Mitostawa Stepien Inna sfera dyskursu — , Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hanba Skrucha to cos z innego swiata, z inne] sfery dyskursu'. IM. Coetzee? to jeden z najbardziej znanych i renomowanych pisarzy poludniowoaftykafiskich, chgtnie czytany dzicki otrzymaniu literackiej Nagrody Nobla w 2002 r. Obok Nadine Gordimer, innej potudniowoafry- kanskiej laureatki tej samej Nagrody z 1991 r., jest on jednym z najeze- Sciej thamaczonych autoréw z tego rejonu swiata. Wigksz0sé jego powie- sci i prac krytyeznych zostata przetozona réwniez na inne jezyki, w tym polski. Z tego powodu teksty Coetzeego byly wielokrotnie omawiane przez licznych krytyk6w literackich na calym $wiecie, tacznie z polskimi, 2 szezegélnie duzym zainteresowaniem cieszy sig jego powiesé Hariba. Nicktérzy krytycy (np. Meg Samuelson, Gillian Gane, Sue Kossew, Jerzy Koch) zwrécili uwage na obeene w powiesci nawiqzania, odnoszace si¢ do dyskursu Komisji Prawdy i Pojednania. Czesto wskazywano takze na inne roznorodne intertekstualne odniesienia i aspekty ksiazki, jak chociazby za- IM. Coetzee, Haba, tum, Michat Ktobukowski, Krakéw 2001, s. 58. WigkszoSé ksigzek autor podpisuje swoimi inicjatami imion i nazwiskiem — J.M. Coetzee, ___ sardzo rzadko zaS podajge swoje petne imig i nazwisko — John Maxwell Coetzee. 183Milostawa Stepien bawy z gatunkiem plaasroman®, nawiazania do Byrona', Hardy’ego® czy Dostojewskiego*. Harba J. M. Coetzeego nie zawiera bezposrednich wzmianek 0 Komisji Prawdy i Pojednania’, w odréznieniu od wielu innych powiesci postaparthe- idowskich. jak chociazby Country of my Skull (Kraj mojej czaszki) Antjie Krog ezy Red Dust (Czerwony py) Gillian Slovo. Jednakze, stosowana przez. Co- etzeego forma narracyjna oraz posrednie aluzje do Komisji obeene w ksiazee sprawiaja, Ze Haribe mozna omawiaé pod kqtem odniesien do koncepeji .praw- dy” i .pojednania”, zgodnie ze sposobem ich pojmowania w ,,nowej RPA”. Powiesé 1.M. Coetzee’ go jest utworem mocno osadzonym w realiach potu- dniowoafrykaiskich, lecz blgdem bytoby odezytywaé ja jako przyktad powie- Sci realistyeznej, nastawionej na mimetyczne przedstawienie rzeczywistosci RPA w okresie postapartheidowskim, Niektérych krytykéw tekstu, zwtaszeza tych niebedaeych literaturoznawcami, sklaniala do tego jego minimalistyczna forma i liczne wskazania na wazne wspélezesne problemy tzw. ..n0wej Potu- dniowej Afiyki®. Jednakze, jak slusznie zauwazyt Jerzy Koch, choé .,Hariba * Plaasroman — gatunek powiesei, ktry mozna luéno okreslié mianem ,powiesci farmer- skiej*, rozwijajacy sig glownie w literaturze w jgzyku afrikaans w RPA, bardzo popularny szczegél- nie w latach 1920-1940, Igczaey elementy realistyczne z romantycznymi. Do jednego 2 najbardzie) ‘manych przykladéw plaasroman mozna zaliczyé powies¢ Olive Schreiner The Story of an African Farm. Zob- 1. Koch, rordziaty ,Plaasroman” i ,Coetzee a plaasroman” [w:] ,, Wenus hotentocka i inne rozprawy o literaturze poludniowoaftykariskiej, Warszawa 2008, s. 370-391. Coetzee sam zresria pisal obszemic 0 plaasroman i jego znaczeniu w historii literatury poludniowo aftyka®- skiej w: IM. Covtzee, Biale pisarstwo. O literackiej kulturze Afiyki Poludniowej, Krak6w 2008. szezegslnie rozdzialy 3 ,Powiesé farmerska i plaasroman”, s, 87-109 oraz 4 ,.Farmerskie powiese CM van den Heevera”, 8. 111-148. * Zob. C. M. Sheils, Opera, Byron, and a South African Psyche in J. M, Coetzee’ ‘Disgrace «Current Writing”, 15 (I) 2003, s. 38-50. Zob. C. Clarkson, ‘Done because we are too menny's Ethics and Identity in J. M, Coetzee ‘Disgrace ', ,Current Writing”, tXV, 2003, 2, s. 77-90. Zob. S. Kossew, The Politics of Shame and Redemption in J.M, Coetzee's ‘Disgrace’ search in African Literatures”, t. XXXIV, lato 2003, 2, s. 155-162. * W artykule pohidniowoaftykafiska Komisja Prawdy i Pojednania bedzie wystepowala sine jako ‘Komisja’ 7 duzej litery albo TRC (Truth and Reconciliation Commission), z kolei komisse uuczelniana, przed ktéra odbywa sig posiedzenie dyscypliname Davida Luriego z Hariby, edn zapisana z matejlitery. The New South Africa” — termin ,wytrych”, okreslajgcy Republike Potudniowe} Afni sw okresie po upadku apartheidu, ezyli od pierwszych demokratyeznych wybordw w 1994 r., cz domysInie przywodzacy na myél koncepeje zwigzane z nowym dyskursem narodowotwérezym tm atgczowego narodu”. Zbx«literalne odezytanie tekstu mozna przede wszystkim zarzuci¢ osobom zwigzanym z AN! ukazuiscym tekst jako prosta krytyke ,nowe} RPA”: patrz str. 3 i 4, Jerzy Koch analizuje holens= skie i polskie teksty krytycane, przedstawiajgce Hari jako przyktad utworu ,w kregu tradyeyins=t ‘wersji realizmu™ w rozdziale .'Kolonizacja powieSci przez. dyskurs histori’: rzeczywistoss + = reprezentacia w utworach Coctzeego” w zbiorze Wenus hotentocka, s. 401-428, 184Inna sfera dyskursu — ,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hariba bezsprzecznic odwoluje sig do rzeczywistosci nowej Potudniowej Afryki [...]. ie} reprezentacja jest przeciez bardzo fragmentaryczna, mndstwo W niej skro~ t6w i luk, przerysowan i krytycznych odwolah do funkejonujacych mitow"” Coetzee nalezy do pisarzy prowadzacych ironiczna gre z mitami spolecznymi, nawiazujacych intertekstualne rozmowy z kanonem literatury swiatowej. Wwo- rzacych swoimi sztuczkami narracyjnymi wieloznacznos¢ i sugerujacych zna- ezenia ukryte, co widaé w wielu jego wezesniejszych tekstach, jak chociazby W sercu kraju, Foe czy Mistrzu z Petersburga. Péznicjsze powiesci pisarza, Wiek zelaza i wlasnie Hariba, sq uwazane za znacznie mnie} eksperymentalne. Jednakze Harbe mozna odezytywaé jako swoista rozprawe o nieprzystawal- nogci ré¢nych dyskurs6w, ktéra powoduje niemoZnos¢ osiagni¢cia porozu- micnia na poziomie semantycznym. W Haribie jednym z elementéw tekstu jest nawigzaniec dialogu z obowiazu- jacym w momencie jego powstawania dyskursem narodowotwérezym, ktéry byl z kolei mocno powiazany z dzialalnoscia Komisji Prawdy i Pojednania (Truth and Reconciliation Commission — TRC). Sposob funkcjonowania Ko- misji przyjmowal bardzo konkretna, przemyslang i skomplikowang metodolo- gig oraz filozofig rozliczenia sig z trudng przeszlosciq kraju oraz doprowadze- nia do narodzin nowego spoleczenstwa, opartego na idei wielokulturowego egalitaryzmu, czego wyrazem byta nowa konstytueja RPA z 1996 r. Odkrycie aprawdy” o przeszlosci, ktérej definicja w raporcie koricowym TRC sktadala sig z az czterech subkategorii, miato ostatecznic doprowadzi¢ do ..pojednania” narodu'!, Oba specyficzne dla RPA clementy dyskursu narodoworwérezego, czyli ,prawda” i ,,pojednanie”, wywolaly spore dyskusje w Srodowiskach na- ukowych, intelektualnych i opiniotworezych w Poludniowej Afryce’*. W lite- raturze pojawialy sig liczne nawigzania przede wszystkim do idcologii, cho niekiedy takZe i praktyki dziatania Komisji. Najbardziej chyba znany i bezpo- Srednio odnoszacy sig do TRC byt tekst Antjie Krog Country of My Skull (Kraj © J. Koch, Wemus .., op. cit, 8.401 " Definigje gkawnych pojeé i podstawowe zasady dzialania TRC mozns 2: Reconciliation Commission of South Africa Report, . I, Ch. 5, “Concepts and Principles’. s. 30-45 Wszystkie