk : Mko rkk yrkLk

khtrf rk{kt MkkokefhLkkt u nktMk fhk Mkk{kL kkLkkt kkfkuLku 6 ke 14 koLke Mkwe
ykhe uk{kt yku Au. khu rfktk kkfku {kxu kkr{f rk{kt 6 ke 18 koLke Mkwe
rfktk khk yLu ukkE fhk{kt yke Au.
16

Mko rkk yrkLk ytkkok Mktfrk rkLkkt uku

kkr{f rkLkkt MkkokefhLkkt u nktMk fhk {kxu huf rfktk kkf kk{kt u {uu.
6 ke 18 koLke Lkkt k{k{ rfktk kkfku kwkkwk khtrf rk kqhwt fhu.
rfktk kkf k Mkk{kL kkfLke su{ rk {ue yk{rLkoh kLku kkk kwLk:MkkkLk kk{u.

Mko rkk yrkLk ytkkok Mktfrk rkLkk Wu~ku

rfktk kkfkuLku Mk{kLk rkLke kf
Mk{ks{kt MkkLk
ykuAk [uo rkLkku w kk
w Mktk{kt w zkke rfktk kkfkuLku Mk{kk.
rfktk kkfkuLkk keykuLke rk{kt kkekhe

rfktkkk : fwhke heku ykk ykfM{f fkhkuMkh

rfktkkk ykke nku Au.
yk rfktkkkyku yk {wsk Au :
yt yLku ykr

Lke k{e

{kLkrMkf krk yLku {kLkrMkf hkuk

yMkrkf rfktkkk

{kLkrMkf rk{khe

{xe ku hkrkk

Mkuhuk kkMke ({ksLkku fku)

ykurx{

knwrfktkkk

Mktfrk rk k {kxu ?
khkLke {kuxkkkLke MkeLkwt kkB rMkkh{kt hnuXk
rfktk kkfkuLkku MkkOke rfkMk Mkkk

Mkk{krsf MktfLk kk

ykuAk [uo w kk

Mk{kLk kfku kqhe kkze

ykkLk-kLkLke w kfku
rfktk khku-1995 kkk yL khk kkk kukkkkLke ukkELkku y{
kt[kkehksLkk Mkku khu kk{kt {wkfkk u khu yk[ko, rkfku ku{s rfktk kkfku Mkkku [[ko fhe.
IED ytkkok ku fk{keheLkwt {kuLkexhk - {kkooLk fhe sYhe uhk kqhe kkze.
17

kk kktfk{
yLku rhkuhk

kk MkkkLk Mkr{rkyu ku fkhLkkt {kkfe fk{ku fhkLkkt nku Au.

kk yLku kuLkk rkkkuLke {hk{kLkwt fk{
swk swk rMkr fk{ku suk fu kotzku, ki[kku, kekLkk kkeLke Mkwrk, {knTLk kusLk uz ku{s
kkWLze kuLkwt kktfk{
kktfk{Lke rk nkk hkkt knukt kuLf{kt kkw kukk {kxu yk f[uhe khk fhk{kt ykuk krhkk{kt
ykku Mkq[Lkkyku {wsk kkwt kukwt.
kktfk{ {kxu yuMkyuMkyu f[uhe khVke k{ nkLkkt Lkkkt {kk knukt yk ytkuLkk MOU fhkLkk nku Au.
ku fk{Lkk rnMkkkku hkk, ke nkLkk Lkkkt {uk, Lkkkt khk {kkk suk rnMkkkku ytkuLke
krkyku yLku ku{kt yLkwMkhkLke fk{kehe fhe.
fk{Lkk kktfk{ hBkLk xeykhke khk yk ytku {kkooLk ykkk{kt yku ku{s fk{Lke kwkk {kxu
kzo kkxeo khk fk{Lkwt rLkhek fhk{kt yku.

18

 fk{kqo kk kk rLkk Lk{qLkk{kt fk{ kqo kk ytkuLkwt {kkk ykkkLkwt nku Au.
kkLkku Mk{k heku rfkMk fhkLkku kLk kikh fhe yLku su{ su{ LkkktLke Wk kk ku {ku yk
kLk{kt Mk{kr swe swe yuxeexe yrk{kkLkk kuhu nkk he.
kkfkuLku kkLkk swk swk yue{uLxMk yLku we skyku{ktke Mkkk rk {e hnu ku {kxu yk
rkkkuLku BaLA khefu rfMkkk.
kkLkk ykuhzk, fBkkWLz k, MkuLkexuLk, kekLkk kkeLke Mkwrk, {knTLk kusLk uz, ytku
kt[kkhksLkk Mkkuyu SMC Mkkku [[ko fhe, kkLku s{eLk MktkkLkLke sYrhkk nku kku ku{kt {Yk
kwt. Mk{wkLkku Mknfkh {e hnu ku {kxu Lkku fhk.

19

ifkf rk Mkk
Mkur xuLkk kukk{

Mko rkk yrkLk ytkkok 6 ke 14 sqkLkkt kk knkhLkkt kkfkuLku ifkf rkLke swe swe
kusLkkyku{kt Mkktfe rkLkk {w kn{kt Mkk{u fhk{kt yke hkkt Au.
6 ke 14 koLke sqkLkk huf kkfkuLku kkr{f rkLkk MkkorkfhLkk u nuX kk{kt k fhke
kwkkkwt rk k fhk uhu kuwt rkLkwt nku Au. khtkw rr MktukkuLku fkhu kkfku fuxef ku
y[uke kk Akuze u Au ykk kku kk{kt k kkkt Lkke. ykkt kkfkuLku rkLkk Mkk{kL kn{kt
Mk{ke uk qk s sYhe Au. su kkfku kk knkhLkk Au ku{Lkk {kxu ku{Lke fkkLku kLku E yuMkyuMkyu
{kkofk yLu ku{Lku su ku kuh{kt k fhkLkk kk Au.
Right to Education Act - 2009Lke ukkE {wsk hk{kt 6 ke 14 sqkLkk kkfku fkk {wskLke

k{kk rMk fhe rkLkk Mkk{kL kn{kt uzk ku {kxu Mkur xuLkk kukk{Lkwt ykkusLk fhk{kt yku
Au.

20

Mkur xuLkk kukk{- rkLk rLkkMke

(3 {kMk - yurke sqLk)
6 ke 8 sqkLkk kkfku Mkk{kL kk{kt u {uu ku knukt kuyku kkLkk kkkhke krhr[k kk,
kkLkku zh qh kk ku nukwke ikrf heku Mks fhk {kxu yurke sqLk-10 k {rnLkk {kxu Mkur
xurLktkLkwt ykkusLk fhk{kt yku Au. yk fko{{kt yuf koke ykuAk Mk{ke zkukykWx nku kukt
kkfkuLkku k Mk{ku fhk{kt yku Au.

Mkur xuLkk kukk{- rkLkrLkkMke (10-20 {kMk)

9 ke 14 sqkLkk fe kkyu Lk ku kkfku Mkk{kL kk{kt u {uu ku knukt kuyku kkLkk
kkkhke krhr[k kk, kkLkku zh qh kk ku nukwke yLku yuf koke w Mk{kkkke zkukykWx nku
kuk kkfkuLku ku{Lke Lku yLkwYk kuh {kxu ikrf heku Mks fhk {kxu ku{s SLk fkike
rk ykkk {kxu sqLk-11 ke {k[o-12 Mkwe Mkur xurLkkLkwt ykkusLk fhu Au. khu 12 ke 14
koLkk fe kkyu Lk kuk ku{s ku koke w Mk{ke zkukykWx kkfku {kxu yk fko{20 {kMk Mkwe
[kk{kt yku.

Mkur xuLkk kukk{- rLkkMke

(hkLkk Mkktkh fhkkt kkfku {kxu)
hkLke yth hkuShkuxe {kxu keyku Mkkku Mkktkh fhkkt 6 ke 14 sqkLkkt kkfku {kxu {q kk{{kt s
Mkur xuLkk kukk{(rLkkMke) fhk{kt yku. su{kt kkfkuLku rkLke Mkkku hnuk-s{kLke Mkwrk
kqhe kkzk{kt yku Au. yk kkfku {kxu {kEkuLk Vku{oLke {kEkuLk {kuLkexhk rMkMx{{kt ykuLkkELk
yuLxe fhkLke hnuu.

yL hkLkk Mkktkh fhkkt krhkhLkk

6 ke 14 koLkk kkfku {kxu xuLx Mfw
yL hk{ktke Mkktkh fheLku kwshkk{kt ykkkt kkfku {kxu kt keyku fk{fksLkk Mku hkufk Au
kt s xuLx Mfq khk rkLke Mkk fhk{kt yku.

21

{kEkuLk {kuLkexhk rMkMx{

hkLke yth yLku hk knkh Mkktkh fheLku ykkkt yLku skkt kkfku {kxu {kEkuLk {kuLkexhk
Mkku^xuh ykuLkkELk kikh fhu Au. yk rMkMx{ khk kkfkuLkwt xufk fhe ku{Lku Mkk{kL kk{kt,
yuMkxeke kkuo fu MkeLk nkuMxu yLku Mkkkuxo Mfw{kt uzk.

uxh nkWMk
nuhe rMkkhLkk tr[k sqkku (f[hku ekk, e {ktkkk, {sqhe fhkk, yLkkk yLku yL)Lkk kkfku
{kxu uxh nkWMk Y fhk{kt yku Au.
kt[kkehksLkk Mkkuyu kk{, rMkkhLke kk{kt ukkk 6 ke 14 koLkk k{k{kkfkuLku ku{Lke fkk
yLkwMkkh kk{kt u fu kwLk: u ykkkLkk kusux{kt MxkV, kkLkk yk[ko, rkfkuLku {Yk kwt.

22

{knTLk kusLk kusLkk

kwshkk hk {knTLk kusLk kusLkkLkku ykht ko 1984Lkk LkuBkh {kMkke fhk{kt yku. yk{,
kkr{f kkLkk kkfkuLku {knTLk kusLk ykkLkkh kwshkk hk u{kt k{ Au. {knTLk kusLk
kusLkkLkk {w nukwyku Lke[u {wsk kke fk.

