Dr Ljubomir Durkovi-Jaki

Mitropolija Crnogorska nikada nije

bila autokefalna
tampano izdanje
Udrueni izdavai: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve i
Mitropolija Crnogorsko-primorska
Beograd - Cetinje 1991.
Biblioteka "Sveti Petar Cetinjski", posebna izdanja, knjiga 1
Recenzent: Episkop umadijski dr Sava
Uredio i za tampu pripremio: Gradimir Stani
Fotografije: Rade ivkovi
Elektronsko izdanje
Sa blagoslovom mitropolita Crnogorskog-primorskog, zetsko-brdskog i
skenderijskog Amfilohija, integralno elektronsko izdanje na Internetu objavili:
Zoran Stefanovi (urednik)
Nataa Devetakovi (izvrni urednik, korektor)
Nenad Petrovi (digitalizacija materijala)
Milan Stoji i Mihailo Stefanovi (vebmastering).
Objavljeno januara 2000. godine.
Izvrna produkcija: "Tehnologije, izdavatvo, agencija Janus" (Beograd)

Sadraj
PREDGOVOR
SILOM TURSKE VLASTI RAZORENA JE 1766. ORGANIZACIJA

PEKE PATRIJARIJE (njeno obezglavljenje, progon srpskih episkopa i

dovoenje na njihova mesta grkih episkop)
1. Nasiljem potinjavanje Peke patrijarije 1766. godine
2. Mitropolit Sava moli Ruse da pomognu Srbima da uspostave redovno stanje u
Pekoj patrijariji
3. Suprostavljanje Ruskom sinodu da se mea u poslove Episkopije Crne Gore
4. Plan o osloboenju od Turaka i uspostavljanju redovnog stanja u Pekoj
patrijariji sa Njegoem na elu
NEKANONSKO UNOENJE EPARHIJE CRNE GORE U RANG LISTU
AUTOKEFALNIH CRKAVA
1. Ruska crkva je nekanonski unela Eparhiju Crne Gore u svoju listu
autokefalnih crkava
2. Eparhija Crne Gore pod vlau samodrca kneza Nikole nekanonski je
predstavljena kao "autokefalna"
3. Eparhija Crne Gore nije nikad kanonski ni od koga traila autokefaliju niti joj
je iko to pravo kanonski dao, i zato je nije nikad ni imala.
USPOSTAVLJANJE REDOVNOG STANJA U PEKOJ PATRIJARIJI
1920. GODINE

Predgovor
Njego:
"Ne bojim se od vrajeg kota, neka ga je ka na gori lista, no se bojim od zla
domaega."
(P. P. Njego, Gorski vijenac, stih 528-530).
"Ko umije lagati, ne umije vjerovati".
(Njegoeva belenica, Cetinje 1956, 137).

Naunim radom sam se poeo baviti prouavanjem Njegoa, kao vladike i

gospodara, i njegove Crne Gore. Na osnovu prvih rezultata toga rada 1937. na
Univerzitetu Varavi dobio sam titulu doktora istorije[1] Prilikom proglaenja za
doktora, po pravilu Univerziteta, sveano sam dao zakletvu, koju sam, kao
pravoslavni vernik sa uzdignuta tri prsta, glasno izgovorio da u u buduem

naunom radu sluiti samo istini, istraujui je putem naune metode rada.
U toku daljeg prouavanja Stare Crne Gore zapazio sam neke istorijske
pogreke, koje su pisci preuzimali jedan od drugog, ne inei napore da ih
otklone. Neke od njih ja sam ispravio, na primer:
1. Ustanovio sam da je u Gorskom vijencu, tampanom u Beu 1847, dat lik
vladike Danila, "navodno" kao lik glavnog lica u tom delu. Meutim, to nije lik
vladike Danila ve lik samog Njegoa, koji je tada uradio litograf Anastas
Jovanovi[2]
2. Njego je 1847. u Beu dao da mu se izradi medalja Miloa Obilia, pa je na
samoj medalji mesto Miloa Obilia prikazan Njegoev lik[3]
3. Ustanovio sam da na Velikom zvonu Cetinjskog manastira nije lik vladike
Danila nego da je to vladika Petar I Petrovi[4]
4. Prilikom poslednjeg nasilnog ruenja na Lovenu Njegoeve zadubine Crkve Svetog Petra cetinjskog (vladike Petra I), koju je Njego podigao i odredio
za svoje veito prebivalite, ruitelji su tvrdili, da Njego nije podigao crkvu ve
samo grobnicu za sebe. Tim povodom prvi sam objavio vie manjih radova, a
zatim i knjigu 1971. pod naslovom Njego i Loven, u kojoj je data istorija o
podizanju 1845. Njegoeve zadubine, kako ju je 1916. austro-ugarska vojska
poruila iugasila u njoj srpsku sveu, da bi na njenom mestu bio podignut
spomen Franji Josifu I, i na kraju kako je 1925. obnovljena ova zadubina i opet
upaljena srpska Pravoslavna svea[5] Ovo delo sam 1988. dopunio dokumentima
kako je 1916. austro-ugarski general Stjepan Sarkovi, Hrvat iz okoline Otoca,
uestvovao u osvajanju Lovena, ruenju Njegoeve zadubine, prvom
raskopavanju Njegoevog groba i gaenja srpske svee na Lovenu, da bi na tom
mestu podigao spomenik Franji Josifu I, zato je dobio titulu "fon Loven", i da
od Bajikog polja, Skadarskog jezera do Bojane i Jadranskog mora sve predele
pripoji Austro - Ugarskoj, odnosno u njoj zavojevakoj Hrvatskoj[6]
5. Posle drugog svetskog rata uli su se zli glasovi, zasnovani na avnojevskim
odlukama, o potrebi izdvajanja Crnogorske mitropolije iz sastava Srpske
pravoslavne crkve u samostalnu - autokefalnu crkvu. To bezrazumno jednoumlje,
zatrovano zapadno - istonim gujinim otrovom i sprovoeno vlastodrem,
navelo me je da u vie navrata pokuam naunim radovima
suprotstaviti istinuneistini, kojom su se sluili zagovornici te zamisli[7]
Za takve radove, zasnovane na istorijskim injenicama i kanonskim propisima, u
poverljivoj dokumentaciji jednoumne vlasti bio sam zapisan kao pravoslavni
klerikalac, i srpski nacionalista,ime mi se u toku moga slubovanja ee
podsealo, da ne pripadam "potenoj inteligenciji." Ovakva karakteristika od
strane razuzdane vlasti, od koje nisam imao mogunosti da se branim, ispoljila se

i na Plenumu Centralnog Komiteta Saveza komunista Srbije 30. juna 1972. na

kome se raspravljalo samo o jednoj taci dnevnog reda: O aktivnosti SKS u borbi
protiv nacionalizma i ovinizma u Srbiji, kada je napadnuta Srpska pravoslavna
crkva i moji radovi. Ono to je sve reeno o tome uglavnom je objavljeno u
reimskoj tampi, pa se to i ovde navodi, kao dokaz jednog bezumlja:
"Delovanja Srpske Pravoslavne crkve na nacionalistikoj osnovi."
U poslednjoj deceniji pojaana je politika aktivnost Srpske pravoslavne crkve,
posebno na nacionalistikom planu. to je naroito dolo do izraaja u vreme kada
u drutvu nastaje sve snaniji proces deetatizacije i demokratizacije odnosa i
dalje produbljavanje ravnopravnosti naroda i narodnosti u jugoslovenskoj
zajednici i SR Srbiji. Izgleda da je period elastinog sistema davao neke
implicintne "garancije" Srpskoj pravoslavnoj crkvi da e se u njemu ostvarivati
naelo takve jugoslovenske zajednice u kojoj bi se pod "jugoslovenstvom"
uvrivala pozicija najbrojnije nacije. Razumije se da je ovo "iekivanje" imalo
za sobom i nekakvo istorijsko iskustvo, iskustvo jakih centralistikih drava sa
vie nacionalnim sastavom, u kojima je redovno privilegovana najbrojnija nacija.
S tim u vezi nastaje dvostrano usmeravanje politikog delovanja u samoj Srpskoj
pravoslavnoj crkvi. Re je o postojeim snagama u samoj Srpskoj pravoslavnoj
crkvi i o njihovom razliitom usmeravanju prema postojeem politikom kursu,
koji ide ka sve veoj demokratizaciji odnosa, a takoe i ostvarenju vieg stepena
ravnopravnosti meu narodima i narodnostima. U tom smislu diferenciraju se
snage unutar Srpske pravoslavne crkve, jedan smer koji se orijentie oko politike
vrha u Srpskoj crkvi, i drugi koji se mahom centrira oko Udruenja svetenika.
To, razume se, ne znai da je itav vrh politiki radikalno protiv postojeeg
kursa, i obratno, d. nema nijednog svetenika koji ne bi bio protiv postojeeg
sistema.
Sa sve veim stepenom i demokratizacije u svim sverama drutva, kao to je
reeno, i kada se istovremeno doslednije afirmie i realizuju princip
ravnopravnosti meu narodima i narodnostima, oseaju se i otpori takvom kursu,
koji dolaze i od strane nekih krugova u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Jedan od
vidova otpora jeste suprotstavljanje ideji odvajanja makedonske crkve iz okrilja
Srpske pravoslavne crkve. Srpska pravoslavna crkva, naime, odluno odbija da
prizna pravo na autokefalnost makedonske pravoslavne crkve. U tampi, u
akcijama koje je preduzimala Srpska pravoslavna crkva, postalo je oevidno da
se eli umanjiti znaaj i ak priznanje prava na nacionalnost Makedonaca. I to u
vreme kada je SR Makedonija izloena istom politikom bojkotu iz inostranstva.
Makedonci bivaju proglaavani "etnikom grupom" od strane nekih znaajnih
predstavnika u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, ime je jo jednom afirmisano pravo
Srbije na ovaj deo zemlje koji se istorijskim argonom naziva "Junom Srbijom".
Time je i ideja "Velike Srbije" jo jednom dobila na afirmaciji.
Povezano s tim je vaskrsavanje "plemenite" misije Cara Duana o kome crkvena

tampa ne prestaje da pie s nadahnuem, kao o oveku sa "osvajakim

namerama", koji je nije stigao da sasvim realizuje. Otuda i protestni defile koji je
Srpska pravoslavna crkva organizovala prenoenjem moti Cara Duana u
Beograd 1967. godine[8]
Slino stoji stvar i sa osporavanjem prava na nacionalnost Crnogoraca. To to
najuticajniji crkveni predstavnici otvoreno izjavljuju (u duhu govora o
Makedoncima) da "su Crnogorci Srbi", da je "Njego srpski pesnik", jeste samo
izraz nezadovoljstva SPC i njenog vrha, odvajanjem MPC (makedonske crkve),
talasom decentralizacije, tenjom za emancipacijom nacionalnih crkava iz tzv.
"Jugoslovenskog pravoslavlja" u ijem okviru dominira prevashodni uticaj
Srpske pravoslavne crkve. Zbog toga se u tekstovima u publikacijama SPC sve
vie dovodi u pitanje teza (koju je izneo crkveni istoriar Duan Petrovi)[9] , da
su do balkanskih ratova 1912. i 1913. na prostoru naeg pravoslavlja "u
crkvenom pogledu postojale tri autokefalne crkve: u Srbiji, Crnoj Gori i
Karlovakoj mitropoliji". Stoga se sada uporno istie da su 1922. (pogreno;
treba 1920). Crnogorska i Karlovaka mitropolija "prisojedinjene Srpskoj
pravoslavnoj crkvi", i da je Sveti sinod Carigradske patrijarije priznao
ujedinjenje ovih crkava pod SPC. Istie se, takoe, i sasvim suprotna teza da
"Cetinjskoj mitropoliji nije niko i nikad dao autokefaliju" (dr Ljubomir
Durkovi). emu ovo insistiranje da Crna Gora nije imala autokefalnu crkvu?
itav ovaj problem dobija svoju svetovnu dimenziju upravo oko podizanja
Mauzoleja Njegou na Lovenu, to je samo povod da SPC iskae i neke svoje
politike namere. "[10]
Pod ovom jednoumnom napau koja je pretnjama traila da poreknem
ustanovljenje naune istine bez obzira koliko je ona izlila otrova na moj rad i
opstanak, nisam pokleknuo; trpeo sam i nepokolebljivo branio otkrivenu istinu,
pa sam svoje radove i dalje dopunjavao i objavljivao. Sada dajem u tampu ovaj
rad o nepostojanju kanonske autokefalije Eparhije Crne Gore, a zatim u,
povodom izjava ime ordana da e braniti junu granicu Hrvatske na "
Lovenu " i Dalibora Brozovia da e se"hrvatske granice braniti do
Drine"[11] , prirediti novo proireno izdanje knjige, objavljene 1971, o Njegoevoj
zadubini na Lovenu, koju su njihovi preci, pod komandom generala Stjepana
Sarkotia, Hrvata iz Sinca kod Otoca, naimenovanog 1914. od Franje Josifa I za
Guvernera Srbije, a posle Cerske bitke, za guvernera Bosne i Hrvatske, osvojili
Loven i na njemu poruili Njegoevu zadubinu i ugasili srpsku sveu, s
namerom dana tom mestu podignu spomenik caru Franji Josifu, zato je Sarkoti
kao nagradu dobio titulu "fon Loven."[12]

[1] Ljubomir Durkovi-Jaki, Petar II Petrovi Njego, (1813-1851), Varava 1938.

[2] Dr Ljubomir Durkovi-Jaki, Njegoev lik, Beograd 1963, 53-56. I potpisi ispod tzv. lika vladike Danila nije pravilno prekopiran (dr

Aleksandar Mladenovi, Prilozi o Njegou, Bibliografski vjesnik, Cetinje, 2, 1968, 343-347).

[3] Durkovi-Jaki, Njegoev lik, 57-65.

[4] Isti, O Liku Vladike Danila i mitropolita Petra I Petrovia, Zbornik Muzeja primenjenih umetnosti, Beograd 1977, 77-85.

[5] Isti, Njego i Loven, Beograd 1971.

[6] Isti, Njego i Loven Prvog svetskog rata, Glasnik SPC 1988,157,183.

[7] Isti, Odreivanje meucrkvenog poloaja Crnogorske mitropolije, Istorijski zapisi Cetinje 1953, 62-89; 1954, 512-615; isti, Plan o
uspostavljanju redovnog stanja u Pekoj Patrijariji s Njegoem na elu, Srbijansko-crnogorska saradnja (1730-1851), Beograd 1957, 171172; isti, Udeo Cetinjske mitropolije u borbi za uspostavljanje redovnog stanja u Srpskoj Pravoslavnoj crkvi, Srpska pravoslavna crkva
1219-1969, Beograd, 241-270; isti, Cetinjska mitropolija nije bila autokefalna, Glasnik 1985, 154-158; Pravoslavlje, Beograd 1-15. avgusta
1985. g.

[8] Nije car Duan proglaen za sveca, pa zato njegovi zemni ostaci nisu moti. Prof. dr Radoslav Gruji je careve zemne ostatke pre rata
otkrio kraj Prizrena u zadubini Duanovoj, manastiru Sv. Arhangela i doneo u Beograd, odakle su iz kapele Patrijarije prenete u Markovu
crkvu.

[9] Petrovi je bio srednjokolski nastavnik, i kad je ovo pisao on ponavlja greku ranijih pisaca, koji to pitanje nisu podvrgavali naunoj
kritikoj analizi i sudu istine, to nisu uinili ni jednoumnici na svom kongresu.

[10] Borba 1. VII 1972; NIN 2. VII 1972. Podvlaenje u tekstu je moje.

[11] Politika 25. VI 1990. str. 7.

[12] Durkovi, Njego i Loven. Beograd 1971; isti, Njego i Loven prvog svetskog rata, Glasnik SPC 1988, 157-183.

Silom turske vlasti razorena je 1766. Organizacija peke patrijarije: njeno

obezglavljenje, progon srpskih episkopa i dovoenje na njihova mesta grkih episkopa
1. Nasiljem potinjavanje Peke patrijarije 1766. godine

Po odluci turske vlasti, Carigradska patrijarija je 1766. godine Peku patrijariju prisvojila svojoj vlasti. Na istaknuti kanonista episkop
Mila kae da "to nije bio zakoniti, kanonini opravdani in, nego prosta protuzakonita uzurpacija, izvedena uslijed malo pohvalnih
pobuda"[1] Ovu nezakonitu radnju Carigradske patrijarije naglasio je Ruvarac[2] a Slijepevi i dokumentovao u svojoj solidnoj raspravi
posveenoj tome pitanju. Njegovo tvrenje o nezakonitosti tzv. ukidanja glasi: "I po formi i po sutini ono je bilo jedan nasilni akt, a time i
nezakonit. Svako drugo tvrenje i argumentacija bila bi prosta sofistika"[3]

Jo odvoenjem patrijarha Vasilija Brkia u zatoenje poelo je neredovno stanje u Pekoj patrijariji. Nametanjem 1766. godine Grka
Kalinika za pekog patrijarha otpoelo je potinjavanje Srpske pravoslavne crkve. Vlast u eparhijama preuzimali su Grci poto su prethodno
srpske episkope proterivali ili hapsili[4] Jedina eparhija Peke Patrijarije, u kojoj Grci, nisu mogli nikada da uspostave svoju fanariotsku
vlast, bila je Episkopija Crne Gore. im su Grci prisvojili Peku patrijariju, izdati su berati episkopima, na terenu iste, kojima su potvrena

prava koja su im pripadala kao episkopima. Takav berat, lepo opremljen, upuen je i cetinjskom mitropolitu Savi. U njemu se izmeu
ostalog kae: "Carigradsko - Grki Patrijarh, sa Sinodom mitropolita, nalazei se u carskoj prestonici mojoj, dali su molbu, u kojoj su
predstavili da usled toga, to je biva Peka patrijarija po visoajem fermanu ukinuta i prisajedinjena k Carigradskoj patrijariji, pa
otuda dolazi potreba, da se iznova izdadu berati svima mitropolitima pree podvlasnim, i sada ukinutoj Patrijariji najponiznije umoljavaju
izdati, poto preda odreen danak, berat monahu Savi za potvrenje njegovo nanovo u zvanje mitropolita Crne Gore, koja se sad zove
Karada - tagi, sa njenim okruzima, a koja, kao i ostale, prisojedinjena k Carig.-Grkoj patrijariji. U biljeniku novane carske blagajnice
moje o prihodima od episkopa nalo se, daje na Mitropoliju Karaca-tagi sa okruzima njenim, koja su spadala u granice Peke patrijarije,
sad fermanom k Carigradsko - Grkoj, zapisano 800 ake i to na monaha Savu"[5] Saoptavajui nam ovaj deo fermana, koji je naao u
Pei, Jastrebov je dodao: "Koliko je poznato, mitropolit crnogorski Sava nije iao i nije mogao ii, zbog odnoaja Crne Gore k Turskoj, da
plati 800 ake, pa da primi ovaj ferman. Oevidno je, da je Patrijarija sama platila divanu za njega i poslala mu ferman preko mitropolita
prizrenskog, da mu ga ovaj poalje u Crnu Goru. Ne zna se je li bio ferman u Crnoj Gori, ali je to poznato da mitropolitu Savi on nije bio
potreban"[6] Jastrebov je u pravu. Episkopi Eparhije Crne Gore nisu priznavali ni tursku, ni Grku vlast, niti su im bili u zavisnosti[7] , jer
ih nisu priznavali.

Nema sumnje arhijereji iz Crne Gore imali su udela u pripremi oko dolaska na peki presto Vasilija Brkia[8] U jesen 1763. godine patrijarh
Vasilije posetio je Beograd u elji da se sastane sa svojim srodnicima iz Srem. Karlovaca. Tada je optuen kod turskih vlasti, koje su
naredile da se ukloni sa patrijarkog prestola. Zna se da ve 1765. godine nije bio na prestolu[9] Turci su imali pravo to su posumnjali u rad
patrijarha Vasilija. Zna se da je vladika Crne Gore bio 1763. godine s nekim Srbima pokrenuo pitanje obnove stare srpske drave, u iji je
sastav trebalo da uu Srbija, Bugarska, Bosna, Gornja Albanija, Dalmacija, Temivarski Banat i Slavonija. Po dogovoru, koji su oni bili
uinili, imali su svi pravoslavni u tim oblastima da u jedan dan pobiju svoje Turke, a u austrijskim provincijama da smaknu sve strance
oficire. Za ovo je bio zadobijen i Danilo Jaki, vladika gornjokarlovaki. Ceo taj poduhvat bio je osujeen samo zato to nije svuda naen
dovoljan broj voa.[10] Mora da je u ovu organizaciju bio umean i patrijarh Vasilije, te su ga Turci na vreme u tome poslu spreili. Ako je
on bio umean u ovaj posao, onda treba to sve dovesti u vezu sa onom crkvenom konferencijom koja je bila u Niu 1761. godine.
[11] Izgleda da je sve ovo imalo svoju vezu i da se radilo po odreenom planu, na kome je na prvom mestu saraivao vladika sa Cetinja.