wolumeny raportu dostepne na stronie intemetowe}: hitp:/www co) ‘meset.htm, Oméwienie ré¢mych elementéw filozofii TRC mozna znalezé w: A. ci with Truth and Justice in South Africa: Stockenstrdm, Gandhi and the TRC. African Studies”, 31,2, s. 439-41; A. Sachs, Different Kinds of Truth: The S. can Tr Reconciliation Commission [w:] Documenta 11 Platform 2. Experiments with Tru ezor, et al., Ostfildern-Ruit 2002, s. 52-55; D. Posel, The TRC Report. What k Kind of Truth? [w:] Commissioning the Past. Understanding South Africa’ T R tion Commission, (red.) Pose! i Simpson, Johannesburg 2002, s. 154-157 Praykladem moga byé chociazby teksty w przypisic 10, ktére analizows! perspektyw, w szczeg6Inosci skupiajgc sig na prawniezych, filozoficznych Gjach sposobu funkejonowania Komisji i tworzenia spolecznie akceptowal usja byta bardzo zazarta i nie sposob oméwie tu wszystkich tekst6w o te)Mitostawa Stepier mojej czaszki), ale podobna problematyka przewijata sig mniej spektakularnie w wielu powiesciach, dramatach i filmach powstatych w okresie po upadku apartheidu, jak chociazby w powiesciach Bitter Fruit (Gorzki owoc) Achmata Dangora, Red Dust (Czerwony pyl) Gillian Slovo, Playing in the Light (Zaba- wy w jasnosci) Zo’ Wicomb; dramatach Truth in Translation (Prawda w prze~ Kladzie) Paavo Tom Taami, Ubu and the Truth Commission (Ubu i Komisja Prawdy) Jane Taylor i w filmach Forgiveness (Przebaczenie) lana Gabricla ezy Zulu Love Letter (Zuluski list milosny) Ramadana Sulemana"’. Do tej li- sty mozna dolaczyé, choé nic w sposdb tak oczywisty jak w przypadku innych wymienionych wyzej praykladow, Haribe J.M. Coetzeego. Wydana w 1999 r. ksigzka Coctzeego wywolala w RPA kontrowersje. Byla atakowana przez dziataczy ANC jako utwér swiadezacy o utrzymywaniu sig stereotypéw rasowych wérdd bialych. Nastapilo jednak spore zamieszanie, gdy pare lat p6¢niej Coetzee otrzymat Nagrodg Nobla, a ANC pogratulowalo pisarzowi jego osiggnicé'*. Te kontrowersje swiadeza o wielosci mozliwych sposobéw odezytywania tekstu, ktéry przez spor czes¢ czytelnikow byl od- bierany jako bezposrednia krytyka sytuacji w ,nowej RPA” i jako glos w spra- wie rosnacych probleméw z przestepezosciq, obaw bialych przed utrata ziemi i utrzymywania sig rasizmu. Odbiér Hariby w RPA uwazam za wyjatkowo ironiczny komentarz do ksigzki, gdyz wynikat on z bardzo dostownego od- ezytania tekstu, co sprawito, Ze zawarte w ksigzce przyklady nieprzystawal- nosci dyskurs6w zostaly niemal przeniesione do Swiata rzeczywistego: osoby stosujgce dyskurs polityezny ,,nowej RPA” nie potrafity wychwycié niuanséw dyskursu literackiego obecnego w ksigzce, co spowodowalo bledne odezyta- nic zamyshu powiesci Coetzeego. Hariba opisuje koleje losu starszego profesora literatury, Davida Lurie, spe- cjalizujacego sig w angielskie} poezji romantycznej i komunikacji spolecznej na Politechnice w Kapsztadzic. W wyniku oskarzef o molestowanie seksualne swojej studentki zostaje zwolniony z pracy, a nastepnie przeprowadza sig do cérki, Lucy, na farme w okolicach Grahamstown, Tam zaczyna uczestniczyé w jej Zyciu, pomagajac pray pracach na farmie, a jednoczesnie za namowa cérki pomaga w pobliskim schronisku dla zwierzat, gdzie zajmuje sig gléwnie © Zob. Sh. Graham, The Truth Commission and Post-Apartheid Literature in South Africa «Research in African Literatures”, t. XXXLV, Spring 2003, 1, s.11-30; Sh. Graham, South African Literature After the Truth Commission. Mapping Loss, New York 2009 oraz M. Samuelson, Cracked Vases and Untidy Seams: Narrative Structure and Closure in the Truth and Reconciliation Commis. sion and South African Fiction, ,Current Writing”, t. XV, 2003, 2, 8. 63-76. “ Zob: A. Knapp, The Past Coming to Roost in the Present. Historieising History in Four Post Apartheid South African Novels, Stuttgart 2006, s. 72; J. Koch, Wenus.... op. cit., 8. 428: L.V. Graham, ‘A Hidden Side to the Story’: Reading Rape in Recent South African Literature, .Ku- napipi. Journal of Post-Colonial Writing”, (red.) Anne Collett, University of Wollongong, Australia, t. XXIV, 2002, 1-2, s, 12-16, 186Inna sfera dyskursu — ,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Haba usmiercaniem psow i wywozeniem ich zwlok. W tym czasie 2darza sig nie srorescie, W brutalnym napadzie na farm David odnosi obrazenia, @ Lucy zostaje zgwatcona. ‘Analize utworu nalezy rozpoczaé od trudnego pytania 0 to, co wlasciwie jest glownym tematem ksiazki. Wbrew pozorom odpowied? nie jest fatwa, ady2 tekstowi mozna przypisaé wiele znaczeh. Tytulowa Hariba moze odnosié sig do réamych wydarzen w ksigzce, jak rowniez do szerszego kontekstu prze- chlogel i teraénicjszoSci kraju, a nawet ludzkosei. Stowa takie, jak ,,rariba”, oraz wiele pokrewnych wyrazow: ,,wstyd”, ,plama na honorze”, wdyshonor”, przewijaja sig przez caty tekst w sposob bardzo kontrolowany. Stowo ,,hafiba”” pojawia sig w odniesieniu do trzech konkretnych aspektow ~ sprawy Davida Luriego 0 molestowanie scksualne, gwaltu Lucy i hafiby umierania psow, kt6- re David pomaga usypiac'*. Jednym z glownych tematéw ksiqzki jest seksualnoSé, w réanych jej od- mnianach, Przedstawiona jest scksualnosé gwalcicieli oraz mezezyzn w r62- nym wieku, ezasem narzucajaeych sig seksualnie kobietom ¢7y manipulu- jacych tymi, ktdre sq im w jakis spos6b podlegle, a czasem korzystajgeych ‘ nadarzaigeych sig okazji, MgliScie natomiast pokazywana jest seksualnose Kobiot, zarowno tych, kidre oddajg sie za pienigdze lub przystugi ezy Kobiet awalconych, jak i tych, ktbre sq chetne przygodom seksualnym- Opisy zblizeA seksualnych nie sq zbyt obszerne, ale jednoczesnic to wiasnie one stanowig inzon tematyczny ksiqzki i wok6! owych aktow toczy sig akeja". Hariba nic nalezy do ksigzek, kt6re w spos6b poetycki opisuja zblizenie seksualne, a ra- ee) do tych, ktore epatuja wrec7 brzydota aktu, wydajacego sig przypominaé ezyn ezysto fizyeznego zaspokojenia Zadz. Obrazy samych Zblize kontrastuja ‘maczaco 2 wyobrazenicm mitosci, o ktorym opowiada Lurie, eyimae poetow romantycznych: gtownie Byrona, Wordswortha i Blake’a. David Lurie, jako osoba wyraznie wyalienowana Z otoczenia, osamotniona, nieprzystajaca do otaczajacych ja tealiéw, wpisuje sig w typ postaci preferowanych przez Coet- zeego: od sedziego z Czekajgc na barbarzyncow, poprZez tytulowg Elizabeth Costello, Elizabeth Curren z, Wieku zelaza, Magde 2 W sereu kraju czy niby- autobiograficznego bohatera z Mlodosci. Davida Luriego poznajemy w Haribie jako starszego, samotnego mgze7- ze, ktory swoje potrzeby seksualne realizuje, korzystajac ustug prostytutki, Sorayi. Nastepnie sledzimy jego umizgi do jednej ze studentek, Melanie Isa- acs. Znamy jedynic perspektywe samego Luriego, trudno jest wiee stwierdzi¢, TW Konickisie omawianego tematu waaniejsze wydaje sig ombwienie dwéch pierwszych aspektGw, natomiast ser analizgtemata wsmiercania psow moda znaleséchociadhy w C Clarkson, Done ... op. cit vey Roch 2 kolei uwaza, 2e kwestia seksu nie jest u Coetzeego nadmiemie eksponowans J. Koch, Wents..., 0. cits 8 414-415. 