RIBARSTVO

Znaaj ribarstva kao privredne grane

Ribarstvo ima dvostruki znaaj od kojeg je jedan obezbjeivanje namirnica

animalnog porjekla (ekonomski znaaj), a drugi proizvodnja ribe.
U razvijenim zemljama svijeta ribarstvo se izdvaja kao posebna privredna grana.
Potronja ribe kod nas je relativno mala 2,5 3 kg po glavi stanovnika na
godinjem nivou.
U razvijenim zemljama svijeta (Norveka, Japan) ta potronja je preko 50 kg po
glavi stanovnika godinje.
Proizvodnja ribe kod nas je relativno mala zbog vie razloga:
-

neiskoritenosti lokacija;
nedostatka modernih sredstava za rad;
uvoenja savremenih tehnologija za rad, itd.

Najvei dio ribe proizvede se u klasinim punosistemskim uzgojilitima.

Punosistemska uzgojilita imaju zaokruem sistem proizvodnje od reprodukcije,
mlai (juvenilnih), do odrasle konzumne ribe.
Pored klasinih ribogojilita, riba moe da se dotovljava na prirodnim hidrografskim
lokalitetima, raznim recirkulacijskim sistemima, geotermalnoj vodi, itd.
Profitabilni efekti mogu se ostvariti izvozom mesa u EU, ali moraju biti zadovoljeni
odreenji kriterijumi koji se odnose na kontrolu proizvodnog procesa, kontrolu riblje
hrane, vode (uzgojnog kriterijuma) i kontrolu kvaliteta svih uzrasta ribe.
To su tzv. Iso standardi kvalitete.

Ribarstvo kao nauna disciplina

To je kompleksna nauna disciplina koja korisiti i rezultate drugih nauka

(embriologija, genetika, ekologija, anatomija).
Bavi se prouavanjem istorijata razvoja:
-

sistematikom riba;
ekolokim karakteristikama uzgojnog medija;
ekologijom uzgojnih vrsta;
razmnoavanjem riba;
embrionalnim i postembrionalnim razviem;
uzgojem riba u prirodnom polukontrolisanom i kontrolisanom uzgoju;
transportom ribe;
ekonomikom;
zdravsvenom zatitom;
zakonskom regulativom.

Sistematika riba

Ribe pripadaju kimenjacima i obuhvaeni su podklasom PISCES. S obzirom na

tok embrionalnog razvia ribe, pripadaju grupi ANAMNIA jer tokom embrionalnog
razvia nema dodatnih embrionalnih ovojnica (amniona, alantois, seroza), ve se
unutar elija nalazi samohranjiva supstanca. Postoji vie klasa riba od kojih su
najznaajnije:
-

ACANTHODII fosline ribe;

PLACTODERMI ribe oklopnjae;
CHONDRICHTYES hrskavine ribe;
OSTEICHTHYES ribe sa koatim skeletom.

Proizvodnja i eksploatacija ribe

2

U toplovodnim ribogojilitima vodea vrsta je aran - CYPRHIUS CARPIO

koji se ne proizvodi sam (monokultura) ve zajedno sa jo nekim toplovodnim
ribama proizvodi se u polikulturi, bijeli tostolobik - HIPOPHTALMICHTYS
MOLTRIX.
Pored bijelog, uzgaja se i sivi tolstolobik - ARISTICHTIS NOBILUS.
Bijeli amur CTENOPHARYNGODEN IDELLA.
Amur je znaajan jer predstavlja biljojednu ribu na ribnjacima.
Toplovodne vrste riba se proizvode u ribogojilitima koji se zovu ribnjaci, dok se
hladnovodne vrste riba u salmonidnim ili hladnovodnim ribogojilitima pastrmka.
Duiasta pastrmka ONCORHYNCHUS MYKISS.
U hladnovodnim ribogojilitima odgajaju se konzumne jedinke, ali i jedinke
predkonzumnog uzrasta.
Vodea vrsta koja se proizvodi je duiasta pastrmka (kalifornijska pastrmka).
Do predkonzumne proizvodnje proizvodi se: potona pastrmka - SALMO TRUTTA,
mladica - HUCHO HUCHO, lipljan - THYMALLUS THYMALLUS. Pored potone
pastrmke moe se proizvoditi mladica i lipljan.
Pored klasine proizvodnje ribe mnoge zemlje u svijetu, riblju hranu, ali i
profitabilne efekte ostvaruju ulovom ribe u moru i okeanu. Neke od tih riba su:
bakalar, tuna, skua, osli, razne vrste sardina, itd.
aran CYPRNIUS CARPIO;
Bijeli tolstolobik HIPOPHTALMICHTYS MOLTRIX;
Sivi tolstolobik ARISTICHTIS NOBILUS;
Bijeli amur - CTENOPHARYNGDON IDELLA;
Duiasta pastrmka ONCORHYNCHUS MYKISS;
Potona pastrmka - SALMO TRUTTA;
Mladica - HUCHO HUCHO;
Lipljan - THYMALLUS THYMALLUS.
Ekoloke karakteristike vode
3

Najvei dio povrine Zemlje oko 70%, zauzima voda i to uglavnom slani
ekositstemi (mora i okeani). Svega oko 5% zauzimaju slatki ekosistemi, a od tih
5% samo nekoiko procenata je iskoriteno za proizvodnju ribe. Prema pH (kiselost
ili baznost), svi vodeni sistemi podjeljeni su u 3 kategorije:
1) Slani ekosistemi (mora i okeani);
2) Boate vode (vode koje imaju nii salinitet od mora i okeana, a najee
obuhvataju podruija ua rijeka u more);
3) Slatkaste vode (ove vode imaju znatno manji ili nikakav salinitet i najee
su bogate ihtio-faunom).
Bez obzira o kojem tipu vode se radi njihove karakteristike su: fiziko-hemijski
sastav i hidroloki reim, to znai koliinu vode u protoku.
Kvalitet vode odreuje Svjetska zdravstvena organizacija i taj kvalitet vode ima
direktan uticaj na kvalitet ribljeg mesa koje se proizvodi.
Slatke vode najee imaju manju dubinu i u takvim uslovima izraena je mogua
promjena fiziko-hemijskog sastava.
Znaajniji parametri fiziko hemijskog sastava u odnosu na ribu su: temperatura
vode, prisustvo O2 u vodi, pH, eventualno prisustvo gasovitih supstanci (S ili CO 2),
prisustvo tekih metala, pesticida, herbicida...
Temperatura vode zavisi od ukupne klime u regionu u kojem je uzgajalite.
Temperatura vode u kojoj se gaji pastrmka tokom cijele godine varira oko 10 OC,
dok je temperatura vode u kojoj se uzgajaju toplovodne vrste riba vea i moe da
bude do 25 OC.
Ovako vea temperatura potrebna je iz dva osnovna razloga: nemogunost
uzimanja hrane ispod 1 OC i reprodukcija (mrijest) toplovodne ribe na temperaturi
veoj od 20 OC.
Toplovodni ribnjaci imaju izraenije kolebanje temperature. Ovdje (po
vertikalnom nivou). U vodi svakog uzgajalita (posebno toplovodnih riba) potrebno
je prisustvo organizama iz niih sistematskih kategorija koje predstavljaju osnovnu
hranu riba u uzgoju.
Od tih organizama znaajno je prisustvo plankton organizma koji nemaju dovoljno
razvijene organe za kretanje i pasivno se kreu u uzgojilitu ribe. Ponekad se moe
desiti da se u ribnjaku konstatuje prekomjeran razvoj ribe, pa se mora dio tog
planktona ili djelimino ili kompletno odstraniti, da bi se obezbjedila vea koliina O 2
u ribnjaku.
4

Sveukupnost faktora ribnjaka moe da se djeli na abiotske uticaj neive sredine

na tok proizvodnje (najznaajniji je fiziko-hemijski sastav vode) i biotske faktore.
U okviru fiziko-hemijskog sastava, najznaajniji parametri su: temperatura
vode koja mora biti priblino kao u prirodnim uslovima.
Pastrmka se moe proizvesti u vodi koja ima veu temperaturu vode (u kavezima ili
geotermalnoj vodi ili recirkulacionim sistemima), ali ostali fiziko-hemijski parametri
moraju da budu u granicama za uzgoj hladnovodni vrsta riba.
Drugi fiziko-hemijski parametar je koliina O2 u vodi. Hladnovodne vrste riba
(pastrmka) najee se proizvode u vodi koja ima 10 mg O 2 u litru, dok se
toplovodne vrste riba (aran) uzgajaju u vodi koja ima manje O 2 (oko 6 mg O2 u
litru).
Naredni parametar je pH vrijednost i bez obzira na uzgojnu vrstu, voda treba
da bude neutralna ili slabo bazna 7-7,5 pH.
Pored ovih parametara u vodi treba da bude zastupljena minimalna koliina
organske materije (ili da je uopte ne bude), u vodi ne smije biti pesticida ili
herbicida, tekih metala ili gasovitih supstanci.
Ukoliko su preduslovi koji se odnose na fiziko-hemijske faktore ispunjeni, pristupa
se izboru za izgradnju uzgojilita ribe. Klasina pastrmska uzgojilita riba nazivaju
se salmonidna ribogojilita i uglavnom se grade na izvoritima rijeka. Kvalitet i
koliina vode uglavnom su postojani tokom cijele godine.
Koliina vode koja opskrbljuje salmonidno ribogojilite je
izmjenjena na cijelom objektu tokom 24 sata.

najmanje 30 puta

U izvorskoj vodi ili u vodi u kojoj se gaje toplovodne ribe moe da doe do
nestaice kiseonika (asfiksija) i u takvim sluajevima se za aerisanje koriste
aeratori.
Kada je u pitanju uzgoj toplovodnih vrsta riba takoe moraju da budu
zadovoljeni ciljevi koji se odnose na fiziko-hemijske faktore vode, ali se ipak u
ljetnom periodu u mulju ili vodi mogu pojaviti gasovite supstance kao. Npr. S ili CO 2
i tada se preko mulja ili vode mogu infiltrirati u tijelo konzumne ribe koja se kasnije
jede.

Biotski faktori vode

Biotski uticaji predstavljaju uticaj ive prirode na proizvodnju ribe i znaajno

su izraeniji kod toplovodnih ribnjaka. Kod ovih ribnjaka su postoji niz vodenih
(akvatinih) organizama i najvei broj njih se javlja tokom proizvodnog (uzgojnog
ciklusa). S obzirom na zonu koju naseljavaju, akvatini organizmi se djele na:
pelagine i bentoske organizme.
Pelagini organizmi ive u vodenim podruijima od dna do povrine, a bentoski su
organizmi dna.
Meu pelaginim organizmima izdvajaju se organizmi na povrini ribnjaka i ti
organizmi pripadaju zajednici neuston (organizmi koji su voma lagani,
vodenbuve).
Organizmi iz ove ivotne zajednice ive na povrini vode i tu opstaju zahvaljujui
napetosti povrine vode koja je granini sloj prema atmosferi. Neki od tih
organizama pripadaju zglavkarima kao to su insekti vodeni cvjetovi.
Ispod ove ivotne zajednice su organizmi planktona. S obzirom da li su
biljni ili ivotinjski plankton djele se na: fitoplankton i zooplankton.
Fitoplanktonski organizmi se najee pojavljuju sezonski i ako se pojave neke alge
mogu da izazovu cvjetanje vode ili ukastu boju, i tada se te alge mogu
odstranjivati.
Fitoplankton ribnjaka uglavnom obuhvata organizme iz 5 grupa:
-

Cyanophyta to su modro i plavo-zelene alge koje se najee javljaju u

pliim djelovima ribnjaka i najee se razvijaju u toplije vrijeme;
Chlorophyta to su zelene alge koje ive pojedinano ili u kolonijama i
ukoliko su razvijene u normalnom stanju, smatra se da su korisne u
ribnjacima. Javljaju se u kasno proljee ili jesen;
Chrysophyta to su ute do uto-zelene alge i ako je njihova masa u
ribnjacima izraena mogu da uzrokuju tamniju boju vode;
Euglenophyta to su biaste alge koje najee obuzimaju veliki broj vrsta
euglena;
Phyrophyta zeleno do smee boje. Biaste alge koje najee imaju dva
nejednaka bia.

Zooplankton obuhvata razne organizme koji lebde u vodi, a takoe nemaju

razvijene organe za kretanje. Oni obuhvataju 4 grupe organizama znaajnih za
uzgoj riba:

Protozoa to su raznovrsne jednoelijske ivotinje i najvei broj vrsta

pripada radu paramecijum. One se uglavnom razvijaju u plitkoj vodi ribnjaka
i slue kao prirodna hrana mlaim jedinkama arana u uzgoju;
Rotatoria (kolnjaci) to su jednostavni, relativno sitni organizmi;
Cladocera (vodenbube) to su organizmi koji pripadaju niim raiima i
veliine su nekoliko milimetara, i osnovna su hrana za ribu s proljea;
Copepoda (veslonoci) i ovi organizmi se ubrajaju u nie raie i sa
njima se jedinke arana hrane u proljetnom periodu.

Trea ivotna zajednica ribnjaka predstavljaju organizmi dna bentosa. Ti

organizmi vezani su za dno i uglavnom su malo pokretni. Hranjive estice i O2 koje
su neophodne organizmu koje uzimaju uz pasivno strujanje vode. Tokom hranjenja
ribe u uzgojnoj sezoni mora se poznavati nivo prirodne hrane i tano u odnosu na tu
hranu odrediti dodatnu hranu.
etvrtu ivotnu zajednicu ribnjaka predstavljaju organizmi koji pripadaju
makrofitskoj vegetaciji. Makrofitska vegetacija obuzima 3 grupe vegetacija:
-

plutajua vegetacija: lokvanj, njihov korijen se nalazi u vodenom stubu ili

je privrena za dno ribnjaka. Glavni predstavnik su bijeli i uti lokvanj
(Nymphea alba i Nymphea luteum);
nadvodno bilje: susree se u priobalnim djelovima ribnjaka. Korjen biljke je
u vodi, a stabljika je van kao i listovi. Karakteristini predstavnik je trstika
(Phragmites);
podvodna vegetacija: kod ovih biljaka itavo tijelo je pod vodom.
Predstavnici su mnogobrojne vrste drezgi (Myriophyllum).

Sve biljke u zimskom periodu trunu i na taj nain stvaraju gasovite supstance u
ribnjaku. tetni organizmi ribnjaka su i neki insekti i ribe grabljivice (tuka),
gmizavci, ptice (kormorani), sisari (vidra).

Razmnoavanje i razvie riba

Ribe predstavljaju biseksualne organizme kod kojih je izraena diferencija

pola (enka/mujak). U doba polne zrelosti (prema fenotipskim) karakteristikama
jasno se razlikuju enke od mujaka i ta pojava se naziva polni diformizam. U
vjetakim mrijestilitima koriste se polno zrele jedinke (najee starosti oko 4
godine), polna zrelost nastupa ve od 3 godine ivota. U prirodnim uslovima
hladnovodne vrste ribe (pastrmka), polno sazrijeva u tim godinama, ali u zimskom
periodu i to najee decembar-februar.