Patrijarh Vasilije odveden je u zatoenje na ostrvo Kipar, gde je bio oko dve godine u zatvoru[12] , a posle je uspeo da se pomou prijatelja
izbavi i doe "na svoje mjesto", pa je hteo da moli Portu da mu dozvoli da upravlja Srpskom crkvom. Meutim, Grci koji su bili proterali i
srpske vladike iz njihovih eparhija uspeli su pomou novca kod Turaka da se i patrijarh Vasilije protera. Ovoga puta patrijarh je pobegao u
Brda, gde je u manastiru Ostrogu napisao slubu Vasiliju Ostrokom, koja je tampana u "Srbljaku".[13]Patrijarh je, u stvari, doao u Brda
pred dolazak epana Malog u Crnu Goru.[14] Samozvanac epan Mali pojavio se na Cetinju januara 1768. i predstavio se Crnogorcima
kao ruski car Petar III.[15] Tada su Turci pronosili vesti po kojima je patrijarh Vasilije okrivljen zato to je doao u Crnu Goru ruski car.
Kada su ove vesti stigle u Carigrad sultan je naredio da se patrijarh uhvati. Patrijarh je hteo da bei preko Mletaka, ali mu mletake vlasti
nisu dozvolile da ide preko njihove teritorije. Zbog toga je morao da se zadri due vreme u Crnoj Gori.[16] Predsednik Dvorskog ratnog
saveta u Beu feldmaral grof Laci pisao je 15. juna 1768. mitropolitu Nenadoviu i pitao ga koga ima u Sremskim Karlovcima od porodice
Petrovia. Mitropolit je, u svom odgovoru od 28. juna iste godine, istakao da je u tom kraju bio poznat vladika Vasilije Petrovi, koji je ve
bio umro u Rusiji 10. marta 1766, ije je mesto zauzeo patrijarh Vasilije.[17] "Iz zatoenja on je nedavno umakao i otiao u Crnu Goru",
kae mitropolit.[18] Patrijarh Vasilije je doao u Crnu Goru 1767. "negde prvi dan po Mitrovudne".[19] Mitropolit Sava "primi ga usredno i
svijem ga svojijem preoene i snabene po pomogustvu".[20] I epan Mali ga je "vrlo rado primio", a ovaj mu je poklonio konja.[21] Po
elji mitropolita Save i epana Malog patrijarh Vasilije hirotonisao je Arsenija Plamenca, koji je docnije veinom boravio u manastiru
Brelima. Po mletakom izvetaju od 28. januara 1768. "patrijarh peki istjeran od begler-bega rumeljskog, a od patrijarha carigradskog
obustavljen "a divinis ", posvetio je Arsenija, unuka Savina, za biskupa crnogorskog onda kad je u Crnoj Gori bilo vie stranaka".[22]

Patrijarh Vasilije saraivao je s epanom Malim i oni su spremali zajedniki osloboenje svih pograninih plemena od Turaka. Rad je neko
vreme u poetku tekao u dogovoru i s mitropolitom Savom, ali kasnije njihova saradnja slabi.[23] Kada je patrijarh saznao za epana
Malog, poslao mu je, dok je ovaj bio jo u Mainama, darove.[24] U poetku epana Malog primio je i mitropolit Sava, odajui mu poast

kao ruskom caru Petru III, i zato to je po dolasku u Crnu Goru inio dobra dela i stvarao mir i red u zemlji. Bojei se neprijatelja epana
Malog, koji su mu pretili i davali veliki novac da se samo smakne samozvanac, mitropolit Sava je pisao 12. oktobra 1767. ruskom poslaniku
u Carigrad. On je molio poslanika da ga obavesti o sudbini cara Petra III, kako bi se mogao pravilno upravljati po pitanju epana Malog i
neprijatelja koji okruuju Crnu Goru. Odgovor je upuen mitropolitu Savi 17. novembra. U njemu se naglaavalo da je epan Mali
samozvanac i zahtevalo se od mitropolita da uveri narod da je ovo prevarant, pretei mu da e, ako to ne uini, biti s narodom zauvek lien
ruske zatite.[25] Ali ni epan Mali nije sedeo skrtenih ruku. On je pokuao da doe u vezu s ruskim poslanikom u Beu. Da bi u tome
uspeo poslao je delegate u Be. Arhimandrit peki Avakum Milankovi poslan je bio 2. decembra, a arhimandrit niki Grigorije Drekalovi
22. decembra 1767. godine. Za njima je poslan i neki vojvodin brat 14. januara 1768.[26] epan Mali pisao je 2. decembra 1767. godine
ruskom poslaniku. To pismo nosio je arhimandrit Avakum.[27] Ovi delegati su stigli do Mitrovice, a neki do Zemuna. Arhimandrit Avakum
javio se iz Mitrovice 3. januara 1768. ruskom poslaniku u Beu, a arhimandrit Grigorije iz Zemuna 9. februara iste godine, takoe ruskom
poslaniku u Beu. Austrijske vlasti, poto su oduzele od arhimandrita Avakuma pismo epana Malog upueno austrijskom caru, sprovele
su ga u Zemun, a odatle je sa arhimandritom Grigorijem molio ruskog poslanika da im omogui dolazak u Be, poto im austrijske vlasti
nisu, i posle odranog karantina, htele dozvoliti da mogu putovati.[28] Poznat je odgovor ruskog poslanika u Beu, od 25. marta iste godine,
u kome se saoptavalo arhimandritu Grigoriju da sva pisma, koja je nosio ruskom poslaniku, poalje u Be, ako ne moe doi. U tom pismu
zabranjivano je da sa svojim drugovima pronosi vesti o epanu Malom kao ruskom caru, napominjui da e Crnogorci, ako ne budu
verovali da je epan Mali samozvanac, izgubiti rusku zatitu.[29] Verovatno da ovo pismo delegati nisu primili, jer su proterani iz Zemuna,
i kod Ostrunice prebaeni 12. februara u umadiju.[30] Arhimandrit Avakum, obrijavi bradu i obukavi se u civilno odelo, pod izgovorom
da je grki trgovac, provukao se ponovo preko granice i doao u Be poetkom 1768. godine. Tamo se javio ruskom poslaniku, kome je
predao pismo od epana Malog, i izvestio ga o stanju u Crnoj Gori.[31] Rusija je bila 1768. godine poslala u Crnu Goru ora Merka, koji
je trebalo da preda Crnogorcima cariinu gramatu i objasni im ko je epan Mali. Ovaj je stigao do Kotora, ali mu Mleani nisu dali da ide
na Cetinje, zbog ega se morao vratiti natrag.[32] Kada je ruski poslanik bio obaveten o ovom neuspehu, reio se da poalje u Crnu goru
arhimandrita Avakuma. Ovaj arhimandrit, kada je saznao da epan Mali nije ruski car, vrlo rado je pristao da se vrati u Crnu Goru, da tamo
obavesti narod da ga epan Mali obmanjuje. Po arhimandritu Avakumu poslana je cariina gramata, koju Merke nije mogao predati. Osim
toga, nosio je on pismo ruskog poslanika, upueno patrijarhu Vasiliju i mitropolitu Savi. On ih je savetovao da sve uine sa svoje strane
kako bi samozvanca onemoguili u njegovom radu; ako to urade, obeavao je pomo njima u Crnoj Gori, ali ako ne posluaju savet, pretio
im je da e Rusija otkazati svaku pomo i zatitu Crnoj Gori. Arhimandrit Avakum krenuo je na put 13. avgusta 1768. Sa sobom je nosio
gramatu.[33]

Dok je epan Mali oekivao rezultat misije delegata, patrijarh Vasilije bio je na njegovoj strani, verujui daje on ruski car. U prolee 1768.
Patrovii su bili neto ljuti na epana Malog i na Crnogorce. Patrijarh im je pisao u dva maha. On ih je savetovao da ne istupaju protivu
epana Malog, za koga je garantovao da je u pravu, i molio ih je da odravaju mir sa Crnogorcima. Patrijarh obavetava Patrovie i o
novostima u Brdima, o dolasku pojedinih istaknutih ljudi brdskih plemena u Crnu Goru, kao i o drugim stvarima koje su ovi radi uti.
Patrijarh je takoe naglaavao: "Vi nikomu ne bili nikogda podani (...). Pokaite bjednoj Srbiji vau naklonost i vae dobroje povelenije i
podajte siju nadedu vaim odnozemcom".[34]

Turci su se pribojavali svega onoga to se deavalo u Crnoj Gori, a naroito ih je uznemiravalo prisustvo patrijarha Vasilija i epana
Malog. Zbog toga su napali Crnu Goru avgusta 1769. godine, od Nikia, Podgorice i Plavnice. U to vreme su Mleii drali zatvorenu
granicu prema Crnoj Gori. Iako je situacija izgledala oajna, Crnogorci su i ovoga puta dostojanstveno sauvali svoju srpsku nacionalnu i
crkvenu slobodu.[35] U to vreme stigao je na granicu i arhimandrit Avakum. On je pokuao da pree u Crnu Goru, ali mu Mleii nisu
dozvolili. Po nareenju ruskog poslanika iz Bea on je otiao u Veneciju i tamo je ruskom predstavniku predao cariinu gramatu. Tu je
saekao Dolgorukova, pa je s njim poao u Crnu Goru, gde je sve vreme ostao u njegovoj pratnji.[36]

Dolgorukov je stigao u Crnu Goru avgusta 1769. godine. On je imao zadatak da ispita stanje u Crnoj Gori i sluaj epana Malog, kao i to
da izazove pokrete u Albaniji i Bosni protiv Turaka. Kada je Dolgorukov stigao u manastir Brele, tamo ga je posetio patrijarh Vasilije. U
izvetaju Dolgorukova za patrijarha se kae: "Patrijarh Vasilije, ovek slabog zdravlja, srednjeg rasta, u licu ut, oko 50 godina. Po tihom i

umornom govoru vidi se da je prostosrdaan i pravi kaluer". Tu je knez razgovarao "s njim na samo (...). Knez je razgovarao sa patrijarhom
o okolnim hrianskim narodima i o tvravama turskim, i posavetuje mu da napie poslanicu svima bosanskim i albanskim plemenima,
kojima e ih kao duhovni stareina njihov pozvati da se late oruja protiv opteg naprijatelja." Patrijarh je to i uinio. I knez se obratio
jednim manifestom pograninim, brdskim, albanskim i primorskim plemenima, pravoslavnim i rimokatolikim, i pozvao ih da poalju svoje
predstavnike na savet i dogovor na Cetinje.[37] Narodni zbor je bio na Preobraenije 6. avgusta. Tom prilikom "patrijarh je poslao po knezu
svojerunu poslanicu crnogorskom narodu, u kojoj on, kao duhovni stareina, izobliava slepo miljenje Crnogoraca o Stjepanu Malom."
Jeromonah Teodosije proitao je poslanicu narodu.[38] Kada je knez saoptio narodu ko je epan Mali i kada je itana cariina gramata,
koju je bio doneo knez, patrijarh Vasilije uestvovao je kao prva linost na Cetinju, i on je jedini bio stalno uz kneza, jer tada nisu bili doli
na Cetinje mitropolit Sava i vladika Arsenije, "zbog prividne bolesti".[39] Iz mletakog izvetaja saznajemo o tome sledee: "Bje prisutan
patrijarh peki, mnogo cijenjen u Crnoj Gori. Biskup Sava boluje".[40] U to vreme nisu bili dobri odnosi izmeu patrijarha Vasilija i
mitropolita Save. Kada je 14. septembra knez predloio patrijarhu da slui "na praznik Uspenija Bogorodice", i ovaj "rado pristao (...),
cetinjski monasi s bezobraznom drskou jave knezu da ga oni ne primaju za pravog nego za odluenog od Crkve arhijereja i da nee
dopustiti da slui".[41] Da ne bi izazvao kaluere, patrijarh je odustao od slube, a knez saznavi "za vradu i mrzost Save na patrijarha", a
elei da ih izmiri, rei se da ispita "uzroke nesloge meu duhovnitvom". U tom cilju poslao je jednog oficira mitropolitu Savi "da mu
predstavi kako nesuglasice meu pastirima mogu ostaviti tetnih posledica u narodu". Ovaj oficir je izvestio da je u starom mitropolitu
"naao na nepomirljivu zlobu i mrnju na patrijarha, s kojom eli u grob poi. Stranim zakletvama kleo se da nije dao nikakvu naredbu
cetinjskim monasima da ne dopuste patrijarhu sluiti, i, naposletku, elei ugoditi knezu, prima savete o pomirenju i obeava ih ispuniti. Ali
sve je ovo bilo prividno, lano, pritvorno".[42] Mitropolit Sava bio je tada "sedamdesetogodinji starac" i imao je 45 godina arhijerejske
slube. "Dvolian je, lukav, glup, zloban, nesposoban, pritvoren, a najgore je to je lakom na novce, pa makar bi to stalo i narodnog
krvoprolia". Ovako je opisan ovaj mitropolit u ruskom izvetaju.[43]

Tek 21. avgusta doao je mitropolit Sava iz Stanjevia na Cetinje. Doekan je pri ulazu u Manastir, gde su ga sreli monasi. "Zamoljen da
sedne, proveo je neko vreme u razgovorima, pa ode k patrijarhu, i s njim se pomiri. Ne moe se rei da je ovo pomirenje bilo iskreno, jer
podozrenja mitropolita da mu patrijarh ne uzme vlast u narodu izazvalo je u njemu nepomirljivu mrnju, koja e se svriti njegovom smru.
[44] Posle sedam dana patrijarh Vasilije i mitropolit Sava posetili su kneza Dolgorukova, i neko vreme razgovarali".[45] Uskoro je jedna
grupa crnogorskih glavara posetila kneza i zahtevala "da se izagna iz cetinjskog manastira patrijarh Vasilije radi spokojstva mitropolita
Save". Za ovo su glavari bili ukoreni i razili su se kuama.[46] Samovolja i neposlunost tada su carovali u ovom kraju.[47] Bilo je i takvih
Crnogoraca koji su pretili knezu i patrijarhu. "Patrijarh Vasilije izagnan iz svojeg otaastva, i sa Srpskog prestola, doao je u Crnu Goru
nadajui se nai tu pribeitva. No Turci, elei dobiti njegovu glavu, ponudili su Crnogorcima nekoliko kesa novca".[48] Za novac nala su
se 24 izdajnika, koji su se javili patrijarhu i saoptili mu da e ga predati Turcima. On ih je pokuao odvratiti od toga neovenog dela, prvo
pastirskim reima i prokletstvom, a posle je sa krstom pao na kolena i sa suzama molio da mu potede "bedni ivot". Na kraju mu nita nije
pomoglo, dao im je 54 dukata, samo da ga ostave na miru. Sutradan je pobegao u Maine, gde se ispred gonioca skrio kod neke pobone
osobe.[49] Kada se patrijarh ponovo vratio na Cetinje, ne zna se. Poznato je da je 9. oktobra sa Cetinja krenuo sa knezom, mitropolitom
Savom i ostalom pratnjom u Stanjevie. Kneeva namera bila je da ode iz Crne Gore.[50] Ova namera uvana je u tajnosti da je ne sazna
mitropolit Sava, jer su ga Rusi smatrali da je bio mletaki pijun. Poto je on bio neprijateljski raspoloen prema patrijarhu, kome je
"nemogue bilo izbei ili izdaju ili ubistvo", ako ostane i dalje u Crnoj Gori, to je knez predloio patrijarhu da poe sa njim. On je ovo
primio s blagodarnou, "tim pre to mu je dalje bavljenje pretilo oevidnom smru".[51] Na putu do morske obale "boleljivi patrijarh
umalo nije umro". Obalu je napustio sa knezom 14. oktobra.[52]

Sa knezom Dolgorukovim vratio se i arhimandrit Avakum. On je docnije otiao sa ruskom flotom u Arhipelag, gde je uestvovao u
bojevima, sluei kao vojni svetenik i prevodilac na grki i turski. Iz ruske slube hteo se vratiti u Crnu Goru, ali tamo nije mogao da ode.
Zbog toga, po odobrenju ruske flote, dolazi u septembru 1772. godine u Rusiju.[53] O njegovom daljem ivotu i radu imamo malo
podataka. Zna se da mu je carica 1773. odredila platu od 300 rubalja meseno, a Sinod mu je dozvolio da ivi u kom eli manastiru u
Moskvi. Neto kasnije upuen je u manastir Bogojavljenski u Moskvi.[54] U tom gradu posetio ga je 1776. Teofan, jeromonah manastira
itomislia.[55] Godine 1785. bio je arhimandrit manastira donskog u Moskvi.[56] Idue godine stigli su u Moskvu punomonici manastira

Kruedola, koje je bio poslao arhimandrit Stefan Stratimirovi s bratstvom, a koje je bio preporuio ruski poslanik u Beu, da bi primili
neizdatu pomo Kruedolu iz ranijih godina. Njih je Stratimirovi uputio da trae tu pomo preko arhimandrita Avakuma.[57]

Patrijarh Vasilije nalazio se 1770. godine u Trstu, pa je otuda otiao ruskom admiralu Orlovu, koji se s flotom nalazio u vodama Jadranskog
mora. On je 1771. napisao jedan izvetaj za Ruse, u kome je opisao zemlju i narod onih turskih oblasti koje se granie sa Jadranom, ili su
dublje u unutranjosti Balkana.[58] Crnu Goru nije ubrojio u te oblasti. On samo spominje da Crnogorci ive slobodno.[59] Maja 1771.
patrijarh je bio u Beu. Otuda je otiao u Rusiju, jer se nije mogao vratiti u Crnu Goru, kako sam kae: "V ernoju Goru ne dajut Venecijane
nikomu vhoditi, kolmi pae menja, a na ovaj nain. Ae mir uinitsja Bog zna to e biti i ot erne Gore, da ne propadne i gore no vo
vremja Miloradovia".[60] Patrijarh je umro u Rusiji 1772. godine.[61] Ukopan je u crkvi Aleksandra Nevskog, i to do groba mitropolita
Vasilija Petrovia.[62] Mleani nisu dobro gledali na boravak patrijarha Vasilija u Crnoj Gori i starali su se da mu dou glave.[63]

U vreme kada je patrijarh bio u Crnoj Gori tamo je bilo vrlo teko stanje. Turci i Mleani pritenjavali su tamonje stanovnitvo i njegovu
slobodu i zahtevali da im se predaju Dolgorukov, patrijarh i epan Mali. Glavari su se delimino bili osilili. Pored mitropolita Save, koji
nije bio sposoban da upravlja narodom,[64] upravljali su guvernadur[65] i epan Mali.[66] Prisutni patrijarh esto je svima njima
uskraivao vlast, a dolaskom Dolgorukova s pratnjom[67] nastala je jo via pometnja u upravi. Tu je neku vlast imao i vladika Arsenije.
Novac, municija, koju je doneo Dolgorukov, itanje gramate i suvian broj stareina izazvali su trvenje meu Crnogorcima. Po Njegou,
tada je na Cetinju dolazio i neki "eksperijus" patrijarha carigradskog. Crnogorci su ga uhvatili na granici i doveli na Cetinje.[68] Tada je
Crna Gora bila prepuna glavara.

Prisustvo patrijarha Vasilija nije uvek bilo po volji mitropolitu Savi, jer se bojao njegovog ugleda u narodu pa je zazirao da mu ne preotme
vlast, iako ovaj nije to ni pokuao. Osim toga bojao se odmazde od strane Turaka i Mleana zbog patrijarhovog prisustva u Crnoj Gori.
Netrpeljivost mitropolita Save pojavljivala se s vremena na vreme, ali on nije osporavao patrijarhu Pravo patrijarake vlasti. Mitropolit je
samo uvao svoja eparhijska prava, u koja po kanonima nije imao pravo da se mea ni patrijarh.[69] Ispad cetinjskih kaluera ne moe se
uzimati u obzir, jer se zna da je patrijarh za sve vreme bio potovan i priznavan za zakonitog patrijarha i poglavara Peke patrijarije.
[70] epan Mali pojavio se s ciljem da preuzme svetovnu vlast u Crnoj Gori i sanjao je o osloboenju Srbije. I o njegovoj glavi radili su
Turci i Mleii. I zbog toga se pribojavao mitropolit Sava. On je oekivao napad Turaka i Mleia. Patrijarh Vasilije je izvesno vreme
pomagao epana Malog. Tada su neki Crnogorci i Primorci bili uz mitropolita Savu, a drugi uz patrijarha i epana Malog. Bilo je i takvih
koji su sluili neprijateljima. U takvoj situaciji patrijarhu nije bilo lako da ostane u Crnoj Gori, tim pre to je bio i bolestan. U nadi da e se
ponovo vratiti, im dobije pomo od Rusa, i osloboditi peki presto, patrijarh Vasilije je napustio Crnu Goru.

2. Mitropolit Sava moli Ruse da pomognu Srbima da uspostave redovno stanje u Pekoj patrijariji

Mitropolit Sava pisao je 26. februara 1776. godine mitropolitu moskovskom Platonu, poznatom dogmatiaru, propovedniku i crkvenom
istoriaru u Rusiji krajem XVIII i poetkom XIX veka. O slavi ovoga mitropolita znao je i mitropolit Sava. On je naglaavao da je poznato u
svoj Evropi staranje mitropolita o Crkvi i pravoslavlju. I to ga je pobudilo da mu pie o narodu "slaveno-serbskom", koji se nalazio pod
tekim i nepodnoljivim turskim ropstvom, i to ne samo od svoje strane no "ot vsjeh arhiereov", tj. od samokovskog, tipskog, skopskog,
novopazarskog, nikog, ikog, beogradskog, bosanskog i hercegovakog, koji su bili izgnani iz svojih eparhija, tako da srpske eparhije nisu
imale Srbe za episkope. Dakle, iz pisma saznajemo kako je carigradski patrijarh sa svojim Sinodom proterao sve episkope Srbe i na njihova
mesta doveo Grke, a po pravoslavnim pravilima apostola i sv. otaca nije imao pravo da se mea u stvari Srpske crkve, kojoj je Sv. Sava
srpski izdejstvovao samostalnost. Zbog tog postupka Grka, pomenuti arhijereji molili su, s mitropolitom Savom na elu, da Ruski sinod
"radi jedinoverija i jedinojaziija i jedinokrovija s nami" podigne presto Peke patrijarije, koja je od strane Grka liena prava nepravednom
odlukom. Srpski arhijereji su takoe molili caricu Katarinu II da ih pomogne. "Zastupi nas pri Portje, to Greki ne bi mjealis u serbski
nacion, tim nas vjeno odoli", naglaavalo se u pismu. Obraajui se mitropolitu Platonu tamo je pisano: "Jee li B(o)g vozgl(a)goljet vo
serdci jeja velianstv osvobodit od Grekov prestol Serbskoj arhiep(s)kopijpekoj, toj imjejet u vaoj imperiji arhimandrit s(vjata)go
patrijarha Vasilija Berkia, kotoroj prolija rati izbjegli v Rosiju, a bl(a)enjejij patrijarha okonilsja. On, arhimandrit Avakum, godan budet

za prestol serbskih bit arhiep(isk)op, vsi serbskij arhijereji jego primut s radostiju, da znajet turecki jazik i greeskij on, prirodnij Serbin da
znajet" da pod Ruski sinod bude Srpska crkva i da se srpski arhiepiskop postavlja po njegovoj saglasnosti, ili ako bude potrebno da bude
ruski arhijerej arhijepiskop peki, "po jednokroviju i jednojaziiju",-i na to se pristajalo. Tamo se naglaavalo da bi Rusija u vreme ratova
imala korist od srpskog naroda. Pismo je pisao mitropolit Sava, kako sam kae, u ime svih episkopa. On kae: "Mnje v rucje predato ot
vsjeh arhiereov slaveno-serbskih, kak najstaremu i nikakvoj vlalsti napodleaemu svojimi ernogorskimi narodi". Na kraju, mitropolit je
obeao, ako Rusi oslobode Srbe od Grka, da e za sve to platiti Rusiji srpski narod svojom krvlju, "to jest najdraaje".[71]

Poznato je da je rat Rusije protivu Turaka, u kome je uestvovala i Crna Gora uznemiravajui neprijatelja na svojim granicama, trajao od
1768. do 1774. godine. Rusija je na kraju prinudila Tursku da trai mir. Tom prilikom Turska je priznala pravo Rusiji da bude pokroviteljica
hrianske vere i crkve u turskim oblastima.[72] Ovo je moralo ohrabriti Srbe, pa su otada polagali vie nade u rusku pomo. Zna se da je
mitropolit Sava 1756. molio Ruse da zatite Hilandar od pokuaja Grka da ga preotmu od Srba. Verovatno da ovo nije jedini sluaj kada on
intervenie u odbranu Srpske crkve. Njegova intervencija u odbranu Hilandara znaajna je upravo zato to je bilo nasilnog razaranja
organizacije Peke patrijarije 1766. godine, u vreme kada su se Grci otimali o Presto Peke patrijarije, tj. kada se pripremalo uvoenje
nezakonitog stanja u ovoj Crkvi. Moda u vreme ove intervencije nije ni bilo patrijarha na pekom prestolu, jer se to nikako ne moe
proveriti.[73] Ako je tano da tada nije bilo patrijarha, a ono izgleda vrlo verovatno, jasno je da su i ovoga puta Srbi nali mitropolita Savu
za najpodesnijeg arhijereja koji je mogao optiti s Rusijom, jer je bio u slobodnoj nacionalno - crkvenoj eparhiji Peke patrijarije koja je
bila van domaaja Turaka i Grka. Iz istih razloga mora da su Srbi traili da mitropolit Sava intervenie kod Rusa i 1767. godine, kako bi se
uspostavila vlast u Pekoj patrijariji. Mitropolit Sava molio je u ime "vsjeh arhiereov slaveno-srpskih", koji su bili nastradali, pa ih navodi
devet po eparhijama, ali ne i po imenima. Pitanje je da li su svi ti episkopi bili tada ivi i da li su oni molili mitropolita Savu da u ime njih
pie. To pitanje pokuavano je da se rei,[74] ali bez uspeha. Na njega je teko dati pravilan odgovor i dokazati ga. Moe se samo nagaati i
to pomou pretpostavki. Najverovatnije je da je aktivnost srpskih crkvenih ljudi u zemlji, kao i onih koji su bili u Rusiji, pokrenula starog
mitropolita Savu, da pie Rusima. Ne moe se verovati da je arhimandrit Avakum skrtenih ruku sedeo u Moskvi. Mora da je i on, za koga je
takoe znao i Stratimirovi, davao neku inicijativu mitropolitu Savi, sa kojim je verovatno odravao vezu, jer vidimo da ga mitropolit u
pismu predlae za kandidata na Peki presto, i to kao arhimandrita poiveg patrijarha Vasilija. Bez obzira koji su srpski arhijereji bili i
koliko je njih bilo koji su molili, a sam mitropolit Sava mogao je intervenisati u ime onih eparhija iji su episkopi stradali, makar sa njima u
tome momentu i nemao vezu. Znaajno je da je on intervenisao za celu Srpsku crkvu, a to je imao pravo svaki srpski episkop a tim pre
mitropolit Sava koji nije nad sobom priznavao ni Tursku ni Carigradsku patrijarijsku vlast.