187Mitostawa Stepien czy dziewezyna byla niecheina jego zalotom, ale opisy pierwszych dwéch ztrzech zblizen, do ktérych dochodzi pomiedzy nimi, sugeruja raczej niewiel- ki entuzjazm Melanie. W trakcie pierwszego aktu seksualnego dziewczyna zachowuje catkowita biernosé, zas opis drugiego wskazuje na to, Ze jest on niechciany: Dziewezyna nie stawia oporu. Tylko sig odwraca: ukrywa usta, oczy. [..] Nie jest to gwatt, niezupeinie, ale jednak co§ niepozadanego, przed ezym dziewezyna wzdraga sig do szpiku kosei. Tak jakby postanowila odretwieé, umrzeé w sobie na czas trwania aktu, niczym krolik, ktéremu lis zaciska szezeki na karku.”” Lurie zostaje poréwnany do zwierzgcia ~ lisa, ktory upolowal bezbronnego krélika, kierujge sig niepohamowanym instynktem. W powyzszym opisie wy- raénie poréwnuje sig czyn fizycznego zdobywania kobiety (mniejszej, stab- szej, duzo mlodszej, zaleznej) do aktu uSmiercania ofiary przez drapiezce. Trzecie zblizenie, w ktore Melanie wydaje sig bardzic} zaangazowana, wynika raczej z przemyslanej strategii dziewezyny, ktéra prosi Davida, by pozwolit jej z nim zamieszkaé z powodu probleméw osobistych, ktérych nie mamy sposobnosci poznaé blizej. Istotne wydaje sig, 2¢ 6w akt seksualny odbywa sig w pokoju ina t6zku jego cérki, Lucy, ktéra nigjako rzuca sw6j ciefi na stosunek, gdy David caluje Melanie w czoto, przytula, glaszeze po wlosach i przykrywa kocem niczym wlasne dziecko. Przez to ich ,,relacja” nabiera innego wymiaru i po raz pierwszy Lurie zaczyna odezuwaé, ze dziew- ezyna przekraeza pewne granice, zanadto ingerujgc w jego zycie, na co weale nie ma ochoty. David oczekuje raczej ,,przelotnego romansu — szybki wskok, szybki wyskok”"*, Podwéjne dno relagji z Melanie ma swoje odzwierciedle- nie w péZniejszej scenie z cérka, kiedy nieoczekiwanie Luey przywodzi mu na mysl jego studentke i zaczyna wlasna cérke postrzegaé w kategoriach jej atrakeyjnosci seksualnej. Te niepokojace sceny, niejako lustrzane odbicia — kochanka stajaca sig c6rka, a cérka potencjalna kochanka — powoduja, Ze uza- sadnione jest pordwnanie dwéch sytuacji, tez lustrzanych odbié — uwiedzenie Melanie i pééniejszy gwalt na Lucy, ktére oméwig w dalszej czesci artykutu. Dodatkowo lekKo niestosowne podboje mitosne Davida Luriego i ciagoty do znacznie mlodszych od siebie, a nawet od cérki, dziewezyn (studentka Mela nie, je} mlodsza siostra Desiree, blizej nieokreslona prostytutka z korica ksiqz- ki, .jeszeze mlodsza od Melanie”) przywodza na mysI niecnych uwodzicieli w stylu Stawrogina z Biesdw Dostojewskiego (jednego z ulubionych pisarzy Coetzeego. o ezym éwiadezy dedykowana Rosjaninowi powiesé Mistrz z Pe- Hariba, 8.31 188Inna sfera dyskursu — ,,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hariba tersburga) i Humberta Humberta z Lolity Nabokova, réwnicz niemogacych pohamowaé swoich impulséw i pociagu do mlodych dziewezyn”. W tekscie Lurie sam siebie postrzega w kategoriach ,,lubieznika”, ,,intruza”, ,natreta””! i zauwaza, Z¢ Melanie: ,[...] to jeszcze dziecko! [...] Zupeine dziecko!”™. To poréwnanie Davida Luriego do najbardziej znanych literackich wielbicieli mlodych dziewezyn wydaje sie uzasadnione z powodu podobicistw narracji w calej powiesci Nabokova oraz we fragmencie Biesdw, ktory znajdowal sie w pierwotnie ocenzurowanym rozdziale ,,U Tichona”, okreslanym jako spo- wied# Stawrogina’’. Specyfika narracji Hariby, podobnie jak w wyzej wymic- nionych tekstach literackich, polegajgca na ukazaniu jedynie perspektywy nie- zbyt pozytywnego bohatera, ma na celu stworzenie postaci, ktéra nie wzbudza sympatii czytelnika, gdyz instynkt seksualny gléwnego bohatera jest skiero- wany w strong kobiet, ktére moglyby byé jego cérkami. Jednoczesnie jednak prowadzenie narracji przy zastosowaniu tego rodzaju konweneji powoduje, 2e zaczynamy sig z nim identyfikowaé i byé moze nawet go usprawiedliwiaé. W sposéb bardzo dyskretny tekst wprowadza nas jednoczesnie w temat re- lacji rasowych. Jednakze, na co zwrécila uwage w swojej recenzji Hanby Kin- ga Dunin’!, a rozwinat Jerzy Koch?’ w zbiorze Wenus hotentocka, w ksigzce rzadkic sq bezposrednie wzmianki 0 przynaleznosci rasowej bohaterdw. Wie- my, Ze Lurie jest bialy, ale mozemy jedynie domyslaé sig, Ze Soraya i Mclanic sq kolorowe (wg dawnych podzialow rasowych potudniowoafrykariskich)”. Sugeruja to opisy obu kobiet: Soraya ,,ciato barwy ciemnego miodu, nietknig- te stoicem’””’, ,egzotyezny typ”, Melanie — ,,krétko ostrzyzona brunctka 0 kosciach policzkowych szerokich, prawie jak u Chinki i wielkich ciemnych ® Pordwnanie postaci Davida Luriego z Humbertem Humbertem i Stawroginem, zob. S. Ko- ssew, The Politics... op: cit, 8. 158-159. * J.M, Coetzee, Hariba, op.cit. 8. 30. ® Ibidem, s. 25 Zob.: 8. Kossew, The Politics .., op.cit 8. 159, % Zob. K. Dunin, O Afiyce, polityeznej poprawnosci i moje} niechgci do literatury polskiej, «Res Publica Nova”, wrzesie 2001, s. 77. % Zob. J. Koch, Wenus..., 0p. Cit, 8. 394-396, 8. 413-414, ® J. Koch w zbiorze Wenus hotentocka zwraca uwage, Ze wielu krytyk6w zagranicznych i pol- skich preedstawialo Melanie Isaacs jako bialg studentke, choé sam uwaza, Ze jest ,.wielce prawdo- podobne”, iz jest ona kolorowa i podaje przyklady kulturowych aspektow, ktdre by to stuzcrowaly [s. 413-414], Z kolei M. Samuelson w przypisie 9 do swojego artykulu The Rainbow Womb: Race and Rape in South African Fiction of Transition, “Kunapipi. Journal of Post-Colonial Writing”, (red.) Anne Collett, University of Wollongong, Australia, t, XXTV, 2002, 1-2, s. 89-100, twierdzi odwrot- nie, 2e wielu krytykéw postrzega ja jako kolorowa (niestety bez. podania érédel) oraz powoluje sig na tekst Dereka Attridge’a: Age of Bronze, State of Grace: Music and Dogs in Coetzee's Disgrace, Novel”, t. XXX, 1, w ktérym ostrzega przed taka interpretacja, jako bazujqca na apartheidowskim sposobie postrzegania podzialéw rasowych, 2 IM. Coetzee, Hariba, op.cit, 8. 5. % Ibidem, 8. 13. 189Mitostawa Stepie” oczach”™, jak i drobne wzmianki o ich zyciu. W kontekécie potudniowoatty- kariskim wiazg sig one poprzez skojarzenia, wynikajace raczej z przestanck kulturowych niz réznie rasowych, z konkretnymi grupami rasowymi. I tak np, sugestia narratora, 2e Soraya jest muzutmanka, w Kapsztadzie moze ko- jarzyé ja gléwnie z grupa tzw. Cape Malays". W ogladanym przez Luriego przedstawieniu Melanie gra role, w ktérej ma méwié z akcentem kaaps, ty- powym dla kolorowej spotecznosci kapsztadzkiej. Imig Melanie, nad ktorego etymologia réwniez zastanawia sig narrator/bohater, takze narzuca skojarzenia rasowe. gdy2 pochodzi od greckiego wyrazu ,.melaina”: ciemna, ezama ce- ra”, Jednoczesnie nalezy byé ostroznym w okreslaniu przynaleznosci rasowe} niektoryeh bohaterdw, gdyz z pewnoscia Coetzee Swiadomie unikat bezpo- srednich wskazéwek co do ich koloru skéry, a to moze stanowié swoista gre z koncepejami rasowymi™ Mimo wzmianki o ,oliwkowej cerze”™ i niezbyt angielsko brzmigcego na- wiemy, Ze David Lurie jest bialy, gdyz informacja ta jest explicite zawarta w tekscie: ,(..) wybrali akurat nas [jako obiekt napasci (M.S.)] tyl- zwisk 29 ~ pohudniowoafrykaiska grupa etniczna, mieszkajgea gléwnie w prowineji ‘adka, a posiadajgca silng spotecznosé w Kapsztadzie. W przewazajace} czesei lem. Zgodnie z terminologig aparthcidowska