Kada su u pitanju toplovodne ribe one polako dozrijevaju neto kasnije i to

najee u rano proljee, a prilikom mrijesta takoe se najee koriste polno zrele
jedinke starosti 4 godine. To je iz razloga jer se u praksi pokazalo da ikra ili
jajne elije enki te dobi u daljem postupku proizvodnje daju najkvalitetniju ikru.
Polni diformizam predstavlja jasnu razliku u izgledu polno zrelih enki i mujaka.
Mujaci su najee izduenijeg tijela, ponekad sa izraenom donjom eljusti, dok
su enke zdepastije i krae, i imaju zaobljenu abdominalni dio.
Prije kontrolisanog mrijesta kod mujaka i enki stvaraju se gameti (polne elije).
Kod polno zrelih mujaka to su spermatozoidi koji nastaju u procesu
spermatogeneze, a kod enki jajne elije nastaju u procesu oogeneze. Poetak
gametogeneze deava se izdvajanje ishodinih elija iz epitela polnih lijezda. Kod
mujaka ishodine elije su spermatogonije i one se izdvajaju iz epitela testisa
(mukih gonada).
Kod enki ishodine elije su oogonije i prije dioba one se izdvajaju iz epitela jajnika
(ovarijuma). Prve diobe ishodinih elija su mitotike diobe u kojima jo uvijek ne
dolazi do smannjivanja broja hromozoma.
Prvom mitotikom diobom nastaju dvije jednake novonastale elije koje se
nazivaju primarne spermatocite prvog reda. Kod enki prvom mitotikom diobom
takoe nastaju dvije elije (oocite) prvog reda, ali te elije nisu jednake po veliini.
Nakon izvjesnog vremena rasta elije u oba pola i spermatocite i oocite prvog reda,
ponovo se mitotiki djele. U mukom polu ponovo se formiraju 4 elije jednake
veliine. U enskom polu 4 nove elije ponovo nisu iste veliine, 3 elije su manje,
jedna je vea.
U mukom polu koje su u ovom trenutku haploidne nastaju 4 spermatozoida
sposobna za oplodnju jajne elije.
U enskom polu od 4 novonastale elije koje su haploidne, samo 1 vea razvija se u
jajnu eliju koja je sposobna da se oplodi.
Nakon formiranja gameta kod riba (spermatozoid i jajna elija) dolazi do njihovog
spajanja to je in oplodnje jajne elije.
in oplodnje predstavlja spajanje spermatozoida sa jajnom elijom, kada se ponovo
uspostavlja diploidan broj hromozoma.
U kontrolisanim uslovima oplodnja jajne elije se mora deavati u vodenoj
sredini. Samo u takvim uslovima spermatozoidi su pokretljivi, odnosno aktivni ili
imaju oplodnu mo. Prilikom oplodnje, veliki broj spermatozoida kree se u pravcu
jajne elije, a samo jedan od njih i to glavenim djelom u kojem je jedro ulazi unutar
jajne elije.
8

Nakon izvjesnog vremena jedro jajne elije i spermatozoid se spajaju, ime

je in oplodnje zavren. Nakon toga nastupa embrionalna faza ivota riba. Oploena
jajna elija se dijeli (formiraju se embrionalne tvorevine) morula, blastula i
gastrula. Formiraju se klicini listovi endoderm, ektoderm i mezoderm, a kasnije u
fazi organogeneze formiraju se organi organizma riba.
Radi proizvodnje potrebno je poznavati plodnost enki. Kod pastrmke plodnost
iznosi oko 1500 komada po ukupnoj masi enke, kod toplovodinih vrsta riba (aran)
ukupna plodnost je vea i iznosi 250000 komada pojedinanih jajnih elija.
Razvie riba je razvoj od momenta jajne elije do uginua i naziva se
oktogenetski razvoj.
Evolutivni razvoj riba je razvoj riba u duem vremenskom periodu.
Razvoj riba nakon oplodnje, nije direktan ve je po jedna vrsta preobraaja
(metamorfoze) u kojoj se formiraju odrasli oblici preko prelaznog oblika (stadijuma)
larve.
Duina embrionalnog razvia razlikuje se kod razliitih vrsta po duini trajanja. Kod
nekih vrsta riba traje 1 dan, kod arana 5-6 dana, a kod pastrmke do 30-ak dana.
Embrionalno razvie svih vrsta riba ima vei broj faza meu kojima je 8
najznaajnijih:
1) bubrenje oploenje jajne elije u ovoj fazi dolazi do poveanja oblika
oploene jajne elije prije svega radi uticaja vode;
2) intenzivna dioba jajne elije oploena jajna elija poinje da se djeli i
pojavljuju se embrionalne tvorevine (morula, blastula i gastrula). Vrlo
znaajna za dalji razvoj je embrionalna tvorevina gastrula, jer u ovoj fazi se
formiraju klicini listovi od kojih e kasnije u fazi histoloke diferencijacije
nastati tkiva, a zatim u fazi organogeneze organi i sistemi organa;
3) obrastanje embriona u ovoj fazi embrionalnog razvia dolazi do
obrastanja embriona sa masom hranjive supstance;
4) organogeneza (poetni stadijum) u ovom periodu embrion poinje da
lii prvo na larvu pa na ribicu. Najznaajniji procesi u ovoj fazi su
umnoavanje i rast elije ime se postie cpecifian oblik larve. U ovoj fazi
dolazi do izduivanja embriona nakon ega se formira glavni, repni i trupni
dio, a kasnije zaetci prljenova vertebrae;
5) okretanje embriona;
6) formiranje krvnih sudova;
7) poetak izlaska (izvala) embriona iz jajne elije;
8) formiranje usnog i krnog aparata.
Reprodukcija (mrijest) odvija se u mrijestilinom objektu uzajalita ribe.
9

Morfologija i anatomija riba

Oblik tijela ribe prilagoen je kretanju kroz vodu i to je najee torpedast

oblik. U tom sluaju tijelo je vretenasto i hidrodinaminog oblika. Na glavnom
regionu riba nalaze se parni nosni otvori i relativno krupnije oi bez onih
kapaka. Na prelazu izmeu glave i trupa sa strane se nalaze disajne tvorevine
(krge) koje su prekrivene krnim otvorom. Sredinom bone strane trupa proteu
se koncentisana ula u tzv. bonoj liniji. Neposredno iznad repnog peraja nalazi se
analni otvor.
Ribe imaju parna i neparna peraja (ekstremitete). Neparna peraja su gornje
(dorzalno) peraje, repno peraje i analno peraje. Parna peraja su prsna
peraja, trbuna peraja i podrepna peraja.
Najvei broj koljoriba imaju takav oblik peraja da su gornji i donji dio peraja
jednaki.
Bez obzira na tip repnog peraja ono slui za pokretanje jedinki. Kod nekih
hladnovondih vrsta riba (pastrmka) sa lene strane postoji i masno peraje koje
nema nikakve kotane osnove.
Na povrini tijela ribe je vieslojna koa, a najznaajniji dijelovi te koe su gornji
sloj (pokoica - pousmina), ispod je deblji sloj koe. U koi riba postoje sluzne
ljijezde i njihova osnovna funkcija je da smanji trenje pri plivanju.
Neposredno ispod donjeg dijela koe nalazi se vezivno tkivo sa mnogobrojnim
krvnim sudovima i nervima.
U koi riba nalaze se i pigmentne elije. U koi se nalaze i vrste kone tvorevine
krljuti. Najei tip krljuti su okrugli tip (cikloidne), ali postoje i nazubljene
(ktenoidne) krljuti.
Na krljuti se mogu uoavati svjetle i tamne zone. Tamne zone su najee
priratajne zone godinji prstenovi i predstavljaju zastoj u kalcifikaciji tokom
zimskog perioda.
Skeletni sistem riba djele (grade) dva tipa kostiju:
-

kotano-pokrovni elementi;
hrskavine zamjenske kosti.

Zamjenske kosti najee se zamjenjuju nakon embrionalnog razvoja probitnog

hordoidnog skeleta. Lobanja riba je tropibazalnog tipa (to znai da su one orbite
blizu jedna drugoj). Donja eljust je privena za lobanjsi dio.
10

Lobanja se moe podjeliti na nervni dio i krni dio.

Lobanja (neurocranium) izgraena je od velikog broja kostiju meu kojima su
zatiljana, tjemena, eona i nosna regija.
krnu lobanju (splanchnocranium) ini 5 pari krnih lukova i eljusni luk.
krne lukove prekrivaju krni poklopci (operculum).
Ribe pripadaju niim kimenjacima i kod njih je fomirana kima, a jedna od funkcija
kime jeste da sprijeava sabijanje tijela prilikom kontrakcija.
Diferencijalnost kime izraena je jedino u trupnom i repnom dijelu. Na pojedinane
kimene prljenove nastavljaju se kotani elementi koji na neki nain predstavljaju
rebra. Drugi kraj rebara obino slobodno zavrava u tkivu ribe. Tijelo pojedinanog
prljena je udubljeno sa obje strane.
Neparne lene peraje imaju unutranje potporne kotane elemente koji se nazivaju
zraci peraja. Vrlo esto su ti zraci povezani sa kosturom.
Parne trbune peraje sline su grae, ali su vezane za region kukova.
Osnovna funkcija peraja je u kretanju, ali prsne peraje slue u okretanju i
odravanju jedinke u odreenom poloaju.
Repno peraje slui kao kormilo.
Miii sistema ima karakteristinu pravilnu segmentaciju u obliku slova W,
Razlikuju se bijeli i crveni miii. Osnovna osobina oba tipa miia je
kontraktilnost.
Bijeli miii se kontrahuju anareobno bez prisustva O 2 i pri tome ne koriste energiju
glukoze.
Crveni miii se kontrahuju aerobno, a za energiju koriste masti i na kraju nastaje
CO2.
Kao disajni organi riba slue krge i kod veine vrsta postoje 4 krna luka. Na
krgama se nalaze krni listii u kojima se nalaze sitni krvni sudovi kapilari i gdje
dolazi do oksido-reduktivnih procesa.
Disajne procese riba obavlja na taj nain to voda preko krga ulazi u usnu duplju.
Nakon ulaska vode, krni poklopac se zatvara i na taj nain se u usnoj duplji stvara
negativan pritisak koji omoguuje respiratorne procese u krgama.
Kod riba je ekstracelularni tip varenja, to znai da se na masu unijete hrane
izluuju specijalni enzimi koji svaruju hranu bez obzira na sastav.

11

Probavni sistem riba poinje usnim otvorom. Usni otvor kod riba ima karakteristian
poloaj u odnosu na vrstu hrane kojom se riba hrani. Najei tip poloaja usta je
kosi ili donji.
Kod nekih toplovodnih vrsta riba postoje i drijelni zubi koji se nalaze u zadnjem
dijelu drijela i slue za sitnjenje hrane. Od jednjaka vodi izuvijani kanal prema
ribljem mjehuru koji je hidrostatini organ. Nakon jednjaka hrana dolazi u eludac.
Nakon eluca, hrana dospjeva u crijevni sistem riba koji je razliit i moe da bude
krai ili dui u zavisnou od vrste hrane.
Kod pastrmskih vrsta riba, ali i svih ostalih kojih se hrane animalnom bjelanevinom
crijeva su kraa u odnosu na crijeva biljojednih vrsta koja imaju dua crijeva ili vie
pruga u odnosu na duinu tijela.
Kod pastrmke u sastav crijevnog regiona ulaze i specijalni nastavci koji se nazivaju
pilorusni nastavci i koji imaju za cilj veu resorpcionu sposobnost hrane u krvi.
Krvni sistem riba je veoma jednostavan i kroz srce riba tee samo redukovana
krv.
Srce se sastoji iz jedne komore i jedne pretkomore i tvorevina srca s jedne
strane Sinus venosus, a sa druge strane Bulbus arteriosus. Iz srca izlazi
trbuna aorta.
Mozak riba nervni sistem kod riba je sloen i njemu pripada mozak koji je
relativno manji i ima gornje hemisfere, a osnovna uloga mu je u organizaciji i
koordinaciji mehanizma koji nastaju u drugim djelovima mozga.
Sredinji dio mozga je meumozak, najvei dio je sredinji dio mozga (koji
kontrolie ponaanje). Kod riba je poseban dio zadnji mozak koji kontrolie pokrete
riba.
Na kraju mozga je primozak koji predstavlja lenu modinu.
Meu ulima riba razvijeno je ulo vida. Oi riba se sastoje od spoljanje ronjae,
relativno vee lee, beonjae, jabuice i miia za pokretanje one jabuice. Kod
veine riba u oku se nalazi i arenica.
Organ sluha je takoe razvijena i predstavlja ulo ravnotee, ali slui i za ubrzanje i
za sluh.
Kod riba su dobro razvijena i ula u bonoj liniji tijela, i pomou tih ula riba je
obavjetena o nivou vode u kojoj se nalazi kao i njenom kvalitetu. Posebna uloga
organa bone linije jeste da procjenjuje intenzitet i pravac vodenog toka, da slue
prilikom izbjegavanja prepreka da upravlja ribu prema plijenu itd.
12

ulo za ukus se nalazi na ustima i drijelu i briima, a ta ula kod nekih riba
mogu biti po itavom tijelu. ula za miris se nalaze iza nosnog otvora. ulo mirisa
ribe koriste za traenje hrane i prepoznavanje suprotnog pola.
Ribe kao glavni ekskretorni organ imaju bubreg i ti bubrezi se pruaju
longitudinalno, neposredno ispred lea, iznad plivajueg mjehura. Bubrezi riba
imaju mokrani mjehur u otvaraju se u blizini analnog otvora.
Polovi jedinki su odvojeni. Polne lijezde kod mujaka su testisi, a kod enki
jajnici.
lijezde sa unutranjim luenjem (endokrine) koje lue posebne supstance
hormone koji direktno se izluuju u krv.
Centralna endokrina lijezda je hipofiza koja na neki nain upravlja radom itavog
sistema. Hipofiza lui hormone koji utiu na polno sazrijevanje polnih
produkata.
Poseban dio endokrinog sistema predstavlja epifiza koje predstavlja dio koji
predstavlja dio meumozga. Epifiza reaguje na svjetlost i luenje hormona epifize
je direktno vezano za intenzitet svijetla.
Guteraa (pankreas) ima endokrinu funkciju preko Langerhansovih ostrvaca.
Smjetena je u podruju unog regiona. Ova ostrvca lue hormon inzulin. On
potie razgradnju glikogena i utie na povienje eera u krvi i oslobaa
glukozu.
Kod riba postoji i titna lijezda koja uz pomo tiroksina kontrolie metabolizam.
U sastav ovog sistema ulazi i grudna lijezda koja ima ulogu u imunolokom
sistemu organizma.
Endokrinom sistemu pripada i nadbubrena lijezda. Kod riba postoji suprarenalno
tkivo koje odgovara koji nadbubrene lijezde viih kimenjaka. Na povrini
bubrega posteoje Stanijusova tjelaca, a njihovi hormoni uestvuju u metabolizmu
Ca i osmoregulaciji.
Kod riba postoji i urofiza. Njene funkcije nisu dovoljno ispitane, ali se smatra da
ona uestvuje u osmoregulaciji.
Kod riba postoje i gonade koje lue estrogene i androgene hormone koji utiu na
razvoj sekundarnih polnih odlika i posebno kod mujaka utie na formiranje
svadbenog ruha.