(1) kkr{f kk{kt kk kkfkuLku {knTLk kusLk ykkwt yu kheke rLkkh

ytkuLkk hkLkk Lkku{kt kqhf kLku.
(2) yke kusLkkLkk krhk{u rfkMke sqkLkk kkfkuLkwt kkuk kuh Mkkhk
yuk {k{kt [w yku Au.
(3) y[u kk Akuze sLkkhLku hkufk yLku kkyku{kt Mkk{kL nkshe{kt Mkwkhku
fhk Wkhktk{kt {knTLk kusLk kusLkk khu rkkeoykuLku kk{kt ykfkeo
fu.
(4) yk kusLkk Mkk{krsf yLku hkxe yufkk MkkkLkwt yuf kkwt kLke hnuu.

yk kusLkkLkwt y{efh Mkhfkh fkkyu rk rkk fhu Au. yLku kkk zk khefu fr{&he, {knTLk
kusLk kusLkk Au. rsk fkkyu yk kusLkk Wkh uhu, rLktk yLku y{efh {kxu fuxh skkkh Au.
fuxheLkk rLktk nuX Lkkk fuxh ({..ku.) Vhs ku Au. kkwfk fkkyu yk kusLkkLke
y{efhLke skkkhe kkwfk {k{kkhLke Au yLku kkr{f kk{kt {knTLk kusLk kusLkkLke fk{kehe
Mkt[kfLku Mkwk fhk{kt yku Au.
23

kkr{f kk{kt {knTLk kusLk kusLkkLkk y{efh{kt kkLkk {w rkfLke Vhu yLku fk{kehe
MkhfkhLkk rk rkkLkk Xhk {ktf Lkt. {/1392-221/ kk. 25/1/1994 ku{s MkhfkhLkk rk
rkkLkk krhkk {ktf Lkt. {-102009-826-ykh kk. 25/8/2009{kt Lke fhk{kt yku Au.
kkfkuLku ku {kkk{kt kkirf kuhkf {e hnu ku {kxu kkLkk rkfku {nLkku kk se fu. kkr{f
kk{kt {knTLk kusLk kusLkkLkk yMkhfkhf y{efh {kxu rkfLke qr{fk [keYk Au. yk krk fko{kt
rkf kkfkuLku ku Mk{u yLku ku {kkk{kt kusLk ykkk{kt ykLke Vhs ke fu Au yLku yuf W{k
fk{kehe fko ytkuLkku ynuMkkMk yLkwe fu Au. kk{kt {knLk kusLk hBkLk {w rkf ku{s rkf
kkfkuLku {kxu kLkku kusLk{kt VkuxeoVkEz ykxk, [kuk, k, ku ku{s {Mkkk kwkkkk Au fu Lkn kuLke
kke fhu yLku {knTLk kusLk kusLkkLke MkwykuLke e khkkh kk kuLke kke hke uEyu.
ruk{kt, Mkt[kf, hMkkuk yLku {Lke ku{Lke {knTLk kusLk kusLkk{kt Vhu rLkr{k ku yLku kkfku
{kxu rLkr{k kh{ hMkkuE kLkkeLku kehMkk{kt yku ku k kkLkk {w rkfu ukLkwt hnu Au. kusLk{kt kk
uLkkh kkfkuLke hhkus ytkrsk Mktk rkfkuyu {ueLku Mkt[kfLku ykke uEyu suke sYrhkk {u
hMkkuE kLkke fk yLku kkfkuLku ku {kkk{kt kusLk {e hnu yLku yLkks fu yL MkwykuLkku kkkz
yxfke fk. kkLkk kkfku kELk{kt rMkk kusLk {uu, MAkk kqof nkk kuu yLku kkfku{kt
kkrk, rk yLku W[Lke[Lkk uk rLkk kusLk{kt kk ELku khMkh kE[khku yLku MkTkLkk fuk ku
{kxu kkLkk rkfkuyu yLku PRI Mkkuyu kMk fhkLkku hnu Au.
Wkhktk{kt, hk Mkhfkhu kkr{f kkLkk kkfkuLku k{he ku{s ykh k{he{kt yLkks{kt Vku.Vk.ykxku,
[kuk, k, ku, kfkS fuxk {k{kt ykkk kkk Au. ku kkuzo kk{kt fkuEk {wkfkku ykLkkh uE
fu ku heku rk Wkh fh{kt kkLkku nku Au. yk {kxu hk Mkhfkhu huf kk {kxu Y. 200/0Lke
hf{Vku Au. kk{kt kusLk{kt {kkkk skkLke rkkku Mkkku hhkus {uLkw k kLkwt Au. yk{,
kkLkk {w rkf ku{s rkfkuyu {knTLk kusLk kusLkk{kt ykLkku kk skLkku Au.
kk{kt hhkus kkfkuLku kusLk ykkkk knuk yk kusLkLke kwkk yLku {k kk {w rkfu
kkkMkkLke Mkk fhkLke nku Au. khu hhkus yuf rkfu kkfkuLku kusLk ykkkk knuk kusLkLkku xuMx
fhkLkku hnu Au. yLku hMkkuzkLke, kMkkuLke ku{s kkfkuLke MAkkLke kke fhkLke nku Au.
kk{kt[kkLkk Mkku k kk{Lkk kkfkuLku kwkkwk {knTLk kusLk {e hnu ku {kxu kkLke {wkfkk
E, {krnke yLku {kkooLk ykkwt qks sYhe Au.

24

10

tr[k sqkLkkt
kkfkuLkwt rk

Mko rkk yrkLkLkkt {w uku - Lkk{ktfLk, Mkkefh yLku kwkk{kt rkk krhk{ {uk kusux{kt
fk{kehe fhk{kt yku Au. xkk yuwfuLk khk ykrkMke kkfku{kt kkLk, Mk{s, hsqykk, fkikuLke
rMkyku k fhe yk{rkMk fuku sYhe Au. ku{s rkfku khk kk{kt kkfkuLku yk {kxu rk
ykkk{kt yku Au. rkfku yLku kkfku MkkrLkf kkoh{ktke {ke [esMkwykuLkku rk fko{kt Wkkuk
fhk kke{{kt {kkooLk ykkk{kt yku Au. kks kkfkuLku kk{kt u ykkku. kk{kt u
ykkk kAe kuykuLku kk{kt rLkkr{k {kufk yrLkr{k kkfkuLkk ke Mkkku fkWLMkuk fhwt. keLku
rkke kkk Vkk-kLke fkhe ykke. MkhfkhLke kusLkkyku sue fu, ku, kkXkwMkfku,
r]rk, {knTLk kusLk kusLkkke keykuLku kfuV fhk.
kkf kk{kt rLkr{k yku kku s ykk e fu. yuf Mkkhku Lkkkrhf kikh fhe fku. kkfLkku rk
{ukLkku yrfkh nkukke kuLku kuLkkke tr[k hkku rnkkn Lkke.
PRILkk

Mkkuyu kk{Lkk kks kkfkuLku kk{kt u ykkku yLku kwkkke rk {uk hhkus
rLk{k kk{kt {kufk keykuLku skwt sYhe Au. kk MkkkLk Mkr{rk yLku kt[kkehksLkk Mkku
khk kk{Lku Lkuk] kqhwt kkzk{kt yku.

25

krhr
kuLke fkhe
EMkeMkeE foh/fuL Mkt[kf : Mko rkk yrkLk khk 2.5 ke 5 koLkk kkfkuLku kqo kkr{f rk kqhwt
kkzk [kkk yeo [kEz nwz fuh yuLz yuwfuLk [ku Au. suLkk Mkt[kf knuLkkuLku EMkeMkeE foh ykk
fuL Mkt[krfk fnuk.
kk kkLx : Mkhfkhe kkr{f kkykuLku kkukkLke kk{kt rk yLku rk Mkkku Mktfku ykLkwMkktrkf
kkkkku fu suLku ykkhu rk{kt w Mkwkh ke fk ku {kxu Wkkuk{kt uk {kxu h kuo Y. 5,000/kkeX Vkk{kt ykke kkLx.
rkf kkLx : Mkhfkhe kkr{f kkLkk rkfku kkfkuLku w Mkhkkke ykMk fhke fu ku {kxu
MknkYk kE fu kuk xe[k LkeOk {xeheMk kikh fhk {kxu rkf eX h kuo Y. 500/Vkk{kt ykke kkLx.
kk hekuhk kkLx : Mkhfkhe kkr{f kkyku kife kuh 1 ke 5 ke kkykuLku h kuo Y. 7500/yLku kuh 6 ke 8 ke kkykuLku h kuo Y. 15000/- kkLkk hekuhk fk{{kxu Vkk{kt ykke
kkLx.
rk{e kkuLz : ykuAku Mkkkhkk h hkkk kk{kuLke Mkhfkhe kkr{f kk{kt kuh 1 ke u
{uke kkkykuLku kwshkk Mkhfkh khVke kkukkLkwt kkr{f rk kqo fhu ku ykke Y. 1,000/- Lkk
ykkk{kt ykkk kkuLz.
r{rLkxTMk : fkuEk fkhLke {exk Mktuo {exk{kt ku [[koykuLke rkkkh Mkk heku fhk{kt
ykke LkkU.
Xhk : fkuEk fkhLke {kL MktMkk khk ku{Lkk fkokuk Mktktrk rLk{kuLku ykeLk hne ykLkk rLko
fhk {kxu k{k{ MkkuLke Mkt{rkke {tsqh fhk{kt ykke kkkkLke LkkU.
yusLzk : fkuEk {exk [[ok{kt ykLkkhk {wk.
26

 zkukykWx : kk{kt ykMk fhkkt rkkeoyku kife fkuE rkkeo kkukkLkku ykMk y[u Akuze skku hnu
ku.
rfktkkk : k fkuEk kLke kherhf fu {kLkrMkf krk hkke nku fu su Mktk heku kkukkLkk hkuStk
fko fhk{kt yk{kk fu {w~fue yLkwke nku yuxu rfktkkk. rfktkkk{kt kherhf kuzktk,
MkktkLke yk{kk, rkuk, {kLkrMkf {tkk ku{s {kLkrMkf hkukke kezkkk kkfku kwg fu ]
Lke kyku yku Au. yk{ kkB ku{s nuhe rMkkh{kt hnuke rfktk kykuLkku Mk{ku kk Au.
{knTLk kusLk kusLkk : kk{kt ykMk fhkkt kkfku {kxu kkkuhLkk Mk{u kh{ kLkku kusLk s{k
ykkk {kxuLke kusLkk.
ukuMk : kk{kt kkfkuLkk u {kxuLkku sqLk {kMk{kt kusk{kt ykkku WMk.
Mkuo : fkuE [kuMk kkkkkuLku kLku hke ku {kxuLke k{k{ fkhLke rLkrk kukku{ktke {krnke {uk {kxuLke fk{kehe.
yuMk.xe.ke. ko : 6 ke 14 koLkk kk uke tr[k, y[u, kk Akuze sLkkh kkk Wkk kuh{kt Lk sE fLkkh
kkfkuLku Mkk{kL kk{kt Lkk{ktrfk fhe fkk {wskLke ikrf k{kk rMk fhe rkLkk Mkk{kL kn{kt uze uk
{kxuLke ku{s kkf khtrf rkk kqo fhu ku {kxuLke Mkk.
{uELkMxe{: Mkur xurLktk ytkkok kkfLke fkk {wskLke k{kk rMk ku {qktfLkLkk ykkhu Mkk{kL kk{kt
Mk{Mfku Mkkku rkLkk Mkk{kL kn{kt uze ukLke rk.
kkr{k : Mkur xuLkk kukk{ytkkok kkfkuLku fkk {wskLke ikrf Mkskk rMk fhkk y{wf Mk{
{kok MkweLkk Mkku khk rLk{qf ykku ]rk khk rk fko fhkku MkkrLkf k.