Nije poznato da li su Rusi to preduzimali po ovome pitanju i sva je prilika da mitropolit Platon nije uzimao ovu molbu u postupak.

Zbog vladavine epana Malog u Crnoj Gori "ruska zatita" je oslabila. Crnogorci, nalazei se u tekoj situaciji, morali su traiti pomo na
drugoj strani. Reeno je da se oslone na Austriju. Izaslanstvo, koje je bilo sastavljeno od guvernadura Radonjia, prvog serdara Ivana
Petrovia i arhimandrita Petra Petrovia, pokualo je da prvo u Rusiji nae razumevanje za pomo, ali to je bilo bez uspeha. Na povratnom
putu kroz Be 1779. godine to izaslanstvo je preduzelo pregovore sa austrijskim vlastima da bi Austrija pomogla Crnu Goru u borbi protiv
Turaka. Guvernadur Radonji je jo 1777. poslao Nikolu Markovia, austrijskog uslunika, da sondira teren. Markovi nije uspeo u svojoj
misiji.[75] Sada je nanovo povedena akcija za pomo Austrije. Ovo izaslanstvo podnelo je caru "Pogodbe" na osnovu kojih je trailo pomo.
Taka XI tih "Pogodbi" glasila je "elimo da mitropolit crnogorski zavisi od pekog Patrijarha u Srbiji. Kada sadanji mitropolit umre,
pristajemo zasad da njegov naslednik bude rukopoloen u Karlovcima, ali da uvek bude izabran po starom obiaju, tj. da ga biraju
guvernadur, potinjeni glavari i ceo narod crnogorski; ali samo dotle dokle Turci vladaju Srbijom, te ne moemo da ga slobodno poaljemo
u Pe".[76]

Ovo ne treba komentarisati, tim pre to se zna da je tada Crna Gora bila u vrlo tekoj situaciji, pa ipak je ostala na poziciji nacionalnog
srpskog jedinstva i svetosavskog crkvenog jedinstva na kanonskoj osnovi.

3. Suprotstavljanje Ruskom sinodu da se mea u poslove Episkopije Crne Gore

Poto je patrijarh Arsenije III, zbog uea u ratu austrijsko-turskom sa delom srpskog naroda morao prei preko Save 1690. godine, Turci
su idue godine doveli na peki presto Grka za patrijarha. Dok su bila dva patrijarha (1691-1706), tj. dok nije umro patrijarh Arsenije III
mitropolit Crne Gore priznavali su vlast samo zakonitog patrijarha Arsenija III. Godine 1692. "poveljenijem" patrijarha Arsenija III
posveen je u Hercegovini Sava Oini za episkopa koji je priznavao vlast ovog patrijarha.[77] Sam patrijarh Arsenije III posvetio je Danila
Petrovia u Seuju 1700, koji je nasledio Savu Oinia.[78]

Posle vladike Danila nasledio ga je sinovac Sava Petrovi, koga je bio srpski patrijarh Mojsej, jo kad je dolazio u Crnu Goru 1719.
hirotonisao za arhijereja, a poto je umro 1782. uskoro je izabran za naslednika arhimandrit Petar Petrovi. Ovaj je otiao u Sremske
Karlovce, gde je u kanonskoj Srpskoj crkvi hirotonisan 13. oktobra 1784.[79] Mitropolit Petar I nastavio je da uva postojee pravo
Episkopije Crne Gore kao dela Peke Patrijarije.[80] Zna se ak da je 25. februara 1802. godine molio Ruse da prime Crnogorce za
dravljane svoje zemlje.[81] Ovo je on eleo na dobrovoljnoj bazi da se reava, ali kada su Rusi istupili protivu njega i pokuali da
naruavaju kanonske norme, on je odbio sve pokuaje da se meaju u poslove njegove eparhije. U jesen 1803. godine bio je mitropolit Petar
I oklevetan kod cara Aleksandra I. Optuivan je da e prodati Crnu Goru Francuskoj, tj. saraivati sa Napoleonom kada se ovaj spremao da
napadne Rusiju. Zbog toga je car poslao u Crnu Goru generala grafa Marka Ivelia, a Crnogorcima i Branima gramatu. Car je predoavao
kakvim putem bi trebalo da idu Crnogorci i Brani da bi sauvali slobodu.[82] Ruski sinod bio je otriji u poruci Crnogorcima. On je prvo
naglasio da je slao Crnogorcima i Branima sv. miro, antiminse, knjige, odede i druge stvari. Meutim, sve ovo, kako je Sinod tvrdio, ilo
je "u tue ruke". Narod od ovog nita nije primio, jer se deca ne krtavaju, u crkvama se ne slui, manastiri su opusteli, ne pouava se narod
itd., pa je postala opasnost za crkvu. Zbog svega ovoga naao se Ruski sinod pozvanim da "za uinjena zla i opaila" okrivi mitropolita
Petra I. Otuda je Sinod, po carevoj naredbi, pozvao mitropolita da se pred sinodskim sudom opravdava ili pokaje. U sluaju da ovo ne
uini, zapreeno mu je da e biti lien ina i odluen od crkve, a Crnogorcima i Branima predloeno da izaberu drugog pastira, koga bi
poslali u Petrograd da se hirotonie, jer neposlunou bi se dokazala krivica uinjena protiv vere i otadbine. Kada je Iveli doao u Kotor,
poeo je pronositi vesti kako e on mitropolita Petra I uhvatiti i poslati u Sibir, a narodu je razaslao pismo od Sinoda, u kome se mitropolit
optuuje. Kada su glavari za ovo saznali, okupe se na Cetinju jula 1804. godine i odgovore ruskom delegatu i ruskom caru. U odgovoru su
oni naglasili da se Ruski sinod oslanja "samo na klevetanja", koja ire neprijatelji mitropolita Petra I. Kada su istakli da Ruski sinod nema
pravo nad arhijerejima koji nisu njemu potinjeni, pisali su i to: "Poto je Srpsko carstvo palo, mi smo se od silnih neprijatelja hristijanstva
sklonili u ove gore i u njima naselili, ne zavisei ni od koga, samo to smo sluali nastavljenija i pokoravali se vlasti naih mitropolita, koji
su nas nauili braniti pravoslavnu vjeru i svoju slobodu". Sam mitropolit Petar I ima zasluge to nas zbog nesloge, nisu Turci pokorili.
Ruski sinod ne moe lako znati nae stanje i tekoe. Ali, kad Ruski sinod gleda na stvari kod nas tako, zato u sadanjem vremenu ne
skrene panju "na hristijane u turskoj Srbiji, gdje Turci nemilice istrebljuju hristijanstvo i arhijereje boije kolju maem?" Tamo treba
pomo: "Po svoj prilici nije poznato Ruskom sinodu, da je narod srbski pravoslavni imao svog patrijarha, kome su srbski arhijereji bili
podvlastni sve do 1769. godine, a tada, poto je zaplamteo rat izmeu Otomanske i Ruskog carstva, patrijarh serbski i sveta Ilirika Vasilije
Brki, uklonivi se u nae krajeve od predstojae mu pogibelji, pree u Rusiju i u Petrogradu predstavi se, na kojem se i presjekla bitnost
slaveno-serbski Patrijaraha, a Stolica Peke Patrijarije i danas je upranjena; po tome, dakle, na gospodin mitropolit ostao je sam za
sebe u ovdanjoj crkvi, nezavisan ni od kakve vlasti ". Mi nismo uli da Ruski sinod ima kakva prava nad srpskim narodom. Crnogorci i
Brani nisu ruski podanici, nego samo stoje pod "moralnim pokroviteljstvom" Rusije, i to su samo zbog "jednakosti vjere i plemena"
privreni ruskom dvoru. Pored toga, svoju slobodu nee nikakvoj sili predati. "Do sad nae arhijereje nije niko vukao Ruskom sinodu na
odgovor, pa i ovog naeg arhiepiskopa neemo pustiti, da iko nad njim triumfira i da mu sudi. Kad bi on u emu prestupio i bio kriv, kao to
je nepravedno oklevetan, mi bismo sami mogli mu suditi, ne kao arhijereju, nego najprostijemu graaninu meu nama;jer mi narod
crnogorski za ovaj in izabrali smo njega, a da bude za arhijereje posveen, ne bivi tad u Srbiji patrijarha, poslali smo ga k pravoslavnom
mitropolitu, koji je saborno s drugim episkopima i posvetio i predao mu vrhovno pastirstvo nad nama. Mi bi smo mogli, kad bi on toga ina
nedostojan bio, sbaciti ga pa izabrati drugog dostojnijeg, predstaviti ga gdje treba". Tako su otro pisali glavari. Oni su u pismu ruskom caru
naglasili i da je Iveli svemu tome kriv, jer je javno pretio mitropolitu hapenjem. Oni su pisali caru i to: "Na arhipastir nije zasluio, da bi
u njegovom delu i sobstvenoj nezavisnosti mogao iko s njim tako tiranski postupati, jer dok smo god mi ivi nikakva ovjeija sila nije u
stanju njemu takova bezestija uiniti. Na mitropolit nije nigde bio pod zapovjedi Ruskog sinoda, nego smo pod pokroviteljstvom vaeg
imperatorskog velianstva, i to pod moralnim pokroviteljstvom (...). Sv. Sinod nema nikakva prava zapovjedati nad onim arhijerejima koji

su izvan Rusije, pa zato i s naim arhipastirom nikakva posla nejma".[83]

Ova optuba protivu mitropolita Petra I potekla je od Rusa, koji su imali obavetenja da je mitropolit bio poeo skretanje u politici ka
Francuskoj. U tome je bilo istine, jer kako je poetkom XIX veka bio zapostavljen mitropolit od strane Rusa, verujui da e Francuska
napustiti Tursku, ovaj mitropolit, voen viim interesima svoje zemlje moda je jedno vreme pomiljao da koristi ponuenu francusku
pomo, kako bi se oslobodio od Turaka. Rusi su mu to u greh upisali. Nesporazum sa njima trajao je od 1803. do 1805. godine. Rusi su na
kraju zagladili ovu stvar, jer ih je na to prinudila ratna situacija, i otuda je bila ona saradnja Crnogoraca i Rusa u Boki, kada su zajedniki
vodili borbu protivu Francuza.[84] Ruski sinod nije sa svoje strane vie pokuavao da napada mitropolita Petra I, a ruski car mu je 1806.
godine poslao na poklon "beli klobuk s duhovnim krstom almazami ukraenim", u znak zahvalnosti za uestvovanje u borbama u Boki.[85]

4. Plan o osloboenju od Turaka i uspostavljanju redovnog stanja u Pekoj patrijariji sa Njegoem na elu

U prvoj polovini XIX veka vodila se teka borba za osloboenje od Turaka Srba i njihove Crkve. U to vreme pojavljuju se tenje da vladika
Crne Gore doe na Peki presto. Jo je pivski arhimandrit Arsenije Gagovi, saradnik mitropolita Petra I i transkih Srba, bavei se u
Rusiji, sugerirao Rusima da pomognu Srbe u borbi za nacionalno-crkveno osloboenje.[86] Karlovaki mitropolit, s kojim je bio u vezi
arhimandrit Arsenije, u jednom memorandumu, upuenom ruskom caru 1804. najlepe je izloio ta bi trebalo uraditi da bi se uspostavila
slaveno-srpska carevina na Balkanu. Car Aleksandar, u svojoj akciji na Balkanu, skrenuo je panju na Crnu Goru to se vidi iz njegove
gramate od 26. oktobra 1803. godine, upuene glavarima crnogorskim i brdskim slaveno-srpskih oblasti.[87]Njegov ministar spoljnih
poslova Poljak knez Adam artoriski, branei Crnu Goru na diplomatskom polju, isticao je njen znaaj na Balkanu.[88] On je predviao da
e se Turska raspasti, ija e posledica biti ujedinjenje balkanskih hriana.[89] Poto se artoriski upoznao sa Stratimirovievim
memorandumom, ukazivao je na ulogu Crne Gore i njenog mitropolita u akciji za osloboenje i ujedinjenje Junih Slovena na Balkanu.
Zbog toga je traio da ruska vlada pokloni to veu panju znaajnom radu mitropolita Petra I. Na Balkanu "sve slovenske zemlje, izgleda,
ujedinie se pod zastavom mitropolita crnogorskog", pisao je on 1806. u jednom izvetaju ruskoj vladi.[90] Apel artorinskog nije primljen
kako treba. Sam mitropolit Petar s narodom predloio je Rusima jedan plan o formiranju "Slaveno-serbskoga carstva". Prema tome planu
trebalo je prisajediniti Crnoj Gori Podgoricu, Spu i abljak, Boku, Hercegovinu, Dubrovnik i Dalmaciju. Od tih oblasti trebalo je da se
obrazuje carevina. Predviala se u toj carevini i mitropolija slaveno-srpske carevine, na ijem bi elu bio mitropolit Petar I. Predvialo se
jo mesta i za tri episkopa. I to u Zadru za Dalmaciju, u Trebinju za Hercegovinu i u Kotoru za mitropolitovog namesnika.[91] I ova
sugestija mitropolita Petra I nije naila na razumevanje u Petrogradu.[92] Mir u Tilzitu 1807. izmeu Napoleona i Aleksandra I doveo je
Francuze u Boku. Tim je osuen plan mitropolita Petra I o stvaranju jedne drave, u kojoj bi bila i poveana oblast episkopa Crne Gore.[93]

Kada su Francuzi zavladali Dalmacijom, eleli su da stupe u blie odnose s mitropolitom Petrom I. Njihov upravnik Dalmacije Dandolo
ponudio je mitropolitu Petru I Dalmaciju na duhovnu upravu s titulom "patrijarha svega srpskog naroda ili celog Ilirika", za to bi dobijao
platu od 20.000 franaka, ali pod uslovom da prestane saraivati s Rusijom i da primi francuski protektorat. Mitropolit je odbio ovu ponudu s
izgovorom da se boji da ne bi eparhija Crne Gore vremenom potpala pod vlast rimskog pape. O ovakvom dranju mitropolita Petra I
obaveten je Napoleon.[94] Odmah posle toga Francuzi poinju da rade na osamostaljenju pravoslavne crkve u Dalmaciji i Boki.[95] Time
je otpoela akcija na uskraivanju prava jurisdikcije Eparhije Crne Gore u Primorju. Tako je posle 1810. godine, sa izuzetkom neko vreme
1813. i 1814. kada su bile Crna Gora i Boka ujedinjene, ova eparhija imala svoje jurisdikciono pravo samo nad manastirima Mainama i
Stanjeviima, dok i oni nisu ustupljeni Austrijancima za vreme prve decenije Njegoeve vladavine, samo da bi se izdejstvovalo od Austrije
meusobno priznanje i postavljanje granice bez uea Turske. Otuda Eparhija Crne Gore poinje da se sve vie iri u pravcu Brda i
oblinjim hercegovakim plemenima, koja su na Crnu Goru gledala kao na vodeu, u tom delu, srpsku pokrajinu. Na tome je Njego
naroito vrlo ivo radio. Dok je mitropolit Petar I vie gledao na Primorje, dotle je Njego vie gledao na umadiju i tamo traio oslonac u
borbi za osloboenje.

Posle smrti Petra I 1830. nasledio ga je Njego. On je, zbog neprijateljskog dranja Austrije prema Crnoj Gori, zatraio da ga rakoprizrenski mitropolit Antonije (1830 -1836), na granici Crne Gore, na Komu, rukopoloi u in jeromonaha i proizvede za arhimandrita.

[96] Tako je on bio proizveden 31. januara 1831. godine.[97] Manastir Kom, stara srpska zadubina u kojoj su se sahranjivali istaknuti
Crnojevii, bio je pod jurisdikcijom samog Njegoa, i ovaj dodir s rako-prizrenskim mitropolitom nije niim naruen ugled Eparhije Crne
Gore, jer nije nita izgubila od svojih kanonskih prava, koje je imala kao jedna od eparhija Peke patrijarije. Ovde je Njego odluivao, i
nije ni najmanji neki ustupak uinio na tetu Eparhije Crne Gore i njene pripadnosti Pekoj patrijariji, niti mu je tada ko traio da prizna,
ustupi ili da se neega odrekne.

U to vreme nije bilo episkopa u Eparhiji Crne Gore, pa zato nije bilo nikog ko bi rukopolagao kandidate u svetenike. U prolee 1832.
rako-prizrenski mitropolit, koji je proizveo Njegoa za arhimandrita, pohodio je Srbiju. On se tada u Kragujevcu sastao sa uikim
episkopom Nikiforom, kome je mogao priati o tome kako je teklo proizvodstvo Njegoevo, kao i o stanju u Episkopiji u Crnoj Gori. I,
posle toga, leti iste godine, episkop Nikifor neto se zavadio s knezom Miloem, i, ako je to tano, pobegne u Crnu Goru, gde je 19. oktobra
ve stigao na Cetinje, ali se vratio krajem maja 1833, jer je knez Milo poslao Simu Milutinovia, Njegoevog uitelja, da ga dovede.
Navodno, uz pomo Njegoeve intervencije i Sime Milutinovia, episkop Nikifor izmirio se s knezom.

Dok je episkop Nikifor boravio u Crnoj Gori rukopoloio je vie svetenika iz Crne Gore i Boke Kotorske. Sa Njegoem se peo i na Loven,
na urevdan 1833, pred odlazak za Srbiju, i za uspomenu dobio je na poklon od Njegoa Vukovu Danicu iz 1826, u kojoj je Vuk objavio
svoj opis ovarsko-kablarskih manastira. Tom prilikom napisao mu je posvetu: "Dobrom hristijaninu g-d preosveenom uikom ep.
Nikiforu, o urevudne, Na Lovenu, ljeta 1833", pa je mesto potpisa napisao sledee stihove:

"Ime mi je vjeroljub,
prezime mi rodoljub.
Crnu Goru, rodnu grudu
kamen pae odasvuda.
Srpski piem i zborim
svakom gromko govorim:
narodnosti mi srbinska,
um i dua slavjanska."

Ispod ove Njegoeve posvete episkop Nikifor je dopisao:

"Ko se popo na vr Lovena

nek prebiva onena.
S Njegoem se tune blie neba
i sunca koje nam svima treba."[98]

Ako se uzme u obzir da je mitropolit rako-prizrenski na Komu proizveo Njegoa za arhimandrita, a zatim dolazio u Kragujevac i
razgovarao sa knezom Miloem i sa episkopom Nikiforom, odlazak ovog poslednjeg moe se, s verovatnou, pretpostavljati da je sve to
bilo u dogovoru s knezom Miloem kako bi se mladom Njegou pomoglo u poetku njegove vladavine dok ne dobije hirotoniju. Ko poznaje
tadanje stanje srpskog naroda i nain vladavine kneza Miloa moe se ovo prihvatiti za istinito.

Po odlasku episkopa Nikifora, Njego je otiao u Rusiju gde je u Petrogradu 6. avgusta 1833. bio hirotonisan. Od tada njegovi naslednici su
odlazili u Rusiju da se tamo hirotoniu.

Nesumnjivo je Njego od svoga strica, mitropolita Petra I, sluao o nastojanjima Srba da se oslobode i ujedine i da vladika Crne Gore doe
na Presto peki, jer se zna da je na tome i sam radio. Ovde valja naglasiti da je on bio u dosluhu i saradnji i sa onima koji su pripremali
ustanak u umadiji, i zato je pre 10. januara 1804, poruio arhimandritu Danilu Kaanegri u Deanima, da uva Svetoga kralja i starine, a

ako ne moe da ih preko Vasojevia skloni u Crnu Goru, poto se priprema ustanak, a poto je Karaore osvojio Beograd, i nastavio borbu
da se spoji sa Crnom Gorom, spevao je pesmu o ratovanju pod Karaorem. Osim toga, on je 29. juna 1829. knezu Milou
tvrdio: "Dokazateljstvom svega slui vanosti ove strane, da od vremena izgubljenja srbskog carstva, izmeu svijeh esticah srbskog naroda
jedna se je Crna Gora nala, koja je do danas uzdrala v cjelosti glas, slobodu i vjeru hristijansku".[99] Sve ovo svedoi da su u Crnoj Gori
borbene snage, nacionalne i crkvene, radile na obnavljanju srpske drave i povraenju redovnog stanja u Pekoj patrijariji. I sekretar Petra
I, a Njegoev uitelj, Sima Milutinovi naroito je isticao vladiku Crne Gore, kao "namesnika Save Svetitelja", koji eli da umre tamo gde je
"iveo Savo srbskij".[100]

Poljska emigracija, s knezom artoriskim na elu, koji je bio napustio politiku saradnje s Rusima i preao u Pariz, ivo je vodila politiku
akciju na Balkanu u poslednjoj desetini prve polovine prolog veka s ciljem da oslobodi svoj narod. Njihov agent u Beogradu, Franja Zah
pred polazak na svoju dunost izloio je svome efu plan svoje misije na Balkanu. On je 21. marta 1843. pisao knezu artoriskom: "Poto je
poglavica pravoslavne crkve, kome pripadaju skoro svi Sloveni u Turskoj, carigradski patrijarh, to bi trebalo preneti otuda verski centar.
Poast crkvenog poglavara trebalo bi dati vladici Crne Gore. Ta poast odgovarala bi interesima pravoslavnih Slovena u Turskoj, i morala bi
se dopasti vladici, kao oveku, kulturnom, mudrom i eljnom velikih stvari, znajui jo da nikad kao voa Crnogoraca nee moi reavati
pitanja Slovena u Turskoj. Sami Crnogorci bi se lake sjedinili sa Srbijom, videi i svoga vladiku na elu zajednike crkve (...). Ako bi se
uspelo, da se vladika uveri u to da e postati mitropolit Srbije i nekoliko drugih krajeva slovenskih, to bi bilo sredstvo pomou koga bi se
pridobio" za saradnju. Po dolasku u Beograd Zah je skrenuo panju beogradskoj vladi da u nacionalnom radu vodi rauna o Crnoj Gori i
vladici njenom.