13

Mrijest arana

Bez obzira o kojem tipu mrijesta se radi proizvodnja arana se relizuje sa

drugim vrstama toplovodnih riba i to je polikulturni uzgoj.
Proizvodnja se realizuje prema nasada koji se najvie zavise od produktiviteta.
Nasad se realizuje na jedinici povrine od 1 ha. Rjei oblik akva-kulture je
monokulturni uzgoj. Proizvodnja arana zapoinje reprodukcijom ponozrelih jedinki,
a to je mrijest. Obavlja se na 3 naina.
1) prirodni mrijest;
2) polukontrolisani mrijest;
3) kontrolisani mrijest.
Prirodni mrijest arana se obavlja u manjim specijalnim bazenima koji
se nazivaju Dubievi bazeni i gdje je temperatura vode iznad 15 oC. U tim bazenima
vri se prirodno definitivno sazrjevanje polnih produkata. Sazrijevanje tih produkata
zavisi od ekolokih uslova sredine posebno od temperature vode (vee od 15 oC).
Polno zrele jedinke nalaze se u matinim bazenima ribnjaka. Iz tih bazena
odabiru se polno zrele enke i mujaci (na osnovu polnog diformizma) i prenose se
u Dubieve bazene. To su obino jedinke starosti 4-5 godina. Jedinke kod kojih nije
utvren pol najee radi nerazvijenosti gonada izdvajaju se iz mase koja se
prenosi, vraaju se u matini bazen i uopte se ne koriste za prirodni mrijest.
Obino postoji nekoliko matinih bazena u kojima se odvojeno dre polno zrele
enke, polno zreli mujaci i polno nedozrijele jedinke. Matine ribe se hrane, a
koliina dnevnog obroka zavisi od individualnih masa jedniki i temperature vode.
Prilikom uzgoja ribe one se prehranjuju hranjivim esticama riblje hrane razliite
veliine.
Sitnija riblja hrana je granulirana, a krupnija je peletirana. Svim maticama
koje imaju veu masu daje se krupnija peletirana hrana. Takva hrana mora da
sadri visok procenat bjelanevina (proteina).
Maticama prije mrijesta obino 7-8 dana potpuno prestaje prihranjivanje. Dubieva
mrijestilita se obino realizuju u drugoj polovini aprila (umjereno-kontinentalna i
kontinentalni klimat). Prije stavljanja u matine bazene odabrane polno zrele
jedinke se dezinfikuju.
U antibiotskom sredstvu (kupki) nalazi
upotrebljava prema uputstvu proizvoaa.

se

farmaceutski

preparat

koji

se

14

Sve dezifikacione mjere u osnovi predstavljaju preventivu u pogledu zatite ribe jer
se u daljnjem toku proizvodnje u uzgojilitu, mogu pojaviti neke virusne, prazitske,
bakterijske, gljivine bolesti. Radi poznavanja nivoa proizvodnje potrebna je
pozitivna plodnost enki, a ona se izraava kao apsolutna plodnost i kao
parcijalna plodnost.
Apsolutna plodnost arana je 250000-280000 pojedinanih jajnih elija, a
to je plodnost koja se odnosi na jednu jedinku.
Parcijalna plodnost oznaava broj jajnih elija na 1 kg mase enki. Kod
arana je oko 80000.
Prirodni mrijest arana obavlja se u relativno malim Dubievim bazenima, uputa se
voda. Ta voda mora da ima odgovarajuu temperaturu i da su ostali parametri u
granicama potrebnim za uzgoj ciprinidnih vrsta riba.
Dubievi bazeni imaju dno koje je prekriveno travom ambijentalno
u
potpunosti odgovarajuoj prirodnim uslovima. Nakon punjenja vodom stavljaju se
prethodno odabrane polno zrele jedinke. Koliina vode koja se uputa mora da bude
takva da prekrije dno do visine 30 cm, a u kanalima do 50 cm. Nivo vode mora da
bude stalan u suprotnom aran se nee mrijestiti.
Polno zrele jedinke grupiu se u tzv. garniture, jedna garnitura obino sadri 2
mujaka i 1 enku. Ukoliko su svi preduslovi ispunjeni mrijest arana deava se ve
narednog jutra u prosjeku traje 4-9 sati.
Nakon mrijesta, odabrani primjerci koji su se izmrijestili, vraaju se u matine
bazene ribnjaka.
Nakon oplodnje u Dubievim bazenima nastupa period embrionalnog razvia
koji traje 4-5 dana, nakon ega se pojavljuju larve. Te larve arana se najee
uvrste za vegetaciju bazena. Nakon pojave larvi u vodi Dubievih bazena razvija se
plankton i drugi akvatini organizmi koji su prirodna hrana tim larvenim oblicima.
Nakon perioda larvenog razvia, larve se najee izlovjavaju i prenose u naredni
proizvodni objekt ribnjaka, a to su rastilini bazeni.
Nakon jednog ciklusa proizvodnje Dubievi bazeni se potpuno prazne i pripremaju
za naredni turnus proizvodnje.
Polukontrolisani mrijest arana - Uticaj ovjeka na ovakav mrijest je
minimalan i djelovanje se svodi na ubrizgavanje hipofize koja djeluje na konano
sazrijevanje polnih produkata. Hipfiziranje se obavlja u skladu s polom i
temperaturom vode.

15

Polno nedozrijele enke primaju oko 2,5 mg hipofize po kg tjelesne mase, dok se
mujaci hipofiziraju sa duplo manjom dozom oko 1,2 mg po kg tjelesne mase.
Nakon postizanja polne zrelosti, bez obzira na vanjske vremenske uslove, mrijest
jedinki se obavlja narednog dana i to da se kompletna jajna masa enki...
Kontrolisani mrijest arana to je najefikasniji i potpuni uticaj ovjeka na
tok reprodukcije. Poetak tog mrijesta deava se pomou prenoenja polno zrelih
jedinki iz matinih bazena. te jedinke se u ivom stanju prenose u mrijestiline
objekte i to najee u nosiljkama.
Voda u mrijestilitu se postepeno zagrijava ido potrebne temperature 18-20 oC.
Nakon to su matice uneene u mrijestilita pristupa se lagano masiranju
abdomena dok se vidi da li se ti polni produkti lagano izbacuju iz tijela jedinki.
Ukoliko nije konstatovana zrelost gonada pristupa se hipofiziranju jedinki (kao kod
polukontrolisanog mrijesta). Prenoenje iz matinih bazena u mrijestilite mora da
bude paljivo jer se pojavi stres ribe koji izaziva fizioloke poremeaje. Prije
mrijesta matice se moraju da se umire, a to se postie anestezionim sredstvima.
Nakon unoenja matica u mrijestilite izdvajaju se polno zrele enke i grupiu u
masene grupe. Najee grupisanje se vri u 3 masene grupe:
1) 3-4 kg;
2) 4-6 kg;
3) do 10 kg.
Ponekad se desi da enke imaju veu masu (do 16 kg) i takve jedinke se vraaju u
matine bazene.
Prije istiskivanja gonada jedinke se moraju okupati u dezinfikacionom
stedstvu (ili rastvor NaCl ili razblaeni rastvor formalaldehida oko 45%). Nakon to
su matice (ili polno zreli primjerci) zreli i anestezirani, oni se prenose na radni sto u
mrijestilitu i oiste i obriu radi lake manipulacije.
Poetak kontrolisanog mrijesta jeste istiskivanje polnih produkata. Prvo se istiskuju
jajne elije iz enke. Ovj proces obavljaju 2 radnika koji enku dre u kosom
poloaju u odnosu na plastinu posudu ispod. Jedan od radnika masira abdomen
enki, a jane elije se lagano istiskuju u posudu ispod.
Masa gonada obino je 15-20% u odnosu na individualnu masu enke. Nakon
to su istisnute jajne elije, na isti nain pristupa se istiskivanju mlijei iz tijela
polno zrelih mujaka.
Istiskivanje jajne elije postoji da se utvrdi njihov broj to znai gravimetrijski,
volumetrijski, putem Bransterovog brojaa ili elektronski princip fotoelije.
16

Na masu istisnutih jajnih elija od jedne enke najee se izlijeva spermalna

tenost od nekoliko mujaka.
Nakon istiskivanja polnih produkata, masa jajnih elija i spermatozoida se
mijea. Prvobitno se smjesa mjea oko 2 minuta i svrha ovog mjeanja jeste da se
spermalna tenost rasporedi ravnomjerno oko jajnih elija. Vei efekti oplodnje jesu
ako se u smjesu doda oplodna tenost. Oko 15 litara iste vode, NaCl i karbamidurea. Oplodna tenost se dodaje na povrinu, a oplodnja nastupa za 30-ak sekundi.
Nakon toga smjesa se ponov mijea (oko 5 minuta) i smjesi se ponovo dodaje nova
voda.
U tom periodu zapoinje bubrenje jajnih elija i te jajne elije poveavaju
preko 2 puta svoju veliinu u odnosu na ishodinu eliju. Nakon tog se pristupa
ispiranju smjese. Ispiranje se obavlja nakon to se sa smjese odlije oplodna
tenost. Ta masa se vie puta ispira i to obino 3-4 puta ili dok radnici ne
konstatuju da nema ljepljivosti jajnih elija.
Nakon toga oploene jajne elije se stavljaju na inkubacione aparate gdje se
deava prva faza embrionalnog ivota.

Agrotehnike i dezinfikacione mjere

Agrotehnike mjere obuhvataju niz posebnih mjera prije proizvodnje u rasplodnim

bazenima, tovilitima i mrijestilitima.
Pored agrotehnikih mjera preduzimaju se mjere dezinfekcije uzgojnog bazena.
Jedna od agrotehnikih mjera odnosi se na melioraciju zemljita, ime se
odrava potreban struktura tla.
Melioracija se primjenjuje i rad i manje mogunosti pojave gasovitih supstanci u
vodi uzgajalita (S i CO2).
Ukoliko se ipak u vodi pojave gasovi, njihova koncentracija mora biti minimalna ili u
tragovima, ali takva da ne remeti potreban kvalitet vode.
Jedna od znaajnijih agrotehnikih mjera jeste da se uzgojni bazeni jedno
vrijeme ostave na suvom. Na taj nain postie se bolja mineralizacija tla i
istovremeno se obezbjeuju minerali za rast ribe.
Pored toga na bolju proizvodnju moe uticati sitnjenje mulja (na taj nain se
pospjeuju biohemijski procesi).
17

U uzgajalitima provode se i dezinfikacione mjere i to najee upotrebom

krea (dehidratizovani kre). Osnovno zakreavaje vri se na taj nain da se
teano odredi ukupna koliina dehidratizovanog krea (300-400 kg/ha). Ukoliko je
voda u uzgajalitu jako zamuena, koliina tog dezinfekcionog krea je i do 1000
kg/ha.
U uzgajalitima moe da se pojavi tzv. divlja riba (zela ukrija ili klen). To su
tzv. kompeticijske vrste prema aran jer ugroavaju njegov uzgoj u pogledu ishrane
i nekih drugih ekolokih faktora, tako da uzgojne vrste mogu dobiti manje hrane od
predvienih koliina.
Poslije izlova arana i ostalih uzgojni vrsta (polikultura), potrebno je jo
jednom nakon ispusta vode zakreiti mjesta gdje se pojavljuje divlja riba. Pored
dehidratizovano krea u svrhu dezinfekcije moe da se koristi i hlorni kre, ali u
neto manjim koliinama.
Pored ovih mjera (agrotehnolokih i dezinfikacionih) uzgajalita se i ubre jer je na
taj nain obezbjeena prirodna hrana ribama u uzgoju odnosno obezbjeen je
razvoj akvatinih organizama niih sistematskih kategorija.
ubrenje se provodi organskim i mineralnim ubrivom, ali se vie upotrebljava
organsko (stajsko ubrivo). Najefikasniji nain ubrenja je nain ako se u tu
svrhu upotrebljava stajnjak ivine. Upotrebljava se 300-400 kg/ha. Ovo je ukupna
koliina ubriva i od te koliine, uzgajalita se ubre u odnosu na temperaturu vode
tokom uzgojne sezone.
Na poetku uzgojne sezone najvie se ubri i to 50% od ukupne koliine. Najmanje
se ubri kada je temperatura vode u uzgajalitu nia, a to je u oktobru i novemru
kada se ubri sa oko 5% od ukupne koliine.
U nekim zemljama svijeta (Jugo-istona Azija) uzgoj ribe i ptica plovki vri
se istovremeno. U takvim sluajevima uzgajalita se ne ubre jer patke i sline
ptice svojim prisustvom obezbjeuju prisustvo ubreta.
Pored organskog ubriva, uzgojilita se ubre i sa mineralnim ubrivom. Ta ubriva
se koriste u obliku fosfora i azotnih supstrata. Ukoliko se ubri sa mineralnim
ubrivom uzgojna voda se ubri sa koliinom koja obezbjeuje da se u 1 litru vode
bude 0,3-0,5 mg fosfora.
Ukoliko se koriste mineralna ubriva u uzgojilite se unose u vie navrata.
Kod nas su uzgojne vode bogate sa kalijumom i njegova koliina u vodi je
zadovljavajua tako da se uzgojojilita ribe ne moraju da ubre radi toga.

18

ubrenje se vri u odnosu na katergoriju zemljinog dna. Najvee koliine

mineralnog ubriva (super-fosfat) daju se ako je tlo siromano. manje koliine tog
ubiva daju se ako je dno uzgajalita pjeskovito.