27

hk - rsk yuMkyuMkyu f[uheLkwt {kwt

Mko rkk yrkLk
hk MkhLke f[uheLkwt MkkkLk ktk
hk yuMkyuMkyu

kLkeOk kkze

yewxe fr{rx

Mxux kusux ykurVMk

Mxux kusux zkhuxh

yuyuMkkeze
ykkLkrk
xe[h xuLkk
suLzh yuwfuLk
ifkf rk
ykrrk rk
rfktk kkfkuLkwt rk
EMkeMkeE

Mkuuxhe
nex
ykuyuMk

r{zek

VkLkkLMk
yuLz
yufkWLxTMk

kktfk{

yu{ykEyuMk

kLkk
yuLz
{uLkus{uLx

LkkU: hk fkkyu hkMkhLke nexe fk{kehe ykuo

28

krhkLkk hk, Mxux kusux zkhuxhLke f[uhe, rsku,

kf kuhu Mkhkuyu MktMkkkk {kkLkku yku

hk MkhLkk MkkkLk ktkLke rr Mkr{rkyku

!
!

kLkeOk kkze
krhkusLkk (yuMkyuMkyu)
{kxu hk MkhLke
LkkUkue MktMkk

yewxe fr{rx
!
!

Mxux kusux zkhuxh

!
!

hk MkhLke f[uhe
yuMkkeze
yuyuMkkeze
Mkuuxhe, yuV yuLz yuyku,
rr fkoxfku Mktkkk
yrfkheyku

y{efhLku kke Mk{ekk

kkf ynuk yu ykrzx rhkkuxTMko ytku
[[ko r[khk
rLk{ku Mkwkhk
krhkusLkkykuLkk y{efh ytkuLke
skkkhe nLk fhe
Lkkktfe yLku Mkuk rkf rLk{ku zk
yLkwktku (fkuLxkxTMk) fhkLke Mkkk
krhkLkk {w fkhkukkhe yrfkhe
krhkusLkkLkk y{efh yLku nex
rk rkk yLku yL kkkyku Mkkku
MktfLk

kktrkf Mkknfkh sqk

SMkeEykhxe
{rnk Mkk{
kkX kwMkf {tz

!
!

fko{kuLku ykkhYk
qr{fk kqhe kkze
kktrkf Mknkkk
Mk{ekk yLku MktkuLk

LkkU: hk fkkyu rLkrkrkf rLkoku uk yLku y{efh {kxuLke MkkLkwt fko fhk.

29

Mko rkk yrkLk ytkkok rsk MkhLke f[uheLkwt MkkkLk ktk

Mko rkk yrkLk ytkkok rsk MkhLke f[uheLkwt MkkkLk ktk
rsk kusux ykurVMk
rsk kusux fku-ykuzLkuxh

ykkLkrk, xe[h xuLkk, suLzh,

ifkf rk, ykrrk rk,
rfktk kkfkuLkwt rk, EMkeMkeE

{kuLkexhk
{ezek

rnMkkke
yrfkhe

keykhMke, keykhke, kf yu{ykEyuMk

MkeykhMke

yuMkyu{Mke

kk

30

kktfk{

rsk MkkkLkktkLke rr Mkr{rk / sqk

yuMkyuMkyuLkk y{efh yLku
{kuLkexhk {kxuLke rsk MkhLke Mkr{rk

!
!
!

rLkrkrkf rLko
y{efh ytkuLke Mk{ekk
krhkusLkk y{efhLke
skkkhe nLk fhe.

rskLke yewxe fr{rx

- rsk kusux fku-ykuzLkuxh

(nkukLke Yyu rsk kkr{f rkkrfkhe)
- rnMkkke yrfkhe, fkoxfkuLkk yrfkheyku

keykhS

keykhMke
!

MkeykhS

MkeykhMke
!

yuMkyu{Mke

kk

31

kusuxLkk Mkokkne
y{efh yLku rLkhek
rk rkk Mkkku MktfLk

krhkkkuLkwt MktfLk
ikrf ko hBkLk kkr{f kk{kt ikrf fko {kxuLkku
Mk{ Lke fhk kkkk
kwshkk Mkhfkh
rk rkk
Xhk {ktf : keykhE-112011-149-f,
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 18/02/2011
t[ku ek :
(1) "e hkEx ykuV r[zLk xw e yuLz fBkMkhe yuwfuLk yux-2009"
(2) rk rkk, Mkr[k, kkteLkkhLkk nuhLkk{k {ktf : GH/SH/6
NO: keykhE/12010/k/fu kk.1/4/2010
MkkLkk :
khk Mkhfkh khk 6 ke 14 koLkk k{k{kkfkuu {Vk yLku VhSkk rk kwY kkzk {kxu yk{w (1) {kt kou
fkku kMkkh fhu Au. su kk.1/4/2010 Mk{k u{kt fhk{kt yke hnu Au. khk Mkhfkh khk kkfkuLku kwkk
Mkh rk k kk ku {kxu ikrf fko yLku rkfkuLkk fk{Lkk fkfku {kxu ukkE fhu Au. suLkk y{ fhkLke
kkkk kwshkk MkhfkheLke Mkr r[khk nuX nke. Mkhfkh khk kwg r[khkLku ytku Lke[u {wsk Xhkk{kt yku
Au.
Xhk :
(1) ikrf ko hBkLk kkr{f rkk {kxu yuxu fu kuh-1 ke 5 {kxu fk{fksLkk 200 (kMkku) rMk yLkuu
ko eX ykuAk{kt ykuAk 800 fkf ikrf fk{kehe fhkLke hnuu.
(2) ikrf ko hBkLk W[kh kkr{f rkk {kxu yuxu fu kuh-6 ke 8 Lkk kkuo {kxu fk{fksLkk 220
(kMkku eMk) rMkku Lke fhk{kt yku Au yLku ko hBkLk ykuAk{kt ykuAk 1000 fkfLkwt ikrf fko
fhkLkwt hnuu.
(3) kkr{f kk{kt kikhe {kxu kkk yL ykLkwkktrkf fk{kehe MkrnkLkk rkf eX yXkrzkLkk 45
(rkMkkeMk) fkfLke fk{kehe fhkLke hnuu. yuxu fu rMkLke kkyku{kt Mkku{ke w hBkLk hhkus ykX
fkfLke fk{kehe fhkLke hnuu. rLkkhu kkt[ fkfLke fk{kehe fhkLke hnuu.

(4)

kkr{f kkLkk kuh-1 ke kuh-5 Lkk rkfkuyu kkr{f rkk{kt hhkus ykuAk{kt ykuAk 4
([kh) fkf yLku W[kh kkr{f rkk kuh-6 ke kuh-8 Lkk rkfkuyu kkt[ fkfLkwt kofko
fhkLkwt hnuu.
32

(5)

yLkw{(4) {kt kok {wskLkk kofko fko kAe kkfeLkku Mk{ ko rkLke kikhe, kkfkuLke
Mkkkkuke, kukkkuke kuhuLke [fkMke ykkk{e rMk fu ykkLkk fhkuLkk rk {kxuLke
kikhe {kxu Wkkuk fhkLkku hnuu. yk Mk{ hBkLk{kt rkfu kk{kt nksh hnukLkwt hnuu yuxu fu
kk AkuzeLku sE fu Lkrn.
yk Xhk k{k{ kkr{f kkyku yuxu fu Mkhfkhe kk, rsk rk Mkr{rk Mkt[krk, Lkkh rk Mkr{rk
Mkt[krk, yLkwkrLkk kLkke kkr{f kk, rkLk yLkwkrLkk kLkke kkr{f kk, Mke.ke.yuMk.Mke. fu
ykE.Mke.yuMk.ykE. ykk yL fkuE k kkuzo Mkkku Mktfku fkuEk {k{Lke k{k{ kkr{f kkykuLku
kkw kzu. yLku kuLkku y{ k{k{rkfku/yk[kkuo yLku Mkt[kfu fhkLkku hnuu.
yk XhkLkku y{ Y kkk ikrf ko 2011-12 ke yuxu fu swLk-2011 ke Y kkk Lkk ikrf koke
fhkLkku hnuu.
kwshkk hkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u,
Mkne -

(yuMk.ke. khkrMkk)
Lkkk Mkr[ (kkr{f rk)
rk rkk
kwshkk Mkhfkh.

rk,
- {kLk. hkkkeLkk yk Mkr[e, hksLk, kkteLkkh
- {kLk.{w{tkeeLkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- k{k{ {kLk. {tkeeyku/hk fkkLkk {tkeeyku/{kLk.MktMke Mkr[eykuLkk ytkk Mkr[e, Mkr[k,
kkteLkkh.
- yk Mkr[e (rk)Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[e, (kkr{f rk) Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[kLkk k{k{rkkku, kkteLkkh.
- fr{&he, {knLk kusLk kusLkk yLku kkyku, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, kkr{f rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- Mxux kusux zkhuxh, Mko rkk yrkLk, Mkuxh-17, kkteLkkh.
- rLkk{fe, rLkhtkh rk, kwshkk hk, kkteLkkh.