Sam knez artoriski savetovao je da Srbija napravi plan po kome bi radila na osloboenju i ujedinjenju. To je uradio Zah kada je doao u
Srbiju. Ilija Garaanin uinio je u tom planu neke izmene, izostavljanja i dopune. Po ovom izmenjenom planu, poznatom kod nas pod
imenom "Naertanije", vlada Srbije je vodila propagandu srpsku i jugoslovensku. Planski je raeno na osloboenju i ujedinjenju.
"Crnogorski vladika Petar II obaveten je o ovom planu. Poslano mu je hiljadu dukata i obreeno prvo mesto meu crkvenim
velikodostojnicima na osloboenju. On je na to pristao i obrekao pomagati da se plan izvri". Jo 1831. godine u Bosni bio je jai pokret
meu katolicima da se otcepe od pape i priznaju "za poglavara crkvenog ili patrijarha carigradskog ili vladiku crnogorskog". Mora da je i
ova pojava bila u vezi sa optim planom rada na osloboenju i ujedinjenju. U Beogradu je isticano 1847. da je Cetinjska eparhija sastavni
deo Peke patrijarije. Ovim se verovatno pripremalo javno mnjenje za izvoenje plana po pitanju Njegoeva dolaska na peki presto[101]

Beogradska vlada uputila je 1848. na Cetinje Matiju Bana "narodnim poslom"[102] On je Njegoa upoznao sa planom o tom poslu. Osim
toga, Njego je tada bio upoznat i sa jednim konkretnim planom, koji je bio tek sastavljen. Iz toga plana vide se njegove glavne osnove.
Tamo se kae da su Srbi i Hrvati, kao najsvesniji meu Junim Slovenima, napravili svoje osnove za voenje politike ubudue, po kojima su
se obavezali, da prema mogunostima rade na osloboenju i ujedinjenju. Glavnije osnove u tom planu su:

1.

federacija je osnov za sve Slovene;

2.

Jugosloveni e imati svoju zajedniku dravu, s jednim vladarom;

3.

Jugosloveni se dele na tri plemena, i to na srpsko, hrvatsko i bugarsko;

4.

svako pleme imae potpunu autonomiju, svoj sabor, upravljanje svojim fondovima, ustanovama, crkvom;

5.

uz vladaoca bie vlada u koju e ulaziti najsposobniji ljudi iz svih plemena;

6.

u zakonodavnoj skuptini bie podjednak broj predstavnika;

7.

svako pleme prosveivae svoj narod u svom nareju, ali za optu administraciju i veu knjievnost prima se srpski jezik sa
irilicom;

8.

"crkva istona i zapadna jednake e biti";

9.

odreuju se granice hrvatskog plemena;

10.

odreuju se granice srpskog plemena;

11.

odreuju se granice bugarskog plemena, i

12.

u propagandi plemena e se pomagati, itd. Na kraju se podvlai da e se uvati etnografska imena, ali sva plemena skupa zvae
se samo Jugosloveni, a njihova drava Jugoslavija.[103]

Kad se Njego upoznao sa ovim planom, pristao je na sve, ali je dodao: "Treba najpre da se Srpstvo oslobodi i ujedini. Ja bih tada u moju
Peku patrijariju, a knez srpski u Prizren. Meni duhovna, a njemu svjetovna vlast nad narodom slobodnim i ujedinjenim". Da je Njego
zaista i tada sanjao da sedne na Presto Svetog Save svedoi njegovo pismo Stevanu Knianinu 1849, pisano na Savindan, na dan dobijanja
autokefalije Srpske pravoslavne crkve, kada je Knianinu poslao Obilia medalju; zato to je opravdao "ime vojnika Duanovih i
Karaorevih". Njego nije doiveo osloboenje svoga naroda i Peke patrijarije. On je umro u nadi da e delo osloboenja srpskog naroda
izvesti Kneevina Srbija, jer govorae on Banu 1850. godine: "Srbija je matica Srpstva, bez nje nikad nita".[104]

Posle Njegoeve smrti 1851. iskrslo je pitanje gde e se hirotonisati njegov naslednik, arhimandrit Nikanor Ivanovi. Godine 1853. voeni
su pregovori da bi se hirotonisao u Sremskim Karlovcima. Tom prilikom patrijarh Josif Rajai izjavio je spremnost da ga hirotonie, ali s
tim da se prvo ta stvar uredi diplomatskim pregovorima izmeu nadlenih vlasti. Svoje pravo da hirotonie vladiku Crne Gore opravdavao je
svojim, kako kae kanonskim pravom na Eparhiju u Crnoj Gori i eparhije u Turskoj, jer su to prvo preneli sa sobom peki patrijarsi u
Austriji.[105] ezdesetih godina prolog veka, u vreme kada je bilo pokrenuto pitanje osnivanja Bugarske crkve, srpska diplomatija u
Carigradu zapodela je pitanje obnove Peke patrijarije. Pod pritiskom ruske diplomatije ona je odustala od svojih zahteva dok se rei
bugarsko pitanje.[106] Poto je Austro-Ugarska, na osnovu Berlinskog ugovora iz 1878. godine, okupirala Bosnu i Hercegovinu, nastalo je
pitanje poloaja pravoslavne sarajevske mitropolije. Govorilo se i pisalo, da ova mitropolija treba da potpadne pod vlast Karlovake
mitropolije, kao naslednice Peke patrijarije. Ovo gledite podravali su istaknuti srpski javni i nauni radnici. Od njih su se isticali dr
Mihailo Polit, dr Paja Jankovi, dr Emilijan Radi i dr Nikodim Mila. Polit je 1879. godine u saboru u Peti istakao znaaj ovog gledita.
[107] Te godine Radi podrava isto to gledite u knjiici koju je posvetio tom pitanju, izdatoj u Pragu.[108] Sa njihovim gleditem
solidarisao se i Jankovi u svojim lancima 1882. godine.[109] Idue godine ovo pitanje je vatreno pretresano u domaoj tampi.[110] To je
bilo povodom objave pisma Stojana Novakovia upuenog karlovakom mitropolitu, u kom ga je molio da hirotonie Teodosija Mraovia,
kojom prilikom se obraao Karlovakoj mitropoliji, kako Novakovi naglaava, kao naslednici "one Crkve koju je jo Sv. Sava
ustanovio."[111] Na kraju pojavio se i Mila sa svojim miljenjem. I on je pokuavao sa kanonskog gledita da opravda miljenje svih onih
koji su gledali na Karlovaku mitropoliju kao naslednicu Peke patrijarije. On je sa njima smatrao da Sarajevsku mitropoliju treba potiniti
Karlovakoj mitropoliji.[112] Godine 1885. pojavila su se dva bogoslova-istoriara koji su raspravljali pitanje nasledstva Peke patrijarije.
Niifor Dui u prikazu radova Milaa i Radia, poto je njihovo gledite odbacio kao pogreno, zastupao je miljenje da istorijsko i
kanonsko pravo na nasledstvo ima samo Srpska crkva u Kraljevini Srbiji.[113] Dimitrije Ruvarac takoe posveuje tome pitanju itavu
raspravu. I on je bio miljenja da arhiepiskop i mitropolit beogradski bude naslednik pekog patrijarha.[114] Kada se 1896. proneo glas da
e Aleksandar Obrenovi ii u posetu sultanu, mislilo se da e biti u Carigradu priznato pravo nasledstva pekog patrijarha beogradskom
mitropolitu. ura Vukievi bio je protivu takvog priznanja. On je tada smatrao da se u tome momentu o uspostavljanju Peke patrijarije ne
moe ozbiljno ni misliti.[115] Te godine bilo je postavljeno pitanje predsedniku vlade i ministru spoljnih poslova Stojanu Novakoviu da li
se moe obnoviti Peka patrijarija za one Srbe koji su pod Turcima. Ovaj je svojim odgovorom uveravao da se pri reavanju toga pitanja

mora voditi rauna i o Carigradskoj crkvi.[116] Iste kao i idue, godine Dui je pisao o srpskom crkvenom i nacionalnom problemu, gde je
dokazivao da je Peka patrijarija nezakonito ukinuta.[117] ura Vukievi je 1904. godine pokuao da raspravi pitanja: 1. da li je Peka
patrijarija kanonski ukinuta 1766? i 2. Ko je naslednik Peke patrijarije? I on je tada tvrdio da je Peka patrijarija nekanonski ukinuta
1766. godine[118] Poto je doao do ovoga zakljuka, nastavio je sa dokazivanjem kako se vodila borba protivu nasilja Grka u ovoj
Patrijariji. Ovu borbu je sasvim izdrala Episkopija Crne Gore u kojoj se sauvao"crkveno-pravni kontinuitet i tradicija Srpske peke
patrijarije", i to blagodarei tome to je Crna Gora uspela da se odri kao nezavisna zemlja. Vukievi naglaava da Crna Gora nije
potpadala pod vlast Turaka i zato ni crkva u tome kraju nije potpadala pod Carigradsku patrijariju. Otuda je zakljueno da je Eparhija Crne
Gore jedini naslednik Peke patrijarije.[119] Ovo Vukievievo gledite zapaeno je od strane Jovana Radonia i Jovana Tomia.[120] O
tome gleditu pisao je i Dimitrije Ruvarac. On mu je posvetio jednu raspravicu. U njoj je Ruvarac pobijao Vukievieve zakljuke i
revidirajui svoje ranije miljenje postavio je novo, a to je da karlovaki mitropolit, koji je 1848. godine proglaen patrijarhom, iako nije
naslednik pekog patrijarha, ima najvee pravo na titulu patrijarha srpskog.[121]

Politiki momenti i nacionalne aspiracije uticali su na pisce, iako su bili svi Srbi i dobri patrioti, i otuda je razlika u miljenjima po pitanju
nasljedstva Peke patrijarije, jer koje, po mom miljenju, bilo je pogreno postavljeno. Jer autokefalija se ne nasleuje. Ona se dobija ili
uspostavlja poremeeno u njoj redovno stanje, koje neki nazivaju obnovljenje, to je takoe pogreno. U ovom sluaju, poto Peka
patrijarija nije kanonski ukidana; potrebno je bilo povratiti u njoj red, tj. dovesti srpske episkope na onom terenu koji je pripadao njoj pre
nasilnog poinjavanja Carigradskoj patrijariji, sa seditem u Pei.

[1] N. Mila, Kanonino naelo pravoslavne crkve pri razreivanju crkvenih vlasti. K pitanju o jerarhikom poloaju Sarajevske
mitropolije, Zadar 1884, 13. To gledite zastupao je i Dui (Vaseljenska patrijarija i srpsko crkveno pitanje, Beograd 1897, 11, 35).

[2] ura Vukievi, Da li se srpska Peka patrijarija god. 1766. kanoniki ukinula i konano ugasila i ko joj je crkvenopravni
naslednik?, Novi Sad 1904, 15-19; D. Ruvarac, O ukinuu Peke patrijarije i njenom nasleu, Srem. Karlovci 1904 (iz "Srpskog Siona"
1904).

[3] Dr oko M. Slijepevi, Ukidanje Peke patrijarije 1766, Beograd 1939 (iz "Bogoslovlja"), 52.

[4] Rad. M. Gruji, Sedam pisama pekog patrijarha Vasilija Brkia, Spomenik SKA, 51, 1913, 83-84.

[5] I. S. Jastrebov, Podaci za istoriju Srpske crkve, Beograd 1879,20-21.

[6] Isti, 21.

[7] D. Milakovi, Istorija Crne Gore, Zadar 1856, 231; ivojin Jovii, Pismo pisano mitropolitom crnogorskim Savom mitropolitu Platonu
1776. god. februara 26, Glasnik SUD, 22.1867,359, Carigradski patrijarh tvrdio je 1798, da njegova crkva crnogorskog arhijereja "ne
razluajet ot proih vijernih sobratijev svojih arhijereov", iako "sija nije bila obikla pisati mu do tada" (Zapisi, Cetinje, 21, 1939, 244).

[8] Dr Ljubomir Durkovi-Jaki, Pokuaj crkvene konferencije u Niu 1761, da potvrdi patrijarha Gavrila III na Peki presto, Zbornik
Prav. bogoslovskog fakulteta 2, 1951, 135-138.

[9] Glasnik SUD 6, 1854, 46;"Spomenik SKA, 10, 1891, 44.

[10] Dr V. orevi, Crna Gora i Austrija u XVIII veku, Beograd 1912, 50.

[11] Durkovi-Jaki, Pokuaj crkvene konferencije u Niu, 135-138.

[12] Arh. Avakum je tvrdio da je patrijarh Vasilije bio u zatvoru dve godine i sedam meseci (Spomenik SKA, 22, 1893, 31). Meutim sam
patrijarh Vasilije kae da je bio dve godine (isto, 51, 1913, 84).To isto tvrdi patrijarhov jeromonah Pajsije (Lj. Stojanovi,Stari srpski zapisi
i natpisi, Beograd 1925, III, 166). Prema tvrenju dr Gligora Stanojevia, patrijarh je dobio od mletakog konzula na Kipru i nadbiskupa
Masareka preporuku sa kojom je napustio Kipar. Prvi dokument nema datuma pa se ne moe odrediti vreme kada je to bilo. Iz izvetaja
konzula patrijarh se nalazio u tvravi Famagusta od maja 1764. godine. Ovaj konzul tvrdi da je patrijarh osloboen zatoenja blagodarei
zauzimanju francuskog konzula s tim da patrijarh ide u Rim. Preporuka nad6iskupa Matije Masareka izdata je u Janjevu 25. oktobra 1766.
godine. To bi znailo da je patrijarh napustio Kipar sredinom ove godine. Maserek je preporuio patrijarha navodno to se niim nije
zamerio rimokatolicima.
"Patrijarh Vasilije doao je u Kue po svoj prilici u toku ljeta 1767", konstatuje Stanojevi. Odatle je uputio 6. avgusta
pismo mitropolitu karlovakom i ostalim srpskim vladikama. U tome pismu navodi da su ga Grci oklevetali kod Turaka, zbog ega su ga i
skinuli sa Trona pekog patrijarha i zatoili na Kipru, gde je ostao dve godine. To se sve dogodilo do kraja 1764. godine. Prema tome, ovo bi
se slagalo sa njegovim tvrenjem daje ostao na Kipru dve i po godine. Dalje, patrijarh je isticao da je uspeo 1766. da se oslobodi zatoenja
ideje pokuao da se vrati u Pe na Patrijarijski presto i da je u tom cilju iao i u Carigrad. U tome poduhvatu nije imao uspeha, ali mu je u
tom mesto savetovano da ide u Crnu Goru. Na kraju, patrijarh je preporuivao mitropolitu i ostalim episkopima da podravaju austrijsku
politiku u borbi protivu Turaka, da bi se Srbi oslobodili (G. Stanojevi, Vasilije Brki u Crnoj Gori 1768, Istorijski pregled, 2, 1954, 63-67).
Sauvana je i dosta interesantna tradicija o dolasku patrijarha u Crnu Goru, koju sam objavio (Istorijski zapisi, 7,1954,613-614). Tamo su
date i neke ispravke moga lanka koji je urednik osakatio i uinio nekorisnim.

[13] (Ljubo Vlai), Rimokatolika propaganda, Niki 1932, 38.

[14] Gruji, 83-84. Sima Milutinovi pria da je patrijarh Vasilije puten sa Kipra da se kao prosti kaluer vrati natrag, ali usput poslani su
ljudi da ga poseku "nasred Patrijarije peke". Kada je patrijarh saznao za ovu nameru, nou bez ieg, utekao je u Crnu Goru (S.
Milutinovi, Istorija Crne Gore; Beograd 1835, 94-95). O patrijarhovu stradanju pominje i sam Njego (Lani car epan Mali, TrstZagreb, 1851, 28-29).

[15] Milakovi, 150. Turci su pratili rad epana Malog i o tome javljali sultanu. On je u januaru 1769. godine obaveten da je epan Mali
navodno bio u Aziji, u gradu Aritiji blizu Nikeje, gde je ostavio mnogo novaca upravniku tamonje kole. Upravnik i jo est njegovih
saradnika bili su uhapeni. Posle dugog muenja upravnik je umro, ali ostali su se oslobodili zatvora. U aprilu iste godine pronele su se vesti
kao da je epan Mali bio u Carigradskoj patrijariji i da je s patrijarhom pregovarao. Odmah su uhapeni patrijarh Melentije i najblii
njegovi saradnici. Meu njima bio je i episkop karistijski Jakov sa ostrva Evbeje. Njega su optuivali da je epan Mali. On i jo neki su
umrli od muenja u zatvoru. Patrijarh je posle 18 meseci spaso ivot, ali je poslan na ostrvo Mitilenu (Arhimandrit Arsenije, Letopis
cerkovnih sobitii gradanskih pojasnjajuih cerkovnija od Rodestva Hristova do 1879, S. Petersburg 188.0., 731)

[16] Gruji, 85.

[17] Mitropolit je dao podatke i o nekim Petroviima.

[18] Gruji, 80. Verovatno da je mitropolit Nenadovi bio o ovom obaveteni od strane arh. Avakuma i arh. Gligorija kada su ovi bili u
Mitrovici i Zemunu (Spomenik SKA, 22, 1893, 6-41).

[19] Milakovi, 149. Sima kae da je to bilo "malo po Boiu prije pojave epanove" (Milutinovi, 94). Po arh. Avakumu patrijarh je bio
na Cetinju 1767, pre Bogojavljenja, ali je poao u Crnu Goru 1765. (M. Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, Spomenik SKA, 22, 1893,
28 i 32).

[20] Milutinovi, 95.

[21] Milakovi, 149.

[22] Milutinovi, 95; Milakovi, 149; Simo Ljubi, Spomenici o epanu Malom, Glasnik SUD, 2/11, 1870, 69, 101. Milutinovi kae da je
Arsenije iveo posle samo tri godine (str. 95), a na drugom mestu da je umro 1782, posle smrti mitropolita Save(str. 110). Meutim, vladika
Arsenije je umro 15. maja 1784. (Spomenik SKA, 25, 1895, 42; V. orevi, Crna Gora i Austrija u XVIII veku, 61).

[23] Ljubi, 70, 94, 107, 110.

[24] Dragovi Lj., Dokumenti o epanu Malom, 31. Vuk Karadi o tome kae: "Srpski patrijarh iz Pei poalje na dar konja, zbog ega je,
kad su Turci za to doznali, i sam morao pobjei u Crnu Goru" (Karadi, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd, 1922,32). I Milakovi tvrdi
da je konj poslan na dar (str. 149).

[25] Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, 5-6.

[26] Isto, 8-10; M. apanin, Letopis ravaniki, Glasnik SUD, 22, 1866, 10-21. O
arh. Gligoriju Drekaloviu, koji se potpisivao i "ot Kastriotov", saznajemo da je od
1760. do 1765. bio arhimandrit niki i Trona srpskog egzarh (Lj. Stojanovi, Stari
srpski zapisi i natpisi, Beograd, 1903, 11, 199, 222, 458). Godine 1761, kao
istaknuti lan, uestvovao je u Niu na konferenciji (Durkovi-Jaki, Pokuaj
crkvene konferencije u Niu, 137-138). Na jednom mestu se kae da je on bio
poslan od crnogorskog i brdskog naroda, bez znanja epana Malog da sazna u
Beu i u Rusiji ko je epan Mali (Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, 38).
Moda je on tamo govorio 1769. kada je bio u Rusiji, poto mu je to godilo.
[27] Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, 6, 9.

[28] Isti, 7-10; apanin, 20-21.

[29] Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, 15.

[30] apanin, 21. Arh. Gligorije vratio se u Maine. tu ga je uhvatila mletaka vlast, odavde odvela u Bar i predala Turcima. Otuda je poslan
u Carigrad. Ispod Hotima, gde su ga neto kasnije odveli Turci, pobegao je u Rusiju 1769. (Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, 38).

[31] Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, 28-37.

[32] Isti, 35.

[33] Isti, 35-37.

[34] Isti, 10-12, 16-17.

[35] Milakovi, 152-156.

[36] Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, 39-40.

[37] Lj. Stojanovi, Prilog istoriji Crne Gore Stjepana Malog, Godinjica N, 11, 1889, 301-302. Vidi jo: dr Ljubomir DurkoviJaki ,Prilog lanku "Odreivanje meucrkvenog poloaja Crnogorskoj mitropoliji". Istorijski zapisi, 10, 1954, 614-615.

[38] Lj. Stojanovi, Prilog istoriji Crne Gore, 303.

[39] Isti, 303, 308; Ljubi, 114.

[40] Ljubi, 114.

[41] Stojanovi, Prilog istoriji Crne Gore, 308.

[42] Isti, 308.

[43] Isti, 309.

[44] Isti, 311.

[45] Isti, 314.

[46] Isti, 316.

[47] Isti, 314, 325.

[48] Isti, 325.

[49] Isti, 326.

[50] Isti, 232-233.

[51] Isti, 337.

[52] Isti, 339; Ljubi, 122-123, 129.

[53] Dragovi, Dokumenti o epanu Malom, 39-41.

[54] St. M. Dimitrijevi, Graa za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, Spomenik SKA, 53, 1922, 84.

[55] Isti, 269.

[56] Stojanovi, Prilog istoriji Crne Gore, 273-274.

[57] Dimitrijevi, 198.

[58] I Ruvarac, Opis turskih oblasti i u njima hrianskih naroda, a naroito naroda srpskog, Spomenik SKA, 10, 1891, 43-66.

[59] Isti, 51.

[60] Gruji, 82-86. Patrijarh Vasilije pokuao je u Beu da dobije dozvolu da se moe skloniti negde u Austriju i zato se obraao i
karlovakom mitropolitu. Od tamonjih nekih arhijereja traio je i novanu pomo. Ipak je na kraju morao poi u Rusiju (isti, 80-86).