uznawani byli za ,koloredéw”, gdyz historycznych wydarzeh grupa ta stanowi mieszanke niewolnik6w sprowadza- ciedzy XV a XIX wiekiem, giéwnie Jawajezyk6w (grupa etniczna z wysp indone- .6w Madagaskaru, innych grup z pohudniowej i potudniowo-wschodniej Azji ch grup etnicznych 2 RPA oraz z innych czesei Afryki. Zazwyezaj grupa Cape ows sig w jezyku aftikeans ze specyfieznym akcentem, nazywanym potocznie 2: 22 dark one” [J.M. Coetzee, Disgrace, New York 1999, s. 18] — (ciemna, mroez- jowa w jezyku angielskim zostata zatracona w wersji polskiej, edzie przyjeto (JM. Coetzee, Hariba, op. « warto wspomnieé 0 ciekawym opowiadaniu amerykafskiej autorki Toni w ktérym zastosowano éwiadome zabiegi unikajace dokladnego okrestenia So > Scansch bohaterek, przez co ezytelnik lapie sig na przypisywaniu przynalezmosei ra- od stereotypw i skojarzef kulturowych, ktdre posiada. Nawigzanie do twor- ‘daje sig tym bardziej uzasadnione, gdyz Melanie wymicnia ja jako jedna ch pisarek, obok ikony ruchu lesbijskiego Adrienne Rich i afro-amerykaitskiej er (J.M. Coetzee, Hariba, op.cit, s. 18}. Poniekad mozna o podobna zabawe 20. ady? wielu krytyk6w wyszukuje wskazéwek Swiadezacych 0 tym, 2e Me- . sobiety kolorowe, bazujac wiasnie na skojarzehiach kulturowych, ba, op. cit, s. 12 -¥ moment w tekécie, w kt6rym jego nazwisko zostaje #le napisane w lo- stown jako ,,Lourie” [J.M. Coetzee, Hariba, op. cit, s. 134], sugerujge jego ¢. 60 ponownie $wiadezy o iluzoryeznosci przypisywania przynalezmosci po- -avie réznych ,.wskazéwek” znajdujgeych sig w tekscie.Inna sfera dyskursu — ,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hariba ko dlatego, Ze byligmy pierwszymi biatymi, jakich spotkali tamtego dnia”* Bardzo prawdopodobne jest jego pochodzenie anglosaskic, jako Ze w rozmo- wach z innymi korzysta glownie z jezyka angielskiego, a jego zainteresowa- nia naukowe sq zwigzane z brytyjskimi klasykami literackimi. Natomiast brak wamianck 0 przynaleznosci rasowej innych postaci wydaje sig znaczaca luka w tekécie, na ktéra warto zwrdcié uwage. Kiedy jednak akeja przenosi sig na wies, wyraéniej i bardziej bezposrednio okreslona zostaje rasa postaci — Petru- sa, partnera Lucy na farmie; Bey, przyjaciétki Lucy, oraz trzech napastnikow. Moze to Swiadezyé 0 odmiennym podejsciu do kwestii rasowosei w srodo- wisku uniwersyteckim i na terenach wiejskich, gdzie mocniej zarysowuja sig podzialy rasowe, gdyz rasa pozostaje wyznacznikicm statusu spolecznego ze wzgledu na problem wlasnosci ziemi Kiedy zostaje wniesiona sprawa przeciwko Luriemu, wladze Politechniki powoluja sig na artykut 3. regulaminu uczelni, dotyczacy .szykanowania lub przesladowania z powodu przynaleznosci rasowej, etnicznej bad religijne), plci, upodobaf seksualnych badé uposledzenia fizycznego” oraz na artykul 3.1, odnoszacy sig do ,.szykanowania lub przesladowania studentéw przez wykladowedw"”. Co cickawe, wycigg z regulaminu nie uwzgl¢dnia molesto- wania seksualnego czy wykorzystywania swojej pozycji w celu wymuszenia dodatkowych korzysci. Kwestia nawiazania blizszej znajomosci z wasna stu- dentka nabiera wige innego znaczenia, gdyz w oskarzeniu zastosowano prze- pisy odnoszace sig do rozmaitych form dyskryminacji. Tekst umiejetnie pomi- ja jednak wyjasnienie, 0 jaki rodzaj dyskryminacji chodzi, sugerujac mgliscie jakies dodatkowe powody ostrej reakeji wladz uczelnianych. Wiekszos¢ krytykow literackich zajmujacych sig tekstem Coetzeego zwrécila juz uwage, Ze fragment Harby, w ktérym odbywa sig przestuchanie Davida Luriego, stanowi aluzjg do posiedzei poludniowoafrykanskie| Ko- misji Prawdy i Pojednania. Jest to wyjatkowo istotne w kontekscie najwaz- nicjszych poruszanych w ksigzce tematw: seksualnosci i relacji rasowych. Jednym z fundamentow systemu apartheidu byta segrogacja rasowa, ktérej przejawem by! zakaz kontaktéw seksualnych os6b naleZaeych do odmien- nych ras. Jednoczesnie tworzenie catego skomplikowanego systemu, ktéry miat trzymaé z dala od siebie osobnikow 0 r6Znej przynaleznosci rasowej, wynikajgce z obsesyinej dbatosci o tzw. czystosé rasowa, skutkowato wyjat- kowa drazliwoscig tematyki seksualnej. Co ciekawe, temat mieszanych par byt mocno eksponowany w literaturze pohudniowoaftykafiskiej, stanowige staly topos, powielajacy lub obalajacy mity o ezarnym gwalciciclu, o bialym panu i ezarnej zmystowej stuzacej/niewolnicy i o nieodpartej pokusie, jaka % Jbidem, s. 137. © Ibidem, 8. 41. 191-oych uprawianie seksu z bialg lilig narodu wybra- h powiesci, poruszajacych te tematyke, naleza Nkosiego Milosny lot i JM. Coetzeego W sereu spotkania 2 komisja dochodzeniowa, wiele clement6w survuce ssceme skojarzenia z procesami toczonymi przed Komi- ; odobienstwa dotyeza szeregu aspekt6w: jej sktad, bedacej wylacznie organem dochodzeniowym wviedliwo86), a przede wszystkim specyficzne ele- : Avisty spos6b kojarza sig z najwazniejszymi za- > Prawdy i Pojednania. wo to przejawia sig w osobie przewodniczacego nie religioznawstwa — Manasa Mathabane — czar- stwierdzié jedynie na podstawie jego nazwiska) sprawami duchowymi. Ta postaé przywodzi na vbiskupa koSciola anglikariskiego, przewodnicza- inania i jednego z glownych architektow jej filo- TRC byto tyle istotny, Ze pozwolif na wprowadzenie da”, ktéra oczyszeza i leczy naréd niezym spo- © mialo byé doznanie zbiorowego katharsis; oraz, wynikajgee z przyznania sig winowajeow do zlych 2 otrzymanego o@ ofiar. Inne osoby 2 komigji dochodze- a podobnie jak w TRC odzwierciedlaé szeroki przekroj c ym przypadku uniwersyteckiej: blize} nieokreslony Aram Hakim, Farodia Rassool— wykiadajaca na Wydziale Nauk Spotecznych i prze- wodniczaca uczelniane] komisji do spraw dyskryminacji, Desmond Swarts an Wydzialu Inzynierii, nienazwana wykladowezyni Szkoly Biznesu oraz obserwatorka z grona studentéw z Koalicji Przeciw Dyskryminagji. Po samych nazwiskach mozna sadzié, 2e reprezentuja oni rZne grupy rasowe i Srodowiska etniczno-kulturowe. Wiadomo, ze zajmuja sig roznymi dziedzi- nami, podobnie jak mialo to migjsce w oryginalne| Komisji**. Innym wagnym nawigzaniem do TRC jest spos6b funkejonowania komi- sii dochodzeniowej, kt6ra ma ustalié ,prawde” w sprawie, ale nie ma prawa podejmowaé wigzacych decyzji ani dzialat dyscyplinarych. Na samym po- czatku sprawy Luriego przewodniczacy Mathabane zaznacza, 2c: ,Niniejsze zeromadzenie (...) nie ma Zadnej wladzy. Moze najwyzej opiniowaé””, po czym dodaje: nie jest to proces, leez dochodzenie, Nasza procedura nie jest = dzi Zob. dnaliza skladu komisji uniwersyteckiej w Hatbie pod katem jej podobievistw do skladi iv | Pojednania [w:] J. Koch, Wenus.... op. cit, 8. 420-421. , Hariba, op.cit., 8. 