33

kkr{f kkykuLku fukexuLk Ve uk rkkt {qfk kkkk

kwshkk Mkhfkh
rk rkk
Xhk {ktf : keykhE-112011-149-f,
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 18/02/2011
t[ku ek :(1)

"e hkEx ykuV r[zLk xw e yuLz fBkMkhe yuwfuLk yux-2009 f{-13(1) yLku f{-38"

(2)

rk rkk, Mkr[k, kkteLkkhLkk nuhLkk{k {ktf : GH/SH/6

NO: keykhE/12010/k/fu kk.1/4/2010

MkkLkk :
khk Mkhfkh khk 6 ke 14 koLkk k{k{ kkfkuu {Vk yLku VhSkk rk k kk ku {kxu MktMk{kt "e hkEx ykuV
r[zLk xw e yuLz fBkhe yuwfuLk yux-2009 kMkkh fheLku k{k{kkfkuLku {qqk ktkhe yrfkh ykku Au.
yk fkkLke f{-13(1) {kt Lke[u {wsk ukkE Au.
"fkuEk kk ykk k kk{kt kkfLku k fhke ku fkuEk fkhLke Capitation Fee Mkw fhu Lkrn
yLku kk{kt u {kxu kkf ykk kuLkk {kkk-rkkk/keLku kkkMk fu ELxhw{ktke kMkkh fhu Lkrn."
yk f{Lke ukkEykuLkku Xhk fhe kuLkku y{ fhk k{k{ kkr{f kkykuLku fhkLke kkkk MkhfkheLke
r[khk nuX nke.
Xhk :
khk Mkhfkh khk yk{w (1) {kt kou e hkEx ykuV r[zLk xw e yux fBkMkhe yuwfuLk yux-2009 Lke
f{13(1) yLku f{-38 Lke ukkEykuke {u Mkkk yLu hk Mkhfkh khk Lke[u {wsk Xhkk{kt yku Au.
(1) k{k{ kkr{f kkyku{kt rkkeoykuLku u ykkk{kt yku khu u ku fkuEk fkhLke fukexuLk
Ve/Mkekuhexe zekkuex, fkuEk fkhLkwt kLk, kk khk yrMkqr[k fhk{kt yku Ve rMkkLke Ve fu hf{rkkeo fu
kuLkk ke kkMkuke k fu khkuk heku E fku Lkrn. yuxu fu kk khk rkko swk swk nukwyku {kxu su Ve uk{kt
yku Au ku E fu khtkw kk{kt k fhke ku yuf s k uk{kt ykke fkuEk fkhLke Ve fu yuzkLMk su
{qze fkhLke (Capital Nature) Lke nku ku E fu Lkrn.
(2) yk XhkLke hk Lkt.1 {kt kou ukkEykuLkwt WtLk fkuEk kk khk fhkkwt Mkkrkk ku kku ku{Lku ku{u
suxe fukexuLk Ve u ku ekLkwt sku kuLkkke kku tz Mkk{ yrfkhe khk fhk{kt yku.
(3) yk XhkLkku y{ k{k{kkyku yuxu fu Mkhfkhe kk, rsk rk Mkr{rk Mkt[krk, Lkkh rk Mkr{rk

34

Mkt[krk, yLkwkrLkk kkr{f kk, rkLk yLkwkrLkk kkr{f kk, Mke.ke.yuMk.Mke. fu ykE.Mke.yuMk.ykE.
ykk yL fkuE k kkuzo Mkkku Mktfku fkuEk {k{Lke k{k{ kkr{f kkykuyu kkk kuLkk Mkt[kf {tzu [wMk
heku fhkLkku hnuu.
(4) hkLkk k{k{ rsk kkr{f rkkrfkheyku kkk rsk rkkrfkheyku khk ku{Lkk fkokuk{kt Wkwok
ukkEykuLkwt [wMkku kkLk fhkkLkwt hnuu.
yk XhkLkku y{ ikrf ko 2011-12 Lkk uke fhkLkku hnuu.
kwshkk hkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u,
Mkne (yuMk.ke. khkrMkk)
Lkkk Mkr[ (kkr{f rk)
rk rkk
kwshkk Mkhfkh.
rk,
- {kLk. hkkkeLkk yk Mkr[e, hksLk, kkteLkkh
- {kLk.{w{tkeeLkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- k{k{ {kLk.{tkeeyku/hk fkkLkk {tkeeyku/{kLk.MktMke Mkr[eykuLkk ytkk Mkr[e, Mkr[k,
kkteLkkh.
- yk Mkr[e (rk)Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[e, (kkr{f rk) Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[kLkk k{k{ rkkku, kkteLkkh.
- fr{&he, {knLk kusLk kusLkk yLku kkyku, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, kkr{f rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- Mxux kusux zkhuxh, Mko rkk yrkLk, Mkuxh-17, kkteLkkh.
- rLkk{fe, rLkhtkh rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, S.Mke.E.ykh.xe. kkteLkkh.
- rLkk{fe, kwshkk hk kkX kwMkf {tz, kkteLkkh.
- Mkr[e, kwshkk {kr{f yLku W[kh {kr{f rk kkuzo, kwshkk hk, kkteLkkh.
- k{k{ BwrLkrMkk fr{&heyku.
rLkk{fe
- k{k{ rsk rfkMk yrfkheeyku, kkr{f rk
- k{k{ rsk kkr{f rkkrfkhee rkkrfkheeyku
{khVk

35

kkr{f kkyku{kt u ku fMkkuxe/kkkMk Wkh rkkt

kwshkk Mkhfkh
rk rkk
Xhk {ktf : keykhE-112011-149-f,
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 18/02/2011
t[ku ek :(1) "e hkEx ykuV r[zLk xw e yuLz fBkMkhe yuwfuLk yux-2009"
f{-13(1) yLku f{-38"
(2)

"e kwshkk yuwfuLk ku (yu{uLz{uLx) ke-2010"

(3)

rk rkk, Mkr[k, kkteLkkhLkk nuhLkk{k {ktf : GH/SH/6

NO: keykhE/12010/k/fu kk.1/4/2010

MkkLkk :
khk Mkhfkh khk 6 ke 14 koLkk k{k{ kkfkuu {Vk yLku VhSkk rk k kk ku {kxu MktMk{kt "e hkEx ykuV
r[zLk xw e yuLz fBkhe yuwfuLk yux-2009" kMkkh fheLku k{k{ kkfkuLku {qqk ktkhe yrfkh ykku
Au. yk fkkLke f{-13(1) {kt Lke[u {wsk ukkE Au.
"fkuEk kk ykk k kk{kt kkfLku k fhke ku fkuEk fkhLke Capitation Fee Mkw fhu Lkrn
yLku kk{kt u {kxu kkf ykk kuLkk {kkk-rkkk/keLku kkkMk fu ELxhw{ktke kMkkh fhu Lkrn."
yk f{Lke ukkEykuLkku Xhk fhe kuLkku y{ fhk k{k{kkr{f kkykuLku fhkLke kkkk MkhfkheLke
r[khk nuX nke.
Xhk :
khk Mkhfkh khk yk{w (1) {kt kou "The Right of Children to free and Compulsory Education
Act 2009" Lke f{13(1) yLku f{-38 Lke ukkEykuke {u Mkkk yLu hk Mkhfkh khk Lke[u {wsk
Xhkk{kt yku Au.
(1)

kkr{f kkyku{kt kkyku khk rkkeoyku yLku ykk kuLkk {kkk-rkkk/keykuLke fMkkuxe/kkkMk fhk{kt
yku Au ykk rkkeoLku fu kuLkk keykuLkk ELxhw ELku u ykkk{kt yku Au. su Wkwok khkLke
ukkEyku rY nkukke kkr{f kk{kt u ku su fMkkuxe, kkkMk ykk ELxhw ukLke krk Au
kuLkk kh Mktkqo rkkt {qfk{kt yku Au yuxu fu rkkeoyku/keykuLke fMkkuxe kkkMk fu ELxhw E fku
Lkrn.

(2)

kkr{f kk{kt u ku kkyku khk kkhof yLku Mkwz (Fair) rk ykLkkkLke hnuu. yk
kkhof rk{kt kk u {kxu ykku yhSyku kife nuk ku knukLkk kuhu Lke fhe fk ykk zku
fheLku k u ykke fku.

36

(3)

u ykkk {kxu y{wf kkykuyu u {kxu Lke fhuk Vku{o ykkkLke kk hku Au. yk Xhkke Mk
fhk{kt yku Au fu u Vku{o ykkk{kt fkuEk fkhLkku ELfkh fu yhku k yk f{Lkku tk kku. huf
kkyu u Vku{o su {kkk-rkkk/ke EAu kuLku VhSkk fkuEk fkhLke kqAkhA kh ykkkLkku hnuu
yLku huk Vku{oMk MefkhkLkk hnuu. kk u ykkk kkk Mkexku kife [kuMk Mktk/xfk{kt Mkexku swe swe
fuxukhe {kxu yLkk{k hke fku. "The Right of Children to free and Complusory
Education Act 2009" Lke ukkE {wsk Lkkk yLku tr[k koLkk rkkeoyku {kxu u ykkkkkk
skykuLkk 25 xfk skkyku{kt u ykkkLkku hnuu. khtkw u ku fuxe Mkexku yLkk{k hke Au ku{s
huf fuxukhe{kt u fE rk {wsk ykkk{kt yku ku nuhkk{kt skkLkwt hnuu.

(4)

kk khk Wkh sku ukkELkwt WtLk fhkLkwt {kq{kzu (Mkkrkk ku) kku kue kk Mkk{u k{
kLkk WtLk {kxu Y. 25,000/- Mkwe yLku ku kAeLkk uf WtLkLkk Mktku Y.50,000/- suxku tz
fhk{kt yku.

(5)

yk XhkLkku y{ k{k{ kkyku yuxu fu Mkhfkhe kk, rsk rk Mkr{rk Mkt[krk, Lkkh rk
Mkr{rk Mkt[krk, yLkwkrLkk kkr{f kk, rkLk yLkwkrLkk kkr{f kk, Mke.ke.yuMk.Mke. fu
ykE.Mke.yuMk.ykE. ykk yL fkuE k kkuzo Mkkku Mktfku fkuEk {k{Lke k{k{ kkr{f kkyku
kkk kuLkk Mkt[kf {tzu [wMk heku fhkLkku hnuu.

