SEMINARSKI RAD

Predmet: Hemija
Tema: So, tehnoloki proces proizvodnje soli i rad
fabrike Solana Tuzla

Sadraj
Uvod..................................................................................................3
Historijat fabrike Solana Tuzla.......................................................................3

So i njen znaaj.................................................................................4

Tehnoloki proces dobijanja soli.........................................6

Priprema (preiavanje slane vode)...................................................6
Pogon za proizvodnju soli..................................................................6
Pogon za hlaenje industrijske vode............................................7
Pogon za finalizaciju (suenje, pakovanje i skladitenje) soli.....7
Laboratorija.........................................................................9

So i proizvodi od soli...............................................................11
Jodirana so.........................................................................................11
Tabletirana so..................................................................................11
Nitritna so................................................................................12
Dijetalna so..............................................................................12
Nejodirana industrijska so...................................................13
Do-Do zaini.......................................................................13

Zakljuak.......................................................................................14

Uvod
Historijat fabrike Solana Tuzla
Solana d.d. Tuzla je jedna od najstarijih firmi u Bosni i Hercegovini. Gradnja
prvog industrijskog pogona za proizvodnju soli Solane u Simin Hanu,
zapoela je 1884. godine, a zavrena je godinu dana kasnije. Od te 1885.
godine do danas Solana neprekidno radi i bez obzira na okolnosti nastavlja
kontinuitet dug 130 godina.
Tradicija proizvodnje soli je znaajno dua od postojanja Solane. Moglo bi se
ak rei kako se so u Tuzli proizvodi oduvijek. Tuzla je, nedvojbeno, nastala i
razvijala se na nalazitima soli, koja je kroz stoljea bila osnovna grana
privreivanja. Sistem proizvodnje je bio primjeren tom vremenu bilo je to
isoljavanje slane vode na vatri nastaloj loenjem drveta. Zahvaljujui
organizovanoj proizvodnji Gornja i Donja Tuzla su se razvijale, a so je na
odreen nain bila mjerilo vrijednosti i valuta toga vremena u Tuzli.
Proizvodnja je u turskom vremenu od 13 tona napredovala do 640 tona koliko
je zabiljeeno 1875. godine, pred kraj turske uprave u Bosni i Hercegovini.
Dolazak Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu 1878. godine oznaio je
poetak industrijalizacije. Odmah po uspostavi vlasti, 1880. godine,
austrougarska uprava proglaava dravni monopol nad solju, te svega etiri
godine kasnije zapoinje gradnju prve fabrike u Simin Hanu. Solana je
nastavila rad i u vrijeme Drugog svjetskog rata, a proizvodnju je samo u Kreki
zaustavila 1943. godine, kada su partizani naputajui Tuzlu unitili etiri
kazana, a ostale minirali. Nakon osloboenja 1945. proizvodnja je opet
uspostavljena ali prava obnova i ekspanzija Solane nastaje u periodu
udarnike obnove. Do 1952. godine Solana je temeljito obnovljena, pa je te
godine zabiljeena rekordna proizvodnja od ak 82.801 tone soli. U vrijeme
socijalistikog privreivanja Solana je doivjela punu ekspanziju. U Kreki je
izgraena potpuno nova Solana, otvorena 1970. godine, bazirana na
tehnologiji vakuum-uparavanja, i na toj tehnologiji Solana proizvodi i danas.
Svoj puni kapacitet nova Solana je dostigla 1974. godine, kada je na novoj
tehnologiji proizvedeno 186.617 tona soli dok su na staroj proizvedene
dodatne 15.273 tone i te je godine evidentirana rekordna proizvodnja od
ukupno 201.890 tona soli. I mada je u ratu fabrika u cijelosti sauvana, a
proizvodnja praktiki nije zaustavljanja, rat i raspad Jugoslavije doveli su do
gubitka trita. Petnaest godina nakon rata, 2010. godine Solana zavrava
period stabilizacije i ulazi u fazu razvoja.
Nagrade i priznanja

- Kuhinjska so 1 kg, 5 kg, 10 kg, 25 kg i 50 kg. Nagrada Novosadskog

sajma za kvalitet (zlatna medalja).
- Do-do zain 250 gr, 500 gr. Nagrada novosadskog sajma, zenikog
Zeps i gradaakog, zlatne medalje za kvalitet.
- Pehari novosadskog sajma za irok asortiman i kvalitet soli i zaina za 2005.
i 2006. godinu.