56.Inna sfera dyskursu ~ ,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hariba tozsama z procedura sadowa’™?. Podobnie samo TRC nic bylo pelnoprawnym trybunatem, a jedynie guasi-sqdem, sktadajqcym sig z trzech podkomisji* Najwazniejsze jednak odniesienie do dzialah samego TRC pojawia sig na poziomie dyskursu zwigzanego z koncepejami ,prawdy” i tego, do czego ma ona stuzyé. David Lurie probuje potraktowaé sprawe jako typowa rozprawe sqdowa, przyznajac sig do winy i tym samym starajac sig skrécié dochodzenic. Jednakze ezlonkowie komisji nie cheg jedynie potwierdzenia jego winy, ale stawiaja sobie za cel ustalenic dokladnego przebicgu zdarze’. Hakim wyja- Snia dazenia komisji: ,Nasza rola polega na tym, zeby wystuchaé obu stron i sformutowaé opinie"®. W rozmowie z Mathabane dodaje: Nie do nas nalezy wymicrzanic kary™®. Spotkanic z komisjq nabicra groteskowej wymowy, kic~ dy cztonkowie grupy dochodzeniowej prébuja wymusié na Luriem dokladne przedstawienie jego wersji wydarzen, podezas gdy on sam woli tego uniknaé. Pojawia sig nieporozumienie na poziomie prowadzonego dyskursu: David Lu- rie postrzega spotkanie z komisja dochodzeniowa jako dyskurs prawny, cha- rakterystyczny dla ,normalnego” sadu, w ktérym nalezy ustalié wing i wymic- rzyé kare. Zgodnie z tq wizjq przyznaje sie, e popelnit zarzucane mu ezyny, i prosi o ustalenie kary, Jednakze komisja dochodzeniowa uczestniczy w zu- pelnic innym dyskursie: tym, ktéry wywodzi sig z zaloze TRC, dazacych do tego, by odkryé calq prawde o popeinionym czynie oraz by winny wykazat wprawdziwa” skruche, proszac 0 wybaczenie, za co zostanie mu udzielona ,amnestia” i nastapi wybaezenie oraz pojednanie spoleczefistwa, Sprzeciw wobce postawy Luriego wyraza pani Rassool, przewodniezqca uezelnianej komisji ds. dyskryminagji (sic!), ktéra twierdzi, ze jego odpowiedzi sq ,.zde- cydowanie wymijajqce™ i kontynuuje, precyzujac swoje obiekcje: Profesor Lurie twierdzi, 2 zgadza sig z tresciq zarzutéw. Ale kiedy probujemy przyprzeé go do muru, zeby wyraénie powiedzial, z czym mianowicie sig zgadza, slyszymy tylko finezyjne kpiny. W moim od- czuciu znaczy to, Ze profesor Lurie uwznaje susznosé zarzutéw jedynie nominalnie. W przypadku, ktéry ma takie podteksty jak ten, ogdtowi © Thidem, 8.51. + ‘The Human Rights Violations Committee (Komisja ds. Lamania Praw Cztowieka), w kté- rej ustalano prawde o przes7losei i ktéra mogla skladaé rekomendacje o przyznaniu rekompensaty dla ofiar, trafiajgce do drugiej podkomisji, The Reparation and Rehabilitation Committee (Komisja ds, Reparacji i Rehabititaei). Z. kolei ta komisja svacowala wysokosé odszkodowat pienigznych. Ustalone fakty sprawy trafialy jeszeze do trzeciej podkomisji~ The Amnesty Committee (Komisja ds. Udzielania Amnestii) — udzielajqcej amnestii winowajcom w zamian za ujawnienic catej prawdy 0 swojej dzialainosci, pod warunkiem, 7c byla umotywowana politycznic i proporcjonalna do wy- mogéw chili © [bidem, 8. 58, * Thidem, s. 61 * Thidem, 5.60. 193Mitostawa Stepien spoleczefistwa nalezy sig informagja [..], do czego wlasciwie profesor Lurie sig prayznal, a tym samym, za co zostaje potgpiony®. W tym fragmencie pojawia sig nastepne odwolanie do TRC. Jednym z celéw przestuchai w ramach Komisji bylo zaznajomienie spoleczefistwa z czynam dokonanymi za czaséw aparthcidu, co nastepowalo poprzez szeroka transmi- si¢ medialng proceséw i stworzenie koficowego raportu, podsumowujacego odkrycia. Podobny spos6b dzialania preferuje Rassool, méwigca o tym, 2 istotne szezegélnie ze wzgledu na ,.podteksty” (,overtones”) sprawy jest to aby ludzie wiedzieli dokladnie, co sig wydarzyto, i Zeby mogli spojrzeé na fakty z perspektywy winowajcy. Wiasnie po to w spotkaniu uczestniczy repre- zentantka student6w, a kiedy Lurie opuszeza sale rozpraw, zostaje zaczepiony przez dziennikarzy, 2adnych informacji o sprawic. Lurie zarzuca Rassool, 2 nie oczekuje od niego odpowiedzi, ,,tylko spo- wiedzi™®, Ponownie jest to nawigzanie do procedur TRC, gdyz — szczegélnic z perspektywy dazen jednego z architektow Komisji, arcybiskupa Desmonda Tutu — wyjawienie prawdy 0 czynach mialo zawieraé znamiona spowiedzi ktéra oczyéci naréd i pozwoli na jego pojednanic’”. Kiedy Lurie dalej nie chee rozmawiaé o tym, co sig wydarzylo, Rassool stwierdza: ,,Profesor Lurie przyznaje sie do winy, a ja zadaje sobie pytanie, czy rzeczywiscie sie do nie poczuwa, czy tylko stwarza pozory, liczac, ze sprawa utonie w masie papie- rzysk i pojdzie w zapomnienie™*, Ten fragment odsyla nas na dwa sposoby do dziatalnosci TRC. Z jedne strony pragnieniem Komisji bylo osiagnigcie jak najszerszego obrazu tego. co sig dziato w czasach apartheidu, a z drugie} wiele spraw utongto wlasnic w ,,masie papierzysk”. Raport koicowy Komisji sktadat sie z ponad 2700 stron w 6 tomach, a dodatkowy 7. tom wymienial tysiqce ofiar jedynie z imienia i na- zwiska, pokrétce opisujac, co im sig przytrafilo. Powiesé mozna odezyt ironiczny komentarz, do sposobu dziatania prawdziwej Komisji, gdy? podezas dziatania TRC wiele spraw utongto w nadmiarze opowiesci. Zbyt duzo byto ludzkich tragedii, Zeby 0 kazdej pozostala pamigé. David Lurie daje sig z czasem namowié na wyjawienic swojej wersji wyda- rzeh; powoluje sie w niej na dziatanie Erosa i impulsu, ktoremu ulegt. Probuje tez nawigzaé do koncepgji poetyckich, mityeznych i romantycznych uniesies’. odzwierciedlajacych jego zainteresowania literackie®. Jego wyjasnienia nic “S Ibidem. “© Ibidem. ©” Szezeg6lnie odnosi sig to do ezwartego rodzaju ,prawdy” zdefiniowane} w raporcie TRC (vol. 1, rozdz. 5): ,healing or resorative truth”. Ibidem, . 61 “© Szerzej o odniesieniach w Haribie do klasyki gh. literatury brytyjskiej w C.M. Sheils, Ope Pans Op. Cit 194Inna sfera dyskursu ~ ,Prawda i pojednanie” w powieéci J.M. Coetzeego Hariba satysfakejonuja komisji, gdyz, jak zauwaza Rassool, Lurie ani slowem nie wspomniat o ,,bélu ani o dhugiej histori wyzysku, ktérej epizod stanowi ta afera”™, Wedtug nie} wykorzystanie studentki wpisuje sig w cig historyezny i mozna sig domyslaé, 2 ma wydéwi¢k rasowy, mimo Ze nie jest to nigdzie powiedziane wprost. ,.Dluga historia wyzysku” (long history of exploita- tion”) oczywiscie nie odnosi sig bezposrednio do zachowan Luriego, ktéry po raz pierwszy zostat przylapany na wykorzystywaniu swojej studentki, ani tez samego ,romansu” z Melanie, ktéry trwat zaledwie pare tygodni. Moz- na sadzi¢ Ze w kontekscie poludniowoafrykafiskim wypowiedz ta odnosi sig do dlugiej histori wyzysku ezarnych przez bialych, od kolonizacji po czasy apartheidu. Molestowanie seksualne mlodej, ,,kolorowej” dziewezyny przez starszego bialego mezezyzne wpisuje sig w ciag podobnych zachowan przeja- wianych od setek lat i dlatego jest szezegéInie napigtnowane w ..nowej RPA”. Zreszta juz wezesniej Lurie zostaje opisany jako ,.relikt przeszlosei”, dla kto- rego nie ma miejsca w nowej rzeczywistosci i ktérego ,,trzeba usungé — im szybeiej, tym lepici”’'. Ponadto sprawa wzbudza duze zainteresowanie me- didw, a Swarts potwierdza, ze ,.nabraa podtekst6w” i dlatego uniwersyteto- wi zalezy na tym, Zeby osiggngé odpowiedni kompromis — pozwola Luriemu pozostaé na uczelni, gdy podpisze odpowiednie oSwiadezenic, czyli otrzyma amnestig”, jesli wyjawi ,.prawdg”. Jesli tego nie zrobi, komisja zaleci wymie- rzenie najsurowszej kary — zwolnienie z nagana, Nic mozna wykluezyé, Ze ,,dluga historia wyzysku” ma odsytaé do dyskur- su feministycznego, wskazujacemu na odwieczny patriarchalny wyzysk kobict przez mezezyzn. Sugeruje to chociazby fakt, Ze sprawa Luriego interesuje sig organizacja ,,Kobiety Przeciwko Gwaltowi” (WAR)", co oczywiscie narzuca skojarzenia z grup wojujacych feministek. Odezytanie wspomnianych przez Rassool ,,podtekstéw” w ujgciu feministyeznym sprawia, 2e powiesé mozna interpretowaé w nowy spos6b: Lurie bylby ,.reliktem przesztosci” z powodu swojej tendencji do przedmiotowego traktowania kobiet, Warto zaznaczyé, 2¢ Ww ,nowej RPA” przyjeto w 1996 r. jedng z najbardzie liberalnych konstytueji na swiecie i wlaczono do niej najbardziej postepowa z istniejgcych wersj¢ Karty Praw Podstawowych. Konstytucja zaklada szezegéinie zacigta walke zwszelkiego rodzaju dyskryminacjq, do czego wyraznym nawigzaniem w po- wiesci jest wspomniany wyciag z regulaminu uezelni. W ten sposéb narracja posrednio nawiazuje dialog z dyskursem feministycznym. Cztonkowie komisji prosza Luriego 0 przyznanie, ze postapit Zle, ale kie- dy to robi, Farodia Rassool zarzuca mu, ze stowa skruchy nic ..wyplyngly ® IM. Coetzee, Hariba, op.cit, 8. 