(6)

yk XhkLkku y{ ykkk{e ikrf ko 2011-12 yuxu fu swLk 2011 ke Y kkkt Lkk ikrf ko {kxuLkk
uke fhkLkku hnuu.

kwshkk hkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u,

Mkne (yuMk.ke. khkrMkk)
Lkkk Mkr[ (kkr{f rk)
rk rkk
kwshkk Mkhfkh.
rk,
- {kLk. hkkkeLkk yk Mkr[e, hksLk, kkteLkkh
- {kLk.{w{tkeeLkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- k{k{ {kLk.{tkeeyku/hk fkkLkk {tkeeyku/{kLk.MktMke Mkr[eykuLkk ytkk Mkr[e, Mkr[k,
kkteLkkh.
- yk Mkr[e (rk)Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[e, (kkr{f rk) Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[kLkk k{k{rkkku, kkteLkkh.
- fr{&he, {knLk kusLk kusLkk yLku kkyku, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, kkr{f rk, kwshkk hk, kkteLkkh.

37

kkr{f kkyku{kt kkfkuLku yuf s kuh{kt hkufe hkk ykk

kk{ktke fkZe {qfk Wkh rkkt
kwshkk Mkhfkh
rk rkk
Xhk {ktf : keykhE-112011-149-f,
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 18/02/2011
t[ku ek :(1) "e hkEx ykuV r[zLk xw e yuLz fBkMkhe yuwfuLk yux-2009"
f{-16 yLku f{-38
(2)

rk rkk, Mkr[k, kkteLkkhLkk nuhLkk{k {ktf : GH/SH/6

NO: keykhE/12010/k/fu kk.1/4/2010

MkkLkk :
khk Mkhfkh khk 6 ke 14 koLkk k{k{ kkfkuu {Vk yLku VhSkk rk k kk ku {kxu MktMk{kt "e hkEx ykuV
r[zLk xw e yuLz fBkhe yuwfuLk yux-2009" kMkkh fheLku k{k{ kkfkuLku {qqk ktkhe yrfkh ykku
Au. Mk{k u{kt yk khkLkku y{ Y ku Au. yk fkkLke f{-16 {kt Lke[u {ku ukkE Au.
"kk{kt k fhu fkuE k kkfLku khtrf rk kwt kkkt Mkwe{kt fkuEk kuh{kt hkufe fku (Hold Back)
ykk fkZe {qfe fku Lkrn."
Xhk :
khk Mkhfkh khk yk{w {kt kou "The Right of Children to free and Compulsory Education Act
2009" Lke f{16 yLku f{-38 Lke ukkE {wsk "kkr{f kk{kt ykMk fhkkt fkuEk kkfku fkuEk
kuh{kt khekk ELku hkufe hkk ykk kk{ktke fkZe {qfk Wkh Mktkqo rkkt Vh{kk{kt yku Au." ykLkku nukw
khekk Wkh rkkt {qfkLkku Lkke. khtkw fMkkuxeLkk krhk{u kkfLku LkkkkMk fu kkMk fu kk{ktke fkZe {qfk kh
rkkt {qfk{kt yku Au.
kkr{f kkLkk kkfkuLkku xuMx/fMkkuxeLkku nukw kkf kk{ktke fuxwt eku Au ku k yLku kuLkk kh kkyu ykk
rkfu w kMkku fhkLke sYh Au fu fu{ ku kLkku Au. kuke kkr{f kkyku{kt, rkkeoykuLkwt Mkkk Mkokkne
{qktfLk kk/rkfku khk Mk{k ko hBkLk fhkLkwt hnuu.
yk XhkLkku y{ k{k{ kkyku yuxu fu Mkhfkhe kk, rsk rk Mkr{rk Mkt[krk, Lkkh rk Mkr{rk

Mkt[krk, yLkwkrLkk kLkke kkr{f kk, rkLk yLkwkrLkk kLkke kkr{f kk, Mke.ke.yuMk.Mke.fu
ykE.Mke.yuMk.ykE. ykk yL fkuE k kkuzo Mkkku Mktfku yLku fkuEk {k{Lke k{k{ kkr{f
kkykuyu kkk kuLkk Mkt[kf {tzu [wMk heku fhkLkku hnuu.
38

yk XhkLkku y{ ykkk{e ikrf ko 2011-12 ke yuxu fu swLk 2011 ke Y kkk Lkk ikrf koke fhkLkku
hnuu.
kwshkk hkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u,
Mkne (yuMk.ke. khkrMkk)
Lkkk Mkr[ (kkr{f rk)
rk rkk
kwshkk Mkhfkh.
rk,
- {kLk. hkkkeLkk yk Mkr[e, hksLk, kkteLkkh
- {kLk.{w{tkeeLkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- k{k{ {kLk.{tkeeyku/hk fkkLkk {tkeeyku/{kLk.MktMke Mkr[eykuLkk ytkk Mkr[e, Mkr[k,
kkteLkkh.
- yk Mkr[e (rk)Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[e, (kkr{f rk) Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[kLkk k{k{rkkku, kkteLkkh.
- fr{&he, {knLk kusLk kusLkk yLku kkyku, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, kkr{f rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- Mxux kusux zkhuxh, Mko rkk yrkLk, Mkuxh-17, kkteLkkh.
- rLkk{fe, rLkhtkh rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, S.Mke.E.ykh.xe. kkteLkkh.
- rLkk{fe, kwshkk hk kkX kwMkf {tz, kkteLkkh.
- Mkr[e, kwshkk {kr{f yLku W[kh {kr{f rk kkuzo, kwshkk hk, kkteLkkh.
- k{k{ BwrLkrMkk fr{&heyku.
rLkk{fe
- k{k{ rsk rfkMk yrfkheeyku, kkr{f rk
- k{k{ rsk kkr{f rkkrfkhee rkkrfkheeyku
{khVk
- Mkuo kMkLkkrfkhee, {nkLkkhkkrfk, Lkkhkkrfk yLku Lkkh kt[kk.
- yufkWLxLx sLkh, hksfkux/y{kk.
- kkkh yLku rnMkkke yrfkhee, y{kk/kkteLkkh
- k{k{ rsk rkuhe yrfkheeyku.
- rLkhekfe, MkkrLkf tzku rnMkkk, kw.hk.kkteLkkh
- {krnke rLkk{f, kwshkk hk, kkteLkkh khVke hkLkk yke irLkf ykkhku{kt rMkr ykuo.

39

kkr{f kkyku{kt kkfkuLku kherhf rkk ykk

{kLkrMkf kkMk ykkk Wkh rkkt
kwshkk Mkhfkh
rk rkk
Xhk {ktf : keykhE-112011-149-f,
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 18/02/2011
t[ku ek :(1)

"e hkEx ykuV r[zLk xw e yuLz fBkMkhe yuwfuLk yux-2009"

f{-17(1), 17(2) yLku f{-38

(2)

rk rkk, Mkr[k, kkteLkkhLkk nuhLkk{k {ktf : GH/SH/6

NO: keykhE/12010/k/fu kk.1/4/2010

MkkLkk :
khk Mkhfkh khk 6 ke 14 koLkk k{k{ kkfkuu {Vk yLku VhSkk rk k kk ku {kxu MktMk{kt "e hkEx ykuV
r[zLk xw e yuLz fBkhe yuwfuLk yux-2009" kMkkh fheLku k{k{ kkfkuLku {qqk ktkhe yrfkh ykku
Au. yk fkkLke f{-17 {kt Lke[u {ku ukkE Au.
(1)

fkuEk kkfLku kherhf rkk ykk {kLkrMkf fLkzkk fu {kLkrMkf kkMk ykke fu Lkrn.

(2)

kuxk f{(1) Lke ukkEykuLkku su fkuE tk fhu kue k Mkk{u yke kLku kkw kzkk Mkuk rLk{ku
nuX rMk rkf kkkt E fku.

yk f{Lke ukkEykuLkku y{ fhkLke kkkk MkhfkheLke Mkr r[khk nuX nke. Mkhfkh khk kwg r[khkLku
ytku Lke[u {wsk Xhkk{kt yku Au.

Xhk :
khk Mkhfkh khk yk{w (1) {kt kok{kt yku "The Right of Children to free and Compulsory
Education Act 2009" Lke f{17(1), 17(2) yLku f{-38 Lke ukkE {wsk

(1)

hk{kt ykue k{k{ yuxu fu Mkhfkhe kk, rsk rk Mkr{rk/Lkkh rk Mkr{rk Mkt[krk
kkr{f kk/yLkwkrLkk yLku rkLk yLkwkrLkk kLkke kkr{f kk, Mke.ke.yuMk.Mke. fu
ykE.Mke.yuMk.ykE. ykk yL fkuEk kkuzo Mkkku Mktfku fkuEk {k{(kwshkke, rnLe,
40

ytkuS kuhu) Lke kkykuLkk fkuEk kkfLku kkLkk rkfku ykk yk[koe (Mkt[kf) khk fkuEk
fkhMkh kherhf rkk fu {kLkrMkf kkMk ykkk Wkh Mktkqo rkkt {qfk{kt yku Au. suLkku k{k{
Mktktrkkuyu [wMkku y{ fhkLkku hnuu. u fkuEk k khk yk ukkEykuLkwt WtLk kkwt {kq{ kzu
ykk ku ytku fkuE hsqykk fu Vhek {u yLku ku{kt k sku kku kue k Mkk{u kuLku kkw kkk rMk
rk rLk{kuLkwMkkh rMktkLkk kkkt uk{kt yku.
(2)

yk XhkLkku y{ ykkk{e ikrf ko 2011-12 yuxu fu swLk 2011 ke Y kkkt Lkk ikrf koke
fhkLkku hnuu.

kwshkk hkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u,

Mkne (yuMk.ke. khkrMkk)
Lkkk Mkr[ (kkr{f rk)
rk rkk
kwshkk Mkhfkh.
rk,
- {kLk. hkkkeLkk yk Mkr[e, hksLk, kkteLkkh
- {kLk.{w{tkeeLkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- k{k{ {kLk.{tkeeyku/hk fkkLkk {tkeeyku/{kLk.MktMke Mkr[eykuLkk ytkk Mkr[e, Mkr[k,
kkteLkkh.
- yk Mkr[e (rk)Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[e, (kkr{f rk) Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[kLkk k{k{ rkkku, kkteLkkh.
- fr{&he, {knLk kusLk kusLkk yLku kkyku, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, kkr{f rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- Mxux kusux zkhuxh, Mko rkk yrkLk, Mkuxh-17, kkteLkkh.
- rLkk{fe, rLkhtkh rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, S.Mke.E.ykh.xe. kkteLkkh.
- rLkk{fe, kwshkk hk kkX kwMkf {tz, kkteLkkh.
- Mkr[e, kwshkk {kr{f yLku W[kh {kr{f rk kkuzo, kwshkk hk, kkteLkkh.
- k{k{ BwrLkrMkk fr{&heyku.
rLkk{fe
- k{k{ rsk rfkMk yrfkheeyku, kkr{f rk