So i njen znaaj
Natrijumhlorid (NaCl), poznat kao kuhinjska,morska, kamena so, veoma je
znaajan za ivot. Odsustvo soli u ishrani izaziva bitne poremeaje u
fiziolokom funkcionisanju ljudskog i ivotinjskog organizma. Bez neophodnih
minimalnih koliina soli, ljudski i ivotinjski organizam ne moe opstat Do
druge polovine XIX stoljea kuhinjska so se iskljuivo upotrebljavala u ishrani
ljudi i ivotinja ili kao sredstvo za konzerviranje hrane.
Sa razvojem hemije u XX stoljeu so se poinje primjenjivati kao sirovina ili
pomoni materijal u razliitim podrujima hemijske proizvodnje. So postaje
proizvod od posebnog znaaja za privredu svake zemlje. S obzirom na znaaj
soli, pojedina naselja, gradovi i podruja, po izvoritima, leitima i morskoj
4

soli dobijali su i imena: Hallstat, Salzburg, Salines, Soli, Tuzla i dr. Soli se
dijele na prirodne, rafinisane i jodizovane. Svaki zaseban tip soli ima
jedinstven sadraj minerala to im daje jedinstven ukus.
Kamena so (nekada i mineralna so) je so koja se dobija iz rudnika soli. Ovi
rudnici su podzemne lokacije na kojima se nalazi nataloena so i nalaze se
u regionima gde je ranije bilo more ili izuzetno slano jezero. Kamena so je
sive boje.
Morska so se dobija iz
morske vode. So se izdvaja iz morske vode u solanama tako to se u proljee
morska voda pusti u posebno dizajnirane bazene. Tokom proljea i ljeta ta
voda ispari i na dnu ostaje morska so. U jesen se ta so kupi u procesu koji se
zove berba soli. Morska so se smatra najukusnijom i najzdravijom vrstom soli.
Jako je zdrava jer je bogata mineralima i jodom koji su neophodni ljudskom
organizmu.
Rafinisana so je danas najee koriena so i sadri uglavnom natrijumhlorid. Najee nastaje izdvajanjem natrijum-hlorida iz kamene soli koja nije
dovoljno ista da bi bila jestiva. Tokom ovog procesa se otkloni sav neeljeni
sadraj pa je rafinisana so ustvari jedna od najistijih, ali ima i najmanje
minerala koji takoe bivaju uklonjeni prilikom pravljenja ove vrste soli.
Preteno je bijele boje. Iako je najee nazivamo "kuhinjska so" ova so je
ee upotrebljavana i znaajnija je za industriju. Koristi se u proizvodnji i
obradi papira, kao dodatak bojama koje se koriste za bojenje tkanine i platna
i u proizvodnji sapuna i deterdenata. Jodizovana so je so najee rafinisana, kojoj je
dodan jod. Neki je smatraju najzdravijom solju, jer sadri vie joda nego bilo koja druga vrsta
soli.

Tehnoloki proces dobijanja soli

Priprema (preiavanje slane vode)
Glavna sirovina za proizvodnju soli(NaCl) jeste sirova slana voda (305-310 g
NaCl/l) koja sadri ostale soli ili oneienja kojih se moramo rijeiti, a to su:
magnezijumova jedinjenja (MgCl, MgS kojih se rjeavamo pomou natrijum
hidroksida-NaOH), Na2SO4, joni stvaraoci inkrustacija(Ca, Mg, HCO3 I CO3) te
gasovi sadrani u vodi(ukoliko ih slana voda sadri). Kalijumova jedinjenja
tretiraju se sa kalciniranom sodom. Sirova slana voda (SSV) se u krug Solane
doprema sonovodom sa izvorita slane vode Tetima. Transportuje se u
reaktor gdje se vri uklanjanje jona stvaraoca inkrustacija. Postupak
preiavanja slane vode je po metodi soda -kaustina soda tj. Na2CO3NaOH, a sirova slana voda se prethodno predgrije u izmjenjivau topline.
Pripremljeni rastvori Na2CO3 i NaOH dodaju se na vrh reaktora pri emu se
odvijaju sljedee hemijske reakcije:
MgSO4 + 2 NaOH

Mg (OH)2 + Na2SO4

NaHCO3 + NaOH

Na2CO3 + H2O

CaSO4 + Na2CO3

CaCO3+ Na2SO4

Reakcije taloenja Mg(OH)2 i CaCO3 odvijaju se u kontaktnom sloju unutar

reaktora. Mulj (talog) koji sadri Mg(OH)2 i CaCO3 se izvodi na dnu reaktora i
prebacuje u posudu koja je istih dimenzija kao i reaktor. Ugueni mulj vodi
se na filter presu gdje se mulj sabija i smanjuje mu se sadraj vlage. Slana
voda nastala u procesu presovanja mulja vraa se u rezervoar. Koliina
taloga nastalog u procesu preiavanja slane vode uslovljena je hemijskim
sastavom sirove slane vode. Preiena slana voda se filtrira u cilju
uklanjanja suspendovanih materija i eventualno ponesenog mulja. Filtrirana
slana voda se transportuje u pogon za proizvodnju soli.