63 5" Ibidem, 8. 49. ® Dbidem, , 64, ® Ibidem, s. 52. 195Mitostawa Stepien 2 jego serea”™ i nie odzwierciedlaja szezerych uczué bohatera. Lurie shusz~ nie stwierdza, ze nie jest mozliwe, by dowiddt swojej szezerosci, i Ze ,,takie zadanie wykracza poza granice prawa”. Jest to bodaj najbardzicj krytyezne nawiazanie do dziatah Komisji Prawdy i Pojednania, kt6ra wymagala od wi- nowajcow wyjawienia caloj prawdy i choé nic bylo to wyraénie stwierdzone w dokumentach Komisji, wystepowalo spoteczne oczekiwanie co do okazania skruchy za popelnione czyny. Obrady Komisji byly transmitowane przez radio i telewizje w catym kraju i mialy za zadanie doprowadzié do ,,pojednania” narodu. Gdy konezy sig spotkanie z komisjq dochodzeniowa, Lurie opuszeza sale. Wkrétce dzwoni do niego Mathabane, proszac, by podpisat oswiadczenie, w ktérym przyznaje sie do popelnionych czynow, przeprasza za nie i przyjmu- je wymierzong kare. Mimo %e ofwiadczenie nie zawiera niczego, co mogto- by byé nie do przyjgcia przez Luriego, a podpisanie dokumentu oznaczatoby, ze wyktadowca méglby w przysztosci powrécié na swoje stanowisko, David odmawia ztozenia podpisu w momencie, w ktérym Mathabane twierdzi, ze ogwiadezenie zostanie przyjete ,,jako przejaw skruchy”’*, David Lurie tuma- czy swojq odmowe swieckim charakterom trybunalu, przed ktérym wystepo- wal: .,Skrucha to cos z innego swiata, z innej sfery dyskursu™”, Znamienne jest, ze Lurie nic chee nawet przeczytaé oswiadezenia Melanie Isaacs, ktérej przestuchanie odbyto sie dzieh wezesniej, przez co czytelnik pozbawiony jest mozliwosci poznania jej punktu widzenia. Komisja nalega, aby zapoznal sie z zeznaniami dziewezyny, co rownie? stanowi jawne na- wiazanie do TRC, gdzie przyjeto zasade udziclania glosu kazdej osobie po- krzywdzonej przez system apartheidu’’, Poprzez odméwienie zapoznania sig z wersja Melanie Lurie nie tylko odrzuca mo#liwosé spojrzenia na sytuaci¢ z inngj perspektywy, ale réwniez uniemozliwia to czytelnikowi. Choé David Lurie nie jest narratorem tekstu, calosé wydarzen sledzimy wlaSnie jego ocza- mi. Narrator przyjmuje jego horyzont ogladu zdarzet i pokazuje nam tylko tyle, ile widzi glowny bohater. Taka konwencja prowadzenia narracji spra- wia, 2 ezesto zacieraja sie granice pomiedzy narratorem a bohaterem. Nie ma formalnego rozgraniczenia miedzy stowami narratora jako domniemanej instaneji nadrzednej a tym, co moze byé traktowane jako mowa pozornie nic- zalezna, oddajaca poglady i odezucia postaci. W angielskiej wersji jezykowej mysli bohatera zapisane sq czasami kursywa, co zostato zupelnie pominigte Ibidem, 8. 65. * Ibidem, 8. 65. % Ibidem, s. 68. % Ibidem, s. 69. ® Zasada zwigzana z jedng z prawd zdefiniowanych w raporcie TRC, jako taw. “personal and narrative truth”, 196Inna sfera dyskursu — ,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hariba w wersji polskie). Jednak nawet w oryginalne} wersji jezykowej podziat na mysli Luriego i dyskurs narratorski nie jest jasny ani konsekwentny. McDo- nald twierdzi, ze czytelnik ,,jest obligowany do postrzegania historii przez niepokojaco obce spojrzenie, bez moZliwosci stworzenia bezpiecznej granicy pomiedzy bohaterem a narratorem””, Ograniczenie do jednej perspektywy jest chwytem literackim, ktéry nie pozwala nam na dostep do mysli i uezué innych bohateréw, a ich zachowania obserwujemy jedynic w znicksztalcajg- cym zwierciadle spojrzenia Luriego. Fragmentaryezny obraz rzeczywistosci mozemy uzupelnié jedynie pojawiajacymi sig w dialogach wypowiedziami innych postaci oraz niclicznymi krétkimi urywkami z gazet i listow. Struk- tura narracyjna ksiazki poprzez silng subiektywizacj¢ pozornie obicktywnej narracji i wyraéne luki w tekscie zmusza czytelnika do zdystansowania sig od perspektywy przyjetej przez narratora i obnaza jej ograniczenia. Stosowanic techniki, ktéra uniemo#liwia doktadne rozeznanie w istotnych wydarzeniach w fabule, takich jak gwalt na Lucy czy uwiedzenic Melanie, stanowi oczywi- sty ukton w strone twierdzen o niemimetyeznej funkeji literatury. Autor wska- zuje na ograniczenia og6lnie przyjgtych form narracyjnych, funkeji literatury jako takiej, a nawet samego jezyka. Coetzee nierzadko prowadzi w swoich utworach ztozona gre z tradycyjny- mi formami narragji. Podwazanie granic migdzy prawda a fikcja, autorem, nar- ratorem a bohaterem, wplatanie licznych metatekstualnych wskazOwek i inter- tekstualnych odniesiem nasuwa skojarzenia z, postmodernizmem. Trzeba jednak zauwazyé, ze w pordwnaniu z wieloma wezesniejszymi utworami Coetzeego Haribe moma odbieraé jako krok w kicrunku bardziej konwenejonalnej, bliz- szej realistycznej powiesci, jako Ze struktura narracyjna jest znacznie prostsza niz w niektorych jego wezesniejszych pracach. Hartba wpisuje sig w dysku- sj¢ 0 kryzysie mozliwosci reprezentacji histori, ktéry tak mocno wptynal na spos6b dziatania TRC. Labirynt semantyczno-filozoficzny, w ktérym zagubita sig Komisja, najwyrazniej widaé podezas proby definicji rodzajéw ,,prawd” w kofcowym raporcie TRC®, co zostalo odzwierciedlone w powiesci. W Haribie narracja nie ma stuzyé pelnemu odzwierciedleniu rzeczywisto- Si, a raczej podwazaé nasza mozliwosé dotarcia do niej poprzez tekst. W jed- nym z najciekawszych metatekstualnych fragmentéw Lucy wydaje sig komen: towaé naszq ograniczona mo#liwosé dotarcia do ukrytych aspektow powiesei © A. Knapp, The Past... op. cit, $. 