[61] Po Grujiu, umro je 1771 (Peki patrijarsi i karlovaki mitropoliti u 18. veku, Glasnik IDNS, 4, 1931, 240), to ne stoji (St. M.
Dimitrijevi, Vasilije Jovanovi Brki, Hrianski vesnik, 1909. 184).

[62] Dimitrijevi, 184.

[63] St. M. Ljubia, Prodaja patrijare Brkia, Dubrovnik, Zabavnik tionice drubrovake za godinu, 1871, 239-258.

[64] M. Medakovi, Povestnica Crne Gore od naistarieg vremena do 1830, Zemun, 1850, 58; Milakovi, 172.

[65] O ulozi guvernadura u upravi u Crnoj Gori vidi rad R. J. Dragievia: Guvernaduri u Crnoj Gori (Zapisi 1940, knj. 23).

[66] O pojavi epana Malog u Crnoj Gori i njegovoj vladavini postoji opirna literatura. Antoljak je spomenuo najvie priloga o epanu
Malom (Nekoliko dokumenata o misiji kneza Dolgorukova u Crnoj Gori, Cetinje, 1949, 3-5; 11. Vidi jo "Otadbinu" za 1902, 377-382;
Istorijski zapisi, XV/1, 1959, 81-93).

[67] Stojanovi, Prilog istoriji Crne Gore; 296-340. Tu su objavljene beleke o ekspediciji Dolgorukova u Crnu Goru, koje je vodio neki od
uesnika ove ekspedicije.

[68] Njego, Lani car epan Mali, 137-140.

[69] N. Mila, Pravoslavno crkveno pravo, Mostar 1902, 390-391.

[70] Sam mitropolit Sava, u pismu mitropolitu moskovskom, svedoi da je on tako mislio (Jovii, 357-379).

[71] Jovii, 357-359.

[72] Dimitrijevi, 136.

[73] Glasnik SUD, 6, 1854, 45-46; 35, 1872, 81-82; Glas SAN, 96, 1949, 113.

[74] N. Dui, Odgovor na kuenje i klevetanje, Strailovo 1885,1241 -1242; V. S. D. (Dimitrije Ruvarac) Da l' su bili Srbi ili Grci, onih 8
mitropolita to su 1766. g. molili za ukidanje Peke srpske patrijarije, N. Sad 1886 (iz "Glasa Istine"), 29-31.

[75] orevi, Crna Gora i Austrija u XVIII veku, 1-24. Markovi je rodom iz Budve, za vreme epana Malog neko vreme boravio u Crnoj
Gori, a posle je sluio u ruskoj floti pod komandom Orlova i Dolgorukova. Docnije je sluio u pregovorima izmeu Crnogoraca i
Austrijanaca. Za usluge uinjene Austriji dobio je u Banatu 1000 jutara zemlje kao nagradu, razume se, to je radio na tetu svoga naroda.
Njegov ivot i rad opisao je malo znani nemaki pisac u posebnoj knjiici (Erdemann Schmiedlen Von Kleinhammer, Kurzgefasste
Geschichte des Grafen Miklas Markovich), koju je tampao u Pragu. Prema prianju toga Nemca, Markovi je pridobio vladiku Arsenija
Plamenca, pa je sa njim i dvojicom glavara otiao u Rim, gde ih je primio papa. Pregovori o prelazu Crnogoraca u rimokatoliku veru bili su
povedeni. U poetku tekli su dobro, ali kada je car Josif II zaplenio manastirska imanja, papa je morao ii u Be zbog ega su pregovori
prekinuti. Nisam mogao pronai ovu knjiicu. Imao sam samo u rukama lanak u kome se o ovome sluajno govori. Razume se, pisan je
vrlo tendenciozno, na ovinistiki nain, ali klerikalno je obojen masnom bojom (Jadranski dnevnik 29. IX 1938). Zna se da je vladika
Arsenije imao vezu s Markoviem i da su njih dvojica s nekim glavarima iz Crmnice, Rijeke nahije i s Cetinja pregovarali na svoju ruku sa
Beom. To nije bilo sa znanjem arhimandrita Petra i guvernadura koji su uvali Srpsku slobodu u Crnoj Gori (orevi, Crna Gora i
Austrija u XVIII veku, 1-24). Vladika Arsenije bio je"odan piu, te ga narod ne potuje" (isti, 44). Takav ovek mogao je imati neke
sumnjive veze s Markoviem, koji je bio na usluzi Austrije. Markovi je bio nacionalno neispravan i zato je radio u korist Austrije. (Kurziv
je moj.)

[76] orevi, 9-10; isti, Ispisi iz bekih dravnih arhiva u kojima su dokumenti uz delo"Crna Gora i Austrija u osamnaestom
veku", Beograd 1913, 20.

[77] Milakovi, 104 -105; U. iri, Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori, Glasnik Pravoslavne crkve 1901, 413.

[78] Milutinovi, 30-32; Milakovi, 104, 105.

[79] Milakovi, 136; Aleksandrov , Petr I Petrovi vladika - mitropolit rnogorski. Ego posvjaenie vo episkopa i skazannoe im posl etogo
slovo, Kazanj 1895; isti, Material i nekotoria isledovania po istorii ernogorja, Kazanj. 1897, 49-61.

[80] O mitropolitu Petru vidi znaajne radove: L. Popovi, ernogorskii vlaldika Petar, Kiev 1897; dr D. Leki, Spoljna politika Petra
Petrovia Njegoa (1784-1830), Cetinje 1950 (prevod s francuskog sa izmenama i dopunama); D. D. Vuksan, Poslanice mitropolita
crnogorskog Petra I, Cetinje 1935; isti, Petar I Petrovi Njego i njegovo doba, Cetinje, 1951.

[81] Medakovi, 179.

[82] N. I. Petrov, Opisanie rukopsanih sobranii nahodjah v gorod Kiev. Vipusk III. Biblioteka Kievo-Sofijskago sobora, 193.

[83] A. Popov, Putestvie v ernogoriju, S. Peterburg 1847,107. (Kurziv je moj.)

[84] Milakovi, 227-236. Nisam mogao dobiti raspravu makina: Rossija i ernogorija naale XIX veka (Dr. i N. Ross, 1881, mart), u kojoj
je re o ovom pitanju.

[85] Milakovi, 237-276; Leki, 133-176; Vuksan, Poslanice, 44-50; isti, Petar I, 94-148
Petar I, 94-148; P. Rovinskij, Znaenie pravlenija vladike v istorii ernogorija. Izvestija S.-Peterburskago slov. blag. obestva. 4-5, 1886,
162-180.

[86] Medakovi, 165-166; Ljubomir Durkovi-Jaki, Prilog za biografiju Arsenija Gagovia, Zbornik, Istorijskog muzeja Srbije, 8-9,
1972, 111-119.

[87] O tome planu dao je interesantnu radnju Steva M. Dimitrijevi (Bogoslovlje 1926, sv. 1, i zasebno; Ljubomir DurkoviJaki, Kazivanja Crnogoraca o pomoi transkih Srba Karaoru za podizanje ustanka, Stvaranje, 9/3, 1954, 194-196; isti, O pomoi
transkih Srba Karaoru i ustanicima, Glasnik SPC, 1954, 152-154).

[88] Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti, br. 764.

[89] M. Dragovi, Dva akta o vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore, Lua 1896, 94-104.

[90] Henrik Batowski, Un precurseut poloniase de L' Union balkanique le prince Adam Czartorski, Revue international des etudel
balkanique, 2-4, 1936, 149-156.

[91] Sbor. imp. russ. ist. ob. 82, 1892, 265-275, 334-340.

[92] M. Dragovi, Prilozi za istoriju Crne Gore i Boke Kotorske, Spomenik SKA, 31, 1898, 107-108.

[93] Leki, 215.

[94] D. Ruvarac, Autobiografija protosinela Kirila Cvjetkovia i njegovo stradanje za pravoslavlje, Beograd, 1898, str. II.

[95] E. N. M(ila), Pravoslavna Dalmacija, N. Sad 1901, 480-496.

[96] Vuk St. Karadi, Crna Gora i Boka Kotorska, 52.

[97] Durkovi-Jaki, Petar II Petrovi Njego, Varava 1938, 13. (na poljskom)

[98] Dr Ljubomir Durkovi-Jaki, Episkop iki Nikifor Maksimovi i mladi Njego, Kraljevo, 1980, 25-56.

[99] Grlica, Cetinje 1835, 116-123;Stevan Risti, Deanski spomenici, Beograd 1864, 23-24; Arhiv Srbije.-- ZMP, br. 3. Sima Milutinovi je
u Vidinu 1818, napisao pesmu Komad iz itavog, koju zapoinje sa reima: "Crna Goro! Utjecite staro" (Grlica 1835, 136).

[100] Simeon Milutinovi, Dika crnogorska, Na Cetinju 1835, 99, 103. U tome delu, Sima u nekoliko mahova spominje patrijarha i Svetog
Savu, to svedoi koliki se znaaj davao i Svetom Savi, kao osnivau autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve i o njenom docnijem
poglavaru patrijarhu za potvrdu to moe posluiti i narodna pesma O serbskom patrijarhu, koju je Sima naveo u delu Pevanija objavljena u
Budimu 1833, str. 100-104, zabeleena od urice Pierovia Bjeloa.

[101] Dr Ljubomir Durkovi-Jaki, Njegoev najvei san, Glasnik SPC 1946, 155-156. Tamo je navedena i literatura. (Kurziv je moj.)

[102] Zapisi, 20. 1938, 336-348.

[103] Ljubomir Durkovi-Jaki, Srbijansko-rnogorska saradnja 1830- -1851, Beograd 1957, 87-118.

[104] Zapisi, 20. 1938, 338, 347; Petrovi Njego, Pisma, 1955, III, 407-408.

[105] D. R(uvarac), Patrijarh Josif Rajai i Crnogorska mitropolija, Srpski Sion 1907, 243-245.

[106] V. Teplov, Greko-bolgarskij vopros, S. Peterburg, 1889, 76-77

[107] Glasnik SUD, 62, 1885, 126-127.

[108] Isto, 60, 1885, 324-331; 62, 1885, 127-128.

[109] Isto, 62, 1885, 127.

[110] N. Dui, Odgovor na kuenje i klevetanje, 1206.

[111] Hrianski vesnik, 1883, 381-383.

[112] Mila, Kanoniko naelo Pravoslavne crkve, Zadar 1884.

[113] Glasnik SUD, 60, 1885, 323-333.

[114] V. S. D. (Vajdnov Sin Dimitrije - Dimitrije Ruvarac), Ko je naslednik Peke patrijarije i kome danas pripada vrhovno pravo nad
sarajevnom pravoslavnom mitropolijom? Glasnik SUD, 62, 1885, 125-171.

[115] D. Ruvarac, O ukidanju Peke patrijarije i njenom nasleu, Srem. Karlovci 1904 (iz "Srp. Siona"), 5-14.

[116] Pitanje o obnavljanju srpske Peke patrijarije i Ohrdske arhijepiskopije. (Po stenografskim belekama), Beograd, 1896

[117] N. Dui, Rako-prizrenska mitropolija i nacionalno-kulturna misija Kraljevine Srpske, Beograd, 1896.

[118] ura Vukievi, Dali se srpska patrijarija god. 1766 kanoniki ukinula i konano ugasila? i Ko joj je crkveno-pravni
naslednik? Novi Sad 1904, 10-19.

[119] Isti, 19-35. (Kurziv je moj.)

[120] Letopis MS, 225, 1904, 112-113; Srp. knj. glasnik 13, 1904, 630-632.

[121] Ruvarac, O ukidanju Peke patrijarije, 69-71.

Nekanonsko unoenje Eparhije Crne Gore u rang listu autokefalnih crkava

1. Ruska crkva je nekanonski unela Eparhiju Crne Gore u svoju listu autokefalnih crkava

Grki pravnici Ralis i Potlis su sastavili na grkom jeziku zbornik zakonskih propisa Pravoslavne crkve pod
nazivom Sintagma[1] , tampana u Atini u vie tomova od poetka 1852. U petom tomu te Sintagme, tampane 1855, na strani 529, naveli
su da je u Crnoj Gori bila autokefalna Mitropolija crnogorska, i to meu ostalim na rang listi deveta po redu. Tekst objavljen u Sintagmi u
doslovnom prevodu glasi:

"9.
Autokefalna Mitropolija crnogorska[2]

Mitropolit skadarski i primorski, arhiepiskop cetinjski, egzarh svetenog Trona pekog, despotis
(vladika) crnogorski i brdski g. Petar Petrovi.
1. (...).
2. Ovaj rang ima prema ruskom Sintagmatu (rang listi); u Sintagmatu, pak, Velike crkve (tj.
Carigradske) ne pominje se. Nekad je bio podruni peskom arhiepiskopu."

Tekst, unet u Sintagmu 1855, mnoge zbunjuje svojom sadrinom, u kom su injenice neodreene i jedna drugoj kanonski se suprotstavljaju,
jer ne mogu pravno i istorijski postojati jedna pored druge:

1. Kanonsko pravo, i pravo uopte, ne poznaje autokefaliju sa egzarhom na elu. Sama re egzarh je grka re i u pravoslavnoj Crkvi stoji u
tituli onog episkopa kome poglavar njegove autokefalne crkve - samostalne crkve; crkve koja ne zavisi ni od jedne druge samostalne
crkve, dadne ovlaenja da ga zamenjuje u odreenim poslovima. To pravo moe se suziti, uskratiti i nije nasledno - prenoljivo na
naslednika episkopa kome je dato. Prema tome, ako je Mitropolija cetinjska, kako se gore navodi, bila autokefalna, onda njen
episkop, autokefalije poglavar, ne bi mogao biti egzarh - zamenik poglavara druge neke autokefalne crkve, u ovom sluaju "Svetenog
Trona pekog", kako se gore navodi, od koje se njegova crkva Mitropolija cetinjska, navodno odvojila, a tim samim inom i on sam
postao neogranieni - nezavisni njen poglavar.

Istorija zna da je od vladika iz kue Petrovia Njegoa samo vladika Vasilije kanonski dobio prava egzarha. To ovlaenje dobio je od
pravoslavnog arhiepiskopa peskog i "vseja Serbiji, Bolgarije, Dalmacije, Bosne, obonjpol Dunaja i cjelog Ilirika patrijarha Atanasija" koga
je 22. avgusta 1750. hirotonisao u Beogradu, i tom prilikom dodelio mu titulu i prava koja su na osnovu nje. Evo doslovna teksta toga
upisanog u gramati datoj mu:

"Jee e i sinodalno potpisujem semu mitropolitu kir Vasiliju skenderinskomu i primorskomu

titul, da jest i egzarh S(vja)tjeago Trona peskago, Patrijarhij slavenoserbskija i po vsudu
navsjakom mjestje, jako lice nae patriareskoe da budet vosprijat i poten: i m(o)l(i)tvi initi i
blagoslovenija prepodavati, dajetsja jemu vlast vo vsjeh eparhiah Patriarestva naego i vproih
cjele kto voshoet i elanije imjet ot Prestola sego bl(a)goslovenije prijati: sego radi i
potpisajutsja i peatom naim potverdaju, i nastojaija sija naa stavilnajasvidjetelnaja Gramata
izdajet sja, i vo vsakoje utverdenije jemu osvjeenijejemu mitropolitu skenderinskomu i
primorskomu i egzarhu S(vja)tjejago trona srbskago kir Vasiliju Petroviu vruisja"

2. Pravo egzarha, koje se spominje u Sintagmi, nije poznato naoj istoriji, jer ga nisu dobili ni vladika Petar I, a ni vladika Petar II, o emu
postoje pouzdani dokazi:

a) Vladika Petar I Petrovi hirotonisan je 13. oktobra 1784. u Sremskim Karlovcima "vo episkopa ernija Gori, Skenderiji i Primorja...
tjeme ubo vsjei, narono ev Bogohranimoj ernoj Gori, Skenderiji i Primorju duhovnoga i morskago ina", kae se u diplomi koja je mu
je tada izdata. Karlovaki mitropolit, iako je bio poglavar jednog dela Peke patrijarije, tj. jedne eparhije, nije mu mogao dati nikakva prava
zamene, a kamoli prava "egzarha" za eparhiju koja mu nije bila pod jurizdikcijom-vlau, to se vidi i iz titula Petra I, kako se razliito sam
potpisivao:

"Vla(di)kaPetar", "vla(di)ka Petr na slubi", "va brat Petr Petrovi", "pokorni sluga Petr Petrovi", "ja vla(di)ka Petrovi Njegu", "ja
vla(di)ka Petr Petrovi", "mitropolit Petr Petrovi", "m(itropolit) (ernogorski) Petr Petrovi", "ernogorskij mitropolit Petrovi", "Il
metropolita di Montenegro Pietro Petrovich", "mitropolit ernogorskij, skenderinski i primorski, i ordena svjatago Aleksandra Nevskago
kavaljer Petr Petrovi", "mitropolit Petr Petrovi s Njegu", "il archives. e metropol. di Montenegro, Albania e litor. ed l'imp. russo cavaliere
Pietro Petrovich", "v. Petr", "vladika Petar svojeruno", "m. ernogorski Petrovi", "mitropolit Petrovi", "mitropolit Petr Petrovi Njegu",
"Petr Petrovi Njego, mitropolit ernaja Gori, Skenderiji i Primorja", "smireni mitropolit ernogorskij, skenderiski i primorski Petr
Petrovi Njegu" "smirenij mitropolit ernija Gori, Skenderiji i Primorja", "Petr Petrovi Njegu", "pokorni sluga i bogomoljac m. Petr
Petrovi Njego", "ernogorskij. mitropolit Njego"[3]

O dobijanju autokefalije Episkopije Crne Gore i davanju mitropolitu Petru I titule "egzarha" ne spominje sam Petar I u svojoj istoriji o Crnoj
Gori, niti u svojim poslanicama[4] To isto se moe rei i za pisce koji su pisali o njemu[5]

b) Vladiku Petra II Petrovia hirotonisanog u Petrogradu 6. avgusta 1833. prema gramati o hirotoniji, izdatoj 28. avgusta i. g. Ruski sinod
je uzdigao arhimandrita na stepen duhovnog naelnika "vo ep(is)k(o)pa onih B(o)gomspasajemih oblastej ernogorskoj i berdskoj"[6] , dok
je ispod njegovog portreta, uraenog i objavljenog tada u Petrogradu, napisano: "Visokopreosvjaenij Petr Petrovi vladika ernogorskij i
berdskij".

Ruski sinod je 13. marta 1844. Njegou dodelio titulu mitropolita. O tome se u gramati, izdatoj toga dana, izmeu ostalog kae: "Ninje e, i
potomude, drevneje pravlenije naroda tvojego i tvoje sluenije i pravlenije tue, blagovoliteljne so izvoljajuu somoderavnjejemu
velikomu g(osu)d(a)rju naemu imperatoru Nikolaju Pavloviu, paki dostojno sudihom biti i naricatisja tebje mitropolitu i vladacje tjeh e
B(o)gomspasavajuih oblastej. I sej ubo sinodalniju gramatu naeju vjedomo tebje i pastvje teojim, jako bl(a)godat Pres(vja)tago D(u)ha
rez nau smjernost vozvede tja na sej boljih stepen s(sva)titeljstva, i mi ljubeznje utverdajem sije imenovanije mitropolita so
starjeinstvom pred ep(is)k(o)pi i arhijep(is)k(o)pi"[7] Vladika Petar II nije mario za ovu tituli i vie se odevao u narodnu nonju, obino se i
potpisivao:

"Vladika Petrovi", "v. P. Petrovi", "vladika crnogorski P. P. Njego", "vladika crnogorski i brdski Petar Petrovi", "visokopreosvjaenij
Petr Petrovi, vladika ernogorskij i berdskij", "vladika ernogorski i brdski", "pokorni sluga vladika crnogorski P. P. Njego", "vladika
crnogorski P. Petrovi Njego", "vladika Petrovi Njego", "Vladica Montenegro P. Petrovich Njegosh" " Vladika di Montenegro "[8]

Ni kod stranih ni naih pisaca, koji su bili kod Njegoa i u njegovoj Crnoj Gori, nema pomena da je u njegovo vreme bila Eparhija Crne
Gore autokefalna. To se vidi i iz njegovih dela[9] Nema kod Lavrova, koji je prvi napisao doktorsku raspravu o Njegou.[10] Posle ovoga
Rusa, ja sam doktorsku tezu objavio 1938. u Varavi[11] , a zatim vie knjiga, nekoliko desetina rasprava i lanaka o Njegou.[12] I sada se
neprestano bavim Njegoem kao vladici, vladaru i odnosu prema njegovom delu i zavetanju. Takoe ni ja nigde nisam naao neto slino
to mu se hoe popridodati.

v) Posle svega ovoga, valja naglasiti da u Sintagmi nije odreeno ni koji je to Petar Petrovi bio na elu "autokefalije", da li je to bio Petar!,
koji je umro 1830, ili je to bio Petar II, preminuli 1851. Kada je u Sintagmi tekst objavljen 1855. bio je u Eparhiji Crne Gore episkop
Nikanor Ivanovi, koji je na to mesto doao 1852. posle Petra II, hirotonisan u Rusiji, a napustio je Eparhiju 1860. i otiao u Rusiju, kada je
knez Nikola doao na vlast, jer se nisu trpeli.

Ruski sinod, u saglasnosti sa carem Nikolom I, hirotoniui za episkopa Petra II, a zatim donosei odluku i uzdiui ga za mitropolita, vezao
mu je vlast na oblasti Crne Gore i Brda. Ovo je uinjeno u saglasnosti tadanje politike Rusije, da se ne zameri Austriji i u nastojanju da
Crna Gora i Brda proiruju svoj prostor na raun Turske, to je odgovaralo i elji samog vladike Petra II, koji je sanjao o osloboenju Srba
ispod Turaka i da doe u Pe i sedne na Tron Peke patrijarije, pa otuda se i potpisivao vladika crnogorski i brdski.

U tekstu objavljenom u Sintagmi, poglavlju tzv. "autokefalije" u Eparhiji Crne Gore episkop titulie se kao mitropolit i "skadarski i
primorski, a na kraju i kao vladika "crnogorski i brdski"". Kao to je napred ve navedeno, Petar I ponekad se potpisivao i kao "mitropolit
ernogorskij, skadarskij i primorskij", ali nikad i brdski.

3. U vreme vladike Petra I i vladike Petra II Eparhija Crne Gore pouzdano se nalazila na teritoriji Peke patrijarije, koja je bila silom turske
vlasti potinjena Carigradskoj patrijariji, a tim samim i u njenom sastavu nalazila se i Eparhija Crne Gore, to znai da nije bila
autokefalna. O tome postoje dva krunska dokaza:

a) Sultan je meseca muhareme 1272, to jest septembra 1855, dao carigradskom patrijarhu Kirilu berat - carsko pismo o povlastici, iz koga se
saznaje, daje silom dravne vlasti sav prostor Peke patrijarije, koji je on dotle smatrao da je pod njegovom - sultanskom upravom, poverio
Carigradskoj patrijariji na upravljanje, tj. patrijarhu. Tekst toga berata, u prevodu na italijanski jezik preveden, iz Carigrada 11. februara i.
g. ponovom, poslat je transkom listu Osservatore Triestino, u kome je objavljen na prvoj stranici.