Pogon za proizvodnju soli

Preiena slana voda iz pogona za preiavanje slane vode vodi se u
postrojenje za proizvodnju soli tj. etverostepenu-vakuum uparivaku
stanicu. Slana voda iz pogona ima sastav:
NaCl
Na2SO4
Na2CO3
NaOH

305 308 g/l

2 3 g/l
0,2 0,3 g/l
0,2 0,3 g/l

Vri se zagrijavanje slane vode u sabirnoj posudi iz koje se pumpama tj.

cjevovodima transportuje u prvi aparat etverostepene isparivake
stanice(1). Postrojenje radi pod vakuumom gdje je pritisak manji od
atmosferskog, a kako pada pritisak pada i taka kljuanja. Ovim postrojenjem
dobije se 40 tona soli. U izmjenjiva topline koji je sastavni dio isparivaa 1
uvodi se tehnoloka para temperature Tp= 130 140C. Para zagrijava
slanu vodu pri emu se slana voda zagrije na temperaturi kljuanja te dio
isparene iste vode izlazi iz aparata i slui dijelom za predgrijavanje napojne
slane vode, a dijelom kao ogrijevni medij u sljedeem isparivau (2).
Iskristalisana so se izvodi iz aparata u vidu 50% sone kae I vodi u mjea.
Nastala sekundarna para iz aparata (2) slui kao ogrjevni medij u narednom
aparatu (3), a nastala sekundarna para iz aparata (3) slui kao ogrjevni medij
u posljednjem aparatu (4). Dio sekundarnih para iz aparata 2 i 3 se koristi za
predgrijavanje napojne slane vode u predgrijaima. Sekundarna para iz
posljednjeg aparata (4) se u barometarskim kondenzatorima kondenzuje
rashladnom vodom. Slana voda iz prvog aparata (1) preljeva se u aparat 2, a
iz 2 u 3 i iz 3 u 4. Kristalisana so iz svih aparata se kao 50 % sona kaa vodi u
mjea. Ovo je jedan kontinuiran proces, dakle, ne prekida se. Sona kaa se
pumpama transportuje u koncentrator. U toj sonoj kai ima jo tene faze
koju moramo odvojiti. Metod odvajanja vrste od tene faze je
centrifugiranje. Iz centrifuga se so sa sadrajem vlage od 2 2,5 % vodi u
pogon za finalizaciju soli (takva so ne smije imati vise od 5% vlage). Fugat
(slana voda) iz centrifuga vraa se u sabirnu posudu.

Pogon za hlaenje industrijske vode

Industrijsku vodu koja se zagrije kondenzujui sekundarnu paru iz isparivaa
treba ohladiti i vratiti joj temperaturu na poetnu vrijednost. Kondenzacijom
sekundarnih para u barometarskim kondenzatorima se obezbjeuje potreban
7

vakuum u isparivakoj stanici. Industrijska voda temperature 25C. dolazi u

barometarske kondenzatore u kojima se sa ovom vodom kondenzuje
sekundarna para nastala u posljednjem aparatu etverostepene isparivake
stanice. Hladna voda se u barometarske kondenzatore transportuje
pumpama za hladnu vodu. Kondenzujui sekundarnu paru, industrijska
rashladna voda se zagrije za oko 8C. Zagrijana industrijska voda
temperature oko 33C odlazi u bazen tople vode (BTV). Iz bazena tople vode
zagrijana voda se pumpama transportuje na vrh rashladnog tornja gdje se
vri njeno raspravinje po cijeloj ispuni rashladnog tornja (RT). Voda se od
vrha prema dnu rashladnog tornja kree u protustruji sa zrakom koji se u
rashladnom tornju usisava ventilatorima. Industrijska voda ohlaena na
poetnoj temperature (25C) pada u bazen hladne vode (BHV) iz kojeg se
pumpama ponovo alje u barometarske kondenzatore. Zrak zagrijan
hlaenjem industrijske vode iz rashladnog tornja se ventilatorima vodi u
okolnu atmosferu.