41

kkr{f rkfkuLku kLkke xwLk fhk Wkh rkkt {qfk ytku

kwshkk Mkhfkh
rk rkk
Xhk {ktf : keykhE-112011-149-f,
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 18/02/2011
t[ku ek :(1) "e hkEx ykuV r[zLk xw e yuLz fBkMkhe yuwfuLk yux-2009" f{-28 yLku f{-38
(2)

rk rkk, Mkr[k, kkteLkkhLkk nuhLkk{k {ktf : GH/SH/6

NO: keykhE/12010/k/fu kk.1/4/2010

MkkLkk :
khk Mkhfkh khk 6 ke 14 koLkk k{k{ kkfkuu {Vk yLku VhSkk rk k kk ku {kxu MktMk{kt "e hkEx ykuV
r[zLk xw e yuLz fBkhe yuwfuLk yux-2009" kMkkh fheLku k{k{ kkfkuLku {qqk ktkhe yrfkh ykku
Au. yk fkkLke f{-28 {kt Lke[u {ku ukkE Au.
"fkuEk rkf kLkke xwLk ykk kLkke rkLke ]rk fhe fu Lkrn."
yk f{Lke ukkEykuLkku y{ fhkLke kkkk MkhfkheLke Mkr r[khk nuX nke. Mkhfkh khk kwg r[khkLku
ytku Lke[u {wsk Xhkk{kt yku Au.
Xhk :khk Mkhfkh khk yk{w(1) {kt kok{kt yku "The Right of Children to free and Complusory
Education Act 2009" Lke f{-28 Lke ukkE {wsk fkuEk rkf kLkke xqLk ykk kLkke rkLke
]rk fhk Wkh rkkt {qfu Au. yuxu fu k{k{ kkr{f kkLkk rkfku/yk[kkuo fkuEk fkhLkwt kLkke xqLk fu
kuLku kke fkuEk ]rk Lkkkt ELku ykk Lkkkt ek rMkk k fhe fu Lkrn.
su rkfku/yk[kkuo yk ukkELkwt WtLk fhkk {kq{kzu ykk ku ytku fkuE hsqykk fu Vhek k ku yLku ku{kt
k sku kku ku{Lke Mkk{u ku{Lku kkw kzkk rMk yLku MkukLkk rLk{kuLkwMkkh rMktkLkk kkkt uk{kt yku.
yk Xhk k{k{ kkyku yuxu fu Mkhfkhe kk, rsk rk Mkr{rk Mkt[krk, Lkkh rk Mkr{rk Mkt[krk,
yLkwkrLkk kLkke kkr{f kk, rkLk yLkwkrLkk kLkke kkr{f kk, Mke.ke.yuMk.Mke. fu ykE.Mke.yuMk.ykE.
ykk yL fkuE k kkuzo Mkkku Mktfku fkuEk {k{Lke k{k{ kkr{f kkykuLku kkw kzu. yLku kuLkku y{
k{k{ rkfku/yk[kkuo yLku Mkt[kfu fhkLkku hnuu.
yk XhkLkku y{ ykkk{e ikrf ko 2011-12 ke yuxu fu swLk 2011 ke Y kkk Lkk ikrf koke fhkLkku
hnuu.

42

kwshkk hkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u,

Mkne (yuMk.ke. khkrMkk)
Lkkk Mkr[ (kkr{f rk)
rk rkk
kwshkk Mkhfkh.
rk,
- {kLk. hkkkeLkk yk Mkr[e, hksLk, kkteLkkh
- {kLk.{w{tkeeLkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- k{k{ {kLk.{tkeeyku/hk fkkLkk {tkeeyku/{kLk.MktMke Mkr[eykuLkk ytkk Mkr[e, Mkr[k,
kkteLkkh.
- yk Mkr[e (rk)Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[e, (kkr{f rk) Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[kLkk k{k{rkkku, kkteLkkh.
- fr{&he, {knLk kusLk kusLkk yLku kkyku, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, kkr{f rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- Mxux kusux zkhuxh, Mko rkk yrkLk, Mkuxh-17, kkteLkkh.
- rLkk{fe, rLkhtkh rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, S.Mke.E.ykh.xe. kkteLkkh.
- rLkk{fe, kwshkk hk kkX kwMkf {tz, kkteLkkh.
- Mkr[e, kwshkk {kr{f yLku W[kh {kr{f rk kkuzo, kwshkk hk, kkteLkkh.
- k{k{ BwrLkrMkk fr{&heyku.
rLkk{fe
- k{k{ rsk rfkMk yrfkheeyku, kkr{f rk
- k{k{ rsk kkr{f rkkrfkhee rkkrfkheeyku
{khVk
- Mkuo kMkLkkrfkhee, {nkLkkhkkrfk, Lkkhkkrfk yLku Lkkh kt[kk.
- yufkWLxLx sLkh, hksfkux/y{kk.
- kkkh yLku rnMkkke yrfkhee, y{kk/kkteLkkh
- k{k{ rsk rkuhe yrfkheeyku.
- rLkhekfe, MkkrLkf tzku rnMkkk, kw.hk.kkteLkkh
- {krnke rLkk{f, kwshkk hk, kkteLkkh khVke hkLkk yke irLkf ykkhku{kt rMkr ykuo.
- rk rkkLkk k{k{yrfkheeyku.
- rk rkkLke Mkuo kkyku.
- fkuBwxh Mku, rk rkk, Mkr[k, kkteLkkh. (ykuLk kELk {wfk Mkkt)

43

kkfkuLku {Vk yLku Vhrskk rkLkku yrfkh yrrLk{-2009 Lke

ukkEyku {wsk kk fkkyu kk MkkkLk Mkr{rk
(School Management Committee) Lke h[Lkk fhk kkkk.
kwshkk Mkhfkh,
rk rkk,
Xhk {ktf : keykhE-1295-2425-f,
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 22/03/2011
t[ku ek :(1) rk rkkLkku kk. 19-10-1996 Lkku Xhk {ktf : keykhE-1295-1419(99)-f
(2) rk rkkLkku kk. 20-9-1999 Lkku Xhk {ktf : keykhE-1295-1419(99)-f
(3) rk rkkLkku kk. 22-8-2000 Lkku Xhk {ktf : keykhE-1295-1419(99)-f
(4) rk rkkLkku kk. 4-6-2003 Lkku Xhk {ktf : keykhE-1295-1419(99)-f
(5) rk rkkLkku kk. 31-1-2004 Lkku Xhk {ktf : keykhE-1295-1419(99)-f
(6) kwshkk fkWLMk ykuV k{he yuwfuLk Mxux kusux f[uheLkk kk. 4-7-2007 Lkk
krhkk {ktf : yuMkyuMkyuyu{/xexe/Mkr{rkh[Lkk/2007/20379-417
(7) Mxux kusux zkhuxhe, Mko rkk yrkLk r{Lk, kkteLkkh kk. 1-9-2010 Lkk
kk {ktf : yuMkyuMkyu/ykhxeE/(yuMkyu{Mke)/10/33396.
yk{w :
khk MkhfkhLkk kkfkuLku {Vk yLku Vhrskk rkLkk yrfkh, yrrLk{-2009 kk. 1-4-2010ke y{{kt
ykkk Mkhnw yrrLk{Lke f{-21 {wsk kkkLkk Mkhu kkukkLkk [oLku knkU[e k hk Mkhfkh ykk MkkrLkf
Mkkkktk khVke fkuEk fkhLke Mknk fu kkLx Lk {uke rkLk-yLkwkrLkk (LkkuLk kkLxuz) kkyku rMkkLke
kkyku{kt MkkrLkf Mkkkktk{kt [qtxkuk rkrLkryku yLku kk{kt k kuk kkfkuLkk {kkk-rkkk fu ke yLku
rkfkuLke kLkue kk MkkkLk Mkr{rk (yuMk.yu{.Mke.) Lke h[Lkk fhkLkwt yruk Au. ko{kLk Mkrkyu Mko rkk
yrkLk r{LkLkk yMkhfkhf y{efh {kxu ku{s kusLkkLkk k kkkLkk Mkhu kk{ Mkwe knkU[u yu {kxu yk{w
(1) ke 4 {kt sku Xhkkuke kk{rk Mkr{rkyku yLku MkkrLkf kufkkkekheLkk {k{ke kk {fkLkkuLkk
rLk{ko, rLkk yLku whMkeLkk fk{ku nkk hk {kxu kk{ / kuzo kktfk{ Mkr{rkyku nk yMk{kt Au. kuLku Lkkkw
fheLku nu ykhxeE yux, 2009 Lke f{-21 yLku ykhxeE yux Lke[u khk Mkhfkh khk kikh fhk{kt yku
Lk{qLkkYk rLk{kuLkk {wMkk (Draft Model Rules) Lkk rLk{-13 Lke ukkEykuLku yLkwkeLku Lke[uLkk {kk {wsk
kk fkkyu kk MkkkLk Mkr{rkykuLke h[Lkk kou {kk {wsk fhkLke hnu Au. Mkqr[k kk MkkkLk
Mkr{rk{kt ykuAk{kt ykuAk 75 xfk Mkku{kt kkfkuLkk {kkk-rkkk fu keLkku Mk{ku fhk (su{kt tr[k swk yLku
Lkkk rkkLkk kkfkuLkk {kkk-rkkk fu keykuLku k {kMkh rkrLkr ykkkLkwt hnu Au.) kkk Mkr{rkLkk 50