U Trstu su bogati brodovlasnici Srbi i Grci, koji su odravali trgovake veze sa Carigradom, dugo imali zajedniku crkveno-kolsku optinu
i Grci su nastojali da se u crkvi slui samo na grkom jeziku, dok su Srbi traili da se slui i na crkvenoslovenskom jeziku. Zbog nesloge
razili su se i zasebno organizovali crkveno-kolske optine i crkve podigli[13] , pa se ne zna ko je od njih berat objavio.

im se u Beogradu saznalo o objavljivanju pomenutog berata, Drutvo srpske slovesnosti je 10. marta 1856. pisalo Konstantinu
Nikolajeviu, kapuehaji, tj. prestavniku, Kneevine Srbije kod turske vlade: "u italijanskom u Trstu izlazeim novinama (is(lo) 43),
natampan je berat, izdat otomanskom portom Carigradskom patrijarhu, u kome se iziljavaju i eparhije, koje podpadaju pod Pesku
patrijariju. Poem su iste eparhije po svoj prilici pogreno imenovane, i poem bi prava imena njiova istoriju nae Crkve koliko toliko
osvetlila, ako ne u niem drugom, a ono bar u obimu reene Srbske patrijarije, to vas Drutvo srb. slovesnosti, poiljui prevedeni vam
reeno islo novina, moli da bi iste eparhije iz originala i Drutvu poslati izvolili, oznaivi u isto vreme kod svakog turskog imena i
dananjem Srbstvu optepoznato ime mesta ili predela, po kome koje se eparhija naziva".[14]

Nikolajevi je odgovorio u obliku opirne rasprave o kojoj su 20. maja i. g., pregledavi je, dali svoj sud i miljenje lanovi Istorijskog
odeljenja Drutva srbske slovesnosti, arhimandrit Vraevnice Gavrilo, Jovan Gavrilovi i Jovan Risti, naglasivi, da bi ona bila "dragocen
dobitak za Glasnik Drutva", zato su predloili da se tampa "zajedno sa srbskim prevodom sultanovog berata iz Osservatore
Triestino", koji bi mu "prethodio, naravno ako bi pisac pristao".[15] Otampano je samo izvod iz Nikolajevievog odgovora pod
naslovom O granicama dokle se je prostirala oblast nekadanjeg Peskoga patrijarha, gde je pisac na kraju kazao: "K Zapadu, pak, na
patrijarh nije imao nikakvi opredeljeni granica. Bile su mu prirodne sve one dokle se je Pravoslavije po venecijanskim i maarskim
dravama prostiralo"[16] .

Poto je ovo objavljeno, Jovan Gavrilovi je berat iz 1855. u prevodu na italijanski, objavio takoe u Glasniku Drutva srbske slovesnosti.
[17] Tako blagodarei sadraju ovog berata moe se saznati ne samo o prostoru nego i eparhije koje su bile u sastavu Peke patrijarije.
Meu njima se tada nalazila i Eparhija "Karatagli (Montenegro)", tj. u "Karadagli (Crnoj Gori)". Ovaj podatak jasno osporava ono to je
Ruska crkva bila nekanonski unela u svoj katalog rang listu autokefalnih crkava, i to pre 1855. kada je sultanski berat te godine konstatovao
da je Eparhija Crne Gore pod njegovom vlau i nju predaje pod upravu carigradskom patrijarhu, tj. da je Crna Gora pripadala Turskoj, pa
prema tome i Eparhija Crne Gore da pripada Pekoj patrijariji koja je silom tuske vlasti podinjena carigradskom patrijarhu.

b) Godine 1856. vlada Turske izdala je poznati hati-humajum, pravni akt kojim su Carigradskom patrijarhu data vea prava, od onih datih
ranije, da bi mogla raditi slobodnije na organizovanju crkveno-kolskog ivota hriana na terenu njoj potinjenom, izmeu ostalog i na
terenu Peke patrijarije, nabrajajui mesta i na toj teritoriji, ukljuujui u nju "Krocki (ernogorii) " to svedoi da je ovim hatihumajumom bila obuhvaena i Eparhija Crne Gore, pa prema tome to dokazuje da 1865. ova Eparhija tada nije bila "autokefalna".[18]

Treba imati na umu, oba ova dokaza svedoe, da se nije mogla dobiti autokefalija od Carigradske patrijarije bez saglasnosti turskih
vlasti, tim pre to je Crna Gora bila u neprekidnoj borbi sa njom koju nije priznavala.

Otuda proizilazi, da su se grki pravnici Ralis i Potlis s pravom ogradili od izvora koji su dobili od Ruske crkve, u kome navedene injenice
nisu zasnovane na kanonima i potekle od nadlene crkvene vlasti, pozvavi se na katalog Carigradske patrijarije, u ijoj rang listi
autokefalnih crkava nije bilo ni pomena o "autokefaliji" Eparhije u Crnoj Gori, navodno pod poglavarstvom vladike Petra Petrovia.

Na kraju, mora se znati, da Petar I ni Petar II nisu nita preduzeli, a kamo li uinili na donoenju kakvog zakona o ureenju crkve, zato u tzv.
"autokefaliji" nije bilo ni crkvenih sabora, sinoda i vie episkopa (bar dvojica) to sve ovo mora imati svaka autokefalna crkva. Tada je u
Eparhiji Crne Gore bio samo po jedan episkop, koji je bio i upravitelj Crne Gore i vladika Eparhije Crne Gore. I Petar I i Petar II bili su bez
redovnog kolovanja i bogoslovskog obrazovanja. Upravo, bili su samouci. Sami svetenici znali su samo itati i pisati i sluili su se
samo Trebnikom, a retko ko od njih je imao Psaltir i aslovac.

O stanju u toj tzv. "autokefaliji", pored Milorada Medakovia, sekretara Njegoevog, najbolje je opisao Vuk Karadi koji je 1834. i 1835.
boravio kod Njegoa i svoja zapaanja o Crnoj Gori i Boki Kotorskoj i 1935. objavljena i u Beogradu.[19] Evo ta je on zapisao:

"Vjera Crnogoraca (grka) jamano je rasprostrta u ovijem krajevima u IX stoljeu, kad i meu ostalijem Srbima i Bugarima. Iako Srbi
nijesu uopte nikad imali pravijeh kola i nauka, ipak su njihovi svetenici imali nekijeh znanja, da su bar u vjerskijem stvarima mogli
pouavati. Izmeu ostaloga to dokazuju mnoge crkvene knjige pisane i od kaluera i od popova, koje se na sve strane nalaze. Ali otkako su
Turci zagospodarili ovijem krajevima, neznanje je opet sve vie uzimalo maha i svako znanje se tako izgubilo, da se onaj dri za najuenijeg
koji zna dobro itati i pisati; pa i ti, osobito oni koji znaju dobro pisati, rijetki su. Tamo se ne zna ni za koju drugu knjigu osim aslovca i
Psaltira na staroslovenskom jeziku, koje Crnogorac ili nikako ne razumije, ili najvie razumije toliko kao na pr. latinski jezik sadanji prost
Talijan. O kakvoj gramatici, geografiji, istoriji, bogoslovlju i drugim naukama, ne zna se ni po imenu. Ni za samu prostu nastavu u itanju i
pisanju nema dosad nikakve kole u cijeloj zemlji, i oni koji hoe da postanu popovi, moraju ii da se ue u manastir, ili svaki pop za to
obuava svoga sina. Nema ni nikakvijeh knjiga ni zgodnog metoda za nastavu, i ko ima sree i prilike da to ui, mora se godinama muiti
da samo ita i neto pisati naui, i presrean je ko u tome uspije, da se uzalud toliko vrijeme nije muio. Trebnik je jedina knjiga koju svaki
pop ima, i mora imati. Ako uz to ima jo i aslavac i Psaltir, onda ima cijelu biblioteku koja mu je potrebna. Pri takvom obrazovanju
svetenika nije udo to se hrianska vjera i kod popova i kod naroda vie sastoji u vrenju crkvenih obreda (kao krtenje, vjenanje, post
itd.), nego u vrenju hrianskijeh vrlina. U cijeloj Crnoj Gori ima na 200 popova, a nema nikakva ogranienja koliko ih moe biti, jer
nikakvom Crnogorcu niko ne moe zabraniti da ne postane pop, ako samo vladika hoe da ga rukopoloi. Tako rukopoloeni svetenik ne
moe vriti nikakvu slubu do nove godine. Tada se rasporeuju kue po broju popova, tako da ako ih se uvelia, svaki dobije manje kua, a
ako se smanje, dobije vie. I u Crnoj Gori, kao i svuda, popovi naplauju, istina, neku odreenu taksu za slube koje vre, ali je od toga zbog
velikog broja njihova tako neznatan prihod, da oni od toga ne mogu ivjeti, zato moraju kao i ostali Crnogorci raditi i zanimati se obinijem
poljskijem radovima. Neki su popovi i svjetovne starjeine, kao serdari, vojvode, kneevi, ali se svi, koji nemaju naroitog ina, raunaju u
glavare. Moglo bi se uopte rei da je popovstvo u Crnoj Gori nasljedno, jer obino svaki pop sprema svoga sina za to; a u samoj stvari in
protojerejski je nasljedan u nekijem porodicama, kao na pr. serdarski ili drugi koji. Popovi se ni inae ni po emu ne razlikuju od ostalijeh
ljudi. Oni ne samo to ne nose bradu, nego kao i drugi briju veliki dio kose. Oni nose oruje kao i svaki, i idu u boj kako na Turke tako i
izmeu sebe; ali kako vjera zabranjuje vrenje crkvene slube onome ko ubije ovjeka, to se, koliko je mogue, od toga uvaju, ve kao
glavar i predvode vojsku, sokole je, itd. Kad slue u crkvi, moraju otpasati oruje i fieklije. Ova spoljanja jednakost popova s ostalijem
ljudima ima tu dobru stranu to se ljudi iz najuglednijih porodica nadmeu da se zapope, dok u "drugim krajevima, na pr. u Srbiji i u

Ugarskoj, u popove esto idu samo takvi ljudi koji u drugim granama javnog ivota nemaju izgleda da mogu napredovati, i nije rijedak
sluaj da i najsiromaniji mladi voli kako tako da ivi, nego da se zapopi i da mora nositi bradu i odjevati se drukije od ostalijeh ljudi. U
Srbiji je tavie bilo primjer da su se za vrijeme ustanka na Turke mladi popovi raspopljavali samo zato da bi mogli nositi oruje i lijepo i
bogato odijelo, to Hrianima u Turskoj nije doputeno. U Crnoj Gori pop ne gubi nita ni u kom pogledu, a dobija poast i prihod, koji ma
kako da je mali, ipak nije na odmet.

Grkog zakona popovi svi se ene, i moraju se vjenati prije rukopolaganja. Oni to obino tako i ine, a zapope se docnije, kad im se ukae
zgodne prilika. Tako je i u Crnoj Gori, ali s nekom razlikom. Tamo roditelji vjenaju sina koji e biti pop s djevojkom koju izaberu jo kao
dijete. Mlada ostane kao djevojka kod svojijeh roditelja, a mladoenju vladika zapopi, i on onda pone uiti to mu kao popu treba. I kad
tako uei se odraste, na uobiajeni nain dovede kui mladu (upravu enu, koja je dotle ivila i odjevala se kao devojka, samo su je
zadirkujui u ali ponekad zvali popadijom). Ako u meuvremenu mlada umre, mladi pop mora ostati udovac, jer se, kao to je poznato, po
grkom zakonu popovi samo jednom mogu eniti. A ako umre mladoenja, ne smeta mladi nita da se kao djevojka opet uda. Izgleda da je
ovaj obiaj postao zbog toga to se boje da ne nastupi sluaj, da docnije ne bude prilike da ih vladika zapopi. Zato su 1832-33. godine kad je
stari vladika bio umro, a novi jo neposveen, doveli mnogo takve djece jednome vladici iz Srbije koji je sluajno doao u Crnu Goru, da ih
zapopi, pa su poslije, kao to sam ih i sam gledao, u cetinjskom manastiru uili itati i pisati. - Kad novi svetenik otslui prvu slubu, zae
s bardakom u jednoj, a aom u drugoj ruci po sobama manastirskijem i asti sve rakijom.

U Crnoj Gori ima dosta crkava; svako pleme ima ih po nekoliko, a svako selo bar po jednu. I manastira ima u svakoj nahiji, ali nema u
svakom kaluera, ve su ili vladiini ili nahiski. Upravu nad njima i imanjem vode ili popovi (to je najvie sluaj po nahijskim
manastirima), ili svjetovni ljudi, a popovi dolaze ovdi onda da slue slubu. U samom cetinjskom manastiru ima samo jedan kaluer, i to
stranac, koga je vladika nedavno zakaluerio. Najvaniji manastiri u kojima ima kaluera jesu Manastir pod Ostrogom i Moraa. U oba ima
oko desetak kaluera i igumani su im arhimandriti. Osim ovijeh ima jo na tri razna mjesta manastira sa po jednijem ili dva kaluera, od
kojijeh je samo jedan s jednijem kaluerom u pravoj Crnoj Gori (u Rijekoj nahiji). U svemu bie dakle u Crnoj Gori oko 25. kaluera. Oni
obino ne prose ve ive od poljoprivrede i od onoga to im ljudi kao milostinju sami dragovoljno donesu. O crkvenijem slavama na
pr. prilau veijem manastirima volove, ovce, koze, painovac. - Kalueri se nose drukije od ostalijeh Crnogoraca. Osima kape, odijelo im
je vrlo slino grkijem kaluerima, ali po crvenom fesu, oko koga je kao mala alma opletena usukana svilena marama, sasvim lie na
Turke. Sadanji vladika odijeva se kao kaluer i iji red i on spada, samo su mu haljine od bolje svite. Kalueri nose bradu kao to je po
pravilima, ali sam ja video jednog kaluera ispod Ostroga obrijanog, i po spoljanjosti izgledao je kao kakav hrianski trgovac iz kakve
turske varoi. Neki mlai kalueri koji to vole, nose i oruje, to oni objanjavaju i pravdaju time to su svi manastiri, osim onoga u Rijekoj
nahiji, na granici, sasvim u blizini Turaka, i nijesu sigurni ivotom. - Poznata je stvar da Crnogorci nijesu tako poboni kao ostali Srbi, na pr.
oni u Srbiji, i to se objanjava raznim uzrocima, od kojijeh nee biti najnevanije i taj to ovdje kalueri ne idu po zemlji, kao u Srbiji, i
narodu predikuju, iako samo o paklu i avolima. - Pod Turcima u Srbiji nije bilo ni u desetom selu crkve, pa ipak tamo je bilo malo ljudi
koji se nijesu bar jednom u godini prieivali (uz veliki post u manastirima); ovo su naroito inili oni koji se zbog velikog grijeha nijesu
usuivali ii svome popu, ili kojim je pop za nekolike godine zabranio prieivanje. A u Crnoj Gori rjei su oni ljudi koji se bar jednom u
godini prieuju, nego oni koji to nikako ne ine. U ovakvijem prilikama ne moe se drugaije ni oekivati, poto zakon zabranjuje
prieivanje ubicama za 20 godina, za koje vrijeme ima da izdri razne pokore, a svaki Crnogorac mora biti svakog trenutka gotov i na
ubistvo, ako ne namjerno, a ono iz odbrane. A pri njegovu nainu ivota nemogue mu je i obinu pokoru izdravati. U Srbiji se obino
mole Bogu triput na dan: ujutru kad ustanu, uvee kad hoe da veeraju i poslije veere kad hoe da spavaju. Ujutru se mole Bogu kad koje
ustane, poslije veere kad koje dospije da spava, a pred veeru svi se mole zajedno. Starjeina porodice stane naprijed, za njim mukarci, a
ene i djeca za njima. Starjeina poinje molitvu i niko ne smije prestati ni sjesti dok starjeina ne svri. Oni se ne mole Bogu jednako (od
hiljade moda nijedan ne zna Oena), nego to koje zna ono i govori (apuui: samo starjeina moe govoriti malo pobolje da se uje), i
to eli ono i ite, i molitva je ovdje ili ondje dua ili kraa. Crnogorci imaju obiaj da nedjeljom i praznikom idu u crkvu, ali ovakve
molitve u kui nijesu u obiaju. Moe biti da je turski jaram u Srbiji uinio da se bolje dri zakon, ali jamano i kalueri za to imaju zasluga,
emu je izmeu ostalog dokaz i to da je poturivanje najee bilo onamo gdje nije bilo manastira, kao na pr. u Bosni. Sadanji vladika
otvorio je na Cetinju jednu malu kolu, u kojoj se oko 30 mladia (meu njima i gore pomenuti mladi popovi) ue osim itanja i pisanja jo i

raunu i crkvenoj istoriji. Neka bi Bog dao da ova kola i dalje napreduje i da se i drugijem naukama umnoe! Isti vladika podigao je i jednu
malu tampariju".

I sam Njego je u svom Gorskom vijencu (stih 2051 2090), pisanom 1846, a tampanom idue godine, ponajbolje prikazao samouko
svetenstvo u licu "popa Mie", o ijoj pismenosti je poznato itaocima ovog Njegoevog dela.

Da bi se ovo potkrepilo, navodi se jo jedan dokaz. Njego je bio svestan da nije potkovan bogoslovskim znanjem, tzv. poznavanjem kanona
i ostalih crkvenih pravila, pa se zato nije ni uputao u ocenu njegovih primena. Otuda, kada mu se 1833. i 1847. Vuk Karadi obratio da mu
dade blagoslov na njegov prevod Novog zaveta, on je to odbio zato to je smatrao da za to nije struan. Kako je to bilo, najlepe nam
prikazuje njegov sekretar Milorad Medakovi: "Vuk Karadi dolazae esto kod vladike, i u to doba bjee Vuk spremio da peata svoj
prevod Novoga zaveta, pa traae od vladike, da mu dade blagoslov arhierejski, a vladika neelei da primi na sebe ono o emu nije najbolje
obavjeten, pa e mu odgovoriti: "nije to, Vue, za mene, niti su moji posli, nego eto u Ungariji dosta nauenije srbskije vladika, koji su uili
i poznaju sva crkvena pravila i kanone, pa se ti obrati k njima kano ti pravijema arhierejima, da ti daju blagoslov, a da ite od mene
blagoslov za osloboenje brae Srba ispod nesnosnije jarmova i za nabavku oruja ienja u rat, u tome sam ti ja pravi vladika, pa bi ti i da
"blagoslov koliko oe, ali ti Vue, nijesi za to, koliko ni ja za ono prvo"".[20]

Napomenuti je, da treba imati na umu i dobro znati: tada u Eparhiji Crne Gore vladika i svetenici sa kaluerima su prevashodno sluili u
odbrani Crne Gore i mirenja plemena i pojedinaca meu sobom.

2. Eparhija Crne Gore pod vlau samodrca kneza Nikole nekanonski je predstavljena kao "autokefalna"

Posle vladike Petra II Petrovia Njegoa u Crnu Goru doao je na vlast knez Danilo, koji je dotadanju tzv. teokratsku vlast, kojom je vladao
vladika, podelio na svetovnu i crkvenu ali nije doneo ama ba nijedan zakon o crkvenoj vlasti. [21]

Kada je 1860, posle kneza Danila, doao na vlast knez Nikola zatekao je upranjeno mesto na crkvenoj stolici Eparhije Crne Gore, jer ju je
bio napustio vladika Nikanor Ivanovi i otiao u Rusiju. Zato je knez tadanjeg arhimandrita Cetinjskog manastira Ilariona
Roganovia naimenovao na upranjeno mesto, koji je kasnije otputovao u Rusiju, gde je u Petrogradu hirotonisan za episkopa 30. maja
1863. godine. "Poslije kratkog vremena bude naimenovan i za mitropolita crnogorskog i brdskog".[22] Ovaj "kneev" mitropolit je 1866.
izdao naredbu da svetenici ne briju bradu, zbog ega su vie njih napustili slubu, da vode matine knjige i da se vodi kontrola o voenju
manastirskih dobara. Za njegovo vreme 1869. otvorena je na Cetinju Bogoslovija.

Knez Nikola vodio je ratove za proirenje Crne Gore preko Brda u pravcu Kosova i Metohije, i zato je sanjao o osvojenju stare srpske
prestonice u Prizrenu, pa je zato i ispevao 1867. pesmu:

"Onamo, onamo!...

Onamo, onamo... za brda ona,

govore da je razoren dvor
mojega cara; onamo, vele,
bio je negda junaki zbor.

Onamo, onamo... da viu Prizren!

ta to je moje - doma u do'!
Starina mila tamo me zove
tu moram jednom oruan po'.

Onamo, onamo... sa razvalina

dvorova carskih vragu u re'
S' ognjita milog bjei mi, kugo,
zajam ti moram vraati ve!

Onamo, onamo... za brda ona

kazuj da je zeleni gaj
pod kim se diu Deani sveti:
molitva u njih prisvaja raj.

Onamo, onamo... za brda ona,

gdje nebo plavo sabija svod;
na srpska polja, na polja bojna,
onamo brao, spremajmo hod!

Onamo, onamo... za brda ona

pogaen konj'ma klikuje Jug:
"U pomo, djeco, u pomo, sinci,
svetit' me starca - svet vam je dug!"

Onamo, onamo... sablje zastara

njegova rebra da tupim rez
po turskim rebrim' da b'jednoj raji
njom istom s ruku ras'jecam vez!

Onamo, onamo... za brda ona

Miloev, kau, prebiva grob!
Onamo pokoj dobiu dui,
kad Srbin, vie ne bude rob".[23]

Dobijanjem 1878. nezavisnost Crne Gore i uspostavljanjem granice na reci Tari, knez Nikola je osnovao Zahumsko-raku eparhiju sa
seditem u Ostrogu, u koju je uao deo Starog Zahumlja i Stare Rake, a za njenog episkopa naimenovao je arhimandrita Cetinjskog
manastira Visariona Ljubiu, koji je hirotonisan na Cetinju. in hirotonije obavili su mitropolit Ilarion i episkop bokokotorski Gerasim
Petranovi. Tada mesto u Cetinjskom manastiru zauzeo je moraki iguman Mitrofan Ban, koji je proizveden u in arhimandrita, ali je uskoro
po potrebi slube vraen u Morau, pa se zatim vratio na Cetinje, gde je ostao do 1879, u koje vreme predavao je veronauku
prestolonasledniku i u Gimnaziji, pomaui u poslovima i mitropolitu.

Kada je 1882. umro mitropolit Ilarion, knez je na upranjenu mitropolitsku stolicu "postavio" zahumsko-rakog episkopa Visariona Ljubiu,
a za administratora zahumsko-rake eparhije arhimandrita Mitrofana Bana. Mitropolit Visarion nije dugo iveo. On je umro 1884.