Pogon za finalizaciju (suenje, pakovanje i skladitenje) soli

Centrifugirana so ide u transporter pa u sunicu u kojoj se nalaze grijai koji
nose topli zrak. Na situ vibrira so. Osuena i ohlaena so se sistemom traka i
elevatora transportuje u silos (6 silosa moe primiti 65g soli) osuene soli ili
direktno na maine za pakovanje. Sunica, transportni sistemi i maine za
pakovanje soli su spojeni na sistem otpraivanja gdje se u ciklonima i
vreastim filterima odvaja sitna so, a u cilju sprjeavanja zagaivanja
okolnog zraka.Upakovana so se paletizira, obmotava stre folijom pomou
robota i nakon toga alje u centralni magacin upakovane soli, odnosno
krajnjim korisnicima soli. Vlana so ne moe u kutije. So se izvozi za
Hrvatsku, Kosovo, Makedoniju, Sloveniju, Austriju, Bugarsku

Laboratorija
U sklopu tehnolokog procesa u Solani Tuzla vri se i laboratorijska
kontrola: ulazna, procesna i izlazna, u dvije laboratorije: centralnoj i
pogonskoj.
Ulazna kontrola je kontrola ulaznih repromaterijala i sirovina;
Procesna kontrola je kontrola unutar procesa na definisanim mjestima po
proceduri kontrole;
Izlazna kontrola je kontrola gotovih proizvoda.
Centralna laboratorija u kojoj se vri analiza natrija, joda i drugih elemenata
koji ulaze u sastav proizvoda Solane.
Pogonska laboratorija u kojoj se vri kontrola parametara shodna mjestu
uzimanja uzoraka.
Nakon to zavrimo postupak preiavanja sirove slane vode, te procesa
suenja poinjemo sa njenom analizom. Neke od analiza su: Mohrova

analiza(metoda)- NaCl, analiza magnezijuma (Mg) i kalcijuma (Cl), analiza

joda (dodaje se KJ3), PH analiza kao i mnoge druge.

Analiza NaCl - podrazumjeva kontrolu kvaliteta soli na boju, vlagu, miris,

sadraj joda i drugih jedinjenja.
Prema Pravilniku o kvalitetu soli za prehranu, so mora zadovoljavati sljedee
norme kvaliteta:
- da sadri najmanje 97% NaCl, raunato na suhu tvar;
- da ne sadri vie od 0,5% vode, osim morske soli koja moe sadravati do
5% vode;
- da ne sadri strane primjese vidljive neposrednim opaanjem;
- da je bez mirisa i bijele boje s neznatnom nijansom druge boje;
- da 20%-tna vodena otopina reagira neutralno na lakmus-papir
- da je jodirana s 25 mg kalijevog jodida (KI) na jedan kilogram proizvoda, ili
odgovarajuom koliinom natrijevog jodida (NaI), natrijevog jodata (NaIO3),
ili kalijevog jodata (KIO3), tako da jedan kilogram proizvoda raunajui i
prirodni jod ne sadri manje od 20 mg niti vie od 30 mg kalijevog jodida, a
to odgovara koliini joda od 15-23 mg na kilogram proizvoda.
20
15
20
12

30
23
30
18

mg/kg
mg/kg
mg/kg
mg/kg

soli
soli
soli
soli

za
za
za
za

trite
trite
trite
trite

BiH sa upotrebom
Hrvatske i Slovenije
Makedonije sa upotrebom
Srbije

Teki metali:
-

Olovo (Pb) mg/kg

Kadmij (Cd) mg/kg
iva (Hg) mg/kg
Arsen (As) mg/kg
Bakar (Cu) mg/kg

2,00
0,50
0,20
2,00
2,00

Granulacija: estice soli moraju biti takve veliine da najmanje 80 %

proizvoda prolazi kroz otvor sita veliine 1,3 mm po kvadratu.
10

Analiza soli za prehranu se radi svaki dan, te se na osnovu toga pravi

izvjetaj o kvalitetu prosjenog mjesenog uzorka, kao i godinji izvjetaj o
kvalitetu soli za prehranu.
Analiza soli za stonu ishranu mora zadovoljavati sljedee: minimalno 38
mg/kg KJ
Analiza soli za industriju mora zadovoljavati iste uslove kao i so za prehranu,
samo to ne smije biti jodirana.