81, eyt. za artykulem: P, McDonald, Disgrace effects, terventions”, 4 marca 2002, s. 221-330. Crtery subkategorie prawdy zostaly opisane w koficowym raporcie TRC jako: factual or forensic truth; (pravida faktéw albo zwigzana z medycznymi ustaleniami ekspertyzy sqdowei); per- sonal or narrative truth; (prawda osobista albo natracyjna); social or dialogue truth; (prawda spo- Jeczna albo wynikajgea 2 dialogu) healing or restorative truth. (prawda leczaca albo restoratywna). Z raportu TRC, t. 1, rozdziat 5 197Mitostawa Stepiert W rozmowie z Davidem, prowadzonej juz po napadzic, kiedy dziewezyns dogé ma ciaglych prob ingerengji ojca w jej zycie, mowi: Juz dluzej tak nie moge. Zachowujesz sig tak, jakby wszystko, co robig, bylo czescia fabuly, ktorg jest twoje Zycie. Ty jestes w niej glownym bo- haterem, a ja postacia epizodyczna, ktéra pojawia sig w polowie akcji. Ot6z wbrew temu, co sobie myslisz, ludzie nie dziela sig na pierwsz0- i drugoplanowych. Nie jestem drugoplanowa'". Ten wybuch irytacji ukazuje podstawowy problem zwiazany z probam mimetycznego przedstawiania rzeczywistosei: zawsze trzeba dokonaé arbi- tralnego wyboru perspektywy, wagi postaci, chronologii, ktére tworza cia: wydarzen opartych na zwiazkach przyezynowo-skutkowych. Hariba, ukazujac niemalze wylacznie perspektywe Davida Luriego, ogranicza nasze moZliwo- §ci obserwacji przedstawianego éwiata, a przeciez znaczace jest rowniez to, co zostaje pominiete albo umniejszone. Luki w tekScie moga byé uznane za tak samo znaczace jak to, co zostaje bezposrednio przedstawione. O tym, co dokladnie przydarzyto sig Lucy, nie dowiadujemy sig z tekstu wprost, gdy2 narrator podaza — jak zwykle — za Luriem, ktéry po uderzeniu przez bandytéw traci przytomnosé i zostaje zamknigty w tazience. Lucy zo- staje zgwatcona przez. dwoch ezarnych mezezyzn i chlopea, ktorzy nastepnic okradaja dom, podpalaja Davida, zabijaja psy i zabieraja samochéd. David od- czuwa swoja bezsilnosé w czasie napadu jako osobista porazke: ,Pod kluczem w wychodku, a jego cérke tymezasem wykorzystano. [...] Tajemnica Lucy: jego haiiba”®. Z jedne} strony takie ograniczenie perspektywy jest znamienne dla kondyeji ludzkiej, lecz, z drugie} potwierdza przypuszczenie Lucy co do je} roli jako postaci drugoplanowej: David oczywiscie wspélezuje cérce, ale jed- noezesnie jest skupiony na sobie. Nie potrafi zrozumieé je] przezy¢ i decyzji, by nie zglaszaé gwaltu na policje. Lucy nie odpowiada. Woli nie pokazywa¢ sig ludziom, a on juz wie dla- ezego. Powodem jest hafiba, Powodem jest wstyd. To wlasnie osiggneli niespodziewani goscie; to wlasnie uczynili tej pewnej siebie, nowocze- snej, mlodej kobiecie. Plotka jak plama rozlewa sig po okolicy. Nie do kobiety nalezy jej rozprzestrzenianie, lecz do nich — to oni sq wlascicie- lami scenariusza”. Wydarzenie, pokazane z perspektywy Davida, jawi sig jako scenariusz, ktérego pisanic nalezy do mezezyzn. David twierdzi, ze wie, co czuje Lucy i dlaczego decyduje sig zamknaé w sobie. To on postrzega gwalt jako hati- 5 JM. Coetzee, Hariba, op. cit. s. 226.Inna sfera dyskursu ~ ,,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hariba be i wstyd, pozostawiajace plame na kobiece} reputacji. Opowiesé o gwalcie przestaje nalezeé do ofiary: jest to scenariusz, kt6ry zostal skradziony i bedzie rozpowszechniany przez mezczyzn, ktérzy dopuscili sig przemocy. W ten spo- sob Lucy traci prawo do whasnej historii: to je} ojciec opowiada o zdarzeniu, podobnie jak ci, ktorzy zmusili ja do wspélzycia. Narracja daje wige niewiele mozliwosei ustyszenia glosu Lucy, ale pozwala zarazem czytelnikowi odkryé nicmoznosé opowiedzenia przez kobietg wlasnej historii®. Znajdziemy jed- nak w tekgcie sugestie, Ze perspektywa podana w ksiazce jest zbyt jednostron- na. Przy rznych okazjach David slyszy od cérki i od Bev Shaw, prayjaciétki Lucy pracujacej w schronisku dla zwierzat, z kt6ra David ma krétki romans, ze nie jest w stanie zrozumicé, czym dla kobiety jest gwalt. Stwierdzenie to nabiera szezegdlne} mocy, jesli wziaé pod uwage dodatkowy Kontekst jego .fomansu” z Melanie. Choé zachowania Davida wobec studentki nie mozna Ww spos6b jednoznaczny uznaé za walt, z pewnoscig mozna okreslié je mia- nem przemocy psychicznej. Motyw wykorzystania scksualnego Melanie nabiera dla Davida innego mmaczenia w kontekécie gwattu dokonanego na cérce. Jego wezesniejsze po- dejécie do kwestii molestowania, ujawnione w rozmowie z Lucy tuz przed napadem, mozna odezytywaé jako argumentacje uzasadniajaca prawo me?- ezymy do podazania za swoim instynktem scksualnym. Cérka prosi ojea 6 opis calej sprawy i przedstawienie argument6w, ktore tumaczylyby jego zachowanie wobec studentki oraz powody zwolnienia z posady uniwersytec- kiej. David powoluje sig na ..prawo do pozadania®, twierdzqc, Ze ,shuzy!” Erosowi. Nastepnie opowiada historig 0 psie, ktory by! bity za kazdym razem, ady podniecal sig w obecnoéci suki, i ostatecznic wyparl sig wlasnej natury, skomlgc i chowajge ogon migdzy nogami na sam widok suki, W ten sposdb David niemalze twierdzi, Ze jego zachowanie jest wynikiem instynktownych potrzeb, praykrytych plaszezykiem literackich metafor (podobnych do tych, zktérych korzystal, wystepujac przed komisjq uniwersytecka). Nie przejawia zadnego zainteresowania perspektywa dziewezyny, ktéra uwiddt, Znamienne jest, Ze ani razu nic zadaje sobie pytania o jej uczucia, Nawet bezposrednio po przestuchaniu, kiedy zostaje zapytany przez dziennikarzy, czy Zaluje tego, co zrobit, odpowiada: ,.Nie. To byto wzbogacajace przezycie”*. Lurie Iekcewa: zy fakt, Ze zostat oskarZony 0 molestowanie dziewczyny, i nadal skupia sig przede wszystkim na samym sobie. Motyw psow i ich instynktow powraca © Szezegdlowe ombwienie postaci pozbawionych glosu w Haribie i innych powiesciach Coct- zeego moma znale#é w artykule B. Parry. Speech and silence in fictions of .M. Coetzee {w:] Writ- ing South Africa. Literature, apartheid, and democracy 1970-1995, (sed.) D. Attridge & R. Jolly, Cambridge 1998, s. 149-165. «© JM. Coetzee, Hariba, op.cit, 8. 104. Thidem, s. 66. 199Mitostawa Stepien jeszcze parokrotnie, np. w rozmowie Lucy z Davidem o gwalcie, kiedy cérka opisuje zachowanie napastnikéw jako wzajemne podjudzanie sie ,,jak psy, cata sfora””, oraz w nazwaniu Lucy, bedacej w ciazy, splugawiona, naznaczona jak psig uryna™, co czyni metafore psich, niepohamowanych i zwierzecych instynktow tym bardziej znaczaca. Warto zauwazyé, ze w poczatkowej czesci ksiazki, przed zgwatceniem Lucy, to nie David, lecz osoby wokét niego postrzegaja uwiedzenie Melanie jako czyn haniebny. Rosalind, jego byta zona, méwi: ,,Cala ta historia jest haniebna od poczgtku do kofica. Haniebna i wulgarna”®. Poczatkowo David dostrzega jedynie negatywng reakeje otoczenia. Kiedy w lokalnej gazecie opi- suja go jako autora ksigzek 0 Wordsworthie, on dopowiada sobie — albo tez czyni to sam narrator, bo ten fragment wskazuje na rozmycie granicy migdzy bohaterem a narratorem: ,,William Wordsworth (1770-1850), poeta opiewaja- cy uroki przyrody. David Lurie (1945 —?), komentator i zhaibiony uczen Wil- liama Wordswortha”®, W pééniejszej rozmowie z Bev Shaw méwi, ze jego przyjazd to wynik czegos wiecej niz tylko ktopot6w: ,,Mozna powiedzieé, Ze sig zhahbitem””'. Jednak dopiero znacznie pééniej dostrzega, przynajmniej chwilowo, wage swoich ezynéw. Po gwatcie decyduje sig odwiedzié ojca Me- lanie, aby prosié 0 wybaczenie za wykorzystanie cérki. Scena nawiazuje do koncepeji ,,pojednania”, bedacej jednym ze sztandarowych clementéw filo- zofii dziatalnosci Komisji. Znaczace jest to, 2e akt ustnej skruchy nie zosta- je dokonany poprzez rozmowe z ofiara, lecz.z. je} ojcem: jeszcze raz kobieta zostaje pominigta. Mimo ze w tle obecne sq dwie Zeriskie postacie (matka Melanie i jej mlodsza siostra 0 znamiennym imieniu Desiree — pozadanie), nie biorg one udziatu w rozmowie, co dodatkowo podkresla fakt, Ze Lurie nie pragnie pozna¢ kobiecego spojrzenia na sytuacje. Pada przed nimi na kolana iznamaszczeniem dotyka czolem podlogi, jednakze jest to czyn, ktory