Proizvodnja mlai ili juvenilnih oblika arana, amura i tostolobika

Nakon inkubacije oploenih jajnih elija u inkubacionim sistemima mrijestilinog

objekta razivjaju se larveni oblici. aran se metamorfozom larvi transformie u
odrasli oblik. Larveni oblici se uzgajaju u rastilitima toplovodnog ribnjaka.
Rastilita su obino manji uzgojni objekti, veliine su prosjeno 1 ha, a
dubina vode je 50-70 cm. Priprema rastilita za prihvat larvi podrazumjeva
primjenu svih agrotehnikih i dezinfikacionih mjera kao i ubrenje. Prije uputanja
vode u rstilite bazene poeljno je da ona pree preko pjeskovitog ili ljunkovitog
filtera, to joj obezbjeuje bolji kvalitet.
Voda u rastilite se uputa 5-7 dana prije nasada larvi. Nakon upusta vode u
rastilite ona se u momentu zamuti, to je znak da su u njoj prisutne planktonski
organizmi kojima se larve hrane na prirodan nain. Kasnije se u toj vodi razvijaju i
krupniji oblici (nii raii koji obuhvataju rodove ciklops i dafnia).
Nakon upusta vode, njen kvalitet se mora prekontrolisati i to na taj nai to se
uzme uzorak vode i laboratorijski ispita, a prametri fiziko-hemijski sastav moraju
da odgovaraju uzgoju toplovodnih riba.
Prenoenje larvi iz mrijestilita u rasilite vri se raznim plstinim vreama.
Prije nego to se larve stave se u te kese. One oko 20-ak minuta stoje u vodi
mrijestilita i to radi izjednaavanja temperature u kesama i mrijestilitu, odnosno
radi manjeg stresa larvi.
Nakon toga kese se sitno probue radi ujednaavanja pritiska u kesama i spoljnoj
atmosferi.
U jednu kesu od 30 litara zapremine, obino se stavi oko 50000 komada larvi.
Na poetku ciklusa rastilita se nasauju sa 2-3 miliona komada po 1 ha. Taj
poetni sastav se smanjuje i taj nasad u rastilitu na kraju je oko 500000 komada.
Iako u rastilitu postoji odreeni nivo prirodne hrane, larve se moraju dodatno
prihranjivati.

19

Dodatna riblja hrana mora sadravati visok procenat bjelanevina (obezbjeuje se

riblje brano do 60%). U sastva te hrane ulazi i sojino mliijeko (do 30%) i umanjce
(do 10%).
Riblja hrana se baci po obodima rastilita i ona laganim curenjem kroz obodni
dio dospijeva u vodu i na taj nain je dostupna larvama. Takva hrana se daje prvih
7 dana, a nakon toga dnevni obrok riblje hrane iznosi relativno malo (oko 20-30
grama dnevno) u odnosu na poetnu koliinu.
Nakon 7 dana umanjce u smijesi hrane se njaee zamjenjuje peninim ili
kukuruznim branom. Ve 15 dana nakon nasada na 1 milion larvi dodaje se oko 2
kg te smjese dnevno. Hranidbenoj smjesi se dodaju vitamini i minerali. Takva riblja
hrana stavlja se na hraniline stolove i na 1 ha hranilita ima obino 6 takvih
stolova.
Pored toga to tetu moe priinjavati pogoran kvalitet vode, tetu mogu da
priinjavaju i grabljivi insekti (vilin konjic).
U rastilitima larve najee borava najmanje 30-ak dana. U ovoj fazi se
javlja veliki mortalitet. Nakon 30-ak dana odrasle larve polako poprimaju izgled
mlai (juvenilnog oblika). Tada su one individualno velike oko 2 cm i teke 0,5-1,2
grama.
Dalja proizvodnja nakon rastilita obavlja se u mladinim bazenima toplovodnog
ribnjaka.
Sve agrotehnike i deznifikacione mjere kao i gnojidba obavljaju se kao i
ranije. Nakon toga, 7 dana prije nasada u mladinjake vri se upust vode (i ova
voda mora da pree preko filtera). Mladini bazeni su vei od rastilita i najee su
veliine do 30 ha, a dubina 0,5-0,8 metara.
Prilikom izgradnje ribnjaka potrebno je predvidjeti da mladinjaci zauzimaju 1520% ukupne povrine ribnjaka. Prenoenje u mladine bazene vri se u jutarnjim
satima i pritom se vodi rauna o normama nasada.
U ovom trenutku mora se odluiti da li se proizvodi jednogodinja ili dvogodinja
mla arana.
Ako se proizvodi jednogodinja mla, mladinjak se naseljava sa 25000-35000
komada po 1ha.
Ukoliko se proizvodi dvogodinja mla, onda je gui nasad i to je obino 4000060000 komada po 1 ha.

20

I u mladinjacima se nastavlja dodatno prihranjivati. Osnovne komponente te riblje

hrane je jeam (30%), penica (15%), soja (25%), kukuruz (30%), ili se
primjenjuje davanje specijalizovane riblje hrane slinog sastava.
Hranjenje se u mladinjacima vri runo ili iz hranidbenog amca. Hrana
moe da se stavi na oznaena mjesta u vodi (to ju najee vertikalno drvee).
Hranjenje moe da se vri automatskim ili uronjenim hranilicama i tada riba dolazi
u podruije tih instaliranih hranilica.
Broj hranilita u mladinjaku treba da bude takav da jedno hranilite opskrbljuje ko
25000 mladunaca. Hranjenje se vri u jutarnjim asovima, odnosno kada je
kiseonik u porastu.
Norme hranjenja u razliitim hranidbenim mjesecima su razliite. Hranjenje u
najtoplijem periodu godine (jul-avgust), a najmanje kada je voda najhladnija
novembar.
U rastilitima mortalitet je velik, 30-40% u odnosu na poetak, a jo vei ako nisu
prethodno primjenjiane agrotehnike i dezinfikacione mjere. Mortalitet je jo vei
kod uzgoja dvogodinjih u odnosu na jednogodinje mladunce.
Odnos potroene hrane (hrandibeni koeficijent) i on prosjeno iznosi 2-2,5
kod arana. Ukoliko je hrana kvalitetnija taj koficijent je manji. Hranidbeni
koeficijent zavisi i od koliine prirodne hrane u mladinjaku.
Naredna faza proizvodnje mladunaca realizuje se u tovilitima. Ukoliko se
proizvodi jednogodinja mla, individualna teina je oko 100 grama, a na kraju 2
godine ciklusa proizvodnje mlai, primjerci su vei od 150 grama.
Ova mla se nasauje u tovilita i to u koliini 2000-5000 komada po 1ha.

Gajenje konzumnog arana u tovilitu

Najrentabilnije gajenje arana i drugih toplovodnih riba (amur, tostolobik), vri se u

dvogodinjem turnusu proizvodnje i to u polikulturnom nainu proizvodnje (uzgoja).
Konzumni bazeni (tovilita), najee se naseljavaju u proljee i to sa ve
proizvedenom mlai koja ima individualnu masu izmeu 70-100 grama.
Naseljava se najee sa oko 2000-2500 komada aranske mlai te veliine. To je
potrebno da bi se na kraju uzgojne sezone dobile konzumne jedinke arana od 800
do 1200 grama.

21

Gubitci u tovilitu su znaajni i ukoliko su se provodile sve agrotehnoloke i

dezinfikacione mjere ti gubitci iznose 20-25% u odnosu na broj mlai koja je
nasaena. Tokom uzgojne sezone na kraju ciklusa, ukupno se ostvari proizvodnja 22,5 tona/ha.
Ova proizvodnja je zadovoljavajua, ali prethodno moraju da se realizuju neki
uslovi:
1) u tovilitu mora da bude zadovoljavajui nivo prirodne hrane i da se u
korelaciji sa nivoom prirodne hrane daje dodatna hrana aranu. Na ovaj nain
mogue je ostvariti nii hranidbeni koeficijent, manji nivo potronje dodatne
hrane i na taj nain pojeftiniti ukupnu proizvodnju. Prirodna hrana svakako
zavisi od kvaliteta ubrenja tovilita;
2) u tovilitu voda mora da bude na zadovoljavajuem nivou, a parametri koji
odreuju fiziko-hemijski sastav (pH, O 2, organske materije, amonijak,
temperatura) moraju da budu u granicama za uzgoj toplovodnih
(ciprinidnih)vrsta ribe;
3) u tovilitu se mora pratiti zdravstveno stanje jedinki, to se obezbjeuje
stalnim nadzorom veterinarske slube;
4) tokom uzgojne sezone (april-novembar), moraju se pratiti hidrometeoroloki
uslovi na mikrolokaciji ribnjaka i moraju se preduzeti adekvatne mjere.
Pored dvogodinjeg primjenjuje se i trogodinji turnus proizodnje arana, i to se
realizuje u polikulturi.
Osnovni cilj trogodinje proizvodnje je da se dobiju pojedinani primjerci vei od
1200 grama. Tokom trogodinje proizvodnje u nasadu tovilita koriste se i vei i
manji mladunci (jednogodinjeg i dvogodinjeg uzrasta).
Najbolji proizvodni rezultati dobijaju se kombinovanjem raznih uzrastnih kategorija
arana, ali i drugih toplovodnih riba koje se gaje u polikulturi.
Kobinacija nasada tovilita sa mladuncima realizuje se prema tzv.
varijantama nasada, to zavisi i od produktiviteta ribnjaka. Bez obzira da li se radi
od dvogodinjoj ili trogodinjoj proizvodnji, mla se naseljava u proljetnom periodu
i uzgajaju se tokom vegetacijske sezone (od aprila do novembra).
Ukoliko se radi o aranskoj mlai koja se uzgaja dui period, a prezimljavanje je u
specijalnim bazenima koji se nazivaju zimovnici oni se zajedno sa jednogodinjom
mlai naseljava u proljee.
Prije nasaivanja tovilita, mla se sortira i zdravstveno pregleda. Mla se u
tovilite prenosi u ivom stanju i to u posudama koje imaju perforirano dno i te
posude nazivaju se kible.

22

Da bi tano utvrdili broj mlai kojom se naseljava tovilite, potrebno je prebrojati

svaku 10 kiblu i preraunati na potreban broj.
Pored prirodne hrane koja postoji utovilitu, mladunci se poinjuu odmah dodatno
prihranjivati. Dnevni obrok dodatne hrane izraunava se u odnosu na ukupnu masu
arana u tovilitu i temperature vode. Dodatna hrana moe imati klasian sastav sa
ribljim branom, sojinim branom kojima je dodata masna komponenta, stoni
kvasac, mineralno-vitaminski premiks i jo neke komponente.
Pored ove hrane postoje specijalne vrste hrane sa svim nutritivnim komponentama
za tovljenje arana.
Tokom proizvodnje u tovilitu vre se u kontrolni ribolovi, koji se najee vre
mreama samaricama, koje se nasumice bacaju po povrini vode tovilita.
Ulovljenim primjercima se prekontrolie individualna masa i zdravstveno stanje.

Izlov konzumne ribe

Izlov konzumne ribe vri se najee u jesenjem periodu, a to je u naim

uslovima kraj novembra. Nakon izlova, tovilita ostaju na suvom i pripremaju se za
naredni ciklus proizvodnje.
Istovremeno se pripremaju bazeni koji se nazivaju zimovnici i ija je osnovna uloga
za smjetaj ive ribe. Taj smjetaj podrazumjeva da se u te bazene odlae mla ili
konzumna riba.
Zimovnici su manji bazeni ribnjaka i obino se na 1 m 2 moe staviti 15-20 kg
konzumne ribe. Ukoliko se u zimovnicima odlae mla, onda je naseljenost mase
manja (do 50% u odnosu na konzumnu ribu).
U zimovnicima najee mla ili konzumna riba gubi na masi i do 10% u odnosu na
poetnu masu.
Tokom uzgojne sezone moe da se javi deficit O 2 (manje od 5 mg/litri vode) i tada
se upotrebljavaju sprave koje se zovu aeratori.
Tokom boravka u zimovnicima, potrebno je osvjeavati vodu i vriti aeraciju vodu.
Ponekad zimovnici zamrznu u hladnijem klimatu i tada je potrebno mehaniki
probijati taj led.
Prilikom izlova ribe zajedno sa konzumnim aranima mogu da se pojave i
neke tetne kompeticijske vrste ribe, koje se obino odstranjuju iz ulova.
23

Prilikom manipulacije u zimovnicima, posebno ako se to ne radi paljivo, riba moe

doivijeti fizioloki stres ili mehanike povrede i preko tih mjesta u organizam ribe
mogu da uu i uzronici eventualnih bolesti.

Salmonidna (hladnovodna) ribogojilita

Ova ribogojilita se od toplovodnih razlikuju u 3 osnovne karakteristike:

-

veliina ribogojilita (proizvodna povrina);

u razlici koliine vode koja ih napaja (hidrotehnika i hidroloka rjeenja);
i po proizvodnom procesu koji se u potpunosti razlikuju.

Uzgoj ribe u hladnovodnom uzgojilitu naziva se salmonidna proizvodnja.

Ova ribogojilita mogu da budu punosistemska u kojima je ciklus
proizvodnje zaokruen, od mlai do konzumne ribe ili to su specijalni salmonidna
uzgojilita u kojima se proizvodi ili matina riba ili ikra (jajne elije) ili mla ili
odrasle jedinke.
Vodea vrsta koja se proizvodi do konzumne (odrasle) je duiasta pastrmka.
Raniji naziv za duiastu pastrmku je bila kalifornijska pastrmka.
Do predkonzumne veliine, proizvodi se druga vrsta pastrmke i to je potona
pastrmka koja se najee upotrebljava u svrhu revitalizacije (poribljavanja)
degradiranih vodotokova u kojima u prirodnim uslovima ivi ova vrsta.
Hladnovodno ribogojilite se razlikuje od toplovodnih prije svega u veliini, jer su
manja i njihova veliina najee iznosi 1-2 ha.
Proizvodnja u hladnovodnom ribogojilitu zavisi od kvaliteta i koliine vode (koja je
uglavnom postojana cijele godine) i zavisi od toga da li su primjenjene savremene
tehnoloke metode i da li ribogojilite ima svu potrebnu tehniku opremu.
Jedna od razlika u odnosu na toplovodne ribnjake, odnosi se i na hranu.
U salmonidnom ribogojilitu ne postoji ili su to male koliine prirodne hrane, tako da
se tokom sezone hrane vjetakom hranom.
Vjetaka hrana se daje u odnosu na uzrast ribe i to sitnija i granulirana manjim
jedinkama, a peletirana hrana veim jedinkama.

24

Prilikom izgradnje salmonidnih ribogojilita moraju da budu zadovoljeni sledei

uslovi:
1) postojanje izvorine vode zadovoljavajueg kvaliteta i hidrolokog reima
(mora biti takav da su obezbjeene najmanje 25-40 izmjena vode na cijelom
objektu);
2) povrina na kojoj se gradi treba da veliinom odgovara, i da se na njoj
lociraju svi proizvodni objekti;
3) povrina lokacije treba da je obezbjeena infrastrukturom i to su transportna,
komunala, upravna i drug infrastruktura;
4) proizvodnja duiaste pastrmke moe biti intenzivna, poluintenzivna i
ekstezivna:
- intenzivna podrazumjeva maksimalno iskoritavanje svih uslova
mikrolokacije i primjenu savremenih tehnolokih i tehnikih rjeenja. Ukoliko
jedan od preduslova nije ispunjen, ne radi se o intenzivnoj proizvodnji ve o
poluintenzivnoj ili ekstezivnoj proizvodnji.
Proizvodnja salmonidnih vrsta riba takoe zavisi od abiotskih stanja stanita (uticaji
neive sredine na tok proizvodnje). Znaajni abiotski faktori su O 2 (10-12 mg/l), pH
vrijednost vode 7-7,5 (neutralna ili slabo bazina sredina), minimalno prisustvo
organske materije u vodi, da je voda bez ikakvog zagaenja i tekih metala. Prema
tome generalno se moe rei da su ovi abiotski faktori, a posebno fiziko-hemijski
sastav vode u granicama potrebnim za uzgoj salmonidnih vrsta riba.