44

xfk {rnk Mkku hkkLke yrrLk{Lke ukkEykuLku yLkwkeLku kk MkkkLk Mkr{rkLke h[Lkk fhkLke kkkk
MkhfkheLke r[khk nuX nke yk kkkku Mkhfkheyu kwg r[khk fhe Mkr{rkLkwt {kwt (Composition) Lke[u
{wskLkwt fhkLkwt ykke Xhkk{kt yku Au.
Xhk :1. kk MkkkLk Mkr{r[Lke h[Lkk {kxuLkwt {kwt :(1) ykh.xe.E. yux, 2009 Lke f{-2 Lke kuxk f{(k) Lkk Vfhk (4) {kt rLk keLk-yLkwkrLkk (NonGranted) kk rMkkLke huf kkLkk yrfkh kuk{kt kk MkkkLk Mkr{rkLke h[Lkk fhkLke hnuu
yLku h ku kuo kuLke kwLk: h[Lkk fhkLke hnuu.
(2) kk MkkkLk Mkr{rk fw kkh (12) MkkuLke kLku, su{kt 75 xfk (9) Mkku kk{kt ykMk fhkk
kkfkuLkk {kkk-rkkk fu keyku{ktke nu, su{kt tr[k sqk yLku Lkkk rkkLkk kkfkuLkk {kkk-rkkk fu
keykuLku k {kMkh rkrLkr ykkkLkwt hnuu.
(3) kkfe hnu 25 xfk Mk Mktk{kt Lke[uLke kykuLkku Mk{ku fhkLkku hnuu.
f. yuf Mk MkkrLkf Mkkkktk (kk{kt[kk, Lkkh rk Mkr{rk) Lke fhu kuk MkkrLkf MkkkktkLkk [qtxkuk
Mk
. yuf Mk kkLkk rkfku{ktke rkfku Lke fhu ku rkf.
k. yuf Mk MkkrLkf rkrku / kkLkk kkfku{ktke Mkr{rk{kt Mk{kr {kkk-rkkk Lke fhu ku.
. MkkrLkf frzku (kk{{kt frzku Lk nku kku kkswLkk kk{Lkku frzku) (yk MkLke rLkwk kk MkkkLk
Mkr{rkLkk ykeyu fhkLke hnuu.)
(4) kk MkkkLk Mkr{rk kkukkLkk hkuStk nex [kk {kxu Mkr{rk{kt {kkk-rkkk khefu Mk{kr
Mkku{ktke yk yLku WkkkLke kMktke fhu. kkLkk yk[ko ykk kt kk{kt yk[ko Lk nku kt,
kkLkk ukLk rkf, nkukLke Yyu (ex-officio) kk MkkkLk Mkr{rkLkk Mk Mkr[ kLku.
(5) kk MkkkLk Mkr{rkLke {exk huf {rnLkk{kt ykuAk{kt ykuAe yuf k kkukkLke hnuu. {exkkuLke
LkkU (Minutes) yLku fhk{kt yku rLkoku ytkuLke LkkUku Mkk heku fhkLke / kLke hnuu yLku
kufkuLkk ykuo {qfkLke hnuu.
(6) kk MkkkLk Mkr{rkyu ykhxeE yuxLke f{21 Lke kuxk f{(2) Lkk Vfhk (f) ke () {kt kou
Vhu Wkhktk, Lke[u rLk fhu Vhu kkLke hnuu, su {kxu Mkr{rk kkukkLkk Mkku{ktke LkkLkk fkoswkkuLke
h[Lkk fhe fku.
2. kk MkkkLk Mkr{rkLkk fkoku yLku Vhu :(1) kkLke fk{kehe Wkh uhu yLku rLktk hku.
(2) kk rfkMk kusLkk kikh fhe kuLke k{ fhu.
(3) hk Mkhfkh ykk MkkrLkf Mkkkktk ykk ke fkuE kuk{ktke {u kkLxLkk Wkkuk / khk Wkh
uhu rLktk hku.
(4) kkLke kzku (LkSf)Lkk rMkkhLke sLkkkLku Mkh yLku h[Lkk{f ieke ykhxeE yux, 2009 yLu

45

(5)
(6)
(7)
(8)
(9)

(10)
(11)
(12)
(13)
(14)
(15)
(16)
(17)

(18)
(19)

kkfkuLku k ku yrfkhku ytku Mk{s ykku kkk hk Mkhfkh, MkkrLkf Mkkkktk, kk, {kkk-rkkk
yLku keykuLke Vhu ytkuLke Mk{s ykku.
ykhxeE yux, 2009 Lke f{24 Lke kuxk f{(f) yLku (k) yLku f{-28 Lke y{khe MkwrLkrk fhu.
ykhxeE yux, 2009 Lke f{-27 {kt rLk Vhu rMkkLke yL keLk ikrf Vhu rkfkuLku MkkUkk{kt
yku Lkrn ku {kxu uhu-rLktk hku.
kkLke LkSfLkk rMkkhLkk k{k{ kkfkuLkk Lkk{ktfLkku yLku rLkr{k nkshe MkwrLkrk fhu.
kkfku {kxu {Vk yLku VhSkk rk yrrLk{-2009 Lke yLkwMkqr[{kt rLk kk {kxuLkk kuhku yLku
{kktz sk ku {kxu uhu-rLktk.
kkfkuLkk rkLkk yrfkhkuLkk WtLk kMk fheLku kkfLku kherhf rkk yLku {kLkrMkf fLkzkk, u
rLkku fhku yLku ykhxeE yux, 2009 Lke f{-3(2) {kt rLk {kkkk Lkkkfe Mknk Mk{Mkh Lk
[qfk sue kkkkku MkkrLkf MkkkktkLkk kLku ke.
ykhxeE yux, 2009 Lke f{ 4 Lke ukkEykuLkk y{efh {kxu u tr[k hnu ykk su{u
kkr{f rk kqo fhue Lk nku kuk kkfku {kxuLke sYrhkkku Lke (Identify) fhk kusLkk kikh fhe.
rfktk kkfkuLke yku yLku ku{Lkk Lkk{ktfLk kkk k {kxuLke Mkkku kkkk uhu-rLktk hkwt
yLku kuyku kkr{f rk kqo fhu ku {kxu ku{Lke kkekhe MkwrLkrk fhe.
kk{kt kkfku {kxuLke {knLk kusLk kusLkkLke y{khe Wkh uhu-rLktk.
kkLkk ykf yLku [oLkk kkf rnMkkkku kikh fhk.
yrrLk{ ytkkok kkukkLkk fkoku yLku Vhu kk {kxu kk MkkkLk Mkr{rkLku {Lkkh Lkkkt {kxu
ykk rnMkkkku kLkk hnuu. yLku huf kuo ku ykurzx {kxu kkkkLkk hnuu.
Wkh {(13) yLku (14){kt rLk fhu rnMkkkku kk MkkkLk Mkr{rkLkk yk/Wkkk yLku Mk
Mkr[u Mkne fheLku ku kikh fkoLkk yuf {kMk{kt MkkrLkf MkkkktkLku hsq fhkLkk hnuu.
kuf kkekheke kkLkk {fkLkkuLkk rLk{ko, rLkk yLku whMkeLkk fk{ku nkk hk yLku kuLkk rLkhek/
uhu hke.
kk rfkMk/Mkwkhk fko{{kt {kk Lkkktfe tzkuLkku ku Wkkuk kk, {kMkk{kLk hee Mkko{f
kku {tkkeLku Mkkike ykuAk k hkkk ukkhe kkMkuke kwkkwk yLku fhfMkhhe heku kkLke
sYhekk {wsk yLku kusLkkLke {kkofk {wsk, kkLkk nukw {kxu s kk ku ukLktw hnuu.
hk Mkhfkh ykk rLkk{f (k.r.) ykk hk kusux rLkk{f (Mko rkk yrkLk) ykk
Sk/Lkkh rk Mkr{rk khk rLkk fhk{kt yku kuk ke fkkuo fhu.
{knTLk kusLkLkk ke rLktk {kxu {knTLk kusLkLkk Mkt[kf, hMkkuEk yLku {LkeLke rLk{wtf
fhkLke kkk kuykuLku nxkkLke Mkkk hnuu.

3. kk MkkkLk Mkr{rkyu {knTLk kusLkLkk Mkt[kf, hMkkuEyk yLku {LkeLke rLk{qtf fhkLke kk Au. u
kk MkkkLk Mkr{rk Mk{Mkh rLk{qtf Lkk fhu kuk rfMMkk{kt rLk{qtf yLku kuhherk kkkt Mkr{rk kuykuLku qh Lkk fhke
nku khu kuykuLku nxkkLke Mkkk kkwfk {k{kkhe ykk hk Mkhfkh kkuk Lke fhu kuk MkkkrfkheLku
MkkUkk{kt yku Au.

46

4. kk MkkkLk Mkr{rkLkk 75 xfk Mkku keyku yLku 50 xfk Mkku {rnkyku nkuE yLku yk Mkr{rkLku huf
kkLxLkk khk Wkh uhu hkkLke nkuE ko{kLk kk{ rk Mkr{rk (VEC) kk{ kktfk{ Mkr{rk (VCWC)
ke rkf {tz (PTA) yLku {kk] rkf {tz (MTA) Mkr{rkykuLke sYh Lk nkuE, ku h fhk{kt yku Au.
yk Xhk rkkLke Mkhk {ktfLke VkE kh MkhfkheLke kk. 1-3-2011 Lke LkkUke {u Mkt{rkke hkLkk fhk{kt
yku Au.
kwshkk hkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u,
Mkne(yuMk.ke. khkrMkk)
Lkkk Mkr[ (kkr{f rk)
rk rkk
kwshkk Mkhfkh.
rk,
- {kLk. hkkkeLkk yk Mkr[e, hksLk, kkteLkkh
- {kLk.{w{tkeeLkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- k{k{ {kLk.{tkeeyku/hk fkkLkk {tkeeyku/{kLk.MktMke Mkr[eykuLkk ytkk Mkr[e, Mkr[k,
kkteLkkh.
- yk Mkr[e (rk)Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[e, (kkr{f rk) Lkk ytkk Mkr[e, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[kLkk k{k{rkkku, kkteLkkh.
- fr{&he, {knLk kusLk kusLkk yLku kkyku, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, kkr{f rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- Mxux kusux zkhuxh, Mko rkk yrkLk, Mkuxh-17, kkteLkkh.
- rLkk{fe, rLkhtkh rk, kwshkk hk, kkteLkkh.
- rLkk{fe, S.Mke.E.ykh.xe. kkteLkkh.
- rLkk{fe, kwshkk hk kkX kwMkf {tz, kkteLkkh.
- Mkr[e, kwshkk {kr{f yLku W[kh {kr{f rk kkuzo, kwshkk hk, kkteLkkh.
- k{k{ BwrLkrMkk fr{&heyku.
rLkk{fe
- k{k{ rsk rfkMk yrfkheeyku, kkr{f rk
- k{k{ rsk kkr{f rkkrfkhee rkkrfkheeyku
{khVk
- Mkuo kMkLkkrfkhee, {nkLkkhkkrfk, Lkkhkkrfk yLku Lkkh kt[kk.
- yufkWLxLx sLkh, hksfkux/y{kk.
- kkkh yLku rnMkkke yrfkhee, y{kk/kkteLkkh