So i proizvodi od soli

Jodirana so je jedan od rijetkih autohtonih bosanskohercegovakih

proizvoda sa viestoljetnom tradicijom i zavidnim nivoom kvaliteta.
Kuhinjska sol se jodira, to znai da se dodaje mala koliina joda. Jod je
potreban za proizvodnju hormona titnjae, a nedostatak joda moe usporiti
razvoj i rast. Koritenje jodirane soli je vano u podrujima gdje su prirodne
razine joda u tlu niske i gdje povre ne prima jod iz tla. Morska so ne sadri
jod. Dugi niz godina ostvaruje stabilno visoko trino uee na prostoru BiH,
meutim i na tritu veeg broja zemalja Evrope. Visok kvalitet i
besprijekorna hemijska istoa Tuzlanskoj soli omoguava lidersku poziciju na
tritu regiona, pa i ire, bez obzira o kojoj se grupi potreba radi, pa stoga
opravdava epitet "Jedna i jedina". Koliina joda se automatizovanim
procesom, podeavajue i struno dozira prema zahtjevima i vaeim
zakonima zemlje uvoznice. Kuhinjsku varenu jodiranu so, prema pakovanju,
moemo klasirati u dvije kategorije i to: za iroku potronju i za
prehrambenu industriju.

Tabletirana so se proizvodi od industrijske varene nejodirane soli visokog

stepena istoe koja se primjenjuje za demineralizaciju vode. Primjenu
tabletirana so nalazi u: farmaceutskoj, laboratorijskoj i termoenergetskoj
oblasti, potom u procesnoj i preraivakoj industriji te u ostalim oblicima
industrijske upotrebe. Tabletirana so se izrauje u dvije veliine: 15 mm i
11

 25mm. Od same veliine zavisi i vrijeme otapanja tableta to je ujedno i

prednost tabletirane soli u odnosu na krupnije kristaliziranu so ime se
postie bolje iskoritenje.

Nitritna so se koristi u mesnoj industriji za salamurenje mesnih preraevina.

Baza ove soli je sipka visokokvalitetna industrijska so sa dodatkom natrijum
nitrita od 0,5% do 0,6%. Nitritna so se ne smije koristiti direktno u ljudskoj i
ivotinjskoj ishrani. Pakovanje nitritne soli vri se u polietilenskim vreama od
25 kg.
Prema Pravilniku kvaliteta nitritne soli za salamurenje, homogena smjesa
natrijum hlorida i
natrijum nitrita mora sadravati:
NaNO2 0,5 -0,6%
Analiza uzorka nitritne soli radi se na zahtjev proizvodnje.
Odreuje se:
NaCl
Vlaga
KJ
NaNO2

99,40 %
0,040 %
20 -30 mg/kg
zadovoljava

12

Dijetalna so je proizvod sa snienim sadrajem natrijuma i poveanim

sadrajem kalijuma, ali sa struno definisanim omjerom. Po savjetu lijenika,
ova so se preporuuje osobama sa povienim krvnim pritiskom, dijabetesom,
bolestima srca, krvnih sudova i bubrega. Takoe, preporuuje se i zdravim
osobama, a posebno djeci i trudnicama.
Prema specifikaciji proizvoda, analitiki sastav je sljedei:
NaCl
do 70 %
KCl
do 30 %
Jod
20 30 mg/kg
Sadraj Na
do 275 mg/g
Sadraj K
do 157 mg/g
Analiza uzorka dijetalne soli radi se na zahtjev proizvodnje. U uzorku
dijetalne soli sadraj
joda je zadovoljavajui.

Nejodirana industrijska so zbog visokog nivoa NaCi-a (99%), a samim tim i

zbog svoje istoe koristi se za hemijsku, tekstilnu, koarsku i ostale
industrije. Pakovanje ove soli je prilagoeno industrijskim potrebama i to 50
kg.

13

Do-Do zain kao vrhunski univerzalni zain spravljan je po recepturama

gastronomskih strunjaka. Satkan je od visokokvalitetne tradicionalno
prepoznatljive "Tuzlanske soli" i suenog povra. Univerzalni Do-Do zain se
pakuje za iroku potronju u tripleks vreicama od 150 g, 250 g, 500 g i 1000
g, te u PET ambalai od 300 g i 800 g. Za profesionalnu gastronomsku
upotrebu u hotelima, restoranima i sl. prilagoeno je pakovanje od 4 kg u
polietilenskim vreicama.
Prema specifikaciji proizvoda, analitiki sastav je sljedei:
NaCl
do 60 %
Natrijum glutaminat
do 15 %
Sueno povre
minImalno 8 %
Ugljikohidrati
9%
Vitamin B2
0,03 %
Analiza uzorka DO-DO zaina radi se na zahtjev proizvodnje. U uzorku DO-DO
zaina odreuje se sljedee:
NaCl
Natrijum glutaminat do
Sueno povre
Vlaga

56,30 %
10 %
8,72 %
2,85 %

14