Na upranjenu stolicu Cetinjske eparhije knjaz Nikola naimenovao je 27. maja 1884. godine, administratora Zahumsko-rake eparhije
administratora Mitrofana Bana, koji je tu dunost i zauzeo 12. avgusta 1884. godine, zadravi u isto doba i upravu Zahumsko-rake
eparhije. Idue godine arhim. Ban otiao je u Rusiju, gde je hirotonisan za episkopa uz prisustvo cara Aleksandra III. Po povratku na
Cetinje, gde ga je iste godine 27. oktobra, knez Nikola, "prilikom dvadeset petogodinjeg jubileja svoje srene vladavine, naimenovao za
mitropolita ".[24]

"Duhovna uprava u Crnoj Gori, po svojoj nadlenosti raspravljala je i rjeavala pitanja duhovne kanonske prirode, dovodei ih u skladnost
sa pravilima apostolskih pravila i crkvenih kanona.

No, i ako je ovakva praksa odgovarala pravilnoj kanonskoj normi, svakako potreba je iziskivala, da se u duhu crkvenih kanona napiu i novi
savremeni duhovni zakoni.

Da se ovo djelo privede, po najvioj dozvoli knjaza Nikole, mitropolit Mitrofan obratio se poznatom kanonisti, episkopu zadarskom dru
Nikodimu Milau, s molbom, da bi napisao potrebne ustave za pravoslavne konsistorije i Sv. sinod u Crnoj Gori.

Preosveeni episkop Nikodim rado se odazvao ovoj molbi, te je ove ustave i napisao, a kad su bili gotovi, knjaz Nikola blagovolio ih je
sankcionisati, ito Ustav Sv. sinoda 30. decembra 1903. godine, a Ustav konsistorija 1. januara 1904. godine.

Na osnovu usvojenih zakona otvorena je na Cetinju 2. januara 1904. prva u Crnoj Gori, cetinjska Konsistorija. Prve pak sjednice Sv. sinoda
u Crnoj Gori drane su na Cetinju u mjesecu maju 1908. godine.

Druga konzistorija u Crnoj Gori, nikika, otvorena je u Nikiu 2. januara 1910. godine[25] , isticano je u izvetaju o uspehu vladavine
kneza Nikole.

Treba sa uenjem naglasiti, da nijedan od ovih "ustava" nije objavljen u zvaninom listu Glasu Crnogorca, u kome su objavljivani svi
dotadanji, pa i posle toga, zakoni. Oni su objavljeni 1904. kao svaka knjiga i u malom broju primeraka.[26] U Glasu Crnogorca je 1.
januara 1904. u rubrici Domae vijesti objavljena samo ova kratka beleka: "(Duhovni savjet i konsistorije). Njegovo knjaevsko
visoanstvo, na uzvieni gospodar blagoslovio je potpisati zakon o ureenju Duhovnog savjeta i konzistorije u Crnoj Gori, kao to se vidi
iz odnosnih ukaza, koji su doneeni na elu dananjeg naeg lista.

Ove zakone i po elji naeg mitropolita gosp. Mitrofana, napisao je doktor bogoslovlja Nikodim Mila, pravoslavni episkop dalmatinski.

Poto se g. episkop Mila danas rauna meu najboljim kanonistima, to ih pravoslavna crkva ima, to smo uvjereni, da e i ovi zakoni u
potpunom smislu odgovoriti svijema savremenim potrebama Sv. pravoslavne crkve u Crnoj Gori.

Mi iskreno i sa osobitom radou pozdravljamo ovaj napredak Svete nae crkve i naeg svetenstva". Ovu vest je u celini
preneo Carigradski glasnik ve 16. januara iste godine. Beogradski asopis Hrianski vesnik 1904. na strani 119, u rubrici Nove crkvene
ustanove u Crnoj Gori pisao je: "Pod prvim januarom iziao je knjaev ukaz kojim se ustanovljava u Crnoj Gori Duhovni savjet i
konsistorije. U Duhovnom savjetu i konsistorijama predsednik je mitropolit Mitrofan Ban, a lanovi Duhovnog savjeta: arhimandrit ostroki
i moraki, iguman pivski, protoakon cetinjski i tri protojereja.

Pozdravljamo ovo novo ureenje crkve u bratskoj nam Crnoj Gori, koje je zauzimanjem visokopreosveenog mitropolita izvedeno. I
nadamo se da e kroz to i duhovno sudstvo pruiti dovoljno garantije svetenstvu za pravilnije raspravljanje sviju pitanja koja zasecaju u
ivot crkve i svetenstva. Kad poblie budemo obaveteni o ovoj novoj organizaciji crkvenoj u Crnoj Gori, pokuaemo izvodno u listu da
svetenstvo nae s novim ureenjem potpuno upoznamo".

Glasnik Pravoslavne dalmatinske crkve, koji je izlazio u Zadru pod nadzorom samog episkopa Milaa, u julskoj svesci 1904, nastrani 112,
objavio je vest: "Ustav Pravoslavnih konsistorija u Knjaevini Crnoj Gori". itamo u "Glasu Crnogoraca": "Ovaj Ustav plod je trajne brige
nj. visokopreosvetenstva mitropolita g. Mitrofana oko boljitka i napretka svete nae Pravoslavne crkve i naeg svetenstva, a napisao ga je
pravoslavni episkop dalmatinski, doktor bogoslovije, nj. preosvetenstvo g. Nikodim Mila. Ta oinska briga nj. visokopreosvetenstva g.
mitropolita Mitrofana s jedne strane, i nauni bogoslovski autoritet preosveenog pisca s druge, najbolje su jemstvo, da e i ovaj Ustav

potpuno odgovoriti svim suvremenim potrebama Sv. pravoslavne crkve u Crnoj Gori, pa se mi ovome napretku radujemo i srdano
pozdravljamo".

U svim ovim vestima nigde se nije reklo da je Eparhija u Crnoj Gori "autokefalna" i da to stoji u ustavima koje je napisao episkop Mila, jer
su one preuzete iz prve vesti objavljene u Glasu Crnogoraca, ve se javljalo sa Cetinja o uspostavljanju "Duhovnog savjeta i konzistorije", a
iz Zadra o ,,Ustavu i konzistorijama", ali ne o sutini, koja se krila, i zato nije mogla biti data ocena o ustavima, u kojima je najznaajnije
ono to se nalazi u dva prva lana Ustava Svetog sinoda, koji glase

"lanak 1. Avtokefalna pravoslavna mitropolija u Knjaevini Crnoj Gori, kao lan jedne, svete, katolianstvene i apostolske crkve, kojoj je
pastironaelnik i glava Gospod i Bog na Isus Hristos, uva i odrava u dogmatima i u kanonikim ustanovama sa svima drugima
pravoslavnim, autokefalnim crkvama, i ovo e jedinstvo ona uvati i odravati do vijeka.

l. 2. Avtokefalnu[27] pravoslavnu mitropoliju u Crnoj Gori sastavljaju:

1) Cetinjska arhiepiskopija, sastavljena iz sviju plemena, koja se nalaze na desnoj strani rijeke Zete, sa dodatkom varoi Podgorice i
plemena zetskog. Upravlja ovom arhiepiskopijom cetinjski arhiepiskop, koji je ujedno i poglavica sve Pravoslavne crkve u Crnoj Gori sa
naslovom mitropolita crnogorskog, brdskog i primorskog. Stolica je Cetinjske arhiepiskopije prestonica drave, Cetinje.

2) Zahumsko-rasijska eparhija, sastavljena iz sviju plemena, koja se nalaze na lijevoj strani rijeke Zete. Upravlja ovom eparhijom
zahumsko-rasijski episkop. Stolica je Zahumsko-rasijske Eparhije u manastiru Ostrogu".

Odmah ovde, mora se ukazati najedno nerazjanjeno pitanje. Naime, nije poznat razlog zato episkop Nikodim radove za ustave Eparhije
Crne Gore nije uneo u svojeruni spisak radova, u kome su oni popisani od 1873. pa zakljuno sa 1905. godinu[28] , kao to ih nije
posedovao u svojoj biblioteci.[29] Osim goga, episkop Mila nita o tome nije rekao u svojoj autobiografiji,[30] mada je bilo poznato
njegovo stanovite koga se pridravao u svom delu Pravoslavno crkveno pravo ak i u treem izdanju izalo 1902, u kome je pisao:
"Zavisnost Cetinjske mitropolije produavala se do ukinua Peke patrijarije. Od toga doba, pri dravnoj samostalnosti Crne Gore, i crkva
u njoj, kojoj je poglavica bio u isto vrijeme i gospodar, smatrala se samostalnom u svome ustrojstvu i unutranjoj upravi, kao to je
samostalna i danas. Samostalnost Cetinjske mitropolije priznala je i Carigradska patrijarija". Ovo je episkop Mila izveo sa pozivom na
delo Ralisa i Potlisa Sintagme, tom peti, 529. strana.[31]

Ovako nesmotreno izraeno miljenje episkopa Milaa bilo je bez pravih i kanonskihdokaza. Jer, Crna Gora nije bila samostalna sve do
1878, a Eparhija Crne Gore nije nikad dobila autokefaliju od svoje Matice, majke crkve, Peke Patrijarije, ili od Carigradske
patrijarije koja ju je potinila silom turske vlasti. Episkop Mila je izveo tvrdnju na osnovu onog to je reeno u Sintagmi ali nije kritiki
rasmotrio navedene tamo injenice, o emu je opirno ukazano u prvoj taci ovog poglavlja.

Meutim, ovde se mora ukazati jo na jedan veliki propust koji je episkop Mila uinio kada je donosio sud o tzv. samostalnosti Episkopije
Crne Gore. On je morao saznati u kakvom je stanju bila Eparhija Crne Gore pod vlau drave od dolaska kneza Danila na vlast, a naroito
kneza Nikole, koji je vladao kao samodrac. U to vreme, crkvena vlast, ukoliko je postojala, bila je sasvim ukljuena u dravnu
vlast, odnosno potinjena volji kneza, koji je njom neogranieno upravljao kao svakim drugim organom svetovne vlasti. Ustvari to je
bio izvrni organ kneeve vlasti za crkvene poslove. Knez Nikola je sebi dozvoljavao da ulazi u isto kanonske poslove. Na primer, ne samo
to je postavljao episkope, nego je ak episkopa uzdizao na vii stepen. Tako je uinio kada je episkopa Mitrofana Bana naimenovao za
mitropolita, a zna se da kanoni nalau da samo vie crkvene vlasti mogu episkopu posebnom odlukom dodeliti titulu mitropolita.

Eto, za takvu kneza Nikole Eparhiju Crne Gore, u vreme kad je imala samo jednog episkopa[32] , kome je knez bio dodelio titulu
mitropolita, episkop Mila je napisao Ustav Svetog sinoda u Knjaevini Crnoj Gori, po njemu do tada za Eparhiju Crne Gore kao

autokefalnu od "odvojenja" 1766. od Peke patrijarije, pa je ak 1910, kada je mitropolit Mitrofan proslavio svoj jubilej pozdravio ga kao
poglavara "na elu autokefalne svete crkve u Crnoj Gori", kada mitropolitu nije estitku poslao Carigradski patrijarh, niti se re
"autokefalija" spominje u ostalim estitkama.[33]

3. Eparhija Crne Gore nije nikad kanonski ni od koga traila autokefaliju niti joj je iko to pravo kanonski dao, i zato
je nije nikad ni imala.

Da bi se ovde dala zakljuna re po pitanju kanonskog prikazivanja tzv. autokefalije Eparhije Crne Gore, treba znati, pre svega, ta je
to sutina i karakter autokefalije, zatim ko i kako se ona kanonski i od koga trai i dobija.

Sama grka re Autokefalija oznaava organizaciju, koja sama (autos) ima svoju glavu (kefale), koja ima spoljnu i unutranju samostalnu
vlast, i time je nezavisna od ma kakve druge zemaljske vlasti, ono to se sada pravno kae ima suverenu vlast (summa potestas).

Pod kanonskim pojmom smatra se da je autokefalna crkva "ona ne dobija svoju vlast od druge crkve, nego od samog Osnivaoca crkve Isusa
Hrista Preko hirotonije svog poglavice i ostalih svojih episkopa od svojih episkopa". To znai, crkvena vlast je hirotonija, koja potie od
jednog subjekta crkvene vlasti Isusa Hrista, koji je svoju zemaljsku vlast predao apostolima, a ovi svojim prijemnicima episkopima, i to je
jedna kanonska vlast crkve. Dakle, hirotonija od svojih episkopa je jezgro autokefalije. Prema tome, tamo gde nema ovoga jezgra nema
svojega episkopata kao ni autokefalije suverene vlasti.

Svega ovoga nije bilo u Eparhiji Crne Gore posle 1766. jer je imala samo jednog episkopa, retko kada dvojicu, a ponekad nijednog, to se
deavalo kad i onaj jedini episkop umire (kao to je bio sluaj posle smrti mitropolita Visariona Ljubie 1884, kada je arhim. Mitrofan Ban
bio administrator tadanjih dveju eparhija), sve dok drugi dobije hirotoniju u drugoj crkvi, i to od episkopa te crkve.

Za postajanje autokefalne crkve potrebno je imati sve napred navedene uslove, a onda voljom episkopata - svih episkopa jedne crkve, koji
je kanonski faktor, moe se traiti pravo autokefalije od Matice, tj. majke-crkve, koja je jedini kanonski faktor - volja njenog episkopata.

To znai, za dobijanje autokefalije je jedini put traenje od majke-crkve, ispod ije se suverene vlasti eli izdvojiti, i jedini faktor
autokefalije je ova majka-crkva po volji svoga episkopata sposobna dati autokefaliju.[34]

Iz ovoga sledi, Eparhija Crne Gore nije imala uslove da trai autokefaliju sa jednim episkopom, a da je i imala uslove mogla je traiti samo
od majke-crkve Peke Patrijarije, ali poto je ona bila podinjena Carigradskoj patrijariji onda to je mogla jedino uiniti od ove crkve, kao
to je to uinjeno u obnovljenoj Srbiji.

Koliko je kotala samostalnost Srpske pravoslavne crkve u Srbiji dovoljno je za to navesti nekoliko primera, i to ne istiui sve one napore
oko Pregovora sa turskim vlastima i sa Carigradskom patrijarijom da Pristane na izdvajanje iz njenog sastava. Poznato je da su grke
vladike, tzv. fanarioti, na terenu ustanike Srbije plaale Carigradskoj patrijariji svake godine izvesnu sumu novca, zvanu miriju. To oni
nisu esto inili, pa je za njih bila prinuena plaati ustanika Srbija. Zato je bilo dogovoreno, da od 1817. Srbija plaa po 145.675 groa
godinje. Od 1824. dogovoreno je, da u znak potovanja prema Carigradskoj patrijariji plaa se godinje po 6.000 groa.
Za postavljanje mitropolita 1826. i za dug grkih vladika isplaeno je 16.000 groa. Idue godine plaeno je 46.000 za izbor vladika. Za
proglaenje 1831. autonomije Srpske Pravoslavne crkve u Srbiji, pored plaenih dugova za vladike, knez Milo dao je patrijarhu 50 dukata
kao poklon, a za izdavanje patrijarijskog pisma o proglaenju autonomije dato je takoe 9.000 groa, dok je za hirotoniju srpskog
mitropolita plaeno 300 esarskih dukata i data obeanja da e se plaati godinje po 6.000 groa, a kada su Srbiji prikljuene jo est nahija
plaanje godinje poveano jena 9.000 groa. Sve je to injeno zato to je Srbija bila prinuena da i Turskoj plaa danak dok nije 1878.
dobila nezavisnost, posle ega je i Srpska pravoslavna crkva u Srbiji 1879. dobila autokefaliju za koju je plaena vea suma novca. Sve je
ovo uinjeno legalno i kanonskim putem, tj. voljom srpskih episkopa u Srbiji upuena je molba Carigradskoj patrijariji, koja

je voljom njenog episkopata pristala na izdvajanje Srpske pravoslavne crkve u Srbiji u samostalnu autokefalnu crkvu. I to je ona
dobila potvrdom izdatom o tome tomosa-pisma od strane Carigradske patrijarije.[35]

Istorija ne zna da je Eparhija Crne Gore, koja je imala skoro uvek samo po jednog episkopa, ikada i odkoga traila autokefaliju, niti joj je
to ikad iko kanonski dao, pa zato nije je ni imala.

I samo onaj koji bi naao dokaz o traenju autokefalije i zato pismenu dozvolu da ju je dobio, tj. objavio tomos-pismo izdato od majkecrkve nadlene za to, moe osporiti gornje tvrenje.

Po crkvenom uenju "Boansko poreklo crkve, svetena priroda crkvene vlasti i crkvenih pravila moraju uzdravati dravnu vlast od
nasrtaja na oblast isto crkvenog pravila i zakonodavstva[36] . Kada je sultanskim beratom dato pravo Srbima u Srbiji, da sami sebi biraju,
iz svoje sredine, mitropolita i episkope, onda je Srbija u svom prvom Ustavu iz 1835, lan 93. ustanovila: "Vnutrenje rukovodstvo prinadlei
mitropolitu i duhovnoj vlasti, koja e se ukazom odrediti i nabljudavati ugovora, utvreni s patrijarhom u Carigradu", i tek posle toga
otpoelo je sa ureenjem crkvene vlasti izdavanjem Naertanija o duhovnoj vlasti[37] , a kada je Srpska pravoslavna crkva u Srbiji dobila
od Carigradske patrijarije autokefalnost-samostalnost 1879, od tada se sa njom upravljalo po volji njenog episkopata.

Knez Nikola nije potovao uenje crkve, i zato nije postupao po tom uenju ni 1903. ni 1904. kada je doneo ustave o tzv. sinodu i
konzistorijima, jer je on crkvu smatrao kao svaki drugi dravni izvrni organ njegove samodravnosti, i zato je njene
organe dekretom postavljao u ime izvora vlasti koja je poticala jedino iz njegove volje. To svedoi i u njegovom postavljanju prvih lanova
Konzistorija na Cetinju, izdatom 1. januara 1904. i objavljenom istog dana u Glasu Crnogorca, koje glasi: "Mi Nikola I, po milosti Bojoj,
knjaz i gospodar Crne Gore, na predlog naeg mitropolita, a na osnovu lana 10. o ustrojstvu Konzistorije, postavljamo: za predsednika
Konzistorija njegovo preosvetenstvo mitropolita Mitrofana Bana; za redovne lanove: jereja Marka Martinovia, jereja Iliju Jovievia i
jereja Miraa Vukia; za poasne lanove: svetenika podgorikog Krsta Popovia i svetenika sotonikog Sava Vukosavovia; za sekretara
akona Iva Kaluerovia. Na mitropolit neka izvri ovaj ukaz. Nikola I s.r.; (sa protupotpisom) mitropolit Mitrofan Ban s.r".

Knez Nikola na sve ovo bio je podstaknut pokretanjem jo 1885. pitanja o obnovljanju Peke patrijarije, bolje reeno o vraanju u njoj
redovnog stanja, i ko od njenih tadanjih delova ima pravo na njen Tron u Pei,[38] a to je pitanje bilo naroito oivljeno 1904. i to
polemiki,[39] to se slagalo sa njegovom eljom da doe na srpski presto u Prizrenu, o emu je pevao u pesmi Onamo, onamo... O tome se
saznaje i iz njegovog ratnog proglasa objavljenog u Glasu Crnogorca 23. septembra 1912, kojim je pozvao svoje Crnogorce, da pohitaju u
borbu za osloboenje Metohije, gde e se sresti sa braom Srbijancima, koji glasi:

"Crnogorci! Tuan vapaj, koji dopire iz Stare Srbije, od tamonje nae potlaene brae, ne moe
se dalje podnositi.
Onamo nemilosrdno kolju ne samo ljude, nego ene i nejaku ecu srpsku. Glasno, jadno i
plijenjeno srpsko se roblje, potuca po gorama i oko garita svojijeh domova, kliknui vas, da ga
zatitite i izbavite.

Dunost i ljubav roda nalau vam, da pohitate brai u pomo. Znam, da bi ste vi to i dosad uinil
sa uroenom vam odvanou, da me nijeste sluali i isekivali ishod mojijeh miroljubivih
napora za zatitu muenika preko granice.

Moje nade, da e se nai nain da se bez prolivanja krvi Srbi u Turskoj oslobode muka, ne
ostvarie se, te sad, koliko god je mojem srcu teko naruiti tiinu evropskoga mira, ne ostaje mi

do latiti se sablje, one sablje koju su vai oevi neustraivo sljedovali na Vujem dolu, Nikiu,
Baru i Ulcinju.
Crnogorci! Uz nas je pravda, a kocka je baena, pa to Bog da i srea junaka!
Za mnom, junaci, da ruku pruimo brai u nevolji, kao i vitekoj Malesiji, koja se evo dvije
godine lavovski bori za svoja prava, slobodu i sjedinjenje sa Crnom Gorom!
Nijesmo sami. S nama je Bog, s nama su balkanske hrianske kraljevine, sa kojima smo
udrueni u zajednicu, za kojom sam vazda eznuo i koju su sve do navale azijatskog osvajaa
eljno oekivali toliki pasovi balkanskih naroda.
Imam tvrdu nadu u miice, red i poslunost sinova mojijeh starijeh vojnika, da mi nita nee biti
nemogue, no da e sad visoije nego ikad uzdignuti ugled drage Domovine i proslavljeno
crnogorsko oruje novim sjajem obasjati.
Smjelost je uhvatiti se u kotac sa jednom velikom carevinom to je najmilije zaloiti se za
brau. Pratie nas simpatije svega obrazovanog svijeta, svega naega srpskoga roda i ostaloga
Slovenstva, viteke ruke sa maevima pruaju nam kraljevi: Srbije, Bugarske i Grke, iji su
narodi u ovome svetome preduzeu s nama zbratimljeni. Ni tu carevinu ne zatiemo iz objesti,
ve iz najplemenitijih pobuda, da sprijeimo konano unitenje prekogranine brae.

Crnogorci! Vaijem mukijem korakom pohitajte onamo gdje se strada, gdje se plae. Neka
povezana braa Starosrbijanci as prije ugledaju vae slavne barjake: neka reknu: "Evo brae,
evo osvetnika ispod Lovena, Koma i Durmitora, evo sinova Crne Gore gdje dolijeu u na
zagrljaj, i sad nijesmo vie mi stranci, ni robovi!" Tamo emo se sresti sa naom dragom braom
iz Srbije, koje predvodi njen viteki kralj, moj ljubljeni zet, da se s njima eljno zagrlimo,
zajedno nosei potlaenima slobodu.

Neka se blagoslovom Boijim i Svetoga Petra ostvare snovi iz moje mladosti, kad sam pjesmom
nagovjetavao ovaj znameniti dan i zagrijavao srpske grudi vjerom da oruani moramo po:
Onamo, onamo za brda ona!"