47

kkr{f rkfku {kxuLke kukk fMkkuxe

kwshkk Mkhfkh
rk rkk
Xhk {ktf : ke ykhE-1111-711-f
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 27-4-2011
t[k{kt ek:
(1)

The Right of Children to Free and Compulsary Education Act, 2009

(2)

rk rkkLkk Xhk {ktf: keykhykE-1110-223-f, kk. 15-4-2010

(3)

NCTE, New Delhi, Lkk kk. 31-8-2010Lkk kk {ktf/ze.yku.Lkt. 61-3/2010/yuLk.Mke.xe.E(yuLk

yuLz yuMk)yu-23224.
(4) hkxe rkf rk krhk (National Council for Teacher Education), Lke rneLkk kk{ktf:
76-4 / 2010 / NCTE / Acad. A 31224, Dated 14th February, 2011

Xhk:
kkr{f kkyku{kt rkMknkfkuLke rLk{qtf ytku yk{w-2 {kt kou Xhkke rLkrkrLk{ku yLku {kktzku y{{kt
Au. rkf kukk (Teacher Eligibility) yLku rkf kMktkeLkkt hkxe kuhku yLku {kktzku Sub-section (1)
of Section - 23 of RTE Act, 2009 yLku RTE Act Clause (n) of Section - 2 {kt kok {wsk
Mefkhk{kt ykkkt nu hk MkhfkhLku kkr{f rkfkuLke hke {kxu rkf kukk fMkkuxe (Teacher
Eligibility Test : TET) ukLkwt MkoMef]k kLku Au.
kwshkk hkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u,

48

nuhLkk{wt
kwshkk Mkhfkh
{rnk yLku kkrfkMk rkk
Mkr[k, kkteLkkh.
kk. 7-4-2011
Lkt.kw.hk. (3)2011/{n/102010/2195/y,
fr{~Lkh Vkuh kuxuLk ykuV [kEz hkRxTMk yx 2005 (2006Lkku 4kku)Lke f{17 {wsk hk fkkyu fr{~Lkh
Vkuh kuxuLk ykuV [kEz hkRxTMkLke fk{kehe kwshkk hk {rnk ykkuk, kkteLkkhLku MkkUkk{kt yku Au.
kTWkhktk {rnk ykkuku hkEx xw yuwfuLk yx-2009Lke f{ 31Lkk y{efhLke k fk{kehe fhkLke
hnuu.
kwshkkLkk hkkkeLkk nwf{ke yLku ku{Lkk Lkk{u.
Mkne(kok eB{h)
Lkkk Mkr[
{rnk yLku kkrfkMk rkk
rk,
- {nk{rn{ hkkkeLkk ytkk Mkr[e, hksLk, kwshkk, kkteLkkh.
- sLkh hSMxkhe, kwshkk nkEfkuxo, y{kk.
- Mkr[e, kwshkk rkLkMkk, Mkr[k, kkteLkkh.
- Mkr[e, kwshkk nuh Mkuk ykkuk, y{kk.

49

NOTIFICATION
Education Department
Sachivalaya, Gandhinagar.
Date : Dated the 14th July, 2011
No.: GH/SH/31/2011/JSB/1210/1186/N
Right of Children to Free and Compulsory Education Act, 2009
In exercise of the powers conferred by sub-section (1) of section 29 of the Right to Children
to Free and Compulsory Education Act, 2009, (35 of 2009), the Government of Gujarat
hereby specifies the Gujarat Council of Educational Research and Training as an academic
authority for the purposes of the said act.
By order and in the name of the Governor of Gujarat.

(S.B. Garasia)
Deputy Secretary to
Gevernment Education Department
Copy forwarded with compliments to:
1.
The Secretary to the Honourable Governor.
2.
The Secretary to the Chief Minister.
3.
The Personal Secretary to the Minister for Education.
4.
The Personal Secretary to the Minister of State for Primary Education.
5.
The Personal Secretary to the Minister of State for Higher Education.
6.
The Personal Secretary to the Chief Minister's Parliamentary Secretary
(Education).
7.
The Secretary, Ministry of Human Resources Development, Department of
Education, New Delhi-110001.
8.
The commissioner for Higher Education, Gujarat State, Gandhinagar.
9.
The Commissioner for Mid Day Meal Scheme and Schools, Gujarat State,
Gandhinagar.
10.
The Director, Gujarat Council of Educational Research and Training Gujarat State,
Gandhinagar.
11.
The Director of Primary Education, Gujarat State, Gandhinagar.
12.
The State Project Director, Sarva Shiksha Abhiyan Mission, Gujarat State,
Gandhinagar.
13.
The Manager, Government Central Press, Gandhinagar, with a request to print this
notification in the Gujarat government Gazette and to send 100 copies this
department.
14.
All Branches of Education Department.
15.
The Select File.

50

REGISTERED No. G/GNR/2

The Gujarat Government Gazette
EXTRAORDINARY
PUBLISHED BY AUTHORITY
Date: 25-3-2010
CAITRA, 4, 1931
PART IVE
Acts of Gujarat Legislature and Ordinances promulgated and Regulations made by the
Governor.
The following Act of the Gujarat legislature, having been assented to by the Governor on
the 22nd March, 2010 is hereby published for general information.
AN ACT
further to amend the Bombay Primary Education Act, 1947 and the Gujarat Secondary
and Higher Secondary Education Act, 1972 and to repeal the Gujarat Comlpulsory
Primary Education Act, 1961 so as to facilitate to implement the provisions of the right of
Children to Free and Compulsory Education Act, 2009.
It is hereby enacted in the Sixty-first Year of the Republic of India as follows:
1.
(1)
This Act may be called the Gujarat Educational Laws (Amendment) Act,
2010.
(2)
This section shall come into force at once and the remaining provisions shall
come into force on such date as the State Government may, by notification in
the Official Gazette, appoint.
2.

In the Bombay Primary Education Act, 1947 (hereinafter referred to as "the

principal Act"), in section 2.
(i)
after clause (7) , the following clause shall be inserted, namely;
"(7A)" "Committee" means the State Staff Selection Committee constituted
under section 23"
(ii)
after clause (10A), the following clause shall be inserted, namely:
"(10B)" "Lower Primary Education" means education from first standard to
fifth standard"
(iii) for clause (15), the following clause shall be substituted, namely:
"(15)" "Primary Education" means elementary education from first
class to eight class as defined in clause (f) of section 2 of the Right of
Children to Free and Compulsory Education Act, 2009";

51

(iv)

3.

after clause (20), the following clause shall be inserted, namely:

"(20A)" Upper Primary Education" means education from sixth standard to
eight standard;"

In the principal Act, for section 23, the following section shall be substituted,
namely:
23. (1) There shall be a State Level Staff Selection Committee constituted by the
State Government for all District Education Committees and authorized
municipalities, consisting of such number of members as may be determined
by the State Government.
(2)

The Director of Primary Education shall be the Chairman and the Deputy
Director of Primary Education shall be the Secretary of the Committee.

(3)

The Committee shall select candidates for appointments as Assistant

Education Inspectors, Supervisors, Vidhya Sahayaks and Primary Teachers.
The Selection of candidates shall be made in accordance with the
instructions issued by the State Government.

52

{khwt kqhwt Lkk{ wt Au ?

ADEPTS

yuzkLMk{uLx ykuV yuwfuLk

GCERT

kwshkk fkWLMke ykuV yuwfuLk

rhMk[o yuLz xuLkk

kVkuo{LMk kw xe[h Mkkkuxo

AO

yufkWLxMk ykurVMkh

GIAC

kkLx ELk yuEz f{exe

AS

yxhLkuxe Mfqk

GOG

k{uoLx ykuV kwshkk

AWP&B

yuLwy fo kLk yuLz ksux

GOI

k{uox ykuV ELzk

BaLA

rkzk yu Lkk yuz

HM

nuz {kMxh

BRC

kuf rhMkkuMko MkuLxh

IED

ELxekuxz yuwfuLk Vkuh rzMkuk

BRCCo

kuf rhMkkuMko MkuLxh fku.ykuzeoLkuxh

KGBV

fMkwhkk kkte kkrfk rk

BRG

kuf rhMkkuMko kwk

MIS

{uLkus{uLx ELVku{uoLk rMkMx{

BRP

kuf rhMkkuMko kMkoLk

MOU

{u{kuhuLz{ ykuV ytzhMxuLzk

CRC

fMxh rhMkkuMko MkuLxh

NPEGEL

LkuLk kukk{ykuV yuwfuLk

CRCCo

fMxh rhMkkuMko MkuLxh fku. ykuzeoLkuxh

CRG

fMxh rhMkkuMko kwk

CWSN

r[zLk rk Mkur LkezTMk

DDO

zeMxex zukuk{uLx ykurVMkh

DIET

zeMxex RLMxexwx ykuV

yuwfuLk yuLz xuLkk

Vkuh kMko yux yue{uLxe u

OIC

ykurVMkh ELk[kso

RTE

hkEx xw yuwfuLk

SIP

Mfq EBw{uLx kLk

SPD

Mxux kusux zkhuxh

SPO

Mxux kusux ykuVeMk

SSA

Mko rkk yrkLk

STP

Mkur xuLkk kukk{

TLE

xe[k Lkk Rk{uLx

TLM

xe[k Lkk {xehe

TRP

xrLkf rhMkkuMko kMkoLk

DPC

zeMxex kusux fku ykuzeoLkuxh

DPE

zeMxex kusux yuLSLkeh

DPEO

zeMxex k{he yuwfuLk ykurVMkh

DPEP

zeMxex k{he yuwfuLk kukk{

EC

yuSwrx f{exe

TT

xe[Mko xuLkk

ECCE

yeo [kEznwz fuh yuLz yuwfuLk

UP

ykh k{he

kwshkk kkr{f rk krhk

Mko rkk yrkLk, Mkuxh-17, kkteLkkh