Objekti hladnovodnih ribogojilita

Hladnovodna ribogojilita imaju vrlo razliite objekte za proizvodnju.

Prvi objekat predstavlja betonski kanal preko kojega se uzima dio vode sa
izvorita i dovodi u ribogojilite, ime su opskrbljeni svi proizvodni bazeni. Ostatak
vode usmjerava se u centralni tok rijeke, ime se obezbjeuje tzv. bioloki
minimum vode koja je potrebna za preivljavanje svih akvatinih organizama u
ribogojilitu ili nizvodno.
Drugi objekat je predtalonik koji je obino lociran na kraju dovodnog kanal.
Njegova osnovna uloga jeste da popravlja eventualan naruen kvalitet vode u
smislu da se u njemu taloi ljunkasta materija i uopte slui za popravljanje
ulaznog kvaliteta vode.
Trei objekat salmonidnog ribogojilita je mrijestilite i u njemu se vri
reprodukcija ili mrijest odabranih poluzrelih jedinki. Inkubira se ikra u Cuger
25

aparatima i vri se proizvodnja mlai duiaste pastrmke do jednog mjeseca

starosti.
etvrti objekat ribogojilita je upravna zgrada.
Na ribogojilitu postoje i uzgojni bazeni za konzumnu ribu.
Salmonidna ribogojilita podrazumjevaju betonsku grau i uzgojni bazeni mogu da
se grade u nizu. Bez obzira o kojim bazenima se radi na kraju ribogojilita postoji
talonik koji komunalnom infrastrukturom prikuplja oneienu vodu ribogojilita. Iz
talonika ta voda se djelom vraa u centralni tok.
Uzgojni bazeni punosistemskog salmonidnog ribogojilita mogu da budu razliitog
tipa:
1) matini bazeni u ovim bazenima dre se poluzrele jedinke koje se
mrijeste. Veliina matinog bazena je 300-500 m 2 i na svaki 1m2 tog bazena
obino se stave 3-4 polno zrele jedinke ili vei broj polno nezrelih jedinki.
Matini bazeni se obino grade u vrnom djelu ribogojilita gdje je protok
vode najintenzivniji, ime se obezbjeuje voda najboljeg kvaliteta za jedinke
koje se reproduciraju. Prenoenje jedinki vri se iz matinih bazena u
mrijestilite, a enke i mujaci razlikuju se po izgledu, to je polni diformizam
jedinki.
2) naredni proizvodni bazeni odnose se na uzgojne bazene izmrijetene
(reprodukovane) ribe, koja se iz mrijestilita prebacuje u ne nadkrivene
bazene koji se zovu mladinjaci. Ovi bazeni zauzimaju oko 15%
ribogojilita, obino su dugi 15-20 metara, irine su 1,5-2 metra, a dubina
vode u njima je 0,8 metara. Gradnja tih bazena je takva da omoguuje
protok svjee vode (longitudinalni tip gradnje) i u tim bazenima ne postoji
mogunost zadravanja vode, ve voda stalno protie. I ovi bazeni se grade
na vrnom djelu ribogojilita, da bi prvi dobili vodu najboljeg kvaliteta. Ovi
bazeni esto na dovodu vode imaju reetkastu strukturu koja sprijeava
eventualni ulazak neke suspendovane supstance.
3) trei tip bazena su uzgojni bazeni koji se nazivaju tovilita ribe i oni se
najee grade ispod mladinjaka. Bazeni za tov duiaste pastrmke su
najvei i zauzimaju najveu povrinu ribogojilita (70-80%). Ovi bazeni su
betonski, ije je dno pod blagim nagibom to omoguuje da se bre
isprazne, dezinficiraju i oiste i pripreme za naredni turnus proizvodnje. Ti
bazeni su dugi 30-40 metara, iroki 4 metra, a dubina vode je do 0,8 metara.
Voda koja se uputa u te bazene (uputa se na eonom djelu), i to preko
cijele povrine poprenog presjeka bazena. To je potrebno radi bolje aeracije
vode, odnosno vee dostupnosti O2 u uzgoju. Longitudinalna (uzduna)
gradnja ovih bazena je potrebna radi bolje protonosti vode i da se izbjegnu
sporedni putevi gdje bi se ta voda mogla zadrati.
26

4) ovaj tip bazena su manipulativni bazeni i njihova osnovna uloga je

lagerovanje izlovljene konzumne ribe prije transporta ili da se u njih
prihvata riba sa drugih ribogojilita koja e se kasnije uzgajati u
vlastitom objektu. Pored konzumne ribe u te bazene moe da se prihvati i
sitnija (manja) riba koja se u ivom stanju distribuira do drugih tovilita ribe
u prirodnim uslovima, kavezima, recirkulacionim sistemima i dr. U
manipulativnim bazenima riba se dri najmanje 48 sati prije transporta i za
to vrijeme se obino ne hrani, da bi se lake transportovala i preivljavanje
jedinki bilo vee.
Kada je infrastrukturni objekat u pitanju, najznaajniji je komunalna mrea koja se
sastoji od glavnog dovodnog kanala vode, ali i od brojnih odvodnih kanala uzgojnih
bazena ribe.
Hranjenje pastrmke mora da bude u odnosu na masu i temperaturu
vode, jer vee koliine hrane propadaju na dno bazena, razlau se i naruavaju
postojei kvalitet vode. Voda za brni dio ribnjaka koristi se jednokratno, a to
je u matinim bazenima mrijestilite i mladinjaci, dok se voda u tovilinim
bazenima moe koristiti i u povratu (nekoliko puta) i to se vri specijalnim
pumpama.
Pored matinih bazena koji imaju nagib dna i ostali proizvodni bazeni moraju imati
slian nagib jer se tada iz njih moe ispustiti voda, bazeni se oiste i dezinfikuju i
pripreme za naredni turnus proizvodnje.
U sastav ribogojilita ulazi i skladite riblje hrane iz kojeg radnici iznose riblju
hranu u visini dnevnog obroka. Riblja hrana mora da bude svjea (starosti do 3
mjeseca), da je u skladitu odignuta od dna kako bi se izbjegla vlanost te hrane,
a da je samo skladitenje na suvom i da je provjetreno, kao bi se svjeina te
hrane ouvala.

Vjetaki mrijest duiaste pastrmke

Mrijest duiaste pastrmke zapoinje kao kod toplovodne reprodukcije polno

zrelih jedinki. Prilikom kontrolisanog mrijesta pastrmke ne postoji prirodan nain
reprodukcije i rijetko je to polukontrolisano gajenje. Nakon odabira polno zrelih
jedinki za reprodukciju, iz njih se istiskuju polni produkti (jajne elije i
spermatozoidi).
Nakon toga slijedi oplodnja jajnih elija, inkubacioni razvoj, uzgoj mlai i na kraju
uzgoj konzumne ribe.
27

Kontrolisani mrijest sprovodi se najee u zimskom periodu, kada jedinke na

prirodan nain polno sazrijevaju. Iako duiasta pastrmka sazrijeva ve sa 3
godine, u kontrolisanom mrijestu se najee upotrebljavaju jedinke stare 4-5
godina jer su to jedinke koje daju najkvalitetnije polne produkte. U rijeim
sluajevima mrijest se moe vriti i u ljetnom periodu, ali je tada potrebno
primijeniti genetske selekcione metode koje omoguavaju polnu zrelost i u
ljetnom periodu.
Nakon to su matice (polno zreli primjerci) preneeni u mrijestilite, zapoinje
njihov kontrolisani mrijest. Nakon toga odmah slijedi potpuna provjera polne
zrelosti jedinki.
Ta provjera podrazumjeva lagano masiranje regiona u kojem su polne lijezde i
konstatovanje laganog curenja polnih produkata. Prenoenje matica u
mrijestilite obino se vri u manjim plastinim posudama.
Na polnu zrelost jedinki utiu direktna svijetlost preko hipofize, ali na tu zrelost
utiu i drugi abiotski faktori, posebno temperatura vode (9-10 oC). Prvi postupak
u mrijestilitu jeste anesteziranje preneenih matica. Najee se kao anesteziono
sredstvo primjenjuje hlorbutanol, ali se u posudu prethodno uspe 15-20 litara
iste vode i doda anestetiko sredstvo, a jedinke se u takvoj posudi dre 15-20
minuta. Kao anestetiko sredstvo se mogu koristiti jo neki preparati, ali se
anestezija vri prema uputstvu proizvoaa.
Prije poetka proizvodnje (u svrhu planiranja proizvodnje), mora se poznavati
ukupna plodnost enki, kako bi se planirao obim proizvodnje. Prosjena plodnost
enke duiaste pastrmke (po komadu) 1500-2000 jajnih elija.
Nakon to su jedinke anestezirane i umirene, u ivom stanju se prenose do tog
mrijestilinog objekta. Te jedinke su jo uvjek skliske i moraju da se obriu
flanelskom krpom, da bi se osuile i da bi dalje radnici mogli lake da istiskuju jajne
elije iz enki, a zatim se na ikru (masu jajnih elija) istiskuje spermalna tenost
mujaka.
Istiskivanje polnih produkata se vri na isti nain kao kod arana, tj. na nain
to se jedinke u kosom poloaju dre iznad posude i lagano im se masira
abdominalni region. Na taj nain jajne elije i spermatozoidi klize u posudu.
Istiskivanje polnih produkata se ponavlja sve dok se ne konstatuje da su gonade
prazne.
Nakon istiskivanja gonada enki, na isti nain se vri istiskivanje spermalne
tenosti iz mujaka. Istisnuta smjesa polnih produkata se mjea oko 5 minuta i to
iz razloga da se spermalna tenost ravnomjerno rasporedi oko istisnutih jajnih
28

elija. U smjesu se dodaje i voda koja dodatno utie na veu pokrivenost

spermatozoidima.
Nakon toga smjesa se ostavi da miruje i to najee 15-ak minuta, nako toga slijedi
ispiranje smjese i to najee radi ostranjivanja preostale spermalne tenosti, ali
i radi uklanjanja drugih neistoa.
Nakon oplodnje, slijedi bubrenje i poveavanje zapremine jajne elije to
predstavlja poetak embrionalne faze ivota. Prema tome oplodnja duiaste
pastrmke predstavlja oplodnju u spoljanjoj sredini (voda).
Nakon oplodnje, polno zrele jedinke se vraaju u matine bazene ribogojilita.
Prije stavljanja u matine bazene te jedinke se stavljaju u protone bazene,
da bi se sa njih ostranilo anesteziono sredstvo.
Te jedinke se mogu dezinfikovati sa sredstvom malahnitno zelenilo.
I oploene jajne elije koje su u fazi bubrenja, mogu da se dezinfikuju
okupaju u nekom antibakterijskom sredstvu, a to je najee eritromicin sulfat,
koji se upotrebljava prema uputstvu. Radi sprijeavanja virusnih oboljenja, ikra se
moe okupati u jodogalu.
Jodogal jod 50ml/l vode kroz 5 minuta.
Tek nakon svih kupki, ikra je spremna za prebacivanje u inkubacione aparate, gdje
se odvija prva faza embrionalnog razvia (organogeneza do pojave tamnih mrlja oiju).

Inkubacija oploenih jajnih elija ikre

Oploene jajne elije nakon to se dezinfikuju u postupku mrijesta, one se

dalje prenose u inkubacione aparate, a to su najee vertikalni inkubacioni
aparati koji se nazivaju Cuger aparati.
U njima se ikra embrionalno razvija do faze organogeneze, kada se pojavljuju crne
mrlje, a to su oi.
Prije prihvata se moraju dezinfikovati, i to je najee dezinfikaciono sredstvo
omisan.
Cuger inkubacioni aparati se prvo mapune vodom, i u njih najee stane 4-5 litara
svjee vode. U inkubacionim aparatima mora da se uspostavi protok svjee vode, a
29

to je 2-3 litre/minuti. Tada se u inkubacione aparate stavlja prethodno

pripremljena ikra.
Kada je ikra smjetena, inkubacioni aparati se prekrivaju specijalnim
poklopcima (tako da se inkubacija ikre odvija u tamnijem prostoru).
Postoje i salmonidna ribogojilita gdje se kompletan tok inkubacije odvija na
lenicama mrijestilinih bazena.
U tom sluaju, oploene jajne elije se rasporede (ravnomjerno) po dnu
lenica i to u jednom sloju, a koliina vode koja dotie mora biti takva da ne
prekriva jajne elije (ne vie od 5 cm).
Dno tih lenica je perforirano, odnosno takvo da nakon izvale iz jajnih elija,
prvobitne larve duiaste pastrmke kroz to dno lenica propadaju u vodu
mrijestilinih bazena.
I lenice moraju da budu snabdjevene dotokom svjee vode, a ona mora
biti u toj koliini da ne pomjera jajne elije.
Ukoliko se ikra inkubira u Cuger aparatima, nakon 20-ak dana zapoinje
organogeneza, a na jajnim elijam koje su narandaste boje uoavaju se tamne
mrlje koje predstavljaju oi i tada se ikra prebacuje na konaan embrionalni razvoj,
a to su lenice mrijestilita.
Nakon 10-ak dana u inkubacionim aparatima ikra postaje manje osjetljiva, a
u vrijeme pojave oiju, ikra se u takvom obliku moe transportovati.
Tokom embrionalnog toka razvoja, uginula ikra od zdrave koja se normalno razvija
mora odstraniti. Samo uginula ikra ima drugaiju boju i pliva po povrini i
lako se moe odstraniti.
Kao efikasno antigljivino sredstvo koristi se rastvor malahitnog zelenila,
ali se moe koristiti i razblaen rastvor formalaldehida.
Prilikom daljnjeg inkubacionog razvoja (tokom pojave oiju), na ikri mogu da
se jave i neke bakterijske bolesti ikre i u tom sluaju primjenjuju se kao kupke neka
antibakterijska sredstva.
Primjena antivirusnih ili antibakterijski sredstava u inkubacionim aparatima vri se
na taj naina da se prekine dotok svjee vode i nakon provedenih kupki, ponovo se
uspostavi dotok vode.
Kompletan tok od momenta oplodnje jajne elije do izvale pri temperaturi 810 oC traje 30-ak dana.

30

Nakon propadanja kroz preforirano dno lenica, larve duiaste pastrmke

dospjevaju na dno bazena, lee na boku i kao hranu koriste preostali hranjivi
sadraj iz jajne elije.
Nakon izvjesnog vremena kod tih ribica se formira hidrostatiki organ riblji
mjehur, to omoguava da te male ribice proplivaju. U tom trenutku preko 90%
umanjana kese je potroeno i to je momenat kada treba poeti sa dodatnim
prihranjivanjem.
Nakon oplodnje potrebno je utvrditi broj jajnih elija, a to se vri na 4 naina:
1)
2)
3)
4)

gravimetrijski;
volumetrijski;
putem Bransterovog brojaa;
elektronski princip fotoelije.

Proizvodnja mlai duiaste pastrmke

Poslije embrionalne faze ivota, nastupa postembrionalna faza u razvoju

duiaste pastrmke.
Postembrionalna faza moe se podjeliti na uzgoj sitnije i krupnije mlai,
predkonzumne i konzumne ribe.
Proizvodnja mlai najee zavisi od ekolokog karaktera ribogojilita i to prije
svega od abiotskih uslova u kojima je vana temperatura vode i koliina
rastvorenog O2.
Proizvodnja mlai realizuje se u 4 faze:
do 30 dana starosti,
do 3 mjeseca starosti, a odraslija mla se proizvodi do 9 mjeseca starosti.
U uslovima gdje su ribogojilita locirana u hladnijem klimatu, mla moe da se
realizuje do 12 mjeseci ili se ta faza realizuje ukoliko 9 mjesena mla jo nije
dostigla potrebnu veliinu.

Uzgoj mlai duiaste pastrmke do 30 dana starosti

31

Prva faza gajenja mlai (do 30 dana), realizuje se u natkrivenim

mrijestilinim bazenima, a ostale faze se odvijaju u nenatkrivenim bazenima
ribogojilita. Poetak proizvodnje mlai poinje od trenutka kada se kroz preforirano
dno lenica izvaljuju juvenilne jedinke duiaste pastrmke koje propadaju na dno
mrijestilinih bazena i lee obino na bokovima i nemaju mogunost plivanja.
Prvo se iz jajnih elija razvijaju larveni oblici koji se preobraajem (metamorfozom)
transformiu izgledom u odrasle jedinke. Nakon izvale larveni oblici imaju jo
dio umanjcetovog sadraja i na raun tog sadraja jedinke se prihranjuju i to je
endogeni nain ishrane.
U tom trenutku ti oblici su jako osjetljivi i ne smiju se prebacivati na druga
mjesta. Nakon izvjesnog vremena mlade ribice dobijaju riblji mjehur koji se kao
hidrostatiki organ napuni vazduhom i mlade ribice poinju polako da plivaju. U tom
trenutku ti oblici poinju dodatno da se prihranjuju.
Kao hrana juvenilnim ribicama daje se specijalna granulirana hrana (sa
veoma visokim procentom proteina). Ta hrana je prilagoena veliini i uzrastu ribe
koja se hrani i ona je pored nutritivnih komponenti obogaena vitaminima i
mineralima. Koliina hrane odreuje se kao dnevni obrok u odnosu na masu ribe,
individualnu veliinu i temperaturu vode.
Dnevni obrok se rasporeuje u tzv. porcije i te koliine hrane (porcije) daju
se vrlo esto, svakih 15-20 minuta.
Koliina obroka na 10 oC i da je koliina O 2 9-10 mg/litru vode iznosi 1% u odnosu
na masu ribe u bazenu.
Ukoliko se riba embrionalno razvija u inkubator aparatima, a kasnije se
prebacuje na lenice mrijestilinih bazena, ta koliina treba da bude 30-40
komada na 1m2 lenice.
Ta ikra na lenicama obino je u jednom sloju (obino da se ne dodiruju jajne
elije), a dotok svjee vode u te bazene je oko 10 litara u minuti.
I lenice je potrebno redovno istiti i odravati higijenske uslove. ienje
najee vre radnici na ribogojilitu i to pincetom. Lenica se tokom razvoja mora
higijenski odravati i da se iz nje redovno odstranje eventualna neistoa (od
fekalija ribe ili od neiskoritene hrane koja moe poeti da se razgrauje i moe da
se pojavi deficit O2).
Odstranjivanje neistoa moe da se vri runo (pincetom) ili u posebnim usisnim
gumenim crijevom, ali se pri tome mora voditi rauna da se sa neistoama ne
usisaju larve koje se normalno razvijaju.

32

Pored ienja primjenjuju se i dezinfekcione mjere ili kupka. Vri se 5

dana nakon izvale i to u blagom rastvoru soli NaCl i traje 15 minuta. Kupka se
provodi tako to se provodi prekid svjee vode, i primjeni se kupka i nakon 15
minuta ponovo se uspostavlja dotok svjee vode.
Druga kupka provodi se 5 dana nakon resorpcije potroene umanjana
kese i to sa 35% rastvora formaldehida i takoe traje 15 minuta.
Ove kupke provode se prvenstveno radi moguih virusnih ili bakterijskih bolesti, ali i
mogueg mortaliteta u kasnijim periodima proizvodnje.
Bez obzira na provoenje ienja i dezinfekcione mjere, mortalitet larvi u
prvih 30 dana je visok i iznosi i do 40% u odnosu na poetni broj. Mortalitet moe
biti jo i vei (do 50%), ukoliko prethodno nisu provedene dezinfekcione mjere i
mjere ienja.

Uzgoj mlai duiaste pastrmke do 3 mjeseca starosti

Nakon uzgoja duiaste pastrmke do 30 dana, postupak se nastavlja u

vanjskim ne natkrivenim bazenima. Dalja proizvodnja moe da se obavlja u
longitudinalnim bazenima koji se zovu mladinjaci ili se ta proizvodnja realizuje u
rotacionim bazenima.
Nakon to je u prvoj fazi proizvodnje kod mlai potroena umanjana kesa,
maldunci su se potpuno privikli na uzimanje dodatne hrane.
Te juvenilne kategorije mlai su jo uvijek fiziki nejake, tako da se dotok svjee
vode u mladinjake treba regulisati tako da se mla sluajno ne zalijepi za
reetke preko kojih voda istie iz mladinih bazena.
Dimenzije klasinih longitudinalnih bazena za uzgoj ovog uzrasta su: 5-7
metara duine, 1 metar irine, a prosjena dubina vode u njima je 0,7 metara.
Norme nasaivanja su takve da se prethodno gajeni mladunci, gajeni do 30
dana starosti nasauju u mladinjake u koliini 15000-30000 komada na 1 m2
bazena.
Pri kraju uzgojnog ciklusa u ovim mladinim bazenima poetna gustina populacije
se razrijeuje na 5000-10000 komada po 1 m 2 bazena.
Odabir broja i mase jedinki vri se iz vie razloga od kojih su znaajne: da se mla
izjednaava po veliini jedinke i da se izbjegne mogunost intenzivnog hranjenja
33

odraslije mlai. I u ovoj hrani za mla treba da bude visok procenat proteina u
nekim sluajevima se daju i klanini otpadci ili sitno izrezan komad ribljeg mesa jer
su izvanredan izvor animalne proteinske komponente.
Hrana koja se dodatno daje (fabrika hrana) jeste granulirana hrana koja ima
oznaku 0, 00, 000. Granulirana hrana se pravi na taj nain da te granule ne tonu
na dno jer u sluaju da se to desi hrana na dnu poinje da se razlae i poinje da
ugroava uzgojni kvalitet vode.
Pored toga koliina hrane treba da bude precizno odreena. Ukoliko se stavi vie
hrane, ta hrana padne na dno i ostane neiskoritena. Prema tome osnovne
karakteristike te hrane su takve da moraju da zadovolje kriterijume:
1) granule ne smiju da padnu na dno betonskih bazena;
2) koliina te hrane (dnevni obrok) mora da se odredi u skladu sa temperaturom
vode, veliinom mlai i to duinom i masom jedinke;
3) koliina granulirane hrane mora da bude u skladu sa temperaturom vode;
4) hrana mora da bude bogata ivotinjskim proteinima i da je to boljeg
kvaliteta;
5) riblja hrana ne smije biti prakasta;
Kada se odredi koliina dnevnog obroka za 3 mjesenu mla ona se rasporedi u 15ak porcija. U toj hrani treba da bude antibakterijsko sredstvo, a to je najee
farmaceutski preparat pod nazivom efloran.
Tokom uzgoja ove mlai primjenjuju se i kupke, a pored formalina moe da
se upotrebljava i omisan. Omisan se upotrebljava radi sprijeavanja pojave
bakterija u vodi. I u vanjski bazen u kojem se uzgaja 3 mjesena mla se mora
redovno istiti, to podrazumjeva odstranjivanje fekalija ribe i neiskoritenu hranu.
Paralelno sa ienjem tih bazena potrebno je stalno vriti kontrolu kvaliteta vode i
uporeivati je sa standardima propisanim za uzgoj salmonidnih vrsta riba.
Tokom ove proizvodnje potrebno je kontrolisati prirast i zdravstveno
stanje jedinki, a to se vri svakih 15-20 dana. Prilikom tih ribolova, obino se
prekontrolie 150-200 jedinki i pri tome se zabiljee individualna masa i duina
jedinki, a moe da se kontrolie i zdravstveno stanje.
Na osnovu ovog reprezentativnog uzorka konstatuje se stanje kompletne
populacije. Populacija je skup jedinki iste vrste koja u isto vrijeme ivi
zajedno, a jedinke mogu meusobno razmjenjivati genetski materijal.
Prilikom kontrolnog ulova moe da se konstatuje smrtnost (mortalitet) jedinki
kao i potronja hrane koja predstavlja konverziju ili hranidbeni koeficijent.

34

Uzgoj mlai duiaste pastrmke 3-9 mjeseci starosti

Nakon to je zavren 3 mjeseni uzgoj, prelazi se na uzgoj odraslije mlai.

Prethodno uzgojena 3 mjesena mla sorati se, a zatim se sa njom nasauju i
mladinjaci za uzgoj odraslije mlai. Prva koliina koja se nasauje jeste 15003000 komada po 1 m2 mladinjaka i uzgoj ove mlai kao i prethodne ovisi o
ekolokim karakteristikama ribogojilita.
Hranjenje kao i ostale tehnoloke mjere, sline su kao i kod uzgoja 3
mjesene mlai. Posebno je znaajno provoditi mjere sortiranja (15-20 dana) kao i
vriti kontrolne ribolove.
Kontrolnim ribolovima odraslije mlai moe da se vri i anesteziranje jedinki radi
lakeg uzimanja ili dabijanja podataka, radi lakeg odreivanja mase i duine
jedinki. Nakon svakog kontrolnog ribolova kada se konstatuje duina i masa jedinki,
propisuju se norme hranjenje za naredni period.
Smrtnost mlai u ovom periodu je takoe velika (do 35%), a mla za 9
mjeseci praktino naraste izmeu 8-12 cm (najee je to 10 cm).

Gajenje mlai duiaste pastrmke 9-12 mjeseci starosti

Gajenje u ovom vremenskom periodu realizuje se u ribogojilitu koja su

snabdjevena vodom sa temperaturom niom od 9 oC. Pored toga i klimatski
ambijent je drugaiji i to je hladniji ambijent.
Prije nego to se prihvati 9 mjesena mla, bazeni se oiste i dezinfikuju, a
prethodno uzgojena mla se sortira i izdvajaju se jedinke do 10 cm (prosjek).
Mla koja nema 10 cm ostaje u prethodnim bazenima. Gustina nasada u ovim
bazenima je 1000-1500 komada 1m2.
Za razliku od granulisane hrane ova mla se hrani peletiranom hranom.
Mortalitet je manji i kree se do 5%. Riblja hrana se daje runo i to ravnomjernim
rastojanjem po itavoj povrini mladinjaka ili se ta hrana daje pomou hranilica za
ribu.

Gajenje konzumne duiaste pastrmke

35

Proizvodnja odraslije mlai (10-12 cm), nastavlja se u predtovilinim i

tovilinim bazenima ribogojilita. Punosistemska ribogojilita podrazumjevaju
postojanje svih proizvodnih objekata za uzgoj ribe od matinjaka do tovilinih
bazena.
Salmonidna ribogojilita se djele prema intenzitetu proizvodnje.
Obino su locirana na 1 ha povrine (svi objekti) i u odnosu na intenzitet
proizvodnje najee se djele u 4 tipa:
1) salmonidna ribogojilita slabog produktiviteta. U takvim ribogojilitima
obino se godinje proizvede do 100000 kg/ha;
2) salmonidna ribogojilita srednjeg produktiviteta. U tim ribogojilitima
godinja proizvodnja isnosi 100000-200000 kg/ha;
3) salmonidna ribogojilita dobrog produktiviteta. U njima se godinje
proizvede 200000-300000 kg/ha;
4) salmonidna ribogojilita odlinog produktiviteta. U njima se godinje
proizvede preko 400000 kg/ha.
Sve proizvodne mjere koje se odnose na uzgoj odraslije mlai, primjenjuju se i na
uzgoj konzumne ribe, ipak najznaajniji je uticaj abiotskih faktora na tok
proizvodnje (kvalitet i kvantitet vode), znaajan uticaj ima i riblja hrana (kvalitet
riblje hrane), zdravstveno stanje tokom uzgoja, koritenje opreme i sredstava za
rad i primjena modernih metoda proizvodnje.
Prilikom proizvodnje predkonzumne i konzumne
odraslija mla nasauje u koliini do 500 jedinki/m3 vode.

pastrmke,

obino

se

Kod nas od oko 1000 oploenih jajnih elija na poetku ciklusa, u krajnjoj fazi
proizvodnje konzumne ribe dobije se 400-450 komada jedinki (individualne veliine
oko 250 grama).

Neklasini sistemi uzgoja ribe

Pored klasinih toplovodnih i hladnovodnih ribogojilita, riba se moe

proizvoditi i na neklasian nain, raznim metodama dotovljavanja. Prema nivou
ulaganja u uzgajalita ribe i stepen iskoritavanja riblje hrane, razlikuju se 3 naina
proizvodnje: ekstezivni, poluintenzivni i intenzivni nain proizvodnje.
36

S obzirom na opskrbu vodom uzgajalita, postoji i posebna podjela

uzgajalinih sistema na statiki ili lentiki i protoni ili lotiki sistemi.
Hidroloki reim predstavlja koliinu vode koja
sistem. U odnosu na protok vode razlikuju se
iskoritavanja protoka vode, sistemi viestrukog
sistemi protoka i zatvoreni ili recirkulacijski sistemi

proe kroz cijeli uzgojni

sistemi jednostrukog
protoka, poluzatvoreni
protoka.

Jednostruki protok podrazumjeva da samo jednom voda procirkulie kroz

uzgajalite, a zatim se isputa van tog uzgajalita. Ovakav nain protoka najee
se primjenjuje u klasinim uzgajalitima ribe.
Viestruko iskoritavanje protoka vode podrazumjeva da se voda koja
cirkulie vie puta iskoritava i tek nakon viestrukog iskoritavanja isputa van
uzgajalita. U naim uslovima ovakav nain iskoritavanja se manje koristi.
Poluzatvoreni sistem protoka podrazumjeva da se jedan dio vode
preiava i ponovo koristi u uzgoju, dok se drugom djelu protoka vode dodaje
svjea voda.
Zatvoreni protok podrazumjeva koritenje iste koliine vode koja se
konstantno preiava i ponovo upotrebljava. Ovakav nain protoka prisutan je u
recirkulacionim sistemima.

Uzgoj ribe u recirkulacionim sistemima

U recirkulacionim sistemima proizvodnja ribe je znatno vea u odnosu po

jedinici proizvodne povrine u odnosu na klasina ribogojilita.
Generalno se moe rei da je ovaj sistem uzgoja ribe zastupljen u zemljama
sa oskudicom vode.
Upotrebljava se relativno mala koliina vode koja se preiava, pri tome se u
sistem vodotoka moe dodati 10-15% svjee vode.
Dodavanje vode najee se vri iz razloga to voda iz recirkulacionih sistema moe
da isparava i da se djelom gubi prilikom prolaska kroz sistem.
Postrojenje recirkulacionog sistema mora da ima ureaje za kontrolu vode, a voda
koja se uputa u sistem treba da bude potrebnog kvaliteta, a posebno da je
obezbjeena koliina O2.

37

Recirkulacioni sistemi mogu da budu i vertikalno postavljeni sistemi koji

se na isti nain snabdjevaju kvalitetnom vodom. Takvi recirkulacioni sistemi
nazivaju se silosi. Oni su najee okruglasti, izdueni i vertikalno postavljeni.
Pored recirkulacionog sistema, riba moe da se uzgaja i u protonim irigacionim
sistemima.
Protoni sistemi obino se lociraju uz rijeni ekosistem, dok su
irigacioni sistemi iskljuivo predvieni za navodnjavanje poljoprivrednih
povrina.
Uzgoj ribe moe da se vri i u geotermalnim vodama, ali je problem da se ta
voda dovede na zadovljavajuu temperaturu i kvalitet (demineralizacija).
Uzgoj ribe moe da bude i kombinovan i to na nain da se riba uzgaja sa nekim
biljkama i ivotinjama. Karakteristian je uzgoj ribe u Jugoistonoj Aziji gdje se
aran i jo neke toplovodne vrste riba uzgajaju zajedno sa nekim pticama
(plovke), i na taj nain je obezbjeeno prirodno ubrenje uzgojnih povrina,
odnosno obezbjeeno je prisustvo prirodne hrane za ribe.

Kavezni sistem

Na ovaj nain najee se dotovljava predkonzumna riba, ali se u mreama

moe drati i sitnija riba (mla), a u nekim sluajevima polno zrele jedinke
(matice).
Osnovni cilj ovakvog naina proizvodnje jeste poveanje ishodine mase ribe.
Lokacije za instaliranje kaveza su najee sporotekui vodeni ekosistemi koji se
kao hidroakumulaciona jezera formiraju na tokovima rijeka nakon izgradnje
hidrocentrala.
Kaveznim sistemima se moe nadopuniti klasina proizvodnja i ostvariti
znaajan financijski efekti. Ukoliko se kavezi postavljaju u hidroakumulaciji to su
najee mjesta ua manjih rijeica koja osvjeavaju postojei
ambijent.
Ovaj nain akvakulture (kavezi) moe da se realizuje i u slanoj ili slatkoj vodi, ali i u
boatim vodama nieg saliniteta. Proizvodnja ribe slina je kao kod gajenja u
klasinim ribogojilitima, ali je investicija za instaliranje kaveza manja.
Kavezni sistem moe da se primjeni i u sluajevima kada se pojedinani
kaveti mogu vezati u cjelinu koja se naziva baterija za uzgoj ribe. U
38

sluajevima ekolokog pristupa potrebno je potovati princip da su kavezi locirani

dalje od ljudskog naselja, kako ne bi dolo do nizvodnog oneienja vode.
Kavezi su okviri najee napravljeni od krueg materijala, tako da moraju
biti sklonjeni od negativnog uticaja vjetra.
Klasini kavezi podrazumjevaju vezanje mrea koje su veliine 5x5x5 metara,
tako da je proizvodna povrina 100-110 m3. Dno mrea treba da je odignuto
najmanje 1 metar od dna tako da eventualni dodir mree sa dnom ne remeti
kvalitet vode.
Instaliranje kaveza je obino u obalskoj zoni gdje nema vegetacije. U
obalnoj zoni potrebno je da bude upravna zgrada, zajedno sa laboratorijom i
skladitem riblje hrane. Radnici moraju da imaju svu potrebnu opremu za rad, a
i amce kojima prilaze kavezima.
Konstrukcije kaveza mogu da budu napravljene od razliitog materijala, ali je
to uvijek materijal koji pluta po povrini i na te konstrukcije veu se mree koje
su u vodi. Okca na mreama koje se veu moraju da odgovaraju nasadnoj veliini
ribe koja se uzgaja. Baterija kaveza se fiksira na odreenom mjestu i to na nain
to se jednim krajem usidri za dno, a drugim se privrsti za obalu.
Kao primjer jedne klasine proizvodnje pastrmke u kavezima, moe posluiti
kavez duine 5x5x5. U njemu se na poetku uzgojnog ciklusa stavi 350-400 kg
duiaste pastrmke, prosjene individualne mase 50-70 grama.
Za period od 3-4 mejseca masa ishodine ribe se povea vie od 2 puta i dobije se
1 tona konzumne ribe po kavezu.
Najee se eksperimentalno provjeri kavezna proizvodnja na nekoliko
kaveza u jednoj ili vie baterija kaveza ime se realizuje industrijski pristup u
proizvodnji.

Transport ive ribe

Osnovni razlog radi ega se riba transportuje na druge lokalitete jeste

dotovljavanje predkonzumih jedinki i poribljavanje (revitalizacija)
39

oteenih rijenih tokova. Pored predkonzumne ribe, transportovati se moe i

ikra u poodmakloj fazi razvia kada je vie otporna na stres.
Najznaajniji faktor prilikom transporta ribe je da se u tanku ribe u kojem se
vri transport, stvore uslovi kao i u uzgojnom medijumu vodi u kojoj je ta riba
proizvedena. Osnovni uslov za uspijean transport je da se stvori odreeni omjer
vode i mase ribe koja se transportuje. Ta koliina nije ista za sve vrste riba, ali
je razliita i za razliite uzgojne kategorije iste vrste.
Transport se moe obavljati drumskim, pomorskim ili vazdunim putem.
Bez obzira na koji nain se obavlja transport, riba se sa vodom stavlja u specijalne
tankove. Savremeni nain transporta se obavlja u specijalnim bazenima gdje voza
ima potpuni uvid u stanje kvaliteta vode i ribe koju transportuje.
Najee se transportuje aran razliitih uzrastnih kategorija
(toplovodni ribnjak) ili duiasta i rijena pastrmka (hladnovodna
ribogojilita).
Ukoliko se transportuje duiasta ili potona pastrmka predkonzumne veliine,
omjer vode u tanku je viestruko vei od mase ribe npr. tank V = 2000 litara, u
njega se stavi 350 kg predkonzumne. Transport odraslije pastrmke moe da se
realizuje i sa manje vode u istom tanku (2000 litara) sa 500-550 kg konzumne ribe.
Transportovati se mogu i larveni oblici i tada se transportovanje vri slino
kao i kod arana, u plastinim vreama (u jednu takvu vreu stane oko 30000
komada larvi). Ostatak zapremine vree je voda. Ukoliko se transportuju larve
arana, to se radi na slian nain.
Predkonzumni aran se transportuje u odnosu mase i vode 1:3/4. Odrasliji
aran se transportuje u odnosu 1:2:3 i vie.

Ekonomika ribarstva

Ribarstvo predstavlja integralni dio poloprivredi i financijski se posmatra

jedinstveno.
40

Ekonomika ima 2 osnovna cilja: da osigura prehranu stanovnitva

animalnim proteinima i da se izvozi odreena koliina ribe, ime e se
stvoriti financijska efikasnost.
Ribarstvo ima vie razvojnih mogunosti,posebno sa aspekta pozitivnih
uslova izvoza u zemlje EU. Izvoz ribe mogue je intenzivirati ukoliko se pored
klasinih naina proizvodnje, obezbjedi proizvodnja ribe na neklasinim
akvakulturnim djelatnostima (dotovljavanje na prirodnim lokalitetima,
kavezno gajenje, gajenje u recirkulacionim sistemima, u geotermalnim
vodama, itd...).
S obzirom da je ribarstvo grana poljoprivrede na njega se orjentiu sve mjere
ekonomske politike u ovoj oblasti. Intenzivirana proizvodnja ribe se moe oekivati
ukoliko se modernizuju postojei kapaciteti (uvoenje novih tehnika proizvodnje i
sredstava i opreme za rad).
S obzirom da kod nas postoje aranski i pastrmski ribnjaci, ekonomija ovih
grana se moe posmatrati odvojeno.
Prednosi ribarstva su viestruke, ali se moe konstatovati da je relativno jeftinija
proizvodnja, to se posebno odnosi na konverzijski koeficijent (1:1). Prednosti
su i u pogledu produktiviteta po zaposlenom radniku.
Ograniavajui problem ekstezivnijeg ribarstva predstavlja
riblje hrane.

nedostatak

Budua koncepcija razvoja ribarstva u BiH podrazumijeva izgradnju kvalitetne

fabrike za proizvodnju riblje hrane, ime bi ribarstvo dobilo jo vei znaaj.
Ulaganja u ribarstvo su nezadovoljavajua, a vei financijski efekti od ribarstva se
mogu oekivati tek znaajnim ulaganjem.

Prerada ribe

Osnovni cilj prerade ribe jeste da se dugorono ouva svjeina i kvalitet

ribljeg mesa. U okviru prerade ribe postoje fizike i hemijske metode prerade.
41

Osnovne fizike metode odnose se na zaleivanje, smrzavanje i suenje.

Suenje se moe obavljati na niskim poveanjima temparature, koje smanjuju
koliinu vode u ribi.
Hemijske metode su soljenje, dimljenje, toplinska obrada, itd...
Prilikom visokih temperatura u toplinskoj obradi dolazi do sterilizacije, a
ribama se moe dodati jo neki sastojak ili zain. Takav nain je npr.
konzerviranje ribe i takvi proizvodi uglavnom nisu ogranieni rokom
trajanja.
Postoje i trajne konzerve preraene ribe i prilikom ovog postupka kombinuju
se fizike i hemijske metode.
Jedan od znaajnijih naina prerade ribe odnosi se na smrzavanje i to je ipak
najbolji nain da se ouva prirodna vrijednost i okus ribe. Prilikom ovog
postupka ribu odmah nakon ulova treba oistiti, a zatim zamrznuti na niskoj
temperaturi.
Konzerviranjem ribe poleivanjem se vri u ribarskim sanducima.
Poleivanje se vri komadiima leda, a oiena riba i led se slau u redovima
naizmjenino.
Suenje ribe moe da se obavlja na suncu ili na prirodan nain.
Poseban postupak predstavlja soljenje, a sastojci soli (NaCl) djeluju
bakterioloki.
Jedan od naina prerade jeste i dimljenje ribe i postoji dimljenje na niskim
temperaturama to je hladno dimljenje ili dimljenje na visokoj temperaturi to je
toplo dimljenje.
Dimljenja riba je polutrajni proizvod koji se moe konzumirati ili ide u dalji postupak
konzerviranja.
Jedan od naina jeste i mariniranje ribe kada se oienoj ribi dodaje
slano-kiseli aditiv.

Bez obzira o kojem nainu prerade se radi, najznaajnija su 4 postupka:

1)
2)
3)
4)

dopremanje i skladitenje svjee ribe;

ienje i smrzavanje oiene ribe;
konzerviranje ribe u hladnom i toplom postupku;
prerada ikre (kavijar).

42

Ihtiofaunistika regionalnost

Svaka rijeka ima tano odreeno podruije za svaku vrstu ribe na

longitudinalnom profilu toka. Ribe koje ive bez uticaja ovjeka, u ekolokom smislu
predstavljaju ekoloke vode. Izlov ribe iz tih voda moe da se vri putem sportskog
ili privredni ribolov.
Karakteristino je longitudinalno rasprostranjenje populacije ribe u Vrbasu.
Prema toj regionalnosti, najuzvodniji djelovi tokova pripadaju salmonidnim
regionima.
U salmonidnom regionu prema kvalitativnim i kvantitativnim faktorima je
potona pastrmka (Salmo trutta morpfa fario).
U tom regionu (salmonidni region) nastanjena je i vrsta koja se naziva pe (Cottus
gobio).
Potona pastrmka je karnivorna vrsta (hrani se drugim ribama) i jedna od riba
kojom se hrani u tom regionu je pe.
U salmonidnom regionu esto je prisutna riba gogica ili pijor (Phoxinus
phoxinus). Na salmonidnim regionima (nizvodno) nastavlja se lipljenski region
u kome je domnantna vrsta lipljen (Thymallus thymallus).
U ovom regionu (u vodama dunavskog sliva), prisutna je i riba mladica (Hucho
hucho). U ovom regionu prisutne su (u manjem broju): kobalj (Chondostroma
nasus), klen (Squalius cephalus), mrena (Barbus barbus).
Na lipljenski region nastavlja se mrenski region koji obuhvata male, srednje
i velike vodotokove. Ukoliko je u pitanju mali region, dominantna vrsta je potona
mrena (Barbus meridionalis). Ukoliko su u pitanju srednji i vei mrenski regioni u
njima se brojnost ciprinidih vrsta riba poveava. Posebno se poveava brojnost
kobalja, klena i mrene.
Ukoliko je u pitanju vei mrenski region, pored navedenih vrsta riba (kobalj,
klen, mrena), pojavljuju se jo neke vrste kao npr. bodorka (Rutilus rutilus). U
nizijskim djelovima vodotoka (pri uima) u sastav mjeovite populacije ribe javlja
se aran (Cyprinus carpio), deverika (Abramis brama), som (Silurus glanis),
tuka (Esox lucius), smu (Stizostedion lucioperca), kara (Carassius
carassius), i jo neke ravniarske vrste riba.

43

Zdravstvena zatita ribe

Osnovni zadatak tokom proizvodnje ribe jeste preduzimanje sanitarnohigijenskih mjera da se eventualno oboljenje ne pojavi i to je preventiva. Mjere
preventive preduzimaju se odmah prije poetka gradnje ribogojilinog objekta za
smjetaj ribe, a to podrazumjeva adekvatan izbor lokacije, zatim mogunost
potpunog isuivanja vode (toplovodna ribogojilita) ili isputanje vode iz
betonskih bazena (hladnovodna ili toplovodni ribnjaci).
Pored toga potrebno je uspostaviti odgovarajui dotok vode i obezbijediti da
je ta voda odgovarajueg kvaliteta. Ukoliko su u pitanju toplovodni ribnjaci koji se
vodom snabdjevaju iz prirodnog vodotoka, potrebno je sprijeiti ulaz
nepoeljnih vrsta koje su u kompeticiji sa uzgojem arana.
U mjere preventive, ubrajaju se dobar izbor matinog fonda ribe koja
se mrijesti, a odabrane jedinke za mrijest moraju da budu dobre
konstitucije, dobrog kondicijskog stanja i otporne na eventualne bolesti.
Jedna od osnovnih mjera preventive odnosi se na proizvodnju i gajenje svih
uzrastnih kategorija ribe to mora da se realizuje u odvojenim proizvodnim
bazenima.
Pravilan nain gajenja prodrazumjeva i veterinarsko praenje proizvodnje,
ako su u pitanju toplovodno ribarstvo prethodno je mogue provesti agrotehnike
mjere (zakreavanje i dezinfekcija, zaravnavanje, usitnjavanje tla, itd...).
Tokom proizvodnje potrebno je pratiti fiziko-hemijski sastav vode, koji u svim
godinjim aspektima (proljee-zima) mora da bude u granicama potrebnim za uzgoj
odreene vrste.
Ukoliko su u pitanju toplovodni ribnjaci, panju treba usmjeriti i na kontrolu
tetnih gasova (CO2, S) koji mogu da narue povoljan kvalitet vode. Prilikom
manipulacije ribom (nasad, prevoz, izlov ribe) potrebno je voditi rauna da se sa
ivim jedinkama paljivo postupa, jer eventualne ozlijede po tijelu ribe mogu
lake omoguiti prodor u tijelo nekih uzronika bolesti.
Mjere preventive potrebno je obuhvatiti i primjeniti sve propise koji se
odnose na kontrolu i sprijeavanje unoenja nekog uzronika bolesti, to je u veini
sluajeva nadlenost veterinarske kontrole.

Dezinfekcija
44

U svakom uzgoju ribe osnovna mjera za sprijeavanje pojave bolesti je

dezinfekcija. Dezinfekcija se provodi kreom, a ukoliko je u pitanju uzgoj
pastrmke onda se primjenjuje jod-omisan, formalin.
Dezinfekcija moe da bude fizika i hemijska. Kao fiziki oblici karakteristini
su: mehaniko ienje, isuivanje objekta i djelovanje visokih temperatura.
Hemijska dezinfekcija podrazumjeva primjenu hemijskih preparata. Najbolji efekti
dezinfekcije su ako se primjeni fiziki i hemijski metod.

Bolesti riba

Virusne bolesti

1) Proljena viremija arana (PV)

To je prelazna bolest koja je izazvana Rhabdovirus carpio. Ova bolest se
najee javlja kod nekoliko ciprinidnih vrsta riba. Ova bolest moe izazvati i
znaajna ugibanja, posebno u zimskim i rano proljenom aspektu godine kada
moe biti ugibanje i preko 50% oboljelih jedinki. Najvee tete se javljaju ako je
bolest zahvatila dvogodinju mla. Uzrok oboljenja (Rhabdovirus carpio) je
virus relativno otporan i u tjelo zdrave ribe najee ulazi preko riba. Pojava ovog
oboljenja kao i intenzitet bolesti variraju.
Simptomi oboljenja ribe su specijalni, a oboljele jedinke plivaju i uz
povrinu i uz obalu. Oboljela riba je tamnija i relativno mirna, a vrlo esto ima
sluzavu kou, iskolaene oi i naduven abdominalni dio. Na krgama, ali i na koi
moe se pojaviti jae ili slabije krvarenje i tada su unutra organi nateeni.
Karakteristino je crijevo koje je proireno. Crijevo je ispunjeno gnojnim sadrajem.
Slezena je poveana i tamnije boje. Ovo oboljenje prenosi se najee nasadom i
izmetom bolesnih riba, vodom, ribarskim alatom, opremom za rad, ali i vodom u
kojoj je eventualno transportovana oboljela riba.
Kao osnovna preventivna mjera jeste isuivanje i zakreavanje proizvodnih
povrina. aranski ribnjaci se kree sa 2000 kg/ha. Pored toga vri se i dezinfekcija
alata i sredstava za rad kao i dezinfikacija sredstava za transport, a uvodi se i
potpuna zabrana prenosa riba iz zaraenih ribnjaka u nezaraene ribnjake.
2) Boginje arana
45

(Epithelioma papulosum cyprini)

Oboljele ribe imaju zadebljanja na koi perajima i ta mjesta izgledaju kao
naslage mlijeno bijele boje. I ovo oboljenje izazivaju virusi i to virus iz grupe
herpes virusa. Za pojavu ovog oboljenja potrebno je pored virusa i genetska
predispozicija kod uzgojnih jedinki.
Pored spoljanjeg izgleda kod ribe dolazi do omekavanja kostiju i pojave
mlitavog repa koji se moe saviti do glave. Bolesne ribe imaju slabiji prirast i
mogu da izgube i do 30% mase.
Ugibanja od boginja arana nisu esta. Bolest se najee javlja kod uzgoja
dvogodinjeg i trogodinjeg arana.
Oboljenje mogu da prenose i koni paraziti kao to je riblja va. Na pojavu
bolesti moe uticati i manjak vitamina u organizmu ribe i radi toga se u hranu
intenziviraju dodavanja vitamina i nekih mikroelemenata.
Osnovna preventivna mjera je dezinfekcija koja je morala biti intenzivirana u
odnosu na poetno djelovanje, a to podrazumjeva da se svaka 3-4 dana jo
naknadno krei sa 50 kg/ha.
3) Zarazna nekroza guterae (ZNG)
(Necrosis infectiosa pancreatica salmonis)
Ova bolest se najee javlja kod mlai duiaste pastrmke i to prvih
mjesec dana nakon poetka hranjenja. Tokom ove bolesti ugibanja mogu da budu
beznaajna, ali i vea kada ugiba preko 50% oboljelih riba.
Uzronik ove bolesti je virus (slian Rheo virusima). Ovom virusu se relativno
manje zna, ali je sposoban za zarazu u duem periodu. Bolesna mla izluuje
velike koliine ovog virusa preko fecesa (izmeta) i na taj nain se zaraza iri
vodom. Bolest izbija naglo, a prije ugibanja mlai, iz anusa te iste mlai curi
sluz.
Jedinke koje su oboljele imaju ispupene oi, proirenu stomanu duplju, a
esto se javlja krvarenje oko je osnova peraja. Oboljela riba esto lei na dnu
bazena, ubrzano die, a nekada se vrti oko uzdune ose tijela. Ukoliko je ova
bolest u ekspanziji moe doi i do mortaliteta koji se kree 10-15% od broja
oboljele ribe. Bolest se najee javlja u proljee, a preboljele ribe postaju
kliconoe itavog ivota. Ukoliko se ova bolest intenzivno pojavi, lijeenje se ne
isplati,a potrebno je prekinuti proizvodnju mlai i usmjeriti se na proizvodnju
odrasle ribe.
4) Virusna hemoragina septikemija (VHS)
46

(Septicaemia haemoragica)
I ovo oboljenje najee se javlja u proljenom periodu. Bolesna riba je
tamnije boje, zadrava se u stranice bazena i kod ispusta vode. Mirna je,
tee odrava ravnoteu. Oi su joj takoe ispupene,a krge su blijede ili
ruiasto sive. U oima se mogu pojaviti takasta krvarenja. Smrtnost je velika
(50%).
Bolest se moe javiti nakon nedovoljnog dotoka svjee vode, sortiranja
ili transporta. Nastanku bolesti pogoduje i gust nasad ribe, kao i loi higijenski
uslovi smjetaja.
Lijeenjem se moe uticati da se smanji intenzitet bolesti i to primjenom
hemijsko-sanitarnih mjera, kao i mjera koje su upuene na zatitu uzgajalita ribe
od uzronika oboljenja ovog virusa.
Drugu grupu bolesti mogu da izazovu bakterijske bolesti ribe.

Bakterijske bolesti

1) Furnukuloza
(Furnuculosis)
Od ove bolesti oboljevaju i hladnovodne i toplovodne vrste riba, ali se
bolest vie ispoljava kod pastrmskih vrsta. Nastanku bolesti pogoduje povienje
temperature vode. Uzronik ovog oboljenja je bakterija (Aeromonas salmonida).
Ova bakterija u zdravu ribu ulazi preko ozlijeene koe ili ukoliko zdrava riba
pojede bolesnu ribu. Oboljenje se javlja kod uslovno loe higijene, a ovom
oboljenju mogu da pogoduju i stres kao i loa manipulacija ribom.
Oboljela riba izbacuje bakteriju u spoljanju sredinu preko fecesa, a i
izbacivanjem kroz rane na koi. Najupeatljivije kod pojave ove bolesti da
jedinka u miiima ima rane u obliku dubokih ireva, a ispoljavaju se
oteenja povrinskih djelova koe.
Preventiva je odravanje higijenskih uslova, dezinfekcija i davanje ljekova u
hrani.
2) Bakterijski nefritis (BN)
Ovu bolest uzrokuje bakterija (Renibacterium salmoninarum). Oboljela
riba ima uveanje bubrenih regiona kao i deformacije na njima. Kod oboljele ribe
47

oi su joj
takoe ispupene, krge su blijede. Oboljele jedinke esto imaju
proiren stomak, a po koi su sitni mjehurii i rane.
Oboljenja veeg intenziteta javlja se u proljee kada je temperatura u
porastu ili prilikom stresa ribe. Uzronik oboljenja ulazi u ribu preko usnog
regiona (usta), a moe i preko rana na koi. Zarazu u uzgajalitu mogu da ire i
oboljele ribe, njihova ikra kao i voda u kojoj borave.
Smrtnost je do 40% od broja oboljele ribe. Jedina preventiva je antibiotik
eritromicin koji se dodaje u hranu.
3) Eritrodermatitis arana (ES)
(Erythrodermatitis cyprini)
To je kona prelazna bolest, a uzrok je bakterija (Aeromonas salmonicida).
Za bolest je karakteristina upalna zakrvavljenost koe i nastajanje ireva. Javlja se
na toplovodnim ribnjacima i to kod arana. U veim razmjerama se javlja u
proljee ili jesen (poslije nasada i izlova ribe).
Bakterija ulazi u organizam ribe preko divlje ribe ili sa vodom. U unutranjim
organima oboljele ribe esto se sakuplja tenost, a promjene na organima su
takve da crvenilo u centru odumire, a na kraju se iri i nastaju duboki irevi. Kada
crvenilo nestane to je znak da riba ozdravlja i rane na koi ribe zarastaju.
Bolesna riba sporije uveava teinu. Jedan od znaajnijih proizvodnih mjera
za suzbijanje jeste doslijedna primjena svih sanitarno-dezinfikacionih mjera
kao i davanje antibiotikih ljekova u hrani.
4) Bolest kolumnaris
Bolest uzrokuje bakterija Flavobacterium columnare (raniji naziv
Flexibacter columnaris). Bolest se javlja pri veim temperaturama vode, bogatim
organskim materijama i nakon stresa ribe.
Oboljenje je vie ispoljeno kod mlaih uzgojnih kategorija ribe. Promjene
prouzrokovane ovim bolestima najee su promjene na krgama ili koi, a
posebno na koi u regionu usta.
Na poetku oboljenja moe se konstatovati samo pojaano luenje sluzi.
Kako bolest odmie zapaa se da prvobitna boja koe iezava (postaje
plavkasta) na ogranienom podruiju, a rub je zadebeljao i crvenkasto-ut.
Pored promjena na koi, oboljenje se moe manifestovati i na krnim lukovima.
Lijeenje se sprovodi sanitarno-dezinfekcionim mjerama (oksitetraciklin) kao
i sprijeavanje unosa ove bakterije na uzgajalite.
48

Gljivina oboljenja

1) Gnjiloa krga (Brahiomikoza)

Oboljenje se najee javlja u ljetnim mjesecima i to u toplovodnim
ribnjacima, a posebno u ribnjacima koji imaju vodu sa veom koliinom organiskih
materija gdje je gust nasad ribe i gdje se prihranjivanje vri loijom hranom.
Oboljele ribe se skupljaju na dotok svjee vode.
Na povrini krga se mogu uoiti tamnije pjege (uslijed krvarenja). U
zavrnoj fazi bolesti krge odumiru, a oboljele ribe se gue i umiru.
Uzronici gljivinih oboljenja su gljive algaice (Branchiomyces sanguinis i
demigrans).
Osnovna preventivna mjera je intenzivnije zakreavanje ribnjaka (svaka 2
dana), uspostavljanje intenzivnijeg dotoka svjee vode i primjena svih propisanih
sanitetsko-dezinfikacionh mjera.
2) Saprolegnioze (Saprolegniosis)
I ovo oboljenje je poslijedica invazije gljivica. Javlja se pri niim
temperaturama vode ili nakon rada sa ribom kada moe doi do ozlijeda jedinke.
Oboljele ribe imaju slojeve algi od koe preko miia pa sve do kostiju (tkivo ribe
izgleda kao da je prekriveno vatom).
Uzrok bolesti je gljivica iz roda Saprolegnia. Ova bolest napada iskljuivo
bolesnu ribu. Sprijeavanje bolesti moe ublaiti dobra uzgojna metoda pri
emu se izbjegavaju ozlijede riba, zatim provoenjem kupki i svih
potrebnih santarnih mjera.
Bolesti izazvane parazitima (praivotinjama)

Vrtiavost pastrmke (Myxomyosis)

Javlja se ee kod mlai, a pri tom dolazi do oteenja osnovnog skeleta, ali
i glave ribe. Oboljela mla ne uzima hranu, ima repni dio koji se tanji. Mravi i
ugiba. Prilikom plivanja, oboljela riba se vrti u krug i esto se pri tome umori i
legne na dno bazena.
Uzronik oboljenja je jednoelijski organizam Myxosoma cerebralis.
49

Smrtnost je vrlo visoka, a preivjeli primjerci imaju deformisan skelet i tamno

obojen repni region, slabije uzimaju hranu i sporo napreduju u pogledu prirasta.
Lijeka protiv vrtiavosti nema. Ako se oboljenje pojavi treba prekinuti
proizvodnju.
Pored prethodno navedenih bolesti, tokom
prouzrokovati i neki crvi, lankovite ivotinje.

uzgojnog

ciklusa

bolesti

mogu

Bolesti mogu biti prouzrokovane poremeajima u spoljanjoj sredini (smanjenje O 2 i

povienje Co2), nepravilnom ishranom, mehanikim ozlijedama, genetikim
poremeajima, itd...

50