wydaje sig zanadto teatralny i przez to nienaturalny. Tym bardziej, ze gdy spoglada na mlodsza siostre Melanie, czuje iskierke pozadania. Brak kobiecego punktu wi- dzenia w ksigzce mowigcej 0 naruszaniu granic kobiecej seksualnosci sprawia, ze bohater staje sig niesympatyezny, szezegdlnie z perspektywy czytelniczek, a narrator niewiarygodny w sposobie przedstawiania opisywanych wydarzeh. Mogloby sig wydawaé, Ze David wzbudzit w sobie skruche i Zal za popel- niony czyn, o ktorych brak oskarvata go uczelniana komisja dochodzeniowa. Pod konice rozmowy z panem Isaacsem David mowi: 8.55 * Thiem, s. 100, 200Inna sfera dyskursu ~ ,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hariba A.wedle mojego wlasnego nazewnictwa ponosz¢ teraz kare za to, €0 7a szlo migdzy mnq a paiska cérka. Popadiem w stan pohanbienia, 7 kt6: rego nielatwo mi sig podéwignaé. Nie probowalem uniknaé tej kary. Nie Smiem przeciwko niej sig burzyé. Na odwrét, dzieh w dziei odbywam ja calym soba, usitujge zaakeeptowaé haribg jako swoja kondycje. Czy paiskim zdaniem wystarczy, Ze Zyje pod brzemieniem bezterminowej haiiby? Jednakze cate spotkanie wydaje sig chybione, gdyz narrator nie wyjasnia, co David pragnal nim osiggnaé — i prawdopodobnie sam bohater nie jest w stanie tego okresli¢. Nie mozna tez ostatecznie stwierdzié, czy Lurie czuje _szezera” skruche, tak wymagana przez nicktérych czlonkow komisji, Swoimi stowami potwierdza jedynie, ze Zyje z brzemieniem hanby, ktora stala sig jego kondycjq i kara za popetnione czyny. Moze to oznaczaé, ze choé nie do korica akceptuje dyskurs wymagajacy od nicgo ,,prawdziwej” skruchy, to fakt, 20 musi Zyé ze skutkami swoich czynow, przynajmniej czeSciowo uswiadamia mu ich wage. Konfrontacja z ojcem Melanie, a nic z nig sama, wskazuje na chgé zrozumienia wlasnych reakeji na gwalt na cérce, a nie na pragnienic uzy- skania wybaczenia od swojej ofiary. Cieniem na calym spotkaniu kladzie sig niechgé Davida do pana Isaacsa. Lurie przede wszystkim czuje sig nieswojo z powodu aluzji religijnych czy- nionych przez ojca Melanic. Rozmowa pomigdzy nimi wydaje sig podkreslaé, ze obaj korzystaja z odmiennych dyskurséw i ostatecznie nie sq w stanie wza- jemnie zrozumieé swoich motywacji. Ponadto w chwili, gdy David przepra- sza matke i siostre Melanie, odezuwa silne pozadanic wobec duzo mlodszej Desiree — a wige weale nie uwolnif sig od instynktownej namigtnosci do mlo- dych kobiet. Wprawdzie samo odezuwanie pozadania nie jest problematyezne — problematyczny jest raczej fakt, 2e podgza dalej za tym ,,niepohamowanym impulsem”®, Po powrocie do Kapsztadu wraca do teatru ponownie zobaczyé Melanie, a potem zabicra z ulicy prawdopodobnie nicletnig prostytutke, Zeby uspokoié ,egzystencjalne wstrzasy””', ktérych doznaje po otrzymaniu infor- macji, Ze Melanie naphulaby mu w oko, gdyby go zauwazyla. Moda prostytut- ka zaspokaja jego potrzeby, a on czuje sig ,dziwnie opickuiezy””> wobec nie}, po czym odwozi ja z powrotem na ulicg. Nie zastanawia sig jednak nad tym, ze ego uprzedmiotowiajacy sposdb traktowania kobiet moze prowadzié do gwal- tu. Lucy podkresla, Ze: nic dla nich [dla gwalcicieli — M.S] nie znaczylam, zupetnie nic. Czutam to”, Na poczatku znajomosei z Melanie David mowi jej: 201Mitostawa Stepien Uroda kobiety nie jest jej wylgczna wtasnoscia, lecz ezescia bogactwa, ktore przynosi ona ze soba na Swiat. Ma obowigzek dzielié sig tym bogactwem”””. Gdzie jednak le% granice tego ,,obowigzku”? David nie jest w stanie zadaé sobie tego pytania i dostrzec momentu naruszenia kobiecej intymnosci oraz prawa kobiety do decydowania 0 wlasnej seksualnosci Nalezy jednak zaznaczyé, 2e David Lurie podejmuje probe okazania skru- chy: pada na kolana, jakby znajdowat sig w kosciele, i chyli czoto przed ko- bictami, Za$ w rozmowie z panem Isaacsem wyraza zal za popelnione czyny, przeprasza za bol, ktory zadal, i prosi o wybaczenic, przynajmniej na pokaz przyimujac role wymagana przez dominujacy dyskurs. Pézniejsze sumienne zajmowanie sig psami przeznaczonymi do uspienia i odizolowanie sig Luriego od spoleczeristwa mozna interpretowaé jako probe zadoscuczynienia za doko- nane ezyny albo tez jako podkulenie ogona, jak u psa, i przygotowanie si¢ do Smierci. Opowiadajgc anegdote o psie, ktéry wyrzekt sig swojego pozadania, David mowi: ,Odtad bicie stato sig niepotrzebne. Gotéw by! sam sig ukaraé. W tym momencie lepicj bytoby sig zastrzelié’”*. Ksiqzka koriczy sig w mo- mencie, gdy David oddaje do uspienia zaprzyjaznionego psa, tym samym byé moze wskazujae wlasna droge, ktra obral — droge rezygnacji z pozadania, a nawet z zycia. Droga pojednania, ktérq obiera Lucy, rowniez wskazuje na jej rezygnaci¢ z dotychezasowego Zycia. Petrus, czarny wspohwlasciciel farmy Lucy, opisuje cérke Davida jako ,przysztosciowa pania, a nie przeszlosciowa”, czym na- wigzuje do koncepeji .nowej RPA”, w ktérej apartheidowska przesztosé ma zostaé zastapiona nowa wizjq narodu. Wersja przedstawiona w ksiazce nie ma jednak wiele wspéInego z nowym, wspaniatym Swiatem ,,teczowego narodu”, gdyz Lucy opisuje sw6j gwalt w nastepujacy sposdb: Bo jezeli... jezeli wlasnie taka ceng trzeba zaplacié za to, ze sig zosta- je? Moze oni wlasnie tak na to patrza; moze i ja powinnam tak na to popatrzeé. We mnie widza dtuzniczke, a w sobie poborcéw naleznosci, podatku. Niby czemu miatoby mi byé tu wolno Zy¢ bez placenia?®” W wyniku gwaltu Lucy zachodzi w ciaze, a poniewaz wie, ze jedyna modli- woéé pozostania na tej ziemi bez narazenia na ciggle ataki to znalezienie lokal- nego protektora, przyjmuje oswiadezyny Petrusa. David interpretuje postawe Lucy jako cheé ukorzenia sig przed histori i zadoscuczynienia za grzechy przesztosci, jednak ona sama postrzega zawarty uklad w innych kategoriach, a opuszezenic farmy uwazataby za porazkg. Nic rozumieja wzajemnie swo- * [bidem, 5.22. % Thidem, s. 105, ” Ibidem, s. 156. © Ibidem, s. 181 202Inna sfera dyskursu — ,Prawda i pojednanie” w powiesci J.M. Coetzeego Hariba ich postaw. Lucy decyduje sig pozostaé i dostosowaé do nowych warunkow panujacych na farmie, rezygnujac ze wszystkiego: ,.Zaczaé od podstaw. Od zera. | to bezwzglednego. Po prostu od zera. Bez zadnych kart w reku, bez broni, bez. majatku, bez praw, bez godnosci. [...] Wlasnie. Jak pies". Méwi, ze wszystko zrobi i wszystko poswicci, ,.byle tylko mieé spokéj"*. Dla Lucy droga do pojednania staje sig peine dostosowanie do otaczajacych warunkéw i oddanie sig w rece mezezyzny, ktry moze jq ochronié przed ponowna prze- moca. Dziecko, ktére sig narodzi, bedzie zas juz czescig tej ziemi i znajdzie na nie) swoje miejsce, gdyz nikt ,,nie zdota sig [...] go wyprzee™. Lucy zas sama siebie poréwnuje do psa — pozbawionego wszystkiego, co swiadczy 0 jej czlo- wieczenistwie, Iacznie z godnosciq. Taka postawa nie pasuje do idealistyeznej wizii .,teezowego narodu”; to raczej wypetniona bélem rezygnacja z wlasnej podmiotowosei w obliczu wszechobeenej przemocy. Wiasnie ten aspekt ksigz- ki sprawial, Ze tak tatwo przyszto propagatorom koncepeji .nowej RPA” od- czytywaé ja jako glos negatywny w dyskusji nad ksztaltem kraju, 8 Ihidem, 234. ® Ibidem, s. 238. © Thidem, s. 245, 203