On je to jasno izrazio i po osloboenju Kosova i Metohije kada je dobio sa akovicom, Deane i Pe i proirio vlast i na Metohiji. Zato je
odmah osnovao Eparhiju peku sa seditem u manastiru Pei, pa je naimenovao za mitropolita dr Gavrila Doia, koji je po elji njegove
vlade 1911. bio hirotonisan u Carigradu na stolicu upranjene Rako-prizrenske eparhije, koga je ispratio, da tamo ode, 27. novembra 1913.
sa reima:

"Visokopreosveeni! Kljuevi od svetijeh i divnijeh hramova srpskih, koje sam primio po milosti Bojoj iz ruku moje pobjedonosne vojske,
predajem vama sa blagoslovom visokopreosvetenog gospodina, mitropolita Mitrofana, da u njima novom velikoljepnom svjetlou skoro
dogorjeli iak kandila u prvobitnu svjetlost i snagu podeete, da vrata mojih hramova u Pekoj eparhiji srpskom svijetu irom otvorite, da

se pred dverima istijeh Bogu za srpsku snagu molite i da due poginulih za njihovo osloboenje pobonou pominjete.

Aneli nebeski, sveti kraljevi i patrijarsi, koji u prostoru vae Bogohranime eparhije vjenim snom poivaju, radovae se kad pod
svodovima njihovih hramova stane odjekivati pjesma Srbinova i molitva za zdravlje srpskog naroda i njegovu sreu. Izvolite preosveteni,
sljedovati primjerima mojih slavnih pradedova, gospodara sve zemlje, i biti nadahnuti prema nepravoslavnoj brai onom njihovom irokom
vjerskom snoljivou, kojom su se vazda odlikovali.

Prva tamo vaa molitva neka bude blagodarnost Bogu za doivele ove srene dane, za upokojenje dua poginulih Srba, kao i onijeh Srba,
koji su radom, trudom, eljom i molitvom doprineli osloboenju naega naroda ispod Turaka.

Iskraj tamo dugog upranjenog Prijestola slavnih srpskih Patrijaraha[40] , uite mi dragi moj narod krijeposti i vjeri pravoslavnoj.
Utvrujte u njem ljubav prema domovini, jer Pe je bila ognjite Srpske crkve i moi srpskog duha. Pe je bila srpska Moskva, a Moskva je
edna majka ne samo brae nam Rusa, nego i naa, jer ona nas je branila u munim vremenima i ozaravala vjerom u Boga i u pobjedu nae
pravedne misli.

Najlepi Boji hram na Balkanu, moje visoke Deane, odravajte u sjaju i velikoljepnosti kao sveti izraz i svjedoke srpske pobonosti i
veliine".[41]

Ovo kralja Nikole srbovanje, proirivanje svoje vlasti na Pe, i preuzimanje Trona Peke patrijarije, nije dugo trajalo, jer ve idue godine
izbio je rat, koji ga je skinuo sa svoga trona na Cetinju.

[1] Sintagma je grka re, a oznaava sreivanje, zbirku, zbornik spisa, rang listu i slino.

[2] Milutinovi, Istorija Crne-Gore, 78-82; Jevto M. Milovi, Titule vladika Petrovia, Istorijski zapisi, 60, 1987, 53-54.

[3] Zapisi, Cetinje, 19, 1938, 44; Milovi, Titule vladika Petrovia, 55. (Podvlaenje u tekstu je moje.)

[4] (Petar I Petrovi Njego), Kratka istorija Crne Gore, Grlica, Cetinje 1835, 55-86; 41-78; 1837, 41-52; 1838, 41-62; Poslanice, Cetinje
1936.

[5] L. C. Vialla de Commieres, Voyage historique et politique au Montenegro, Paris 1820; Lazar Popovi, ernogorskij vladika Petr I, Kiev
1897; dr Duan Leki, Spoljna politika vladike Petra I Petrovia Njegoa (1784-1830). Cetinje 1950; Duan Vuksan, Petar I Petrovi
Njego i njegovo doba. Cetinje 1951. (Podvlaenje u tekstu je moje.)

[6] Milovi, Njego u slici i rei, Titograd (Podgorica) 1974, 63.

[7] Njegoev album, Cetinje 1951, 43.

[8] Milovi, Titule vladika Petrovia, 58

[9] (Vuk St. Karadi), Montenegro und die Monteneriner, Stuttgard und Tubingen1837; Francesko Karara Il Vladica di Montenegro,
Letture di Famila, Trieste, 1852; Bartolomeo Biasoletto, Viaggio del re federico Augusto di Sassomia nell' Istoria, Dalmacia e Montenegro,
fato nella primavera 1838, Trieste 1841; Jegor Petrovi Kovalevskij, ernogorija i slavljaskija zemlji, S. Petrograd 1872; Aleksandr

Popov, Puteestvie v ernogoriju, Sanktpeterburg 1847; V. M. Medakovi, P. P. Njego, N. Sad 1882; Vuk Vrevi, ivot Petra II Petrovia
Njegoa vladike crnogorskoga, lanci i priloci, N. Sad 1914, 110-201; P. A. Rovinskij, Petr II (Rade) Petrovi Njego vladika ernogorskij
(1830-1851); S.- Sanktpeterburg. 1889; dr L. Tomanovi, Petar Drugi Petrovi - Njego kao vladalac, Cetinje 1896; Ljubomir DurkoviJaki, Englezi o Njegou i njegovoj Crnoj Gori, Titograd (Podgorica) 1963.

[10] P. A. Lavrov, Petr Petrovi Njego vladika ernogorskij i jevo literalnaja dejateljnost, Moskva 1887.

[11] Ljubomir Durkovi-Jaki, Petar II Petrovi Njego (1813-1851), Varava 1938. (na poljskom)

[12] Vidi: Dobrilo Aranitovi, Prof. dr Ljubomir Durkovi-Jaki - bio-biobibliografija, Bibliografski vjesnik, Cetinje 1896, br. 1, str. 197245.

[13] Dr Ljubomir Durkovi-Jaki, Transki Srbi i slovenska stremljenja u Trstu 1848-1849, Istorijski glasnik, Beograd, 1-4, 1952, 87-129;
isti, Prilog istoriji Srpske pravoslavne optine u Trstu, Bogoslovlje, Beograd 1970, 79-143; Miodrag Al. Purkovi, Istorija Srpske
pravoslavne optine u Trstu, Trst 1960; (Guiseppe Stefani), Greci a Trieste nel settecenti, Trieste 1960.

[14] Arhiv SANU - DSS 1856/9.

[15] Isto. - DSS 1856/52.

[16] Glasnik DSS 1856, 116-130.

[17] Isto, 1857, 227-242. Ovde je dat prevod na srpski jezik

[18] I. I. Sokolov, Konstantinopolskaja cerkov v HIH vek, S.- Petersburg. 1904, 698.

[19] Vuk. Stef. Karadi, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1922, 70-73; V. M. G. Medakovi, ivot i obiaji Crnogoraca, N. Sad 1860,
34-37.

[20] Dr Ljubomir Durkovi-Jaki, Njego i pitanje arhijerejskog blagoslova za prevod Vukova Novoga zavjeta, Kalendar Crkva SPC 1947,
42-47; Medakovi, P. P. Nego, 127-128.

[21] Zakonik obi i crnogorski i brdski. Zakonik Danila Prvog, Cetinje 1982; dr Jovan R. Bojovi, Zakonik knjaza Danila, Cetinje 1982.

[22] Podvlaenje u tekstu je moje. O teokratizmu u Crnoj Gori pisao je I. Roganovi (Cernogorskij teokratizm (1496-1851), Kazan 1890) i
Radosav Veovi (Teokratizam i njegovi odjeci u istoriji Crne Gore, Cetinje i Crna Gora, Cetinje 1927, 118-142).

[23] Cjelokupna djela Nikole Petrovia Njegoa, Cetinje 1969,1, 45-46.

[24] (Podvlaenje u tekstu je moje.)

[25] Pedeset godina na prestolu Crne Gore 1860-1910; Cetinje 1910, 95-103. Podvlaenje u tekstu je moje.

[26] Ustav Svetoga sinoda u Knjaevini Crnoj Gori, Cetinje 1904, strana 21,vel. 8; Ustav pravoslavnih konzistorija u Knjaevini Crnoj
Gori, Cetinje 1904, strana 106, vel. 8.

[27] Podvlaenje u tekstu je moje.

[28] Arhiv SANU, br. 14358/478.

[29] Isto. br. 14358/485.

[30] Isto, br. 14358/478; Marko Jaov, Autobiografija Nikodima Milaa, Meovita graa Istorijskog instituta, 12, 1983, 9-130.

[31] Dr Nikodim Mila, Pravoslavno crkveno pravo, Beograd 1926,329-330 (drugo izdanje).

[32] Te godine je Dimitrije Ruvarac pisao: "Moe se pravim unikum nazvati autokefalnom jedne episkopije-mitropolije u kojoj nema vie
od jednog episkopa-mitropolita, koga je pre narod birao, i sada knez, i koji mora da moljaka druge da bi ga posvetile" (D. Ruvarac,
O ukinuu Peke Patrijarije i njenog naslea, Beograd 1904/iz "Srpskog Siona" za 1904/, str. 30).

[33] Spomenica o dvadeset petogodinjici arhijerejske slube njegovoga visokopreosvetenstva mitropolita Crne Gore Mitrofana
Bana, Cetinje 1911, 132. Tekst originala Milaevog pozdrava nisam mogao proveriti, da li je tako glasio.

[34] S. Troicki, Sutina i faktor autokefalije, Arhiv za pravne i drutvene nauke, 26, 1933, 189-200; isti, Carigradska crkva kao faktor
autokefalije, Arhiv za pravne i drutvene nauke, 34, 1937, 20-38.

[35] Dr Ljubomir Durkovi-Jaki, Razvoj osnovnog zakona u umadiji u prvoj polovini XIX veka (1804-1847), Glasnik SPC 1947, 291294; isti, Srbija i Vatikan 1804-1918, Kraljevo-Kragujevac 1990, 129. Kolika je duga i teka bila borba Bugara, da bi dobili svoju
samostalnu crkvu vidi: Dr Radoslav M. Gruji, Stara i savremena hrianska pravoslavna crkva, Beograd 1920; dr Stefan
Cankov, Blgarskata pravoslavna crkva ot osvobodenieto na nastojae vreme, Sofija 1939.

[36] Dr edomir Mitrovi, O zakonodavnim granicama izmeu crkve i drave, Beograd 1928, 5.

[37] Isti, Prvi srpski zakon o crkvenim vlastima, Beograd 1909.

[38] V. S. D. (D. Ruvarac), Ko je naslednik Srpske pravoslavne patrijarije i kome danas to pravo pripada vrhovno pravo nad sarajevskom
pravoslavnom mitropolijom? Glasnik SUD, 62, 1885, 125-171; Pitanje o obnavljanju Srpske Peke patrijarije i Ohridske
arhiepiskopije, Beograd 1896; N. Dui, Vaseljensko i Srpsko crkveno pitanje, Beograd 1897.

[39] ura Vukievi, Da li se Srpska pravoslavna Patrijarija god. 1766, kanonski ukinula i konano ugasila? i Ko joj je crkveni i pravni
naslednik? N. Sad 1904; D. Ruvarac, O ukinuu Peske Patrijarije i njegovom nasleu, Srem. Karlovci 1904 (iz "Srpskog Siona" za 1904).

[40] Podvlaenje u tekstu je moje.

[41] Zapisi, Cetinje, 19, 1938, 195-196.

Uspostavljanje redovnog stanja u Pekoj patrijariji 1920. godine

Posle osloboenja 1918, voljom svih episkopa sa teritorije Peke patrijarije, koja je 1766. bila silom turske vlasti nasilno potinjena
Carigradskoj patrijariji, otpoeli su kanonskim putem raditi na obnavljanju i uspostavljanju redovnog stanja u crkvi u granicama nove
drave. Episkopi su ve na Prvoj konferenciji u Sremskim Karlovcima 18. decembra 1918. obrazovali Privremen odbor, kome je povereno

da pripremi mere za organizovanje ujedinjenja delova crkve iz svih oblasti koje su ule u sastav nove drave. Na Drugoj konferenciji,
odranoj u Beogradu 13/26. maja 1919, doneli su odluku o formiranju Sredinjeg arhijerejskog sabora ujedinjene Srpske pravoslavne
crkve, za ijeg predsednika je izabran mitropolit Mitrofan Ban[1] .

Kako je tada mislio o ovome mitropolit Mitrofan Ban ulo se sa Cetinja, na Uskrs 1919, kada je on u besedi rekao:

"Pri vaskrsenju Hristovu, Angel Gospodnji odvalio je kamen od groba njegova; a sadanji veliki
rat odvalio je teki kamen sa Kosovske grobnice, te je ujedinjenjem vascijelog srpskog naroda
vaskrsnula negdanja Duanova i Lazareva drava. Srbi i Crnogorci, od Kosova pa do danas,
vazda su hrabro i viteki vojevali. Krv svoju potokom prolijevali i sve za svoju pravoslavnu
vjeru, za osloboenje i ujedinjenje srpskog naroda. Ta njihova plemenita vjekovna zamisao,
sadje, slava Bogu, ostvarena!
Politike mee, koje su do sada srpski narod razdvajale, iz temelja poruene su, te usled toga,
ujedinjenje narodno, samo po sebi dolo je, kao prirodna posledica (...).
Svjetski sadanji rat dokazao je, da male drave ne mogu egzistirati, jer nemaju uslova za ivot.
Na prvom mestu ovo se ima razumjeti za nas u Crnoj Gori".[2]

Sve radnje oko ustanovljenja jedinstvenog redovnog stanja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i u njenom uzvienju na "stupan Patrijarije"
1920. objavljene su voljom svih episkopa srpskog episkopata, meu kojima su bili mitropolit Mitrofan Ban i Gavrilo Doi, mitropolit
peski, koji je bio i uesnik u podgorikoj skuptini 1918, na kojoj je doneta odluka o sjedinjenju Crne Gore sa Srbijom, pa je i na elu
delegacije te Skuptine tu odluku doneo u Beograd.[3] Odluke srpskog episkopata pozdravila je Carigradska patrijarija, i to je iskazala u
svome tomosu od 20. februara i kanonskom pismu od 24. oktobra 1922. godine carigradskog Patrijarha i njegovog Svetog sinoda.

Na taj nain, u svemu skladno kanonima, ponovo je uspostavljeno redovno stanje u Pekoj patrijariji[4] , o emu se uo i potvrdio i glas iz
slavne Eparhije Crne Gore.

Protojerej Ivan Kaluerovi, iz poznatog uglednog bratstva u Staroj Crnoj Gori, rodio se 1880. na Cetinju, gde se kolovao. On je zavrio
Bogoslovsko-uiteljsku kolu, i prvo je uiteljevao 1900/1. kolske godine, a ve 1902, po potrebi slube, postavljen je za pisara u
Mitropoliji, pa je 17. avgusta i. g. i rukopoloen za mitropolitskog akona. Kada je 1904. osnovana na Cetinju Konzistorija naimenovan je
za njenog sekretara. On je ujedno bio i sinodalni sekretar i otpravnik njegovih odluka. Sve vreme u slubi, kolskoj i crkvenoj, bio je
istaknuti radnik i srpski patriota, sluei idealima starih ratnika u Crnoj Gori. Zato je posle osloboenja 1918. bio priznat i unapreen. On je
ve 1919. proizveden u protojereja i Izvrni odbor za ujedinjenje naimenovao ga je za lana Konzistorije. Zadojen srpskim mlekom,
vaspitan i kolovan u srpskom duhu, poznavajui kako je i zato 1904. organizovana Crkva u Crnoj Gori, kako se u njoj radilo i sa kakvom
namerom,[5] on je mogao istinski dati pravu ocenu o istorijskoj ulozi Eparhije Crne Gore posle 1766. godine.

Kada se na dan 30. avgusta / 12. septembra 1920. proglaavalo obnavljanje redovnog stanja u Pekoj Patrijariji, u odsustvu obolelog
mitropolita Mitrofana Bana, koji je skoro i umro, izgovorio je besedu u Manastiru cetinjskom lan Konzistorije Ivan Kaluerovi. U toj
besedi, kroz usta svetenika, uo se istorijski glas poglavara Eparhije Crne Gore, naroito Njegoev, tj. ule su se rei o onom ta je ova
Eparhija kroz vekove uvala i sauvala za Svetosavsku crkvu, i ta je posle nacionalnog i crkvenog ujedinjenja 1918. unela u zajedniku
Dravu i Crkvu. Taj glas kanonske i istorijske istine najbolje potvruje ono to se ulo u reima protojereja Ivana Kaluerovia, i zato se one
doslovno ovde i navode:

"Blagoestivi hriani! Pala mi je u dio rijetka srea, da sa svetoga i istorijskoga mjesta obavim
proklamovanje uspostavljanja Srpske patrijarije, duboko alei to je na visokopreosveteni
mitropolit g. Mitrofan boleu sprijeen da on, kao egzarh Svetoga prestola pekog
predsjednik Sredinjeg Arhijerejskog sabora, ovaj veliki i sveani in obavi.

Brao! Na mueniki narod tugovao je stoleima zbog nasilnog razjedinjenja brae i Crkve
svoje. Stoleima je on prorokovao svoje narodno i crkveno osloboenje i ujedinjenje, raunajui
kao aksiomu da kad doe jedno doi e i drugo.

Sa politikim ujedinjenjem naeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca u jednoj Dravi,
odmah je dolo na dnevni red i pitanje o crkvenom ujedinjenju. Ujedinjenje Srpske pravoslavne
crkve, iz sviju crkvenih oblasti nae Kraljevine, nije vie san, nego stvarni in. Ovaj akt jedinstva
jednoduno proklamovan je u Beogradu 13. (26) maja prole godine od cjelokupnog srpskog
episkopata: a vladarskim ukazom 7. juna ove godine dobio je najviu sankciju.
Ovim su sve dosadanje srpske pravoslavne crkve, kao i one koje su bile u vezi sa drugim
pravoslavnim crkvama, sjedinjene u zajedniku nerazdvojnu cjelinu.
Danas, na dan Sabora srpskih prosvjetitelja, u prisustvu sviju srpskih arhijereja, u Srijemskim
Karlovcima, na najsveaniji nain, vri se proglaenje uspostavljanja Srpske patrijarije: naa se
Crkva uzdie na stepen vii ime se za vazda krunie djelo ujedinjenja nae Crkve i naeg
naroda.

Za vlade Nemanjia napredovao je srpski narod, a do vrhunca ugleda i slave doao je za vrijeme
cara Duana Silnog. Duan je uinio svoju prostranu dravu uglednom u svijetu i naj monijom
na Balkanskom poluostrvu.
Godine 1346. Duan sazove u Skoplju znameniti Sabor i o Uskrsu, 16. aprila, proglasi se Peka
arhiepiskopija za Patrijariju, a Duan se sveano krunie za cara srpskog.

Danas se samo obnavlja stara Peka patrijarija, koju su Grci 1766. nezakonito ukinuli. Ali,
Srpska patrijarija nije se tada konano ugasila. Prisajedinjenje ove Carigradskoj crkvi nije bilo
punovano, jer je sprovedeno nasilno, protiv volje nadlenih faktora, nezakonitim i nekanonskim
putem i nainom. Taj nasilniki akt smatrala je Srpska crkva za dravni udar. I narod i
svetenstvo srpsko borie se protivu toga udara dugo i oajno... Ali, nastupilo je teko doba, da je
Peka patrijarija faktiki potpala pod Grku patrijariju, u najveem obimu svome,
nikad i nikako.
Poslednji plam na prijestolu Sv. Save, gori uvijek, gori i danas, te svojim ivotom i biem
klasiki svjedoi daje prvobitna Svetosavska autokefalija Srpske crkve uvijek i neprekidno i
ostajala, daje trajala i dotrajala do dananjeg dana. Taj ivi i nikad neugaeni Plamen tinjao je
na Cetinju, na prijestolu staroslavne Zetske, skenderijske i Primorske mitropolije, toj jedinoj
mitropoliji srpskoj, do dananjeg dana uspjeno se odrao crkvenopravni kontinuitet i tradicija
Peke Patrijarije.

Hrabra naa vojska na Mitrovdan 1912. godine oslobodila je Patrijariju i Pe, a aktom
politikog ujedinjenja i crkvenog jedinstva, omogueno je podizanje nae stare srpske slave i
obnavljanje Peke patrijarije (...).
Obnavljanje Srpske peke patrijarije djelo je Boje u istini i Bog e ga po milosti svojoj
blagosloviti, kako bi cvjetalo i napredovalo u svemu svome to je Bogu ugodno, a ujedinjenom
srpskom narodu sreno i korisno.
Brao! Postigosmo politiko ujedinjenje, ostvari se crkveno jedinstvo, sad je potrebno da se
opaemo slogom i ljubavlju i to ne samo u obimu srpskih ili jugoslovenskih nego i u obimu
sveslovenskih ideala.
Ako tako slono budemo radili, poto smo se na djelu osvjedoili da samo sloga Srbina
spasava, ubrzo emo stei i to sveto uvjerenje da samo sloga Slovenstvo spasava,
Bog da uskoro i ostvariti. Amin!"[7]

I na kraju, nuno je podvui, da na osnovu svega onoga to je u ovome radu ustanovljeno, od 1920. postoji, Srpska pravoslavna crkva
kao kanonska samostalna crkva, koju kao takvu priznaju sve pravoslavne autokefalne crkve na elu sa Carigradskom - Vaseljenskom
crkvom u Carigradu, i prema tome nijedna njena eparhija ili vie njih, ne moe se kanonski izdvojiti u samostalnu - posebnu crkvu bez njene
saglasnosti kao Majke-crkve, tj. bez saglasnosti njenih episkopata - Svetog arhijerejskog sabora.

A, to treba da znaju oni sa Juga i Zapada, jer se Srpstvo tutnjavom zlih duhova 1988. Probudilo i na noge vostalo!...

[1] Glasnik, slubeni list USPC 1920, 1-2.

[2] Uskrnja poslanica mitropolita crnogorskog Mitrofana Bana, Cetinje 1919, 5-6. (Podvlaenje u tekstu je moje.)

[3] Jovan R. Bojovi, Podgorika skuptina 1918, Beograd 1989, 194-195.

[4] Sva znaajna akta o radu na uspostavljanju ovog redovnog stanja objavljena su u Glasniku, slubenom listu USPC za 1920.

[5] O ivotu i radu Ivana Kaluerovia pripremljen je poseban i opirni rad za tampu.

[6] Ovo treba razumeti, da je Kaluerovi besedio po blagoslovu svoga mitropolita, Mitrofana Bana, koji je bio predsednik Sredinjeg
Arhijerejskog sabora, i u toj funkciji imao egzarhisko ovlaenje trona Svetog Save, jer mu je to punomoje poverio srpski episkopat.

[7] Glasnik, slubeni list USPC 1920 84-85. (Podvlaenje u tekstu je moje.)

// Projekat Rastko / Istorija //

[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomo ]