Antonjina Klosovska - Sociologija Kulture PDF

Biblioteka TRANSITUS
Knjiga 3
Antonjina Kloskovska
Sociologija kulture
Izdava
Asocijacija nezavisnih intelektualaca
KRUG 99
Za Izdavaa Prof. dr
Mirjana MALI
Recenzenti Prof. dr Hidajet
REPOVAC i prof. dr Boidar Gajo SEKULI
Urednik, lektor i korektor
Slavko ANTI
SOCIOLOGIJA
KULTURE
Prevela sa poljskog
Svjetlana Babi-Baranjska
Naslovna strana Paul KLEE:

Freundschaft, 1938 Lady Apart
CIP - Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
316 . 7
KLOSKOWSKA, Antonina
Sociologija kulture / Antonjina Kloskovska ; [prevela
sa poljskog Svjetlana Babi-Baranjska] . - Sarajevo :
Krug 99, 2003. - 393 str. : ilustr. ; 21 cm. - (Biblioteka
Transitus ; knj. 3)
Prijevod djela: Socjologia kultury. - [ prevodiocu] /
Kataina Zjelonka: str. 389-391. -Bibliografija: str. 359375 ; bibliografske i druge biljeke uz tekst. - Registar
ISBN 9958-9766-6-8
I. Kloskovska, Antonjina vidi Kroskowska, Antonina
COBISS.BiH - ID 12315654
KRUG 99
Sarajevo, 2003.
Naslov originala:
PREDGOVOR
Antonina KLOSKOWSKA
Socjologia kultury
Warszawa, 1981
Panstwowe Wydawnictwo Naukowe
S poljskog prevela I
Svjetlana Babi-Baranska
Izraavamo nau veliku i iskrenu zahvalnost autorici Antonjini Kloskovskoj

koja se rado saglasila da se "Sociologija kulture" objavi i u Bosni i Hercegovini
- Sarajevo, kao i Poljskoj Akademiji Nauka - Varava, koja nam je u tom
pogledu pruila svestranu podrku.
Izdava
Izdavanje ove knjige omogueno je sredstvima roditelja
Svjetlane Seke Babi-Baranjske
Sociologija kulture, u skladu sa stanovitem zauzetim u ovoj studiji,

predstavlja jednu od oblasti koje su se izdvojile u toku specijalizacije i
unutranje podjele opte sociologije. Meutim, istovremeno moe da bude
shvaena kao rezultat ujedinjavanja uih i podrobnijih sociolokih istraivanja i
koncepcije koja se odnosi na umjetnost, znanje, zabavu.
Traganje za principima socioloke analize, koji bi bili zajedniki za
izabranu kategoriju kulturnih fenomena, pokazuje da je poimanje sociologije
kulture i odreivanje predmeta istraivanja blisko optem kolokvijalnom
shvatanju kulture. Aktuelne tendencije, svojstvene humanistikim naukama,
pokazuju da iz te podudarnosti proizlazi potreba za istraivanjem upravo tih
problema. Ovdje se principi njihovog izdvajanja trae drugaijim putem, to
opet ne znai da se omalovaava podudarnost sa kolokvijalnim miljenjem.
Sociologija kulture je shvaena kao razliita od antropologije kulture, i
pored niza dodirnih taaka. Obje discipline imaju zajedniko polazite odreeno
pretpostavkom da je nuno suavanje odreenog opsega kulture u odnosu na
njeno opte, globalno poimanje. I zato se prva poglavlja studije baziraju na
antropolokoj i etnografskoj literaturi koja je koriena i u sljedeim
poglavljima. Ali, podjela izmeu antropologije i sociologije kulture je izrazita, a
postoji potreba da se sociologija kulture izdvoji iz cjelokupne socioloke
problematike. Autorica ne pokuava da govori globalnoj kulturi, trudei se da
objasni zato to ne ini. I ako knjiga, pored ovih objanjenja, razoara itaoca
koji oekuje potpunije informacije kulturnim oblicima drutvenog ivota,
jedno od opravdanja za uinjeni izbor moe da bude tvrdnja da je to emu
autorica pokuava da govori dovoljno teko, sloeno, iroko i znaajno.
Pokuavajui da da sintezu izabranog problema, autorica je esto bila
primorana da se zadri na formulisanju problema, bez njegovog potpunijeg
predstavljanja i krajnjeg rjeenja. Na taj nain je pokuala da obuhvati perspektivu cjeline, ija podrobna prezentacija zahtijeva dalja istraivanja i
teorijske analize. Predstavljanje takve perspektive moe da podstakne na nova
istraivanja i da, istovremeno, aktivnog itaoca pobudi na razmiljanja.
5
Studija nastavlja razmiljanja saeta u knjizi Masovna kultura i u kasnijim

naunim radovima. To je nastavak didaktikog procesa, u koji se ukljuuje kao
forma pomonog nastavnog sredstva, ali ne i zamjene neposredne i ive rijei
predavaa. Jer, u skladu sa jednom od ovdje razvijanih koncepcija, neposredni
simboliki kontakt neformalnog karaktera ima poseban znaaj u procesu
sporazumijevanja ljudi i u njihovom uzajamnom djelovanju.
Na oblik predstavljenog problema sociologije kulture znatan utjecaj imalo
je uee autorice u dva istraivaka tima. S obzirom na dvojni karakter
predmeta, koji usko povezuje humanistiku problematiku kulture sa njenim
sociolokim aspektom, dio studije koji obuhvata analizu pojma kulture i
kriterijume izdvajanja njenog opsega jeste rezultat uea u radovima naunog
tima koji je istraivao temu Poljska nacionalna kultura, njene razvojne
tendencije i percepcije. A inspiracija za predstavljenu kon-ceptualizaciju
sociolokog pristupa kulturi i pokazivanje rezultata istraivanja veze izmeu
kulture i drutvene strukture proistekli su iz uea u istraivanju teme
Preobraaji u strukturi socijalistikog drutva.
Samo je jedno poglavlje iz ove studije bilo ranije objavljeno, 13. poglavlje.
Ali, poto je knjiga nastavak prethodnih istraivanja, pojavljuju se u njoj
dijelovi ranije objavljenih lanaka, a sa Masovnom kulturom dijeli polazite.
Priloena bibliografija sadri potpuni opis bibliografskih pozicija koje fusnote
navode u skraenom obliku.
Opseg priloene bibliografije pokazuje da je studija pokuaj predstavljanja
glavnih savremenih pravaca analize kulturnih oblasti, koji odgovaraju ovdje
predloenom modelu poimanja simbolike kulture kao cjeline. Meutim, knjiga
je, prije svega, izrasla iz tradicije poljske sociologije kulture i njenim
podsticajima sam duna zahvalnost. Posveujem je sjeanju na Juzefa
Halasinjskog i Stanjislava Osovskog.
Decembar, 1979.
* Iskorieni su opirniji dijelovi lanaka: "Razvoj koncepcije kulture u poljskoj socio-
logiji", Socioloki pregled 1968, broj 2 i "Proces simbolizacije i drutvena interakcija" u knjizi
Drutvo i moralnost, zatim lanak "Koncepcija kulture u shvatanjima Karla Marksa",
Filosofske studije 1968, broj 1. Poglavlje XIII pojavilo se u knjizi Marksizam i procesi
drutvenog razvoja, red. Vesolovski, Varava 1979.
I. IZDVAJANJE SOCIOLOGIJE KULTURE I POJAM

KULTURE
Za razvoj sociologije u XX vijeku karakteristine su dvije meusobno

povezane tendencije: sve vea uloga empirijske orijentacije, koja vodi sve
veem irenju kvantitativno i tematski odreenih istraivanja, i sve vea
specijalizacija, koja se izraava u raslojavanju sociologije i izdvajanju niza
subdisciplina, od kojih se neke i unutar sebe dijele. Drugi fenomen moemo da
prihvatimo kao rezultat prvog. Zajedno sa pojavom i razvojem pojedinih
problemskih empirijskih istraivanja teko je bilo odrati jedinstvo discipline i
opti karakter njene orijentacije koja je bila karakteristina za period stvaranja
velikih sociolokih sistema u epohi Spensera i Konta.
Kasniji predstavnici empirijski orijentisane sociologije bili su voljni da te
sisteme svrstavaju u kategoriju prosociolokih teorija, koje su u sklopu
drutvene filosofije. Kamen mea tog pravca razvoja sociologije bila je
Dirkemova teorija, koja je zadrala ambiciju i razmah velikog teorijskog
sistema opteg karaktera, ali je istovremeno naznaila pravce i pokazala
primjere subdisciplinarne specijalizacije, odreujui njene predmetne osnove i
pokazujui primjere realizacije empirijskih istraivanja koja je zapoinjao ili
inspirisao sam Dirkem.
Socioloke oblasti koje je izdvojila dirkemovska tradicija kodifikovane su
tematski u asopisu "Annee Sociologique", koji je na nekoliko desetina godina
odredio interesovanje francuske sociologije. Naravno, to nije bio krajnji domet
tih interesovanja, niti specijalizacije u "nefrancuskoj" sociologiji, a prije svega u
anglosaksonskoj. U ovoj posljednjoj glavno polazite nisu bile teorijske
inspiracije, nego praktiki drutveni problemi koji su se pojavljivali u toku
empirijskih istraivanja, esto neposredno povezanih sa organizacionom,
administrativnom i karitativnom djelatnou.2 Brojne discipline, kao to su
sociologija grada i sela, sociologija omladine,
1
E.Durkheim et al, Essays on Sociology and Philosophy

Kao primjer sociolokih radova koji su rezultat povezivanja praktine djelatnosti i
istraivanja mogu posluiti The Polish Peasantin Europe and America VTomasa (W.Thomas)
i F.Znanjeckog (F.Znaniecki), ekoloka istraivanja ikake kole i brojna druga amerika
prouavanja u meduratnom periodu.
2
SOCIOLOGIJA KULTURE
delinkvencije i prava, sociologija porodice i vaspitanja, imale su bar dje-limino

u tome izvorite. Moemo da govorimo i dvojnom, pa ak i viestranom
rodoslovu mnogih od tih oblasti.
Razliitim putevima formirali su se, na primjer, sociologija prava L.
Petrazickog, koja je izrasla iz poljsko-ruske tradicije, amerika sociologija
delikvencije i devijacije ili dirkemovsko interesovanje za pravo kao element
drutvene solidarnosti i mehanizma drutvene kontrole.
Dirkemov podsticaj imao je poseban znaaj za izdvajanje sociologije
kulture kao subdiscipline u sociologiji. Njegov registar posebno vanih
predmeta sociolokih istraivanja obuhvata, izmeu ostalog, religiju, moral,
nauku, vaspitanje, prosvjetu, jezik, umjetnost. Sve te oblasti sainjavaju
elemente opsega fenomena kojima treba da se bavi sociologija kulture. Ali, to
ipak ne znai da kod Dirkema moemo nai formulaciju koja eksplicitno govori
izdvajanju sociologije kulture kao posebne oblasti, kao sinteze tih elemenata,
odvojene od ostalih glavnih oblasti socioloke specijalizacije. Oblast koju je
Dirkem definisao kao istraivanje kulture obuhvatala je, prije svega,
antropoloke studije primitivnih drutava.
Sociologija kulture e ovdje biti tretirana kao posebna oblast sociologije,
koja se izdvojila u procesu specijalizacije vezane za razvoj empirijskih
istraivanja, koji je doveo do ralanjivanja cijele oblasti. Ali odreivanje
karaktera tako shvaene sociologije kulture iz odreenih razloga nije lako, kao
ni odreivanje oblasti subdisciplinarnih sociolokih specijalnosti koje se odnose
na druge predmete istraivanja, npr. na selo, grad, industriju, rad, na odreene
starosne grupe ili drutvene procese.
Tekoe u definisanju sociologije kulture proizlaze, prije svega, iz mnogoznanosti samog pojma kulture, iz njegovog irokog i nekoherentnog opsega,
iz posebno naglaenog vrednujueg stava, koji se odnosi na fenomene
obuhvaene tim pojmom i iz raznolikosti tih stavova. Svi navedeni aspekti
zahtijevaju analizu, koju e biti teko ograniiti samo na jedno poglavlje i
zaokruiti koherentnom teorijom. Svi ti aspekti uzajamno viestruko djeluju u
raznim oblastima kulture sa sociolokog gledita, pa se, dakle, moraju uzimati u
obzir u analizama koje slijede, kao i u analizama brojnih problemskih
istraivanja. Vezani su, prije svega, za osnovne teorijske i metodoloke
probleme sociologije kulture. Takoer se odnose na opte, teorijske i
metodoloke osnove cijele sociologije, koje zbog toga moraju da budu
predstavljene na nain koji e dozvoliti da se objasne glavne pretpostavke ovdje
prihvaenog prilaza sociologiji kulture.
8
Mnogoznanost je karakteristika kulture od samog poetka uvoenja te

rijei u humanistiku. Ve je Herder u predgovoru za Misli filosofiji istorije
napisao: "Ne postoji neto to je vie neodreeno od rijei kultura."3 To je jasno
ako se uzme u obzir da su se poimanje i koncepcije koje su se na kulturu
odnosile pojavili vie vijekova prije uvoenja samog termina. To potvruje
ciklus studija posveenih problematici kulture u istoriji evropske filosofije od
antikog doba do poetka racionalistike misli prosvjetiteljstva.4 Te studije
pokazuju, prije svega, raznovrsnost filosofskog prilaza kulturi, od krajnjeg
Platonovog idealizma i hrianske tomistike misli, do Bekonovog naturalizma i
Montenjevog relativizma.
Prihvatajui potrebu i znaaj slinih analiza koje se odnose na kulturu
avant la lettre, tj. prije primjene u naunoj literaturi termina koji je definie, ne
smije se potcijeniti vanost izdvajanja kulturne problematike u filosofskoj i
naunoj refleksiji kroz uvoenje i irenje pojma koji se posebno odnosio na
kulturu. Naravno, to nije bilo djelo individualne naune invencije, nego dug
istorijski proces, u kojem su se pojavile brojne propozicije individualnih
stvaralaca u raznim epohama.
Najtemeljitiju, iako ne potpunu, analizu tog procesa sadri knjiga A.
Krebera i K. Klakhona objavljena 1952. godine.5 Autori poinju analizu
podsjeanjem na uzgredno upotrijebljenu Ciceronovu sintagmu cultura animi u
Raspravama u Tuskulu, izlaui etimologiju tog termina. Sistematska analiza se
odnosi, prije svega, na XVIII vijek, koji je u naunoj literaturi evropskih
zemalja donio irenje pojma kulture ili istovjetno shvaenog pojma civilizacije.
Ne vraajui se tim dijelovima njihovog rada, ve iskorienim na drugom
mjestu, vrijedi se zadrati na koncepcijama dvojice mislilaca kojima Klakhon i
Kreber ne posveuju posebnu panju. Rije je Pufendorfu i Herderu.
Pufendorfovo djelo De iure naturae et gentium (1688) objavljeno je sto godina
prije Herderovih Misli filosofiji istorije (1784-1791). U oba djela poimanje
kulture sadri probleme koji su jo i danas aktuelni u naunim i optim
diskusijama i koji zahtijevaju jasne formulacije u uvodu u svaku socioloku
analizu kulture.
3
J.G.Herder, Misli filosofiji istorije, tom 1, str. 4

Istorija filosofii i voprosi kuljturi
5
A.L.Kroeber, C. Kluckhohn, A Critical Review of Concepts and Definitions. Istoriji ter
mina "civilizacija", koji u romanskoj tradiciji djelimino ima isti smisao kao i pojam kulture,
panju posveuje grupni rad pod redakcijom L.Fevra (Febvre). Uporedi sa diskusijom ovim
radovima: A.Kloskovska, Masovna kultura. Kritika i odbrana.
4
Antonjina Kloskovska_____________________________________________________
Pufendorfova teorija predstavlja pravac racionalistikog razmatranja stanja

i zakona prirode, ali, ipak, u poredenju sa brojnim koncepcijama koje idealizuju
to stanje, za njegovu teoriju su karakteristini empirijska orijentacija i realizam.
Prirodno stanje, koje se najizrazitije iskazuje u slici ponekad naene djece
vaspitavane izvan utjecaja ljudskog drutva, odreivao je Pufendorf
suprotstavljajui ga kulturi. A u nju je ubrajao sve pronalaske i ureaje koji se
primjenjuju u ljudskom ivotu, dakle: odjeu, jezik, obiaje, umjetnost, a prije
svega cijelu organizaciju civizovanih graanskih drutava "kroz ije je
formiranje ljudska vrsta uvedena u okvire odreenog poretka".6
Ta prva definicija kulture ima karakter kvantitativne definicije, samo
djelimino vrednujui, kvalifikativni. Ali, dalje Pufendorf uvodi Ciceronov
termin cultura animi, koji se odnosi na moralni postulat, u okviru ovjeanstva
univerzalan, racionalistikom karakteru kulture. Kultura duha, koja je moralna
obaveza ovjeka, zasniva se na tome "da odluke koje se odnose na njegove
obaveze budu donesene pravilnim putem, da sudovi i miljenja problemima
koji izazivaju njegovo interesovanje budu pravilno formirani i da nagoni
njegovog duha budu regulisani i upravljani pomou principa pravednog
razuma".7
U Pufendorfovim razmiljanjima kulturi, koju on ponekad definie kao
Universum vitae humanae cultum, izdvajaju se nekolike oblasti kulture, meu
kojima je najizrazitija, sfera drutvene organizacije i moralne obaveze,
racionalistiki obiljeena. U Pufendorfovom djelu se prepliu kontradiktorne
tendencije deskriptivnog i vrijednosnog prilaza kulturi, a u Herderovoj
drutvenoj filosofiji jo se vie kristalizuju.
Herder upotrebljava pojam kulture mnogo svjesnije i misaonije od
Pufendorfa. Pojavljivanje kulture smatra za etapu evolucionog procesa bitka
povezanog sa raanjem ljudske vrste. Herderova razmiljanja kulturi, sa
sociolokog stanovita vana i iroka, mogu se sintetizovati i sumirati ovako:
kultura je univerzalna karakteristika ljudi kao vrste. Najblie ovjeku su
ivotinjske vrste, ali tek ljudske bioloke crte, zasnovane na raznolikosti,
bogatstvu instinkata, na posebnim anatomskim i fiziolokim odlikama, stvaraju
potpuno dovoljnu osnovu kulture. Kultura razmatrana sa genetskog gledita
ostvaruje se putem tradicije - prenoenjem kulturnih
6
7
10
S.Pufendorf, De iure naturae et gentium (libri octo), knjiga II, odjeljak 2, paragraf 1
Isto, knjiga II, odeljak IV, paragraf 1
SOCIOLOGIJA KULTURE
dostignua izmeu jedinki i pokoljenja. Organskom prilazu tradiciji odgovara

sposobnost preuzimanja naslijeenih elemenata. Kultura predstavlja poseban
iskljuivo ljudski aparat prilagoavanja na sredinu, zahvaljujui kojem ovjek
dominira nad ivotinjskim svijetom koji ga okruuje, a ta prilagoenost se
ostvaruje u borbi, u permanentnom sporu protivurjenih interesa i stremljenja
vrste ka samoodranju. Posebnu ulogu u sveukupnoj kulturi igra jezik: "umijee
izraavanja ideja pomou zvukova, oznaavanja predmeta pomou glasova i
umijee vladanja svijetom pomou rijei koja tee iz usta". Od jezikog umijea
zaeo se ovjekov razum, "boanska umjetnost ideje, majka svih umjetnosti". 8
Evolucionistike osnove koncepcije kulture kod Herdera zahtijevale su da
se prihvati univerzalnost tog fenomena u okviru ljudske vrste. Optost ne
iskljuuje njenu raznolikost, raznovrsnost, pa ak i gradaciju i u okvirima
jednog drutva, zajednice, kao i na ljestvici istorijskog razvoja ovjeanstva. Jer,
Herderov stav nije naturalistiki, nego istoricistiki. Razlika izmeu
prosvijeenih i neprosvijeenih naroda, kulturnih i nekulturnih, nije, po njemu,
razlika u sutini, nego jedino u stepenu. Na taj nain Herder je uspio da pomiri
opisni, nekvalifikativni, karakter pojma kulture kao instrumenta naune
spoznaje humanistikih fenomena, sa ocjenom istorijski promjenljivih i
raznolikih oblika kulture izraenih u istoriji ovjeanstva. irina poimanja i
umijee razlikovanja aspekata kulture bez vrednovanja i koji ne podlijeu
vrednovanju
daje
Herderovoj
koncepciji
posebno
mjesto
u
osamnaestovjekovnim pokuajima stvaranja filosofije kulture. U tim pokuajima
dominira selektivno i apsolutno vred-nujue tretiranje kulture. Selektivnost se
ogleda u uvrtavanju u kulturu samo pojedinih oblasti ljudske djelatnosti, prije
svega onih koje e kasnije u filosofskoj terminologiji teorije kulture biti nazvane
manifestacijama duhovne kulture. U njemakom rjeniku Johana Adelunga
kultura je definisana kao sublimacija i usavravanje moralnih i umnih
sposobnosti ovjeka. U rjeniku Francuske akademije taj termin se odnosi na
ljudsku umnu i umjetniku djelatnost (Soin qu'on prend des arts et de 1'esprit).
Taj pojam slino upotrebljava i razumije Volter.9
U Poljskoj se termin "kultura" naao neto kasnije u leksikografiji. Ne
biljei ga jo ni Lindeov rjenik (1807-1814), koji takoer ne biljei ni
8
J.G.Herder, Misli filosofiji istorije, str. 161

Uporedi: A.L.Kroeber, C. Kluckhohn, Culture, kao i PH.Chombart de Lauwe, Image
de la culture.
9
11
odrednicu "civilizacija" kao imenicu. Ipak, Lelevel u svom Predavanju iz opte

istorije (1822-1824) formulie miljenje vano za interpretaciju smisla tog
pojma i pie: "Informacije kulturi trebalo bi da budu sutina istorije."10 Istorija
kulture kao dio istorije "koja pria" treba da obuhvata, po Lelevelu, istoriju
religije, morala, obiaja, drutvene organizacije, fizikog i umnog rada, nauke i
umjetnosti. Treba istai iroki opseg i opisni, vrijednosno neutralni karakter
pojma kulture, koji istovremeno - slino kao i u Herderovom prilazu - ne
iskljuuje hijerarhiju stadijuma razvoja, ve pos-tulira i istraivanje procesa
usavravanja prihvaenog za odliku kulture koja se ostvaruje u njenoj istoriji.
Poevi od druge polovine XIX vijeka razvijala se specijalistika nauka
kulturi, koja je na poetku imala glavnu osnovu u etnologiji kao novoj grani
uporednih istraivanja primitivnih zajednica. Najee (i do danas) citirana
definicija koja u tome ima izvorite je formulacija Edvarda Tejlora u njegovom
djelu Primitivna kultura iz 1871. godine: "Kultura i civilizacija su sloena
cjelina, koja obuhvata znanje, nauku, vjerovanja, umjetnost, pravo, moral,
obiaje i sva druga umijea i navike koje je stekao ovjek kao lan drutvene
zajednice".11
Tejlorova definicija u svom prvom dijelu ima karakter nabrajanja.
Nabrojani elementi kulture imaju prilino jednorodan karakter. Ali, drugi dio
definicije, koji uopteno opisuje prirodu kulturnih fenomena, stvara okvire koji
dozvoljavaju da se u nju ukljue najraznovrsnija i osnovna drutvena umijea i
ljudske navike, dakle, nain rada i organizacije zajednica, koje je u gore
navedenoj definiciji uvrstio i Lelevel. Dakle, Tejlor razumije kulturu
neselektivno i bez vrednovanja. Kriterijum po kome jedne elemente ubraja u
njene okvire, a druge, opet, izdvaja, nije pozitivna ili negativna ocjena ljudske
djelatnosti i stavova, ve jedino nauen, steen i drutveni karakter kulture. Ako
se to uzme u obzir, Tejlorova definicija moe biti prihvaena kao prototip one
vrste definicija koja e u naim razmatranjima biti nazivana globalnom
antropolokom definicijom kulture.
10
J.Lelevel, Predavanje iz opte istorije. Lelevelova taka posmatranja predstavlja okre

tanje od politike i vojne istoriografije koje doprinose herojskoj interpretaciji istorije. U njoj
se mogu vidjeti anticipacije novijih tokova istoriografije, koji istoriju prilagoavaju
retrospektivnoj verziji kulturne antropologije. Uporedi: H.S.Hughes, History as Art and as
Science: Twin Vistas on the Past.
11
E.Telor, Primitive Culture
12
SOCIOLOGIJA KULTURE
Kreber i Klakhon su, na osnovu analize sto ezdeset osam antropolokih

definicija kulture, predloili tipologiju, izdvajajui est optih vrsta: 1.
Definicije koje nabrajaju, a primjer je, djelimino, i Tejlorova definicija; 2.
Istorijske definicije, koje naglaavaju nasljedstvo, tradiciju kao mehanizam
kulture i koje je definiu kao dostignue; ovdje pripada u poljskoj sociologiji
najpoznatija definicija S. Carnovskog; 3. Normativne definicije, koje
naglaavaju imperativne funkcije kulture - tu moemo uvrstiti shvatanje kulture
Parsonsa; 4. Psiholoke definicije, koje istiu psiholoke mehanizme u
formiranju kulture, ulogu procesa uenja i funkcije prilagoavanja; toj vrsti
odgovara ve opisani Herderov prilaz kulturi; 5. Strukturalistike definicije,
koje naglaavaju cjelovitost svake kulture, sjedinjenje njenih elemenata koje
dobija oblik sistema; njihovo prih-vatanje najee je povezano sa prelaenjem
od analize kulture uopte na karakterizaciju kultura pojedinih drutvenih
zajednica; najbolji su primjer Obrasci kulture R. Benedikt; 6. Genetike
definicije, opet, naglaavaju drutvene izvore kulture, shvaene kao proizvod
drutvene koegzistencije i dio sredine koji je stvorila kultura; elementi takvog
prilaza mogu se nai u drugom dijelu Tejlorove definicije.
Ve primjeri navedeni kao ilustracije vrsta definicija pokazuju da te
definicije treba tretirati jedino kao idealne tipove, koji dozvoljavaju da se sredi,
klasifikuje ogromna masa literature kulturi, imajui u vidu jedino odreene
aspekte teorijskog stanovita pojedinih autora. Te vrste ne mogu biti prihvaene
kao osnova klasifikacije, jer definicije koje odgovaraju jednoj vrsti susreu se
vrlo rijetko. Bile bi nepotpune i ne bi bile u stanju da adekvatno predstave
sloeni karakter fenomena kulture.
Dobra strana Kreberove i Klakhonove tipologije je to to nam skree
panju na nekoliko vrlo vanih aspekata mogue analize kulture. Ali, ne daje
klju kojim bi bila odreena sama osnova kulturnih fenomena, kojim bi se
mogao izdvojiti naelni termin koji bi odgovarao raznim teorijama to se
odnose na sutinu kulture. Tim problemima se autori bave u narednim
poglavljima svog rada. A svaki od njih uzimao ih je u obzir u svojim brojnim
individualnim radovima. Njihova zajednika analiza odnosi se na raniju fazu
razvoja antropologije kulture, na sredinu XX vijeka i kon-centrie se, prije
svega, na anglosaksonske teorije. Od poetka esdesetih godina poeo je u
svjetskoj antropologiji da se razvija novi pravac, koji je nalazio inspiraciju u
sociologiji nauke i jezika, a koja je, opet, bila pod utjecajem fenomenologije i
evropskog strukturalizma. "Starija" antropologija
13
SOCIOLOGIJA KULTURE
kulture donijela je, ipak, odreen fond znanja i pojmova, koji treba prihvatiti
kao pravilno polazite za socioloku teoriju kulture.
Na tom fondu zasniva se opta antropoloka karakteristika kulture koju je
formulisao Mardok. Obuhvata slijedee definicije: Kultura je nauena; navike
koje ulaze u njene okvire formiraju se pod utjecajem iskustva. A to iskustvo ima
drutveni karakter. Dakle, kultura se stie putem drutvene transmisije.
Posljedica tog je zajednitvo kulture u okviru irih ili uih drutvenih cjelina.
Kultura ima ideacijski karakter, tj. prihvaena je kroz norme i obrasce. Postoje
ipak grupne navike, koje nemaju ekvivalent u obliku svjesno prihvaenih
zakona i principa. Kultura predstavlja aparat podmirivanja ljudskih potreba, ali
je, takoer, instrument koenja impulsa. Podlijee promjenama prilagoavanja,
iji je karakter razliito odreen u raznim teorijama. I, na kraju, je integrisana
kultura. Ona ima oblik sistema, koji ipak treba shvatiti kao otvoren, usmjeren ka
integraciji, koju nije dostigao u potpunosti. 12
U osnovi ovakvog razumijevanja kulture stoji pretpostavka da je kultura
djelo ovjeka, proizvod raznih oblika njegove drutvene djelatnosti. U skladu sa
definicijom Herskovica, analizirajui kulturu otkrivamo uvijek ljude koji
reaguju, koji se ponaaju na odreen nain. I tek istraiva kulture, zapravo,
reificira forme svojstvene tom ponaanju, "daje im konkretan karakter,
objektivizuje i stavlja u odreen oblik individualno iskustvo ljudi koji ive u
zajednici, u odreenom vremenu".13
Dominantno stanovite u antropologiji kulture zasniva se na relativi-zaciji
odnosa kulture i ovjekove djelatnosti u drutvu. Jasno je da upravo ovakvo
stanovite posebno odgovara sociolokom shvatanju kulture. I ako se bar to
uzme u obzir, ono se pribliava marksistikom shvatanju kulture. U sovjetskoj
etnografiji, filosofiji kulture i sociologiji mogu se nai brojni primjeri definicije
kulture u kojima je osnovni termin "ovjekova djelatnost".14
Marks, opet, u svojoj koncepciji ljudske jedinke smatra da je jedan od
njenih osnovnih faktora "ljudski svijet", dakle, cjelokupna kultura, iji
12
A.L.Kroeber, C. Kluckhohn (Culture) oslanjaju se na lanak G.EMurdocka The
Cros-Cultural Survey.
13
M.Herskovits, Man and His Works, str. 28
14
C.G.Arzakanian, Kuljtura i civilizacija: problema teorii i istorii; A.I.Arnoldov,
Socialism i kuljtura, E.A.Baler, Pejemstvenost razvitii kuljturi; Hudoestvenaja kuljtura.
Ponjatija. Termini, red. L.N.Dorogova
14
uesnik-satvorac je ovjek shvaen ne kao apstraktan primjerak bioloke vrste,

nego kao odraz drutvenih odnosa.15 Treba ipak istai da pojam globalne kulture
nije karakteristian za Marksov misaoni aparat. ini nam se da je pravilno da se
za marksizam rezervie taj pojam u uem smislu, koji e u daljim razmatranjima
biti glavni predmet socioloke analize. Ali, Marksova teorija nesumnjivo sadri
osnove za umjereni redukcionizam, koji objanjava da se kultura i u uem, kao i
u globalnom, antropolokom shvatanju odnosi na djelatnost, iskustva i
aspiracije ovjeka kao drutvene jedinke. Te osnove iziskuju iru analizu u
slijedeim poglavljima, kada budu predstavljene ontoloke i metodoloke
pretpostavke socioloke teorije kulture i odnos pojmova kulture i drutva.
Prilikom pregleda definicija i optih koncepcija kulture utvreno je da u
savremenoj antropologiji kulture, koja predstavlja, prije svega, njenu "stariju"
verziju, dominira shvatanje da se kultura odnosi na ljudsku djelatnost i
ponaanje. Na primjer, Linton jednu od svojih mnogobrojnih definicija saima u
tvrdnji: "Kultura je konfiguracija nauenih ponaanja i rezultata tih ponaanja,
iji su sastavni elementi zajedniki lanovima date drutvene zajednice i
prenose se unutar nje."16
Ipak, veina odreenja ima sloen karakter i uvodi u definiciju kulture
pojmove normi i obrazaca, vrijednosti i simbola. Kao primjer moe da poslui
definicija koju su zajedniki stvorili Kreber i Parsons. Oni definiu kulturu kao
"prenesene i stvorene sadraje i obrasce vrijednosti i drugih simbolikih
sistema, koji formiraju ljudsko ponaanje i, takoer, proizvode (artefacts) kao
rezultate ponaanja".17
Dakle, definicija sadri pojam ponaanja; podrobna analiza njenih ostalih
termina, kao to su uzori, vrijednosti i simboliki sistemi, dozvolila bi, takoer,
da se proiri na inove ljudske djelatnosti u bilo kom irokom i stvarno
bihevioristikom znaenju. U novijoj antropologiji kulture, koja se ponekad
naziva i "spoznajna antropologija", interesovanje istraivaa je okrenuto, prije
svega, ka sferi znaenja i simbola. Razmatranje tog dijela kulture i za njega
vezanih orijentacija bie predmet drugog dijela ove knjige. Razumijevanje
kulture iskljuivo kao sfere znaenja i simbola ovdje je, ipak, odbaeno. U
skladu sa stanovitem "starije" antropologije, evropske etnografije i sovjetske
filosofije kulture, smatra se neophodnim
15
K.Marks, F.Engels, Njemaka ideologija; M.Frichand, ovjek, humanizam, moralnost

R.Linton, Kulturoloke osnove linosti, str. 45
17
A.L.Kroeber, T.Parsons, The Concepts of Culture and of Social Systems, str. 583
16
15
prihvatanje irokog, globalnog pojma kulture, koji obuhvata djelatnosti to teku

po drutveno prihvaenim obrascima, ostvaruju se u svim oblastima ljudskog
ivota, kao i proizvode i predmete takvih djelatnosti.
Robert Redfild, utvrujui razlike stanovita u istraivanju kulture i
odvajajui predstavnike drutvenih od predstavnika isto humanistikih nauka,
doao je do zakljuka da se ovi posljednji interesuju jedino za svjesne,
stvaralake, originalne aspekte ljudske djelatnosti, a prvi se, opet, bave onim to
je prosjeno, opte i svakidanje. Da bi predstavio razlike, upotrijebio je
sljedeu metaforu: "Istraivai knjievnosti i umjetnosti interesuju se jedino za
najljepe cvjetove na drvetu, ije korijenje istrauje antropolog."18
Prihvatajui da Redfildova definicija odgovara opravdanim tendencijama
specijalizacije u oblasti istraivanja kulture, treba ipak rei da antropoloki
prilaz, prije svega u istraivanju primitivnih zajednica, obuhvata cjelokupnu
kulturu.
U okviru te cjeline, antropoloke teorije esto razlikuju nekoliko aspekata,
koji u nejednakoj mjeri bivaju predmet interesovanja istraivaa razliitih
orijentacija, a morali bi, ipak, da budu uzeti u obzir u sveobuhvatnoj analizi
kulture. To je, dakle, aspekt internalizacije kulture, tj. prih-vatanja njenih
obrazaca i normativnih modela ili vrijednosti koje ljudi svjesno, kroz iskustvo i
navike prihvataju. Taj aspekt naglaavaju posebno sociologizirajue teorije,
koje podvlae injenicu relativizacije elemenata kulture u odnosu na ovjeka i
drutvo. Taj aspekt dobija posebno znaenje u novijim antropolokim i
sociolokim teorijama, koje se inspiriu fenomenologijom, a kojima e kasnije
biti vie govora.
Drugi aspekt kulture predstavljaju samo norme, pravila i kulturne vrijednosti koje se analitikim putem mogu odvojiti od ljudske djelatnosti, posebno
kada su trajno zabiljeene u vidu zapisa ili u drugim objektivizova-nim
formama simbolikog izraza. Slinim putem moe se izdvojiti predmetni aspekt
kulture, u kome se nalaze predmeti i proizvodi, drugim rijeima, artefakti. Kao
poseban aspekt kulture nabrajaju se, ponekad, institucije, ali ini nam se da one
predstavljaju sintezu sva tri aspekta.
Prihvatanje osnovanosti izdvajanja internalizovanog, normativnoaksiolokog i predmetnog aspekta kulture moe nametnuti pitanje da li je
pravilan prethodno prihvaeni stav, po kome je kultura uvijek povezana sa
drutvenim djelatnostima ljudi. I normativno-aksioloki aspekt, kao i
18
16
SOCIOLOGIJA KULTURE
predmetni, ini nam se obiljeenim autonomnou. I jedan i drugi su posebno

razmatrani, bez obzira na drutvene uslovljenosti oba ova vida kulture.
Meu savremenim antropolozima Lesli Vajt u principu odbacuje drutvenu
relativizaciju kulture, prihvatajui njene elemente za fenomene sui generis, koji
mogu i treba da budu istraivani jedino u sopstvenoj ravni. Kao osnova opte
antropoloke teorije ovakvo stanovite je neprihvatljivo ne samo za sociologa,
ve je neprihvatljivo i zbog ogranienja metodoloke i ontoloke perspektive.
Ali, zato u specijalistikim humanistikim naukama, koje istrauju izabrane
oblasti kulture, imanentna analiza nor-mativno-aksioloke sfere ili sloja
artefakata je, naravno, mogua i iroko primjenjivana. Imanentni prilaz je tim
vie opravdan u oblasti istraivanja artefakata, kojima se bave tehnike nauke.
Antropologija kulture ipak se ubraja u drutvene nauke i iz takvog njenog
karaktera proizlaze odreene teorijsko-metodolokekonsekvence.
Predstavnici novije antropologije kulture, koji su se usredsredili na
simbolike fenomene i vrijednosti, u potpunosti su svjesni nedostataka
imanentne analize, pa ak i predstavnici tipinih humanistikih nauka, takvih
kao to su teorija knjievnosti, teorija umjetnosti, naginju ka sociolokom
stanovitu, jer ne vide mogunosti cjelovite spoznaje injenica, fenomena koje
istrauju bez analize njihovog funkcionisanja u drutvenoj svijesti i ljudskoj
djelatnosti. U procesu razvijanja i usavravanja raznolikih metoda analize
kulturnih fenomena, u prvi plan izbija lingvistika, koja daje podsticaje i obrasce
i sociologiji kulture, poto sve potpunije obuhvata drutvene izvore i funkcije
jezika i drutvenu slojevitost govora.
U svjetlu te dominantne orijentacije treba potraiti uzajamnu korelaciju tri
glavna aspekta kulturnih fenomena i odreivanje njihovog odnosa prema pojmu
djelatnosti kao osnovnom terminu savremene teorije kulture. Dublja analiza oba
objektivizovana aspekta kulture, tj. ispoljenih i prihvaenih normi i simbola i
artefakata, dovodi mnoge istraivae do zakljuka da ti aspekti, kao elementi
kulture, predstavljaju vrijednosti, a vrijednosti su jedino ako su im privreni
ljudi koji ih stvaraju, upotrebljavaju i ostvaruju. Dakle, neodvojivi, neraskidivi
aspekt svih kulturnih fenomena je unutranji, internalizovani sloj. Jedino
pomou njega stvari se preoblikuju u vrijednosti kulturne stvarnosti.
Tako iroko razumijevanje vrijednosti, koje ima izvorite u evropskoj
humanistikoj filosofiji na prelazu iz XIX u XX vijek, bilo je karakteristino
R.Redfield, Human Nature and the Study of Society, str. 56
17
Antonjina Kloskovska _____________________________________________________
SOCIOLOGIJA KULTURE
za Znanjeckog. Polazei od drugih, razliitih filosofskih i sociolokih tradicija, i

Osovski je, takoer, glavnu sferu postojanja kulture vidio u stavovima i
dispozicijama. Teei da postigne veu jednorodnost i preciznost tog pojma, bio
je sklon da iz njegovog okvira izdvoji sferu predmeta, definiui tvorevine i
predmete kulturnih stavova ili dispozicija kao kore-late kulture.19
Pojam korelata u mnogo emu je bolji od pojma artefakta, jer moe da se
odnosi, kako pokazuje Osovski, ne samo na predmete koje je stvorio ovjek, ve
i na elemente svijeta prirode, kojima se daje znaenje objekata koji vrednuju
procese. Dakle, korelati mogu biti uvedeni i u simboliku sferu, kao i u
praktinu kulturnu djelatnost, ne pretvarajui se tako u dijelove kulture. U manje
rigoroznim teorijama ne nalazimo slina raz-graniavanja. Uvijek se
internalizovana sfera stavova, dispozicija, vrednovanja ili navika shvata kao
neodvojivi aspekt kulturnih fenomena.
Pri povrnoj analizi spomenutih aspekta kulture moglo bi da se uini kako
postoji protivrjenost izmeu priznate uloge njenog internalizova-nog sloja i
principa povezivanja kulture sa ljudskom djelatnou. Ta protivrjenost je, ipak,
samo prividna. Iako djelatnosti predstavljaju objek-tivizovani element, dostupan
inter subjektivnom iskustvu, nemogue ih je tretirati kao suprotnosti
internalizovanom sloju.
Taj sloj se upravo izraava u raznim oblicima djelatnosti, izmeu ostalog u
introspektivnim relacijama, koje predstavljaju pokazatelj neophodan u analizi
kulture. Taj stav ne treba smatrati istovjetnim sa biheviorizmom. Ne smatra se
suvinim pozivanje na unutranja stanja jedinke, ali se pretpostavlja da je jedini
put do njih, osim sopstvenog iskustva istraivaa, analiza djelatnosti koje im
odgovaraju, a koje se tretiraju ili kao pokazatelji ili kao elementi stavova. Sa
takvim shvatanjem odnosa djelatnosti i dispozicija slagao se Osovski, iako je
imao kritiki odnos prema biheviorizmu.
Naglaavanje uloge internalizovanog sloja kulture ne treba da vodi
nivelisanju razliitosti procesa internalizacije, koja proizlazi iz sloenosti same
kulture obuhvaene globalnim antropolokim pojmom. Tu sloenost djelimino
predstavlja u antropologiji prihvaena dihotomija javne i skrivene kulture ili
javnih i skrivenih kulturnih obrazaca (overt, covert, culture). Ta podjela se
pojavljuje kod mnogih anglosaksonskih naunika, ali ipak ne u istovjetnom
znaenju. Za neke od njih, npr. Lintona, javna kultura
oznaava objektivizovane aspekte kulture dostupne u intersubjektivnom

iskustvu, a skrivena je, opet, totalitetu internalizovanog aspekta. Po Klakhonu,
opet, javna kultura obuhvata one obrasce kulturne djelatnosti kojih su svjesni
lanovi zajednice koja stvara datu kulturu. A skrivenu kulturu ine obrasci
djelatnosti ostvareni u praksi, ali kojih uesnici kulture nisu svjesni, tj. ovi
obrasci nemaju ekvivalente u normativnim modelima i zakonima koje oni
formuliu. Uesnici kulture su ponekad svjesni zakonitosti sopstvene djelatnosti
za koje ipak ne nalaze normativne ekvivalente u riznici sopstvene kulture. Dio
tih zakonitosti potpuno izmie njihovoj spoznajnoj refleksiji. Na tu pojavu
obraao je panju takoe Levi-Stros, razlikujui mehanike i statistike modele
kulture.20
Polazei od svoje prakse terenskog istraivaa, Levi-Stros je usvojio kao
osnovu opisa i uoptavanja etnografa svjesno prihvaene obrasce, koje je
nazvao modelima ispitivanih zajednica koje one same proizvode. Stanovite
koje preporuuje, da se posegne za drutvenom i kulturnom samospoznajom
ispitivanih zajednica, dobilo je poseban znaaj u fenome-nolokoj sociologiji i
etnometodologiji, kao i u spoznajnoj etnografiji koja prihvata njihove obrasce.
Za predstavnike tih pravaca kolokvijalno znanje "lanova", tj. uesnika
ispitivane zajednice, prvi je predmet interesovanja i vana osnova u stvaranju
sopstvenih koncepcija.
Razmatrajui teorijska svojstva drutvenih nauka, Sic tvrdi da drutvena
zbilja, svijet kulture podlijee teorijskoj refleksiji njegovih uesnika, koju
moemo prihvatiti kao prvostepenu teorijsku konstrukciju. Tek na takvim
konstrukcijama istraiva treba da gradi svoju verziju teorije, stvarajui na taj
nain konstrukciju drugog stepena.21 Takvo stanovite je iroko zastupljeno u
etnometodolokom pravcu sociologije, a prije svega u njoj srodnoj grani sociologiji nauke. Ali, takvo stanovite stvara komplikacije, kojih je svjestan dio
zagovornika nove spoznajne antropologije. Te komplikacije su vezane upravo
za funkcionisanje skrivenih obrazaca kulture, a osim toga za fenomen lane
svijesti u marksistikom smislu. Drugi element, uopte uzevi, ne pojavljuje se
izrazito u metodolokoj refleksiji istraivaa kulture koji su pod utjecajem
fenomenologije. Po ugledu na Sica, oni skreu panju na brojnost predstava
kulturne stvarnosti u drutvenoj svijesti.
20
19
18
S.Osovski, Drutvena veza i naslijee krvi, Djela, tom 2
K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija

A.Schtz, Concept and Theory Formation in Social
Sciences
21
19
Antonjina Kloskovska ____________________________________________________
Svijest postojanju skrivenih obrazaca kulture i "mnotvo stvarnosti",

zapaeno ak i u primitivnim zajednicama, dovode antropologe kulture do
metodolokih konsekvenci izraenih u relativistikim tendencijama ili u
pokuajima da se prebrodi relativizam putem komplikovanih operacija
zasnovanih na rekonstrukciji modela kulture koje su stvorili njeni uesnici. Na
tim modelima antropolog stvara totalni model, a kasnije, na sintezi raznovrsnih
modela drugog stepena, pokuava da stvori optu teoriju kulture. Slinu
proceduru, po uzoru na antropologe, pokuavaju da stvore istoriari kulture.22
Taj put prevazilaenja relativizma ne obezbjeuje pouzdane rezultate. Caki
meu antropolozima kulture, koji su daleko od stanovita istorijskog
materijalizma, raaju se sumnje prema toj metodi internalistikog poimanja
kulture, koje suvie omalovaava njene objektivne aspekte, utemeljene, prije
svega, u predmetnim faktorima drutvene makrostrukture, u sferi interesa i
uslova drutvenog bitisanja.23 Naravno, svi ti faktori imaju svoj odraz u
internalizovanom sloju kulture. Moe, ipak, da bude ona obrnuta predstava, koja
se raa u camera obscura drutvene svijesti, koju je Marks nazvao izrazom
lane svijesti. Taj odraz esto ne predstavlja najbolju osnovu, a sigurno je da ne
treba da bude jedina osnova za analizu kojoj je cilj dopiranje do totaliteta cjelina
uslovljenosti kulture. Poto taj skriveni sloj kulture predstavlja glavni izvor
nastajanja lane svijesti, mora, dakle, biti priznat za predmet, ali ne za
adekvatan instrument spoznaje. Sicov radikalni internalizam raa mnoge
sumnje.24
Istraiva kulture i drutva treba da upozna spoznajne konstrukcije i
klasifikacione kategorije koje grade lanovi date zajednice; takvi "modeli kune
proizvodnje", po Levi-Strosu, moraju da operiu humanistikim koeficijentom
kao jednim od instrumenata svoje metodoloke aparature. Ali cjelina
istraivaeve teorijske koncepcije ne mora da ima karakter "konstrukcije drugog
stepena" ili "empirijskih" modela.25 To bi oznaavalo odustajanje od spoznajnih
kompetencija njegove discipline u korist kolokvijalnih pojmova kulturi i
drutvu.
22
Uporedi: R.F.Berkhofer, Clio and the Culture Concept.

L.Schneider, The Idea of Culture in Social Sciences
24
Uporedi: T.Ejbel (Abell), Modeli u socijologiji.
25
Definicija modela kao "emikih" (fonemikih) koristi se u odnosu na modele koje
tako doivljavaju oni koji ih sprovode, nasuprot "etikim" (fonetikim) modelima koje konstruiu istraivai. Ove termine uveo je K.Pajk, po uzoru na lingvistiku terminologiju.
23
20
SOCIOLOGIJA KULTURE
Antropoloka ili socioloka teorija kulture ima zadatak ne samo da

sintetizuje kolokvijalne pojmove kulturi, ve da popuni nedostatke i koriguje
tumaenja tih pojmova putem istraivanja faktikih zavisnosti koje uslovljavaju
karakter kulturnih fenomena. Princip relativizacije kulture ljudskom djelatnou
treba da brani istraivaa od stvaranja hipostaza kojima moe da vodi posebno
usredsreivanje na simboliko-aksioloki sloj kulture.
Interesovanje za predmetnu sferu kulture donosi, opet, druge metodoloke i
teorijske probleme. Razumljivo je i opravdano da tehnike nauke, koje se bave
ispitivanjem i primjenom proizvoda, a prije svega orua, kao iroke i praktiki
posebno vezane oblasti te sfere kulture, shvataju kulturu na imanentan nain,
bez ulaenja u njenu filosofsku i drutvenu bit. Te nauke spadaju u prirodne
discipline i ne ulaze u okvire humanistike. Slino stanovite, koje se djelimino
manifestuje u tradicionalnoj etnografiji i istoriji materijalne kulture, izaziva
ogradu, jer te dvije discipline spadaju u drutvene nauke. Ta ograda ne odnosi
se na poimanje fizike strane proizvoda kulture kao stvari, jer oni su, bez
sumnje, stvari koje predstavljaju dio materijalnog svijeta. Kao proizvodi,
predmeti ili orua ljudske djelatnosti, podmirujui najire shvaene ljudske
potrebe, oni ipak pripadaju i kulturi i trebalo bi da ih drutveno-humanistike
discipline razmatraju i u toj njihovoj funkciji. U teoriji istorijskog materijalizma
glavna klasa proizvoda koju predstavljaju orua, odreivana je ne samo sa svoje
materijalno-predmetne strane, nego je - kroz funkciju i povezivanje sa
ovjekom koji se tim proizvodima slui - shvaena kao kategorija sredstava
proizvodnje. I to je fundamentalna teorijska kategorija marksistike ekonomije i
teorije razvoja.
Globalno, antropoloko poimanje kulture obuhvata, dakle, raznovrsne
oblike fenomena: predmete koji su proizvod i objekt ljudske djelatnosti, same
djelatnosti, a na kraju i psihika ovjekova stanja: stavove dispozicije, navike,
koji su rezultat ranijih djelovanja i priprema i uslov buduih djelatnosti.
U skladu sa ovdje prihvaenim stavom svi ti fenomeni imaju materijalni
karakter, nema druge kategorije bitka koja bi mogla biti predmet realistikih
naunih razmatranja. Kultura je prihvaena kao manifestacija i funkcija fizikog
svijeta, ali to je funkcija koja ima niz raznovrsnih oblika. Fiziki nosioci kulture
imaju razliite uloge u do sada izdvojenim sferama ili aspektima kulture.
Analiza karaktera te povezanosti i funkcija bie predstavljena
21
SOCIOLOGIJA KULTURE
u slijedeim poglavljima i imae primarni znaaj za definisanje klase kulturnih

fenomena koji sainjavaju predmet sociologije kulture kao specijalizovane
subdiscipline.
Jasno je da se svi kulturni fenomeni odnose na ovjeka kao uesnika u
drutvenim odnosima i svi su, u odreenom stepenu, zajedniki grupama,
kategorijama ili drutvenim zajednicama. Problematika kulture proima, dakle,
cjelokupna socioloka istraivanja i ispitivanja, bar u okviru onih teorija koje
moemo da nazovemo kulturalistikim sociolokim teorijama, a iji karakter e
kasnije biti podrobnije predstavljen. Ba s obzirom na povezanost svih
drutvenih fenomena sa problematikom kulture, ako se globalno shvati taj
pojam, ne moe se od antropoloke koncepcije kulture nainiti osnova
izdvajanja sociologije kao specijalistike subdiscipline, ravnopravne sa
oblastima sociologije navedenim na poetku ovog poglavlja, takvima kao to su
sociologije rada i industrije, sela i grada, drutvenih slojeva i klasa.
Svaka od tih oblasti ima kao svoj predmet istraivanja drutvene odnose
obuhvaene odreenom sferom kulturnih fenomena. Kada bi sociologija kulture
trebalo da se odnosi na kulturu shvaenu totalno, postala bi (a nema takve
pretenzije) nadgradnja svih ostalih oblasti sociologije, ili bi morala da ostane
jednostavno sociologija, opta socioloka teorija.
Florijan Znanjecki u dugoj evoluciji svog teorijskog stanovita doao je do
odredbe mjesta sociologije u okviru nauka kulturi, koja je bliska ovoj
posljednjoj propoziciji. Koliko je u Uvodu u sociologiju, na poetku dvadesetih
godina, pokuavao da otro razgranii sociologiju od ostalih nauka kulturi i da
joj odredi jedino ulogu istraivanja glavnih, iz kulturnih sadraja apstrahovanih
drutvenih odnosa: drutvenih djelatnosti, odnosa grupa, uloga i individualnosti,
toliko je trideset godina kasnije, u svom posljednjem kompletnom djelu negirao
takav formalistiki prilaz drutvenim pojavama. Priznao je sociologiju za
naelnu nauku kulturi. Drutvene pojave Znanjecki je u tom svom djelu
prihvatio za osnovu analize postojanja kulture shvaene, ipak, ne kao suma svih
kategorija kulturnih fenomena, ve kao princip njihovog "aksionormativnog
poretka". U osnovi tog poretka, kao i njegov uslov, nalazi se uvijek "aksionormativan, dinamian drutveni poredak uzajamnog djelovanja meu
jedinkama".26
To stanovite Znanjeckog je, naravno, element njegove opte socioloke

teorije, koja se pribliava kulturalistikom shvatanju sociologije, ali koja izlazi
iz okvira sociologije kulture kao specijalne subdiscipline. Iz tog okvira izlazi,
takoer, antropologija kulture kao nauka svim oblastima kulture. To globalno,
ali, pri tome, vie opisno i sumirajue, nego sinte-tizujue, stanovite razlikuje
antropologiju od naina prilaza kulturnom totalitetu, koji je za sociologiju
odredio Znanjecki. A antropologija se razlikuje od sociologije svojim metodama
istraivanja. U skladu sa tradicijom, okree se istraivanju preliterarnih
zajednica kao svom glavnom predmetu. U odnosu na razvijena drutva
antropologiju njene kompetencije kvalifikuju da istrauje lokalne zajednice prije
u njihovom okviru, nego u cjelini.
Kao to pokazuju dosadanja razmatranja, sociologija kulture ne moe da
ima za predmet kulturu u njenom globalnom razumijevanju. Treba joj odrediti
ui okvir, i uz to izrazito izdvojen. Izvjesni osnovni metodoloki i teorijski
problemi moraju biti rasvijetljeni ba u odnosu na totalan pojam kulture. Dakle,
pri tom pojmu treba ostati i u slijedeim poglavljima.
26
22
F.Znanjecki, Nauke kulturi, str. 677

23
SOCIOLOGIJA KULTURE
II. KULTURA I PRIRODA.

OD ONTOLOKOG DO METODOLOKOG PRILAZA
Suprotstavljanje kulture prirodi predstavlja jedan od najstarijih i najeih

naina njenog opisa. To suprotstavljanje je implikovano u Ciceronovoj
definiciji i vezano je za etimoloku genezu termina koji se odnosio na
obraivanje zemlje i za stariju od tog termina grku sofistiku tradicionalnu
suprotnost izmeu onoga to u drutvenom ivotu potie od prirode i onoga to
ima izvor u ugovoru. Izrazito je formulisano u koncepciji Pufendorfa, za koga je
to suprotstavljanje princip izdvajanja kulturnih fenomena, koji su u kontrastu sa
bijedom i surovou prirodnog ovjekovog stanja. Slino shvatanje zastupa
Herder, koji u kulturi vidi izvor ovjekove dominacije nad ivotinjskim vrstama
koje, opet, dominiraju nad ovjekom svojom fizikom snagom i spretnou,
sposobnou.
Kada je suprotstavljanje oba pojma otro i jednoznano, neizbjeno se
namee pitanje izvoritima kulture. Oba citirana pisca iz doba racionalizma i
prosvjetiteljstva smatrala su da u objanjavanju kulture treba posegnuti za
transcendentalnim kategorijama. Obojica su nazivali kulturu darom provienja.
Ipak, ta metafizika kategorija pojavljuje se u njihovim spisima kao pomono
objanjavajui pojam. Aktivnost samog ovjeka i karakteristika postignuta
putem evolucije anatomsko-fiziolokih odlika, prije svega u zrelijoj i ire
razvijenoj Herderovoj analizi, ini se da u okviru njihove teorije pruaju
potpuno zadovoljavajua tumaenja geneze kulture.
Metafiziki argumenti religijskog karaktera, koji se pojavljuju u djelima
oba spomenuta autora, mogli su da budu odbrana od vjerske cenzure njihove
epohe, ali mogli su da budu i manifestacija tradicionalnog retorikog stila. Ipak,
i u slijedeim vijekovima javljali su se pokuaji ontolokog raz-graniavanja
kulture od prirode, koji su kulturi pripisivali metafiziki karakter. U filosofskim
teorijama XIX vijeka takvo stanovite pojavljivalo se u imperativnom
kategorinom obliku, prije svega onda kada se odnosilo na izdvojenu oblast
nazvanu duhovnom kulturom. Najbolji primjer takvog shvatanja kulture su,
prije svega, radovi Alfreda Vebera.
27
A.Weber, Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, takoer uporedi: A.Kloskovska,
Masovna kultura.
24
U kasnijim sociolokim teorijama kulture metafiziki iskazi pojavljuju se

rijetko u tako izrazitom obliku. Ipak se pojavljuju u marginalnim formulacijama, koje se, najee, odnose na ontoloki karakter kulturnih fenomena. S
obzirom na to, ini se poeljnim objanjenje i tog aspekta sociolokih pojmova
kulturi. ak i najrigoroznije pretpostavke pozitivistikog stanovita ne tite
istraivaa od izleta u pravcu ontoloke problematike, kada za sebe samog eli
da na potpuniji nain odredi orijentaciju svoje teorije, a takoer i onda kada
analizira kulturu kao sferu vrijednosti i razmatra njene funkcije u iskustvu ljudi.
Dakle, ne inei ontologiju i teoriju spoznaje centrom svojih interesovanja.
Sociolog treba, takoer, da bude pripremljen da da odgovore na osnovne
pretpostavke teorije svih fenomena drutvenog ivota ili njihovih odabranih
oblasti.
U prethodnom poglavlju ponaanje i ljudska djelatnost dehnisani su kao
osnovni termini prihvaeni u ovom radu. Reeno je, takoer, da inter-nalizovani
oblik kulture, koji se izraava u raznim manifestacijama ljudske svijesti,
predstavlja njen neodvojivi aspekt. U skladu sa takvim stanovitem i spoljne
djelatnosti, koje se oblikuju u otkrivene obrasce kulture, kao i njihova
osvijeena strana, povezane su nerazdvojivo sa materijalnim, fizikim
fenomenima bitka.
Na poetku formulisanja svoje teorije drutveno-ekonomskih fenomena
Marks je, polemiui sa metafizikim koncepcijama hegelovske ljevice, koje su
se odnosile na svijest, i sa Fojerbahovim aistorijskim materijalizmom, odredio
svoje pretpostavke s obzirom na ove pojmove.
Glavna Marksova zamjerka Fojerbahu odnosi se na njegovu nesposobnost
da pomiri materijalizam sa istorizmom. A za Marksa istorija je predstavljala
realizaciju kulture - naravno, u irokom razumijevanju tog pojma: realizaciju
ljudskog svijeta kao transformacije prirodne sredine, a prije svega kao
prelaenja od prirodnog naina podmirivanja potreba do oblika proizvodnje
karakteristinih za civilizaciju. "Svako pisanje istorije mora da polazi od tih
prirodnih osnova i njihove modifikacije kroz vijekove, u toku istorije, koju
uzrokuje ljudska djelatnost."28
Izvor kulturnih fenomena Marks je, dakle, jednoznano definisao. Isto tako
jednorodno i konsekventno shvaen je bio njihov materijalistiki, tzv. fiziki,
realan karakter. Briui dihotomiju izmeu kulture i prirode, koju je zastupala
idealistika filosofija, Marks je ipak bio daleko od naturalizma u
28
K.Marx, Grundrisse der Kritik der politischen konomie; K.Marks, F.Engels,
Njemaka ideologija, str. 21
25
poimanju kulturne stvarnosti. U svojim polemikama sa materijalistikim

naturalizmom, piui istorijskoj prirodi, koja je rezultat preoblikovanja
sredine, koje su vrila sva ljudska pokoljenja redom, sklon je, ak, humanizovanju prirode.
Marks je, dakle, formulisao stanovite koje posebno odgovara sociolokoj
interpretaciji kulture. Poslije vie od sto godina mnogi elementi tog stanovita
iroko su prihvaeni, ak i na podrujima koja nisu pod utjecajem marksizma.
Nijedan savremeni teoretiar ljudskog razvoja koji trezveno, realno
rasuuje ne moe da odbaci ili da zaobie prirodu kao osnovu drutvenokulturne ljudske stvarnosti. To ne ini ni hrianski istraiva procesa
hominizacije - Tejar de Sarden; on naziva ljudskim paradoksom nevjero-vatan
preobraaj osnovnih sfera ivota, koji tee zajedno sa malim, po njegovom
ubjeenju, morfolokim skokom, koji odvaja ovjeka od njemu u hijerarhiji
evolucije najbliih ovjekolikih ivotinja.
Kada Sarden definie konsekvence takvog skoka u oblasti svijesti, u
njegovim formulacijama zapaa se eho vjerovatno Paskalove misli. Istovremeno
se pribliava pojedinim Marksovim formulacijama, koliko je to mogue za
mislioca dijametralno suprotnih ontolokih pretpostavki. "Ljudska nadreenost
zasniva se na refleksiji. Sve drugo ima sekundarni znaaj. Refleksija ini od
ovjeka predmet sam za sebe. ovjek ne samo zna, ve poznaje sebe; ne samo
zna, ve zna da zna."29
Po Marksovom shvatanju, ljudska svijest nije, naravno, na glavnom mjestu
u odnosu na druge oblike djelatnosti, a prije svega u odnosu na rad. A sam rad
je, opet, definisan u vezi sa svijeu njegovim zadacima i svrsishodnosti. A
suprotstavljanje ovjeka ivotinji izrazito se zasniva na isticanju ovjekove
sposobnosti za refleksijsku samosvijest i drutvenu spoznaju: "Tamo gdje
postoji neki odnos, postoji on za mene, ivotinja se ne 'odnosi' ni prema emu i
uopte se ne odnosi. Za ivotinju ne postoji njen odnos prema drugima, ne
postoji kao odnos."30
Ljudska svijest pod utjecajem drutvene uslovljenosti, u dugom procesu
istorijske evolucije i na poetku, vrlo je ograniena u svom opsegu i obliku. Na
poetku, skok koji se deava u toj oblasti izmeu ovjeka i ivotinjskih vrsta
najbliih ovjeku nije veliki i odgovara prirodnim anatomskim i fiziolokim
promjenama.
29
30
26
Teilhard de Chardin, Le phenomene humain

K.Marks, F.Engels, Njemaka ideologija, str. 32
SOCIOLOGIJA KULTURE
U savremenoj nauci tvrdnja genetskoj povezanosti kulture sa prirodom je

opteprihvaena u ravni ontoloke interpretacije. Naglaava se ak i
prosvijeena hrianska misao. Teza Tejara de Sardena transcendentnom
izvoru i cilju bitka kao taki Omega, koji je istovjetan sa poetkom, jedino je
pratilja naunog tumaenja prirodnog, evolucionog procesa hominizacije, ali to
tumaenje ne zamjenjuje. Dakle, u osnovi sociologije kulture nalazi se
stanovite u skladu sa kojim kultura proistie iz ljudske prirode kao vrste u
filogenetskom smislu, to znai da kultura ovjeanstva, razmatrana iz
perspektive antropogeneze, kroz beouge koji vode do vrste homo sapiens i kroz
faze njene istorije, ne moe da ima drugi izvor nego prirodu vrste koja se
oblikuje. Stotine hiljada godina njenog kumuliranog iskustva udaljavaju od tog
prvobitnog izvora svako sljedee pokoljenje ljudi koji drutveno ive,
postavljajui izmeu njihove prirodne opremljenosti i naturalnog svijeta prirode
vjetaku kulturnu sredinu.
U ontogenezi ovjeka kao drutvenog bia, kao pojedinca, sve vie raste
uloga socijalizacije, prenoenja i prihvatanja kulturne tradicije koje je Herder
nazvao drugim, ponovnim raanjem ovjeka. U ontogenezi se, dakle, kultura ne
raa jednostavno iz prirode, kao spontani odgovor organizma na prirodne
izazove. Put ljudske jedinke do konkretne kulture, jednog od brojnih,
pluralistiki shvaenih oblika kulture ovjeanstva, ne moe biti prihvaen kao
potpuno prirodan proces, iako se ostvaruje i kroz prirodne fizike i psihike
mehanizme.
Teorije koje priznaju zavisnost kulture od prirode, odlikuju znatne razlike,
a esto ak i kontradikcije u interpretaciji povezanosti te dvije oblasti. Kao
primjer stanovita kontradiktornih u osnovnim tezama mogu da poslue
funkcionalizam Malinovskog i prvobitna verzija psihoanalize koju je razvijao
lino Frojd, a koja se razlikuje u mnogo emu od interpretacije kulturistikog
pravca koji zagovaraju njegovi uenici i sljedbenici.
Po Malinovskom, kultura predstavlja poseban ljudski oblik, ljudsku formu
podmirivanja primarnih i sekundarnih, kao i integracionih potreba, a njihov
izvor se nalazi uglavnom u nagonima organizma (glad, e, potreba za
disanjem, snom, aktivnou i odmorom, seksualni nagon). Zato, po njemu,
"svaka teorija kulture mora da pone od organskih potreba ovjeka".31 U svim
kulturama postoje trofazni ciklusi ivota, koji obuh-vataju nagon, aktivnost koju
je on izazvao, i postignuto stanje podmirenja.
31
B.Malinovski, Nauna teorija kulture, str. 56

27
Karakter aktivnosti, a ak i jaina potrebe razlikuju se u drutvenim uslovima

zavisno od stvorene kulture, koja predstavlja, u skladu sa tom teorijom,
vjetaku sredinu, koja daje ovjeku, prije svega, sredstva za podmirivanje
potreba. Svaka kultura je funkcionalna, pa ak, kako se moe zakljuiti iz
definicije Malinovskog, na svoj nain eufunkcionalna, tj. djjeluje u odreenim
uslovima optimalno u odnosu na potrebe.
Krajnje razliita je interpretacija kulture kod Frojda. I on razumije kulturu
kao odgovor na djejstvo nagona, a, u stvari, glavnog nagona, libida. Ali, uloga
kulture nije u optimalnom podmirivanju potreba, nego u represiji nad
prvobitnim potrebama - prije svega putem mehanizma superega, pod utjecajem
sistema moralne kontrole - i davanjem surogata, nedovoljnog i nesavrenog
podmirenja u obliku umjetnosti, u nauci, religiji. Kultura nosi osjeanje
nelagodnosti (das Unbehagen), kultura je, prije svega, snaga koja koi,
zadrava, a ne ostvaruje prvobitne i autentine nagone prirode. Razne forme,
oblici kulturne djelatnosti izazivaju redukciju jaine nagona. Zahvaljujui tome,
ti oblici mogu da tite od neuroza, pa ak i psihoza i spreavaju nekontrolisano
pranjenje agresije, koja bi znaila povratak stanju prirode kako ga vidi Hobs.
Po Frojdu, u sutini, kultura ipak predstavlja izvor patnje i ini ljude isto toliko
nesrenima, koliko i posljedice pranjenja destruktivnih nagona koje
sprjeava.32
Frojdovi pogledi na odnos kulture i prirode ulaze u oblast filosofije i ne
mogu biti podvrgnuti naunoj verifikaciji. Slian karakter imaju opte teze
funkcionalne teorije kulture Malinovskog. U mnogim antropolokim radovima
injeni su pokuaji da se tom odnosu pripie karakter empirijskih teza, a
istovremeno da se one sistematski predstave.
U traganju za odlikama koje razlikuju kulturne fenomene od prirodnih, tj.
od neposredno uslovljenih prirodom, najee se nabrajaju slijedee odlike,
koje su meusobno u opoziciji: priroda se odlikuje univerzalnou, kultura raznovrsnou specifinih svojstava; prirodna djelatnost je spontana, kulturne
su regulisane na normativan nain; to to je prirodno odlikuje se apsolutnou, a
kulturno je relativno i mora ili moe da se razmatra u vezi sa drugim oblastima
fenomena koje je objanjavaju u odnosu na prirodu.
Svi izloeni stavovi suprotnosti kulture i prirode ipak izazivaju ograde.
Mogu se navesti argumenti koji ograniavaju njihovu opravdanost. U
32
Naroito uporedi: S.Frojd, Kultura kao izvor patnje; od istog autora - Budunost
jedne iluzije. U: ovjek.
28
SOCIOLOGIJA KULTURE
teorijama antropologije kulture posveeno je mnogo panje upravo problemu

univerzalnosti kulture, zbog njegovog meritornog i metodolokog znaaja.
Mardok, na osnovi obimnog empirijskog materijala, nabrojao je po abecednom
redu oko dvije stotine kulturnih fenomena, ije je postojanje definisao kao opte
u svim ljudskim zajednicama. To su, izmeu ostalog, takvi fenomeni kao:
higijena, jezik, srodstvo, porodica, vaspitanje, vlast.
Slino shvatanje tog problema zastupao je i Parsons, koji je ipak smatrao
neophodnim ogranienje opsega univerzalnosti kulturnih faktora pomou
uvoenja kriterijuma razvojnih stadijuma, u okviru kojih je mogue utvrivanje
univerzalnosti. Najnii stadijum razvoja u njegovoj kvalifikaciji obuhvata
religiju povezanu sa magijom, jezik i drutvenu organizaciju na principu
srodstva. Za najvii stadijum karakteristine uni-verzalije su ekonomija i
birokratija.
Uvodei u pojam univerzalnosti kulture istorijsko ogranienje, Parsons ide
korak naprijed u pravcu koncepcije drutveno-ekonomskih formacija, naravno,
bez prihvatanja svih teorijskih implikacija koje iz toga proizlaze. Univerzalije,
koje je on izdvojio, imaju, dakle, ogranieni opseg, ali predstavljaju vrsto
odreene tipove drutvenih ureenja. A univerzalije koje je nabrojao Mardok
odnose se na opte oblasti drutveno-kulturnih fenomena. Te oblasti mogu,
dakle, biti prihvaene kao univerzalne, ali nain na koji su regulisane razliit je
i moe da da argumente zagovornicima teze relativizmu, a ne kulturnom
univerzalizmu.
Klakhon, razmatrajui problem kulturnih univerzalija, poao je drugim
putem. Potraio je detaljno odreene odlike kulture, npr. moralne norme, iji
karakter je identian u svim ljudskim drutvima. Kao jednu od tih normi naveo
je princip zatite ivota lanova sopstvene grupe. I tu je normu morao ipak da
ogradi odreenim uim principima. Mnogi autori su smatrali da su univerzalne
odlike kulture odreene vrste zabave i igara. Toj grupi pripadaju Kajoa,
Hojzinga, Mur i Anderson. Levi-Stros priznavao je tabu rodoskvrnua za
apsolutno optu, detaljno odreenu kulturnu normu.33 Osnovne koncepcije
strukturalizma Levi-Strosa, bolje od te pojedinane teze, pokazuju njegovi
stavovi problemima kulturnog univerzalizma.
33
G.EMurdock, The Common Denominators of Cultures; XParsons, Evolutionary Universals in Society. Sic et Non; C.Levi-Strauss, Les structures elementanes de la parante;
J.Huizinga, Homo ludens
29
Karakteristino je da su Levi-Strosove koncepcije poivale na

lingvistikim teorijama. S gledita problema koji ovdje analiziramo srodne su
koncepcijama omskog, a to opravdava poreenje stanovita ova dva autora.
omski je razvio tezu optosti osnovnih pravila gramatike, proizalih iz
jedinstva i univerzalnosti mehanizma koji generie sve prirodne jezike. Taj
mehanizam je definisao kao jeziku kompetenciju, koju je smatrao uroenom i
svojstvenom ljudskoj vrsti.
Levi-Stros takoer vidi u jezikim fenomenima univerzalne odlike, koje
smatra za odraz opte strukture ljudskog uma. Po Levi-Strosu, svaka kultura je
svojevrsna kombinacija elemenata izabranih iz bogatog materijala psihofizikih
mogunosti ovjeka. Ti elementi se djelimino razlikuju u pojedinim kulturama,
ali zakoni njihove kombinacije su univerzalni za razne kulturne sisteme: za
jezik, za sistem srodstva ili za ekonomsku razmjenu.
Taj princip je u Strukturalnoj antropologiji bio postavljen kao hipoteza, da
bi u tomovima Mitologika, koji su uslijedili, bio kategorino formulisan. Opseg
primjene tog principa Levi-Stros je proirio na sve oblasti kulture. Ipak, jedna
oblast je bila predmet empirijske analize: mitovi Indijanaca obje Amerike.34
Levi-Strosova teorija ide u pravcu stvaranja zajednikog koda, drugim rijeima,
sistema pravila, zakona koji su svojstveni svim kulturnim fenomenima.
Ubjeenje da je takav zadatak opravdan poiva na premisi da je zajednika
univerzalna osnova cjeloklupne kulture neosvijeena struktura ljudskog uma.
To stanovite je izrazio Levi-Stros, tvrdei da neophodan "uesnik" u
lingvistikim debatama treba da bude ljudski um.35
Levi-Stros i omski upotrebljavaju, dakle, isti termin da bi definisali
izvorite univerzalizma oblasti kulture koje istrauju. Engleska rije mind, a jo
vie termin esprit, koji Levi-Stros upotrebljava u francuskoj verziji svojih
studija, moe da se tumai ili psiholoki i naturalistiki, ili ontoloki mentalno,
sa idealistikim primjesama. Obojica se djelimino priklanjaju tom prvom
tumaenju, a sigurno ga ne iskljuuju. Levi-Stros definie strukturu mozga kao
bioloku osnovu jezikog sistema. omski, opet, dozvoljava mogunost
objanjavanja mentalnih fenomena pomou poznatih fiziolokih i fizikih
procesa.36
34
C.Levi-Strauss, Mythologiques. Le eru et le cuit; Du miel aux cendres; L'Origine des

manieres de table; L'Homme mi
35
K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija, str. 133
36
Isto, str. 159; E.Leach, Levi-Strauss, str. 126; H.Gardner, The Quest for Mind, str. 242 i
dalje
30
SOCIOLOGIJA KULTURE
Slino tumaenje moe biti prihvaeno kao potvrda univerzalnog karaktera

prirodnih uslovljenosti kulture i njenih manifestacija. Ali, ako je opseg utjecaja
tih uslovljenosti previe proiren, cijela koncepcija dobija naturalistiki karakter
u prilazu drutveno-kulturnim fenomenima i moe da izazove negodovanje.
Definisanje kulturnih sistema kao odraza neos-vijeene strukture ljudskog uma,
uz istovremeno priznavanje ogromne raznovrsnosti kulturnih rjeenja problema
ljudskog bia, moglo bi da dovede do nekog oblika rasizma. Poznato je da je
Levi-Stros odluno odbacivao takvo stanovite. Ali, u polemici u kojoj je
pokuavao da u istoriji pokae izvorita sloenih i raznovrsnih oblika kulture,
njegova argumentacija nije bila dovoljno produbljena i ubjedljiva.37
Iste primjedbe izaziva i naturalistiko, kao i racionalistiko tumaenje
opte jezike kompetencije u teoriji omskog. Oba autora vre redukciju
kulturnih fenomena, do procesa koji se deavaju u individualnoj psihi. Protiv
takvog stava bile su usmjerene Marksove kritike primjedbe na Fojerbahovu
definiciju ljudske sutine ("neki apstraktum svojstven pojedinanom
individuumu"). Levi-Stros antropolog, dakle predstavnik drutvenih nauka,
ee od omskog poziva se na utjecaje drutva na pojedinane ljude. U uvodu
u Antropologiju i sociologiju Marsela Mosa pie, na primjer, da drutvena
struktura ostavlja peat na ljudskoj jedinki. Ali, ta formulacija potie iz
njegovog ranijeg perioda. Sline toj formulaciji, brojne opaske u kasnijim
radovima drutveno-istorijskoj uslovljenosti kulture nisu dosljedne osnovnoj
tezi strukturalizma ulozi uma i njegove neosvijeene strukture. Ta osnovna
teorijska premisa, koja govori univerzalizmu koji je osnova svake kulture,
podlijee modifikacionim ogranienjima zbog Levi-Strosovog bogatog
empirijskog znanja, ali ipak nije sa tim znanjem vrsto i konsekventno
povezana.
Analogna situacija je i u sluaju omskog, ije je lingvistiko znanje
podreeno filosofskoj tezi u osnovi teorije koju razvija i kasnije, posebno u
djelu Language and Mind.38
37
K.Levi-Stros, Rasa i istorija. U tom novijem radu Levi-Stros prije podvlai raznorodnost nego univerzalnost kulture, dok njegovi izvori ukazuju bilo na izolaciju ljudskih
zajednica ili, u sluaju njihove blizine, na tenje ka manifestacijama etnike posebnosti
svakog drutva.
38
N. Chomsky, Language and Mind; Lingvistika i filosofija; J.Lyons, Chomsky;
J.Green, Psycholinguistics. Chomsky and Psychology
31
Univerzalistike koncepcije kulture obojice naunika vezane su za pojam

dubokim osnovama kulture u ljudskoj jedinki, shvaene ili naturalistiki ili
racionalistiki. Oba tumaenja povezuje individualistika redukcija, koja dovodi
do umanjenja ili potpunog previanja aktivne uloge drutvenih odnosa i
kontakata sa sredinom u procesu razvoja kulture. Taj nedostatak je posebno
upadljiv sa sociolokog gledita, ali te nedostatke prebacuju autorima i takvi
lingvisti i psiholozi kao to su, na primjer, Sarles, Ingve, Barkov i mnogobrojni
autori koji polaze od marksistikog stanovita.39 Kritiari socioloke orijentacije
tvrde da se razvoj jezika i kulture ne moe objasniti bez interakcije i istorijskih
procesa kumulacije njenih rezultata. Drutvene uslovljenosti su, takoer, izvor
kulturnih pravilnosti razliitih od isto prirodnih inilaca. Drutvene
uslovljenosti opravdavaju nomotetiki karakter sociologije, ili bar njenu
mogunost formulisanja generalizacija. Taj problem e biti predmet razmatranja
u slijedeim poglavljima. I ba s obzirom na povezanost sa njim, posveeno je
toliko mjesta problemu univerzalnosti kulture. Ostali kriteri-jumi razlikovanja
kulture i prirode bie samo ukratko predstavljeni.
Suprotstavljanje prirode kulturi, s obzirom na nespontani karakter kulturne
djelatnosti, izaziva takoer niz primjedbi. Ako se teza nespon-tanom
karakteru kulture proiri na sve vrste i aspekte kulturne djelatnosti, pokazae se
da je lana. Na primjer, jaka, snana internalizacija kulturnih obrazaca i normi
uzrokuje da se djelatnosti koje im odgovaraju s gledita motivacije prihvataju i
tumae kao potpuno spontane, stihijske. Upravo takva je funkcija skrivenih
obrazaca kulture. Sigurno je da u toj oblasti postoje posebni mehanizmi
prirodne i kulturne regulacije ponaanja, ali to ipak nije kategorino
razgranienje.
Relativan karakter kulturnih djelatnosti moe se razliito tumaiti. U
metodolokoj ravni izaziva drugaije konsekvence nego to ih izaziva u
ontolokoj. Ranije smo ve utvrdili da teze ontolokoj nezavisnosti kulture od
prirode nemaju oslonac u savremenim naunim teorijama. Primjer
karakteristine interpretacije za stanovita savremenih humanista je koncepcija
Krebera, koji tvrdi da kulturni fenomeni proizlaze iz drutvenih, a ovi, opet, iz
prirodnih fenomena.
SOCIOLOGIJA KULTURE
Ako, ipak, prihvatanje relativnosti kulture treba da oznaava mogunost

tumaenja kulturnih pojava pomou njihove prirodne uslovljenosti, takva
redukcionistika pretpostavka, zavisno od stepena njene konsekvencije, nailazi
na kritike razliite jaine i odlunosti. Brojni predstavnici humanistike
orijentacije u filosofiji ili sociologiji potpuno odbacuju mogunost tumaenja
drutveno-kulturnih fenomena u kategorijama prirode.
Takav stav su u poljskoj sociologiji zauzimali Znanjecki i arnovski, ali
svaki od njih je krenuo iz razliitog teorijskog pravca. arnovski je svoje rane
stavove formulisao pod iskljuivim utjecajem Dirkemove socioloke kole.
Znanjecki je bio pod utjecajem francuske filosofije, ali njegove rane radove
karakterie slinost sa njemakim formalistima. Kasnije se suoava sa
amerikom sociologijom i ona je predmet konfrontacije sa njegovom teorijom,
jer nekom pasivnom podlijeganju njenom utjecaju ne moe biti govora u
ovom sluaju. Od amerikih sociologa najblii Znanjeckom bio je, ne inicijator
istraivanja i prvi saradnik- Tomas, nego Robert Mekajver, koji je i sam bio
malo ameriki.
Prilikom predstavljanja teorija kulture arnovskog i Znanjeckog treba
istai sutinsku razliku izmeu njihovih stanovita u odnosu na istoriju. Istorija
kao disciplina i kao predmet istraivanja odigrala je ogromnu ulogu u naunom
djelu arnovskog. Na to su utjecali njegovo rano interesovanje i veza sa
Dirkemovom kolom, a kasnije je utjecaj istorijskog materijalizma uvrstio
takav stav. U poimanju istorije arnovski je bio daleko od ideografizma. Istoriju
je sociologizovao u skladu sa intencijama dirkemista i francuske kole sinteze.
Pisao je da je za istoriara uslov ispunjenja zadatka da i sam bude sociolog.
Istoriju kulture je shvatao prije svega kao sociologiju, odreujui joj kao
zadatak istraivanje sistema vrijednosti koji bi dali normativnu osnovu
zakonitostima, koje se manifestuju u jednokratnim inovima ljudske
koegzistencije.40
arnovskog nije brinulo to su socioloka razmatranja pretrpana istorijskim injenicama. Naprotiv, to je bio njegov metod. Drugaije se predstavlja
stanovite Znanjeckog. Udaljen, naroito u ranoj fazi svog naunog rada, od
utjecaja Dirkemovog "sociolokog imperijalizma", po uzoru na njemake
formaliste pokuavao je da pokae da je sociologija potpuno odvojena od drugih
nauka koje se bave kulturom, koliko metodom, toliko i
39
H.B.Sarles, A Human Ethological Approach; V.H.Yngve, Human Linguistics, kao i

razmatranja u tomu: Organization of Behavior in Face to Face Interaction. J.H.Barkow,
Human Ethology and Intra-individual Systems
32
40
S.arnovski, Metodoloke pretpostavke u istraivanju razvoja drutava; Istorija i
istorija kulture
33
SOCIOLOGIJA KULTURE
predmetom. Pod utiskom Bartovih primjedaba, plaio se da e teorija drutva

ostati samo nova forma filosofije istorije sa novim nazivom.
I pored tih razlika, oba autora povezuje jedan bitan momenat, koji se
odnosi na optu teoriju drutvenog razvoja. Uporeivanje stavova Znanje-ckog,
iznijetih u lanku "O stupnjevima drutvenog razvoja", sa kritikom
evolucionizma u "Metodolokim pretpostavkama u istraivanju razvoja ljudskih
zajednica" arnovskog, pokazuje njihovu znatnu podudarnost, ako ne i
istovjetnost. Podudarnost je uslovljena jedinstvenim humanistikim stanovitem
i odreenim optesociolokim koncepcijama.
Humanistiki karakter sociolokih teorija obojice autora ima bitan znaaj
za formulisanje koncepcije kulture u tom okviru i zahtijeva ovdje neto iri
prikaz. Po arnovskom, humanizam je imanentna odlika sociologije; ova
tvrdnja ne zahtijeva obrazloenje. Definisanje odnosa kulture prema prirodi kao
predmeta sociologije ini se potpuno nepotrebnim, jer je sama koncepcija
prirode iskljuena iz sociolokih razmatranja. Dodue, prilikom razmatranja
pojedinanih problema sociologije kulture, na primjer, analize evolucije
znaenja literarnih simbola, Carnovski je spominjao potrebu da se uzme u obzir
i bioloki faktor.41 Ipak, u njegovoj teoriji dominira stanovite po kome je
nepromjenljiva ljudska priroda samo fikcija koju postulira racionalistika
filosofija XVIII vijeka. Sa tim stanovitem je povezan ekstremni istorizam u
shvatanju vrijednosti, a njemu emo jo govoriti.
U skladu sa svojom tezom da "istoriara ili sociologa interesuje jedino
ovjek kao bie koje je u interakciji sa drugim ljudima",42 dakle, istorijski
promjenljiv, arnovski je prihvatao koncepciju Levi-Brila zavisnosti psihe,
ukljuujui i umijee rasuivanja, od drutvenih uslova. Odbacivao je, dakle, a
limine potrebu da se posee za somatskim podacima, koji, po njemu, ne mogu
da tumae drutveno-kulturnu djelatnost i ovjekove predstave, koje se
mijenjaju i modifikuju u istorijskom procesu.
Ni Znanjecki nije nita manje kategorino odbacivao naturalistiku analizu
kulturnih fenomena. Ali, dublje interesovanje za filosofiju i bolje poznavanje
psiholoko-drutvenih teorija naturalistike provenijencije primoravalo ga je na
detaljniju analizu tog problema. Predstavljajui u Uvodu u sociologiju ontoloke
postavke svoje teorije kulture, Znanjecki je
negirao bilo kakve korelacije izmeu prirode i drutvenih i kulturnih tvorevina.

Samu fiziku stvarnost, u skladu sa vaeim stanovitem tog doba, predstavljao
je kao pojmovnu konstrukciju humanistikog karaktera, a svaka ljudska
djelatnost je bila transpozicija misaonog procesa. S vremenom, u djelu Social
Actions, priklonio se stanovitu emergentizma kao ontoloke teze, a svoj
humanistiki antinaturalizam zadrao je kao metodoloki princip.
Kulturna djelatnost je, po Znanjeckom, mogla da bude analizirana jedino u
kategorijama drugih kulturnih djelatnosti, a svako traenje utjecaja biopsihikih
faktora smatrao je za neopravdano. Posebno je bila otra njegova kritika
koncepcije ljudske prirode, manje upletena u filosofske postavke od osnovne
ekspozicije njegovih stavova. Ta kritika je bliska polaznom stanovitu
arnovskog. Znanjecki se, ipak, poziva na neto drugaiji repertoar
naturalistikih teza i polemie sa njima vie pomou sociolokih, nego
istorijskih argumenata. Ali, u pojedinim pitanjima, a prije svega u kritici rasnoantropolokih teorija, njihovi stavovi su identini.
Znanjecki, takoer, ne prihvata tezu da je ljudska priroda, koju definie kao
drutvenu manifestaciju pojedinca, nepromjenljiva i smatra je tvorevinom
drutva koje operie odreenim sistemom vrijednosti. Te vrijednosti i
prihvaene drutvene norme, a ne prirodni instinkti, odluuju manifestaciji
osjeanja, karakteru reakcije, ak i osnovnim biolokim nagonima, kao to
su glad, seksualni nagon, potreba za jelom. Sa tog stanovita formulie
Znanjecki kritiku teorije nagona u klasinom obliku, kao i optu koncepciju
psihoanalize i biheviorizma. Kritika - s obzirom na klasifikaciju drutvenokulturnih fenomena izvedenu iz biolokih motivacija - u mnogo emu je
aktuelna do danas.
Znanjecki tim putem ide daleko. U periodu odreenih pokuaja primjene
Tomasove teorije (for wishes) kao osnove motivacionog tumaenja ljudskih
inova, pokuaja iji se tragovi jo vide u djelu Social Actions, 1936. g.,
Znanjecki u Naukama kulturi (1952) dolazi do potpunog iskljuenja problema
motivacije iz sociolokih istraivanja i razmatranja. To ima znaajne
konsekvence za tumaenje osnova kulture. Ve u Uvodu u sociologiju
Znanjecki je napisao: "Priroda ovjeka kao predstavnika vrste homo sapiens ne
moe da objasni njegovu djelatnost kao stvaraoca kulture."43 Ta tvrdnja se moe
razliito tumaiti. Kada bi se u njoj vidjelo
41
42
34
S.arnovski, Djela, tom 1, str.197

S.arnovski, Djela, tom 2, str. 200
43
F.Znanjecki, Uvod u sociologiju, str. 81

35
Antonjina Kloskouska
jedino negiranje mogunosti objanjavanja raznovrsnih istorijskih oblika

kulturnih fenomena na osnovu biolokih uslovljenosti, u tom obliku bi je
prihvatila veina savremenih sociologa. Ne, nego je Znanjecki otiao dalje.
Negirao je genetsku vezu kulture uopte, kulture kao totalnog fenomena
svojstvenog ovjekovoj stvarnosti, ovjeanstvu, sa biolokim odlikama vrste.
Istina, odrekao se srodnosti sa metafizikom idealistike filosofije kulture.
Pitanje prvobitnom izvoru kulture je, dakle, ostavio bez odgovora. Odbacivao
je dvije njemu savremene, glavne orijentacije drutvene psihologije, tj.
psihoanalizu i biheviorizam, zbog njihovih naturalistikih teza. Nije pokuao da
razmotri i ocijeni njihove propozicije sa metodolokog stanovita.
U radovima arnovskog elementi kritike naturalizma su fragmentarni u
poreenju sa Znanjeckim. Ipak, on nalazi vri oslonac u istorizmu, koji
Znanjecki nije mogao da prihvati ni u posljednjim svojim djelima, iako je u
njima raskinuo sa formalistikim tendencijama iz svog ranijeg perioda i pokuao
da sociologiji nae mjesto u okvirima drugih kulturnih sistema, a ne van njih.
iroko shvaeni istorizam moe da bude prihvaen kao glavni pokazatelj
razlika izmeu nauka kulturi i prirodnih nauka. Na granici ove dihotomije
lociraju se pozitivistiki orijentisane teorije drutvenih nauka. S gledita
istorizma treba, dakle, zapoeti analizu metodolokog upore-ivanja ili
suprotstavljanja fenomena kulture i prirode. U metodolokom prilazu, to
poreenje raa, prije svega, pitanje - koje tvrdnje, koja pravila mogu da se
odnose na svaku od tih oblasti, koje metode treba primjenjivati u njihovom
istraivanju, kakve su, s tog gledita, slinosti, a kakve razlike izmeu nauka
koje kulturu i prirodu imaju kao predmet svojih istraivanja?
Kada je Diltaj osamdesetih godina prolog vijeka definisao svojstva "nauka
duhu", pripisivao im je mogunost rjeavanja osnovnih zadataka prirodnih
nauka i, dodatno, po njemu najvaniju, mogunost formulisanja sudova
vrijednostima. Rikert je smatrao da je odnos prema vrijednostima glavni princip
nauka kulturi. Ipak, smatrao je da je problematina mogunost formulisanja
optih zakona koji se odnose na kulturne fenomene. Maks Veber niz godina je u
svom intelektualnom razvoju razmatrao problem vrijednosti u nauci, djelimino
modifikujui svoj prvobitni stav u kasnijim radovima. Veber je definisao nauke
kulturi kao discipline koje upoznaju stvarnost u njenom kulturnom znaenju,
vezane za ideju
36
SOCIOLOGIJA KULTURE
vrijednosti, zbog ega zahtijevaju posebne metode, koje se razlikuju od onih

primjenjivanih u prirodnim naukama. Istorijska svojstva problema i znaenja
kulture ne mogu se tumaiti kao fenomeni prirode, ali se mogu razumjeti.
Formulisanje optih zakona, a to je zadatak svake nauke, ostvaruju nauke
kulturi preteno konstrukcijom idealnih tipova koji omoguavaju upoznavanje
istorijskih povezanosti fenomena. Idealni tipovi trebalo bi da izrazito izdvajaju
vrijednosne sudove istraivaa od vrednujuih procesa koje istrauju. Ali, po
Veberu, ostvarenje takvog postulata sudara se sa brojnim tekoama.44
Socioloki empirizam u slijedeim desetljeima nije vidio sline tekoe u
istraivanju drutvenih pojava. Kada su se nauke drutvu i kulturi nale pod
utjecajem neopozitivistike metodologije, kao osnovni problem pojavio se
postulat da im se pripie nomotetiki karakter, prihvaen kao apsolutni
kriterijum naunosti spoznajnih konstrukcija.
Taj problem se drugaije rjeava u odnosu na drutvene nauke i sensu
stricto humanistike. U okviru sociologije dolo je do podjele na dva pravca,
koji mogu da se definiu kao nomotetiki i kulturalistiki. Ovdje e drugi biti
glavni predmet razmatranja. Prvi, koji je vezan za pokuaje kopiranja uzorka
prirodnih nauka, odlikuje se uvjerenjem u mogunost apstrahovanja od kulturne
raznolikosti mehanizma drutvene djelatnosti, tenjom ka kvantifikaciji
istraivakih metoda i manje ili vie krajnjim bihevioristikim tendencijama u
poimanju drutvenih fenomena.
Napori empirijske sociologije ipak nisu doveli do izjednaenja njene
metodologije sa prirodnim naukama, ak i uz prihvatanje svih obaveznih
kriterijuma u toj drugoj kategoriji nauka. Po miljenju mnogih metodologa,
drutvene nauke - izuzimajui ekonomiju - ne formuliu zakone koji bi bili
toliko opti i vrsti - tolike optosti i jaine kao u sluaju egzaktnih nauka. Ne
dostiu njima svojstvenu specifinost i preciznost. Pravilnosti koje utvruju
imaju, u najboljem sluaju, probabilni karakter, a tvrdnje ne stvaraju zatvorene
sisteme. Sto je oblik tvrdnji specifiniji i precizniji, raste vjerovatnoa da su
lani kao opti zakoni, a iz toga proizlazi neophodnost njihove redukcije do
kategorije ideografskih tvrdnji, dakle, pojedinanih opisnih sudova.45
44
M. Weber, Die "Objektivitt" sozialwissenschaftlicher und socialpolitischer Erken
ntnis; Der Sinn der "Wertfreiheit" der sozialen und konomischen Wissenschaften
45
Uporedi: E.Nagel, Struktura nauke; C.G.Hempel, The Function of General Laws in
History, citat prema: M.Lesnoff, The Structure of Social Science; D.Walsh, Sociology and the
Social World, kao i Varietes of Positivism u: New Directions in Sociological Theory.
37
SOCIOLOGIJA KULTURE
Neopozitivistika kritika ogranienih mogunosti drutvenih nauka, vezana

za istorijski karakter drutvenih fenomena i za istoricistike metode njihove
analize, bila je posebno otro izraena kod Popera. Ali, mogla je da bude
prihvaena kao opravdana jedino kada bi predstavnici drutvenih nauka bili
spremni da prihvate univerzalnost primjene pozitivistike metodologije i
istovjetnost zadataka sopstvene discipline sa zadacima koji stoje pred egzaktnim
naukama. Takav stav nikada nije bio opteprihvaen. U drugoj polovini XX
vijeka primjeuje se izrazita tendencija vraanja humanistikom pravcu u
drutvenim naukama i razvijanja novih pravaca. Formulisanje zadataka koje
imaju istraivanja drutva i kulture prenijeto je na drugi teren, razliit od onog
koji je odreivala empirijska metodologija. Promijenilo se, takoer, mjesto i
znatno je porasla uloga kulturnih fenomena u cijelom kompleksu kul-turnodrutvenih problema. icova fenomenoloka sociologija vrlo radikalno kritikuje
stavove pozitivistikih sociologija identinosti naela spoznaje prirode i
drutvene stvarnosti. Sikurel dovodi u pitanje opravdanost danas primjenjivanog
mjernog aparata u drutvenim naukama, smatrajui da je stran empirijski
istraivanoj i konceptualno analiziranoj drutvenoj stvarnosti. U svojim
etnometodolokim istraivanjima Garfinkel operie, prije svega, kvalitativnim
metodama prikupljanja podataka i njihove emprijske analize, iako se u okvirima
tog pravca mogu nai kvantitativne metode, kao, na primjer, etnometodoloko
definisanje drutvene situacije. S obzirom na ulogu kakva se u fenomenolokoj
sociologiji pripisuje kolokvijalnoj konstrukciji drutvene stvarnosti, to jest
znanju drutvenoj stvarnosti koje stvaraju sami njeni uesnici, kao osnovnom,
elementarnom materijalu u stvaranju sociolokih teorija, dominira ipak
kvalitativni prilaz drutvenim fenomenima, jer takav prilaz je odlika
opteprihvaene vizije drutvene stvarnosti.46
Krajnje empirijsko stanovite odbacili su, takoer, i simboliki interakcionizam i dio teorija iz kruga utjecaja Midovog drutvenog biheviorizma i
Berkovih koncepcija. U Francuskoj se strukturalizam nije tako vrsto povezao
sa empirizmom kao ameriki funkcionalizam. Kako nam pokazuje primjer
Parsonsa i njegovih brojnih saradnika empiriara i u
46
R.G.Gorman, Alfred Schtz: an Exposition and Critique. New Directions in Sociological Theory; . Schtz, Drutveni svet i teorija drutvenog delanja; EMcHugh, Defining the
Situation
38
Americi je ta veza bivala povrna i nije davala peat cijeloj disciplini, iako je
svojevremeno bila vrlo utjecajan pravac.
Antipozitivistiki pravac u sociologiji, koji stvara bolje osnove za istraivanje kulturnih pojava i primjenu istorijske perspektive u prilazu istima,
naravno, nije jedinstven po svom karakteru. U nekim vidovima tog pravca, prije
svega u onom sa fenomenolokim osnovama, pojavila se tendencija uvoenja
filosofskih pretpostavki metafizike provenijencije u oblast drutvenih nauka.
To osporava opravdanost nekih krajnjih teza kritike empirizma, kao i to da li su
metodoloke propozicije koje bi trebalo da ga zamijene odgovarajue. Prilikom
traganja za stanovitem korisnim za socioloku analizu kulture, treba jo
razmotriti i druge teorijske orijentacije.
Pravac humanistike, antipozitivistike reakcije u sociologiji predstavlja,
ipak, samo jednu njoj savremenu orijentaciju, koja posredno odreuje svoj
odnos prema problemu veza izmeu kulture i prirode. S druge strane,
istovremeno se pojavljuje novi vid naturalizma, koji problematiku drutvenih
nauka razmatra neposredno u odnosu na te veze. Pored sve vee unutranje
specijalizacije, svojstvene svim savremenim naukama, dogaa se istovremeno
proces ruenja granica izmeu disciplina. Zahvaljujui tome, na otvorenim
prigraninim poljima raaju se biohemija, biologija i molekularna hernija,
kibernetika. Pojedina otkria u tim naukama, a prije svega otkrie genetske
ifre, imala su znaajan utjecaj na drutvene nauke. Uz to, poraslo je
interesovanje sociologa za nove rezultate istraivanja u oblasti etologije.
Kao rezultat toga pojavljuju se novi pravci naturalizma, koje predstavljaju
razni tipovi etologije i sociobiologije. Neke od tih teorija u oblasti nauke
ovjeku ograniavaju se na psiho-drutvenu problematiku, na prouavanje male
djece i neposrednih interakcija, prije svega vanjezikih u okvirima proksemike,
tj. na prouavanje neposrednih ljudskih kon-takata. Halovej, Kendon, Sarles
svjesni su sloenosti ljudskih djelatnosti koje, takoer, podlijeu utjecajima
kulture i makrodrutvenih odnosa. I odatle potiu upozorenja da se potpuno ne
negira granica koja dijeli ljude od ivotinja.47
Ali Vilson i neki drugi zagovornici sociobiologije otili su daleko u pravcu
naturalizma. Djelovanju specifinih gena pripisuju funkcionisanje
47
J.H.Barkow, Human Ethology; A.Kendon, Introduction, u: OBFFI
39
itavih sloenih mehanizama ponaanja definisanih kao egoizam ili altruizam.

Njihove interpretacije su finalnog tipa, a ini nam se da je to anomalija u
savremenoj nauci.48
Sama injenica podreivanja ljudskih djelatnosti drutvenim normama i
stvaranje spoznajnih mapa svijeta je univerzalni fenomen u okviru ljudske vrste
i moe biti opravdano njegovo uporeivanje sa strukturom i funkcijom
neurofiziolokog aparata uma. Ali, karakter tih normi mapa odreuju odnosi
meu ljudima, a oni su istorijska pojava, ne moe se, dakle, objanjavati kroz
analizu individualnih umova razmatranih u izolaciji. Novi naturalistiki pravac
u svojoj sadanjoj fazi ne daje osnove za istraivanje totaliteta kulture u
njihovom istorijski promjenljivom kontekstu. Ali, odreena naturalistika
inspiracija moe da bude korisna.
U humanistikim prilazima koji su bliski sociologiji naturalistika
inspiracija najizrazitije se pojavila u razvoju kulturolokih koncepcija LeviStrosa. Zakljuci velikog ciklusa Mitologike, koji su rezultat viegodinjih
istraivanja i analiza osam stotina mitova amerikih Indijanaca, nesumnjivo
predstavljaju naturalistiki prilaz ljudskom umu u posljednjoj fazi razvoja
teorije strukturalizma. Oblast koju je Levi-Stros istraivao bila je tematski
ograniena. Ali, on je smatrao da je dovoljna da bi se formulisali zakoni koji bi
bili vaei i za druge zajednice, kao i za druge oblasti kulture. Obrazlagao je to
u skladu sa svojim istraivakim stavom koji se zasniva na analizi mitova ne s
obzirom na predmet na koji se ti mitovi odnose, ve s obzirom na njihovo
izvorite. Po njemu, analiza mitova dozvoljava da se izoluju opti mehanizmi
rada ljudskog uma, koji seu do prapoetaka ovjeanstva. Kroz njih se dopire
do ljudske prirode, koja predstavlja strukturu svih struktura koje se realizuju u
raznim sferama kulturne aktivnosti, prije svega u mentalnoj.
Informacija otkriu genetske sfere i utvrivanje njene analogije sa
jezikim kodom bili su Levi-Strosov novi argument u korist strukturalizma,
svodei brojnost i raznovrsnost na jedinstvo i koherenciju, a to ponovo
uspostavlja jedinstvo ovjeka i prirode. Genetska ifra je prihvaena kao
univerzalni jezik svih oblika ivota, koji u fizikom svijetu imaju osnov u
diskretnim, posebnim hemijskim jedinicama, a u svijetu kulture u fonemima i po
uzoru na njih izdvojenim distinktivnim jedinicama drugih kulturnih sistema.
SOCIOLOGIJA KULTURE
Naturalistiko stanovite Levi-Strosa nalazi dosta originalnu formu izraza s

obzirom na njegov stil. Uzmimo kao primjer slijedeu tvrdnju: "Kao to se vidi,
priroda se prije milijarde godina, u potrazi za modelom pozajmljenim putem
anticipacije od humanistikih nauka, nije pokolebala: bira taj koji je za nas
vezan za imena Trubeckog i Jakobsona."49 Paradoksalnost ove formulacije moe
se prihvatiti kao stilska figura, ali sugestija finalistike interpretacije kulturnog
razvoja nai e svoju potvrdu u potpunom formulisanju principa strukturalizma.
Prihvatanje teze jedinstvu principa djelatnosti prirode i ljudskog uma ima
svoje konsekvence ne samo u analizi jezika, ve i u istraivanju i drugih oblasti
kulture, prije svega mita. Mit je u posljednjim analizama Levi-Strosa dat kao
osnova, opta forma reakcije na podsticaje spoljnog svijeta, kao odreena
generalna forma simbolizma, a svojstven je ne samo ljudima, ve u odreenom
obliku i ivotinjama: "ivotinja ispunjava (agit) svoje mitove, a ovjek ih
misli."50 U sferi ljudske kulture mit se preobraava u muziku, religiju - u
umjetnost. Dakle, cjelokupna kultura potie iz prirodne strukture ljudskog uma,
homologine u odnosu na djelatnost genetske ifre.
Levi-Strosov naturalizam ima vie spekulativan, nego nauan oblik u
smislu egzaktnih nauka. Ali, u metodologiji ipak dolazi do vrlo kategorinog
stanovita.
Karakteriui spoznajna ogranienja humanistike, Levi-Stros se poziva na
platonski mit peine. Humanistiko znanje definie kao saznanje sjenki realnih
predmeta, ije e neposredno saznanje biti mogue tek za egzaktne nauke. Tim
naukama, po njemu, pripada potpuno znanje ljudskoj prirodi kao zajednikoj
matrici struktura koje se raaju, a nalaze se u osnovi svih kulturnih fenomena.
Pravilnost veza tih fenomena podlijee matematikoj analizi kao i drugi,
osnovni prirodni fenomeni.
Ovim posljednjim argumentom Levi-Stros obrazlae formalizaciju i
primjenu matematikih formula relacije u svojim istraivanjima mita. I pored
toga njegova analiza u stvarnosti nije bila primjena metode svojstvene
egzaktnim naukama. I lino je protestovao protiv pokuaja uvoenja sistemskih
prilaza u istraivanje umjetnosti i takve pokuaje, koji su se u strukturalistikim
koncepcijama pojavljivali, nazvao je "fikcijom sistema". Ali je smatrao da
etnologija, kao i lingvistika, ima pravo da primjenjuje takvu metodu.
49
48
40
E.O.Wilson, Sociobiology. The New Synthesis
50
C.Levi-Strauss, Mythologiques, torn 4; L'Homme nu, str. 612

Isto, str. 611
41
itavih sloenih mehanizama ponaanja definisanih kao egoizam ili altruizam.

Njihove interpretacije su finalnog tipa, a ini nam se da je to anomalija u
savremenoj nauci.48
Sama injenica podreivanja ljudskih djelatnosti drutvenim normama i
stvaranje spoznajnih mapa svijeta je univerzalni fenomen u okviru ljudske vrste
i moe biti opravdano njegovo uporeivanje sa strukturom i funkcijom
neurofiziolokog aparata uma. Ali, karakter tih normi mapa odreuju odnosi
meu ljudima, a oni su istorijska pojava, ne moe se, dakle, objanjavati kroz
analizu individualnih umova razmatranih u izolaciji. Novi naturalistiki pravac u
svojoj sadanjoj fazi ne daje osnove za istraivanje totaliteta kulture u njihovom
istorijski promjenljivom kontekstu. Ali, odreena naturalistika inspiracija moe
da bude korisna.
U humanistikim prilazima koji su bliski sociologiji naturalistika
inspiracija najizrazitije se pojavila u razvoju kulturolokih koncepcija LeviStrosa. Zakljuci velikog ciklusa Mitologike, koji su rezultat viegodinjih
istraivanja i analiza osam stotina mitova amerikih Indijanaca, nesumnjivo
predstavljaju naturalistiki prilaz ljudskom umu u posljednjoj fazi razvoja
teorije strukturalizma. Oblast koju je Levi-Stros istraivao bila je tematski
ograniena. Ali, on je smatrao da je dovoljna da bi se formulisali zakoni koji bi
bili vaei i za druge zajednice, kao i za druge oblasti kulture. Obrazlagao je to
u skladu sa svojim istraivakim stavom koji se zasniva na analizi mitova ne s
obzirom na predmet na koji se ti mitovi odnose, ve s obzirom na njihovo
izvorite. Po njemu, analiza mitova dozvoljava da se izoluju opti mehanizmi
rada ljudskog uma, koji seu do prapoetaka ovjeanstva. Kroz njih se dopire
do ljudske prirode, koja predstavlja strukturu svih struktura koje se realizuju u
raznim sferama kulturne aktivnosti, prije svega u mentalnoj.
Informacija otkriu genetske sfere i utvrivanje njene analogije sa
jezikim kodom bili su Levi-Strosov novi argument u korist strukturalizma,
svodei brojnost i raznovrsnost na jedinstvo i koherenciju, a to ponovo
uspostavlja jedinstvo ovjeka i prirode. Genetska ifra je prihvaena kao
univerzalni jezik svih oblika ivota, koji u fizikom svijetu imaju osnov u
diskretnim, posebnim hemijskim jedinicama, a u svijetu kulture u fonemima i po
uzoru na njih izdvojenim distinktivnim jedinicama drugih kulturnih sistema.
SOCIOLOGIJA KULTURE
Naturalistiko stanovite Levi-Strosa nalazi dosta originalnu formu izraza s
obzirom na njegov stil. Uzmimo kao primjer slijedeu tvrdnju: "Kao to se vidi,
priroda se prije milijarde godina, u potrazi za modelom pozajmljenim putem
anticipacije od humanistikih nauka, nije pokolebala: bira taj koji je za nas
vezan za imena Trubeckog i Jakobsona."4' Paradoksalnost ove formulacije moe
se prihvatiti kao stilska figura, ali sugestija finalistike interpretacije kulturnog
razvoja nai e svoju potvrdu u potpunom formulisanju principa strukturalizma.
Prihvatanje teze jedinstvu principa djelatnosti prirode i ljudskog uma ima
svoje konsekvence ne samo u analizi jezika, ve i u istraivanju i drugih oblasti
kulture, prije svega mita. Mit je u posljednjim analizama Levi-Strosa dat kao
osnova, opta forma reakcije na podsticaje spoljnog svijeta, kao odreena
generalna forma simbolizma, a svojstven je ne samo ljudima, ve u odreenom
obliku i ivotinjama: "ivotinja ispunjava (agit) svoje mitove, a ovjek ih
misli."50 U sferi ljudske kulture mit se preobraava u muziku, religiju - u
umjetnost. Dakle, cjelokupna kultura potie iz prirodne strukture ljudskog uma,
homologine u odnosu na djelatnost genetske ifre.
Levi-Strosov naturalizam ima vie spekulativan, nego nauan oblik u
smislu egzaktnih nauka. Ali, u metodologiji ipak dolazi do vrlo kategorinog
stanovita.
Karakteriui spoznajna ogranienja humanistike, Levi-Stros se poziva na
platonski mit peine. Humanistiko znanje definie kao saznanje sjenki realnih
predmeta, ije e neposredno saznanje biti mogue tek za egzaktne nauke. Tim
naukama, po njemu, pripada potpuno znanje ljudskoj prirodi kao zajednikoj
matrici struktura koje se raaju, a nalaze se u osnovi svih kulturnih fenomena.
Pravilnost veza tih fenomena podlijee matematikoj analizi kao i drugi,
osnovni prirodni fenomeni.
Ovim posljednjim argumentom Levi-Stros obrazlae formalizaciju i
primjenu matematikih formula relacije u svojim istraivanjima mita. I pored
toga njegova analiza u stvarnosti nije bila primjena metode svojstvene
egzaktnim naukama. I lino je protestovao protiv pokuaja uvoenja sistemskih
prilaza u istraivanje umjetnosti i takve pokuaje, koji su se u strukturalistikim
koncepcijama pojavljivali, nazvao je "fikcijom sistema". Ali je smatrao da
etnologija, kao i lingvistika, ima pravo da primjenjuje takvu metodu.
49
48
40
E.O.Wilson, Sociobiology. The New Synthesis
50
CLevi-Strauss, Mythologiques, torn 4; L'Homme nu, str. 612

Isto, str. 611
41
Levi-Stros je bio svjestan kritike uperene protiv individualizujue

redukcije koju je primjenjivao u istraivanjima oblasti kulture. U zakljucima
etvrtog toma Mitologika, zavravajui svoju nauno-umjetniku istraivaku
kompoziciju, ogradio se od konstatacije da strukturalistika metoda dozvoljava
da se objasni jedino osnovni fenomen kulture: kristalizacija jednog mita obrasca. Ne objanjava cijelu sloenost kulturnih oblika. Njihovo raanje
podlijee istorijskom determinizmu, a njihova spoznaja mora da ima socioloki
i statistiki karakter, dakle da vodi do probabilistikih tvrdnji.
Nije jasno da li Levi-Stros smatra da je ovaj spoznajni dualizam mogue
prebroditi zajedno sa daljim razvojem naturalistike koncepcije kulture. Da bi
se odredio Levi-Strosov stav, mnogo je vaniji problem u kojoj mjeri njegova
polazna koncepcija neosvijeenoj strukturi ljudskog razuma ima zaista
naturalistiki karakter. ini se da je, prije svega, proizvod aprioristike
filosofske spekulacije, a ne rezultat empirijskog istraivanja svojstvenog
egzaktnim naukama. A metodoloki dualizam kome govori Levi-Stros, koji se
odnosi, a to je sigurno, na aktuelnu fazu razvoja nauke kulturi, zavrjeuje
veu panju. On, naravno, ne oznaava ontoloki dualizam, ve kao polazite
prihvata ubjeenje prirodnim izvoritima kulture.
Kad se poe od takvog stanovita, moe se formulisati problem karaktera i
skupa pravilnosti koje se oituju u drutvenim pojavama ljudskog svijeta.
U skladu sa podjelom na tri vrste nauka drutvenim pojavama, koju
predlae Osovski, prva, definisana kao drutvena zoologija, istrauje zakonitosti
koje su zajednike drutvenom ponaanju ljudi i odreenih ivotinjskih vrsta.
Takav skup pravilnosti opravdano moe biti definisan kao posljedica prirodnih
uslovljenosti. Najmanji stepen optosti imaju zakoni formulisani u odnosu na
pojedinane kulture. Izmeu se nalazi antroposociologija, kao disciplina koja
stremi ka generalizacijama vanim u okvirima itave ljudske vrste. To su "opti
zakoni, iz kojih je kulturna varijabla izuzeta u meukulturolokim
komparativnim istraivanjima, ili nije uzimana u obzir zbog a priori
prihvaenog stava da se radi fenomenima na koje tip kulture nema utjecaja". 51
Stanovite zoosociologije je blisko mnogim drutvenim psiholozima, a
takoer i sociolozima koji - kao to to ini Homans - uzimaju za primjer
51
42
S.Osovski, Drutvena zoologija i kulturna diferencijacija, str. 329
SOCIOLOGIJA KULTURE
ponaanje ivotinja da bi definisali mehanizme ljudske djelatnosti u drutvu.
Takvom stanovitu odgovara empiristika metodologija, koju takoer
primjenjuju istraivai iz kruga antroposociologije, prije svega onda kada ne idu
na eliminisanje kulturne varijable putem komparativnih istraivanja, nego je
iskljuuju, kako definie Osovski, "po definiciji unaprijed prihvaene
pretpostavke". Ovi istraivai vide prirodne izvore kulturnih univerzalija kao
njihovu "najviu instancu".
Ali, ako se otro razgranie dvije mogue procedure antroposociologije,
polazei od meukulturolokih komparativnih istraivanja, pokazae se da se
zadrava vrsta veza sa disciplinom koju Osovski naziva antropologija kultura,
koja je bliska orijentaciji ovdje nazvanoj kulturalistika sociologija.
Kulturalistika sociologija je definisana ne kao specijalna oblast ili subdisciplina u sociologiji, nego kao orijentacija koja za polazite uzima kulturne
posebnosti istraivanih drutava, pripisivanje znaenja ovim posebnostima,
ukljuenje kulturnih varijabli - ili kao zavisnih ili kao nezavisnih - u
instrumentarijum sociolokih istraivanja. Zbog potpunijeg objanjenja,
neophodna je definicija pojmova drutva i kulture i njihove uzajamne relacije,
da bi se pokazalo na emu se zasnivaju razlike u orijentaciji izmeu teorija koje
iz istraivanja iskljuuju kulturne varijable i onih koje ih uzimaju u obzir.
Predstavljanju odnosa pojmova kulture i drutva posveena su slijedea
poglavlja. Ovdje e zbog karakteristike kulturalistike sociologije biti navedeni
tipini primjeri takve orijentacije. Njoj pripadaju, prije svega, sve monografije i
studije koje je Osovski ukljuio u oblast antropologije kultura, a koje uopte ne
moraju da primjenjuju metode svojstvene antropologiji kulture, razliite od
sociologije kao discipline.
Veina savremenih istraivanja odreenih oblasti drutvenog ivota operie
anketama, bazira se na reprezentativnim uzorcima i bitno se razlikuje od
istraivake procedure karakteristine za tradicionalnu antropologiju.52 Zavisne
varijable su u tim istraivanjima najee specifine kulturne odlike ispitivanih
zajednica, vezane za privredni, politiki, porodini, mentalni, umjetniki ivot
ili neku drugu sferu kulture u
52
U savremenoj antropologiji odvijaju se promjene u metodologiji i tehnici istraivanja, koje
je znatno pribliavaju sociologiji. Uporedi: A Handbook of Method in Cultural Anthropology.
43
Antonjina Kloskovska _____________________________________________________________
njenom irokom, antropolokom poimanju. I nezavisne varijable, takoer,

odreuje kultura, djelimino neposredno, djelimino posredno.
U sociolokim monografijama takoer su predstavljeni raznovrsni prilazi.
To moe biti operisanje istorijskim materijalom, kao to je u studijama
arnovskog svetom Patriku, ili Dobrovolskog kultu sv. Florijana, ili
Halasinjiskog vaspitanju u tuoj kui. To, takoer, moe biti prouavanje
lokalnih zajednica ili odabranih problema drutvenih grupa i kategorija i
institucija drutvenog ivota. Mogue je navesti radove koji kao predmet
istraivanja imaju drutveno-kulturne fenomene i primjenjuju razliite vrste
metoda prikupljanja materijala, dakle, i masovno anketno ispitivanje, kao i
intervju, srodan antropolokim tehnikama, sa opservacijom, linim
dokumentima i zvaninim podacima.53 Predstavljena karakteristika zasniva se
na dostignuima poljske sociologije, ali moe da se odnosi na cjelokupnu
savremenu sociologiju, u kojoj tako shvaena kultura-listika sociologija
zauzima vrlo znaajno mjesto.
Da bi se naglasila osobenost kulturalistike orijentacije, treba je uporediti
sa prilazom drutvenim pojavama koji stremi eliminaciji kulturnih varijabli i
empirijskih podataka. I ova orijentacija ima razliite varijante. Jedan od
najkarakteristinijih primjera ove orijentacije bila je njemaka formalistika
sociologija na prijelomu XIX i XX vijeka. U naunom stvaralatvu Znanjeckog
mogu se nai studije kulturalistikog tipa, kao to su Grad u svijesti graana,
Modern nationalities, ili, prie svega, Poljski seljak u Evropi i Americi Tomasa i
Znanjeckog. Pored ovoga, brojni su radovi iz kojih su kulturne varijable u
antropolokom smislu namjerno iskljuene: Sociologija vaspitanja, Social
Action, The Social Role of the Man of Knowledge.
Ova posljednja studija Znanjeckog moe da bude predmet analize iji je
cilj da pokae kakve razlike u pretpostavkama dijele kulturalistiku sociologiju
od nomotetike. Nomotetika sociologija, polazei od aksioma-tikih i
kvaziaksiomatikih tvrdnji, koje nisu svojstvene polju sopstvene discipline ili
terena istraivanja, pokuava da formulie opte zakone koji vladaju u odnosima
itavih kategorija drutvenih fenomena sa istorijski i prostorno neogranienim
opsegom pojavljivanja. To se pokuava postii iskljuivanjem kulturnih
injenica iz naunih razmatranja. Sociologija
53
Kao primjer ovdje mogu da poslue monografije iji su autori S.arnovski, K.Dobro-volski,
J.Halasinjski, VMarkjevi, S.Novakovski, Z.Vjebicki.
44
SOCIOLOGIJA KULTURE
kulture poinje svoja istraivanja od kulturnih injenica i formulie opisne

sudove ili tvrdnje koji imaju karakter istoriiske generalizacije.54 Dakle, te dvije
socioloke teorije razlikuju se i po svojim polaznim pretpostavkama, kao i po
svojim zakljucima.
Ipak, moe se pokazati da je ta razlika djelimino prividna, granica dviju
orijentacija nije vrsta i podlijee pomjeranju. Prividne razlike proizlaze iz
injenice da se opti sudovi koje sadre brojne nomotetike studije u sutini
zasnivaju na entimemikom zakljuivanju i predstavljaju jedino zavrnu fazu
istraivaevog rasuivanja, a potpuno ili djelimino naputaju posredne tvrdnje,
a to su najee empirijski sudovi, koji se odnose na kulturne injenice u
antropolokom smislu. Te injenice istraiva ne prikazuje jasno i najee ih
ne analizira sistematski.
Odreujui vezu izmeu tipova ljudi nauke i ostalih drutvenih grupa,
Znanjecki je uzimao u obzir samo te opte drutvene zakonitosti koje je jedino,
po njemu, imala pravo da formulie sociologija nauke kao socioloka
subdisciplina. Poto u svojim tvrdnjama nije ulazio u sadraj teorija koje su
razvijali razni tipovi naunika, smatrao je da na taj nain izbjegava ukljuivanje
u svoju analizu bilo kakvih kulturnih varijabli, osim suhoparnih drutvenih
injenica, koje se odnose na drutvene uloge, krugove i funkcije. Istovremeno,
svoje zakljuke formulisao je kao opte sudove, neograniene istorijskim
pokazateljima. Morao je, bez sumnje, da ih oslanja na neke istorijske podatke
nainima bavljenja naukom i njenim funkcijama u raznim epohama i razliitim
drutvenim zajednicama, ali ipak nije otkrio izvore tog znanja, njegov karakter,
a prije svega nain prelaenja od istorijskih informacija do optih, sociolokih
zakljuaka.
Niz slinih primjera moe se nai u radovima koji sadre opti iskaz
socioloke teorije. U Parsonsovoj teoriji, koncepcija "varijabli obrasca" (pattern
variables) sadri tvrdnju alternativnim principima izbora naina djelatnosti u
razliitim ivotnim situacijama. Parsons je te principe odredio analizirajui
Tenisove koncepcije polarnim drutvenim tipovima: Gemeinschaft i
Gesellschaft.55 Tenis je, opet, do definicije ovih tipova doao dedukcijom iz
odreenih psiholokih i filosofskih premisa, obogaenih optim istorijskim i
etnografskim znanjem, ali bez temeljne i podrobne
54
Raznovrsnost koncepcija odnosu optih naunih zakona i istorijskih generalizacija
tretira J.Suh u radu univerzalnosti naunih zakona.
55
T.Parsons, Skice iz socioloke teorije, str. 459
45
SOCIOLOGIJA KULTURE
empirijske analize raznih tipova drutvenih zajednica i njima svojstvene

drutvene veze.
Ipak, nisu svi socioloki opti zakoni formulisani na slian nain, a, osim
toga, odlikuje ih razliiti stepen optosti. U savremenoj sociologiji dominira
princip empirizma, ali ne i empiricizma. U skladu sa ovim principom, kulturne
injenice moraju biti uzete u obzir na samom poetku istraivanja, ak i onda
kada istraiva namjerava da eliminie varijable i kada je ubijeen da je mogue
formulisanje optosti, ak i optih zakona i u ovoj oblasti nauke.
Osovski je pokazao puteve proirenja istorijskih generalizacija, koje
predstavljaju obinu metodu prevazilaenja opisnih tvrdnji u kulturolokoj
sociologiji. Istovremeno, zastupao je stav posebnosti nauka kulturi i nauka
prirodi.56 Sirenje polja sociolokih tvrdnji traio je u njihovom istorijskom
karakteru. Pri tome je formulisao do kraja nerazvijenu i neprovjerenu
koncepciju relativno izolovanih kulturnih sistema. Ovi sistemi imaju
vremensko-prostorne pokazatelje, ali ih oni ne zatvaraju u odreene granice, jer
imaju dinamian karakter. Oni su odreeni "zbog zavisnosti svih elemenata
skupa od nekog istorijskog dogaaja, ili nekih istorijskih dogaaja, zahvaljujui
kojima je nastao neki izolovani sistem, izolovan u nekom vidu". 57
Kao primjere Osovski navodi mutaciju gena kao izvor raanja nove vrste,
formiranje novog oblika drutvene strukture, objavljivanje knjige sa bitnim
ideolokim utjecajem, politike dogaaje kao to su Francuska i Oktobarska
revolucija. Ako se osnovnim obiljejima takvih istorijskih situacija mogu
karakterisati drutveni tipovi, moe se od pokazivanja njihove istorijske geneze
prei na konstrukciju sistema faktora koji je odreuju. "... Tada se istorijsko
uoptavanje, izvreno u granicama relativno izolovanog sistema, preobraava u
hipotezu sa neogranienim dometom, po uzoru na zakone egzaktnih nauka, u
hipotezu koja se odnosi na tipove fenomena."58
Ova tenja ka konstruisanju drutveno-kulturnih tipova pribliava se
stanovitu formulisanom na osnovu Marksovih pretpostavki i njegove
istraivake prakse. Tome se pribliavao i Maks Veber svojom koncepcijom

idealnih tipova i pored neposredne kritike koju je uputio Marksu. Savre-meni
radovi poljskih metodologa razvijaju ovaj aspekt Marksovog stanovita u formi
koncepcije idealizacije, koja je u osnovi metodologije egzaktnih nauka, kao i
drutvenih. Filosofska koncepcija marksizma, koja se odnosi na opte i
pojedinane aspekte stvarnosti, otvara, takoer, put razvoju teorija drutvenokulturnim fenomenima, put koji moe da eliminie podjele izmeu nomotetike
i kulturoloke sociologije.59 Na sadanjem stupnju sociolokog saznanja ta
podjela je jo aktuelna. Ipak, treba tretirati ove dvije navedene vrste sociologije
kao krajnje, polarne tipove, koji se rijetko pojavljuju u istom obliku. Izmeu
njih se nalazi continuum stanovita koja nemaju jednorodan karakter i osciliraju
izmeu jednog i drugog pola.
56
S.Osovski, osobenostima drutvenih nauka, posebno paragraf: Obrasci prirodnih
nauka naspram osobenosti drutvenih nauka
57
S.Osovski, Dve koncepcije istorijskih uoptavanja, str. 322
58
Isto, str. 327
46
59
Uporedi: L.Novak, Principi marksistike filosofije nauke; J.Kmita, Iz metodolokih

problema humanistike interpretacije; J.Kmita, Skice iz teorije naunog saznanja;
E.Iljenkov, Dijalektika onoga stoje apstraktno i onoga to je konkretno.
47
SOCIOLOGIJA KULTURE
III. INTEGRACIJA KULTURE
Suprotstavljanje kulture i prirode odnosi se na globalni pojam kulture. Taj

termin bio je predmet razmatranih definicija u prvom poglavlju. Njegov opseg
je vrlo irok i obuhvata raznovrsne kategorije pojava. Nije sluajnost da se
takvo razumijevanje, i, u vezi s njim, poimanje kulture, formiralo u
etnografskim i etnolokim istraivanjima prvobitnih zajednica. Istraivai ovih
pojava upoznavali su relativno male ljudske zajednice i dosta izolovane od
ostalih. Mogli su, zato, da ih opisuju u cjelini. Funkcionalna analiza i njoj
srodne metode traenja kulturnih obrazaca vezivale su se za postulat
predstavljanja drutveno-kulturnih cjelina kao sistema koji se sastoje od vrsto
povezanih elemenata.
Brojne definicije kulture sadre iskaze njenom globalnom karakteru i
unutranjoj integraciji. Sadraji elemenata koji ulaze u sastav kulture, zatim
opseg, kao i principi njenog sjedinjavanja, razliito se tretiraju. Evolucionistike
teorije su pridavale manji znaaj faktorima koji integriu pojedine kulture u
distributivnom smislu, jer, po njima, predstavljaju jedino razvojne faze opteg
procesa evolucije kulture kao totaliteta. Takav stav je dovodio do dijeljenja
pojedinih kultura, do izdvajanja iz njihovog kruga oblasti ili elemenata, zbog
egzemplifikacije optih zakonitosti razvoja. Evolucionistima je zamjerano
istraivanje dijelova kulturnih fenomena izvan njihovog konteksta, a, opet,
istraujui, na primjer, relikte prolosti, tretirali su ih kao tragove ranijih faza
razvoja, koje predstavljaju iezle cjeline. Sam pojam relikta prolosti bio je
vezan za koncepciju integriueg karaktera kulture.
Difuzionistike teorije u tom smislu odlikuje nedostatak istovjetnog
stanovita. Najvie ih interesuju procesi koji mogu biti prihvaeni kao potpuno
suprotni integraciji: prostorna seoba elemenata otrgnutih od svog korijena. Ipak,
koncepcija kulturnih krugova, koju je formulisala njemaka istorijska kola,
polazi od naela veze elemenata, koja je toliko vrsta da moe da bude osnova
difuzije kompleksa kulturnih odlika ili ak cijelih krugova. Iz deskriptivnog
karaktera istorijsko-difuzionistike analize slijedi odustajanje od pokuaja
tumaenja prirode povezanosti elemenata
48
unutar kruga, kao i njihove sporadine trajnosti, koja se manifestuje u

sluajevima cjelovite difuzije. Ostale teorijske orijentacije kritikovale su to
svojstvo difuzionistikih teorija.
Fenomen integracije moe biti razmatran i sa gledita univerzalizma ili
distribucionizma. Pod distributivnim gleditem podrazumijeva se izdvajanje iz
cjelokupnog velikog prostora opteljudskih i univerzalnih, relativno integrisanih
i odreenih, iako u vremenu promjenljivih kulturnih cjelina koje pripadaju
pojedinim drutvima ili kulturnim jedinicama.
U svojim monografikim istraivanjima funkcionalisti su traili, prije
svega, dokaze organske veze kulturnih totaliteta. Funkcionalizmu Mali-novskog
zamjera se potpuna nezainteresovanost za razvoj kulture. Mali-novski je zaista
malo panje posvetio istorijskim pojavama, iako nije negirao opravdanost
evolucionistike problematike u genezi i razvoju kulturnih fenomena. Smatrao
je da prije takvih istraivanja treba upoznati uzajamnu zavisnost i zakonitosti
kulturnih fenomena koji su dostupni empirijskim istraivanjima.60 Kao izvor
ovih zakonitosti navodio je funkcionalno naelo umijea kulture da podmiri
prvobitne, organske potrebe, kao i sekundarne potrebe koje stvara sama kultura
i njen aparat djelovanja.
Stavljajui teite na integralnu cjelinu kulture i izvodei ovu odliku iz
prirodnih ovjekovih potreba kao najvie instance uslovljenosti, Malinov-ski
nije umio da na zadovoljavajui nain objasni raznovrsnost kultura, koja se
pojavljuje u slinim uslovima odreenih sredina. Slino ogranienje odlikuje i
teorije koje primjenjuju ekoloku ili psiholoku interpretaciju unutranje
integracije kulture.
Uenici Franca Boasa, iji je glavni analitiki instrument bila koncepcija
kulturnih obrazaca, vidjeli su princip integracije kulture u psihikoj potrebi
unutranje harmoninih, drutveno prihvaenih i oekivanih tipova ponaanja,
koje svaka kultura bira iz opsega moguih reakcija svojstvenih ljudskoj psihi.
Priklanjali su se tretiranju cjelokupnih kultura kao odraza linosti u poveanim
razmjerama. Taj stav je karakteristian, prije svega, za Rut Benedikt.61
Psihoanalitiki prilaz Lintona i Kardinera predstavlja drugu varijantu psiholoke
interpretacije kulture. Osnovnu strukturu linosti - kao glavni predmet svojih
istraivanja - ova antropoloka
60
B.Malinovski, Seksualni ivot divljaka, predgovor III engleskom izdanju, isti autor:
Nauna teorija kulture
61
R.Benedikt, Obrasci kulture; M.Dufrenne, La personnalite de base. LJn concept
sociologique
49
orijentacija izvodi iz utjecaja prvobitnih drutvenih ustanova, smatrajui da su

one faktor formiranja sekundarnih ustanova: religije, umjetnosti, obiaja, koje
se raaju putem projekcije linosti kao posrednikog elementa. Primarni i
uzroni karakter u odnosu na formiranje osnovne strukture linosti imaju, u
skladu sa psihoanalitikom koncepcijom, institucije socijalizacije. Neka uloga,
koja do kraja nije dosljedno definisana, pripisuje se, takoer, i privrednim
ustanovama. U jednoj od monografija posveenih preobraajima kulture
plemena Tanala i Betsileo sa Madagaskara, Linton pokazuje preobraaje
proizvodne tehnike kao izvor promjena koje imaju svoj odraz u svim oblastima
drutvenih odnosa i u kulturi. Ali, ovaj zakljuak nije podvrgnut dubljoj analizi,
koja bi omoguila njegovu generalizaciju i uvoenje u optu teoriju linosti i
kulture.62
Teorije koje prihvataju psiholoke principe integracije takoer ne daju
objanjenje uzroka razliitosti kultura u prostoru i vremenu. Dodue, Rut
Benedikt uzima u obzir ulogu faktora istorije, ali njeno djelovanje smatra za
sluajni mehanizam i ne zauzima stav prema mogunosti njegovog saznanja.
Takoer, ni Levi-Strosova strukturalistika teorija ne sadri tumaenje
promjenljivosti kultura. U skladu sa primjedbama predstavljenim prilikom
analize stavova ovog autora na odnos prirode i kulture, njegovo gledite moe
da se tumai vie kao naturalistiko ili, tavie, psiholoko, mentalistiko. U oba
sluaju nije objanjeno zato univerzalna, podsvjesna struktura ljudskog uma
proizvodi toliko raznovrsnih verzija struktura, koje mogu da se utvrde i u
dijahronino-istorijskim, i u sinhroninim istraivanjima kulture.
Po Levi-Strosu, strukturalistiko saznanje stvarnosti zasniva se na trima
naukama: na istoriji, etnologiji i semiologiji, nauci znakovima. Etnologiji
pripada posebno vana uloga u procesu saznanja. Ona ulazi dublje od dimenzije
injenica kulturi koju istrauje istorija. Ulazi u dubinu, u neosvijeenu
strukturu mozga, koja se smatra izvorom kulturnih fenomena. Na taj nain
prema njima uspostavlja gotovo astronomsku distancu, odbacuje konkretne
injenice koje istrauje istorija, zapaa
62
A.Kardiner, Individual and His Society; A.Kardiner, R.Linton, C.Dubois, J.West, Psychological Frontiers of Society; A.Kardiner, Osnovna linost; R.Linton, A.Kardiner, The
Change from Dry to Wet Rice Culture in Tanala-Betsileo; A.Kloskovska, Koncepcije tipa
linosti u savremenoj kulturolokoj antropologiji; takoer uporedi sa uzorkom kulturolokog
tipa linosti u: J.epanjski, Elementarni pojmovi sociologije i sa AJasinjska, R.Sjemienjska,
Lini obrasci u socijalizmu.
50
SOCIOLOGIJA KULTURE
jedinstvo drutveno-kulturnih struktura, istraivanih metodama slinim onima

koje primjenjuje lingvistika i njihovu povezanost koja je odraz biopsihike
strukture uma.
Put do utvrivanja ove optosti, po Levi-Strosu, ne vodi kroz komparativna istraivanja istorijskih verzija stvarnosti. Suprotno, saznanje opte
strukture podsvijesti omoguava tek komparativno istraivanje individualnih
kultura, koja izraavaju taj jedinstveni princip unutranje povezanosti.63 Ovo
mentalistiko stanovite takoer ne omoguava da se objasni raznovrsnost
kultura i njihov istorijski preobraaj.
U drutvenim naukama se danas rasprostranila primjena koncepcije
sistema kao instrumenta analize istraivanih pojava.64 Prihvatajui kulturu kao
integrisani totalitet, mogue ju je zaista definisati kao sistem. Takvom
interpretacijom integracije kulture operiu strukturalisti i funkcionalisti. Sistem
najoptije definiu kao sistem uzajamno zavisnih elemenata ili jedinica,
relativno izolovan od pojava koje ga okruuju. Uzajamna zavisnost elemenata
sistema je u tome to promjena nekog njegovog dijela prouzrokuje preobraaj
svih ostalih. Parsons posebno mnogo panje posveuje dinaminosti unutranjih
procesa sistema, koji uvijek prolaze kroz etiri faze: prilagoavanje, postizanje
cilja, integraciju i skrivenost, koja prati djelovanje mehanizama koji tee
zadravanju obrazaca svojstvenih datom sistemu.
U skladu sa ranijim Parsonsovim radovima, kultura predstavlja organizaciju simbola i tvorevina, a ne djelatnosti i, s obzirom na to, "kao sistem
nalazi se na razliitom nivou od linosti i drutvenih sistema". Parsons, takoer,
definie kulturu kao "sloen u obrasce, sreeni sistem simbola".65 U svojim
kasnijim formulacijama Parsons naputa stanovite po kome je kultura sistem
samih obrazaca, smatrajui da je takav prilaz svojstven formalnim disciplinama,
a ne sociologiji kulture. Nazivajui kulturu subsistemom djelatnosti,
izjednaenu sa ostalim nabrojanim subdisci-plinama, smatra da je njena glavna
funkcija odravanje obrasca djelatnosti svojstvenih datom drutvu. 66
63
K.Levi-Stros, StruHuralna antropologija; J.Simons, Claude Levi-Strauss ou "la
passion de Tinceste". Introduction au structuralisme
64
J.Viet, Les methodes structuralistes dans les sciences sociales
65
XParsons, E.Shils (et al.), Toward a General Theory of Social Actions, str. 7; T.Parsons,
The Social System, str. 327
66
XParsons, Culture and Social System. Introduction, torn 2, str. 964
51
I strukturalistiku, kao i funkcionalistiko primjenjivanje koncepcije

sistema u analizi kulture kritikovano je iz dva razloga: zbog ograniavanja
istraivanja samo na sinhronian prilaz i omalovaavanje istorijskih promjena
cjelokupnih sistema i zbog, s tim u vezi, iskljuivog interesovanja za pojave
koje se deavaju unutar samog sistema. Te odlike su karakteristine, prije svega,
za Parsonsovu teoriju i manifestuju se posebno u isticanju funkcije kulture kao
mehanizma odravanja obrasca i granica sistema.
Ne moe se negirati da kultura vri takve funkcije. Volter Bakli, razgraniavajui modele organskih, mehanikih i drutveno-kulturnih sistema, ipak
prihvata da ovi posljednji mogu biti shvaeni jedino kao otvoreni sistemi, dakle
jedino relativno izolovani, koji ostaju u interakciji sa situacionim kontekstom, a
uz to imaju procesualni karakter: podlijeu unutranjim promjenama. Izvore
ovog posljednjeg prilaza vidio je Bakli u marksistikom stanovitu, a njegove
konsekvence u savremenim kiber-netikim primjenama.67 Ali, takvih
konsekvencija ima znatno vie i u oblasti metoda i u teoriji.
Prilikom razmatranja fenomena integracije kulture s gledita teorije
sistema, s rezervom se treba odnositi prema tendenciji prevelikog ujednaavanja
sistemskih modela. Istraivai sa inklinacijom vie empirijskom nego
teoretskom vide, na primjer, tekoe u odreivanju granica kulture. Saglasno sa
metaforom antropologa, kultura nema kou koja bi je izolovala od okoline tako
kao u sluaju ivotinjskih organizama, koji predstavljaju razliitu, drugu vrstu
sistema. Kulture se dodiruju na svojim periferijama i podlijeu procesu difuzije.
I faktor imanentnih istorijskih preobraaja, kao i promjenljivost granica,
podjednako uzrokuju da integracija nijedne kulture nije nepromjenljivo i
apsolutno stanje.
Problemi preoblikovanja kulture nee biti ovdje podrobno razmatrani u
odnosu na opti i iroko shvaen pojam globalne kulture. Oni su vrsto
povezani sa problemima koji su predmet opte teorije drutvenog razvitka, a
koji se moe preciznije definisati kao drutveno-kulturni razvoj. Marksistika
teorija ovog procesa danas ukljuuje koncepcije sistema u svoj analitiki aparat,
ali njime operie drugaije od strukturalizma ili funkcionalizma. Ta razlika je,
prije svega, u tome to marksizam primjenjuje sebi svojstveno naelo istorizma.
Te razlike su, takoer, i u drugaijem poimanju funkcija raznih kategorija
elemenata u okviru sistema i priznavanju glavne uloge ekonomskim faktorima u
uzronoj uslovljenosti preobraaja
67
52
W.Buckley, Sociology and Modem System Theory
SOCIOLOGIJA KULTURE
koji se vre. To stanovite istovremeno daje osnov za interpretaciju opteg

principa integracije kulture, koja ne iskljuuje razvoj, nego je sa njim usko
povezana. Koncepcija drutveno-ekonomskih formacija, u sutini, predstavlja
upravo sintezu istoristikog prilaza procesima promjenljive, dinamine
integracije kulture kao sistema.
Marksistika teorija razvitka usredsreuje panju, dakle, na promjene
unutar samog sistema, koje su rezultat imanentnog procesa, koji podlijee
optim zakonima, ali koji su istorijski promjenljivi. U skladu sa principima
dijalektike, marksistika teorija priznaje otvoreni karakter sistema povezanih
utjecajima iz raznih pravaca. U anglosaksonskoj antropologiji kulture stanovita
neoevolucionizma Vajta, teorije Stjuarda pribliavaju se istorij-skom
materijalizmu, a prije svega "kulturni materijalizam" Marvina Harisa.68 Ovo
stanovite, vrsto povezano sa optim i promjenljivim pravcem novije
antropologije, prihvata nerazdvojivost problematike integracije kulture i njenog
razvoja. Metodoloki znaaj ove orijentacije je, prije svega, u konsekventnom
zauzimanju nomotetikog stanovita. Naravno, vezano je ono, takoer, za
ubjeenje otvorenom karakteru kulturnih sistema, nunosti njihovog
razmatranja u kontaktu sa sistemima koji ih okruuju, a prije svega u
istorijskom razvitku.
Karakteristino je da je ba u okviru antroplogije kulture, koja se bavi
istraivanjima primitivnih zajednica, formulisana gore navedena definicija
kulture kao tvorevine bez "pokoice" koja je izoluje od spoljnih utjecaja. ak i
u primitivnim zajednicama potpuno ograniavanje i zatvaranje jed-norodnih i
potpuno svojstvenih, idiosinkratikih kultura predstavlja vrlo rijetku pojavu.
Teei da definie prostorni dornen kulture, S. arnovski je doao do
zakljuka da njen okvir odreuju granice zajednikih vrijednosti i organizacije
meugrupnog sadjejstvovanja, koje omoguuje razmjenu ovih vrijednosti.
Problem je opet u tome to se u razmatranju cijele konfiguracije ili sistema
vrijednosti rijetko mogu na jedinstven nain odrediti njihove granice. Jedino na
vrlo niskom razvoju tehnike, prirodne prepreke, kao to su planinski vijenac ili
ogromna vodena prostranstva, uspjeno izolujui ljudske grupe i
onemoguavajui uzajamne kontakte, stvaraju nepremostive barijere za irenje
kulturnih utjecaja i razmjenu vrijednosti.
68
M.Harris, The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture;

M.Sahlins, E.Service, Evolution and Culture; J.Steward, Theory of Culture Change; L.White,
The Evolution of Culture
53
U Argonautima Zapadnog Pacifika Malinovski je predstavio okeanske

putanje ekspedicije plemena Masima, koje je odreivala mrea ceremonijalne
razmjene kula, koja je potvrivala i jaala zajednitvo simbolikih sistema i
vrijednosti. Ipak, nisu svi elementi trobrijandske kulture podlijegali razmjeni i
bili sastavni dio kompleksa kula. Razmjena kula moe biti prihvaena kao
kulturni kompleks, koji objedinjuje mnotvo djelatnosti i tvorevina kulture,
vezanih za plovidbu, zanatstvo, umjetniko stvaralatvo, magiju. Ali, ovaj
kompleks ne obuhvata cjelokupnost obiaja, drutvenih organizacija, vjerovanja
i rituala koji su karakteristini za mnoga posebna plemena, jezike i naine
ivota. Definisanje opsega kulture na osnovu kri-terijuma granice organizacije
meugrupnog sadjejstvovanja i sistema razmjene, koji predlae arnovski, u
ovom sluaju ne bi bilo jednostavno, kao i u mnogim drugim primjerima.69
Prostorni aspekti kulturnih i drutvenih pojava zauzimali su mnogo mjesta
u istoriji drutvene misli. Vaan beoug u razvoju njihovog istraivanja je
koncepcija Le Pleja i njegovih uenika, kao i Dirkhemove kole. Istraivanje
ovih pojava postalo je osnov difuzionizma i posebne antropogeografske
orijentacije u Njemakoj i Francuskoj. U savremenoj kulturnoj antropologiji i
sociologiji naglaava se, ipak, sloenost oblika povezivanja kulture sa
prostorom. S jedne strane, istraivai socijalne psihologije i dinamike drutvenih
odnosa, koji ulaze u okvir tzv. pros-emike, ukazuju na razliito tretiranje
prostornih sistema u drutvenim kontaktima i na ulogu distance kao izraza
grupnih vrijednosti i svojstvenih kulturama razliitih naina komuniciranja.70 S
druge strane, antropolozi i sociolozi ipak tvrde da je karakter veza kulture sa
geografskim prostorima sloeniji nego to su smatrali predstavnici tradicionalne
antropogeografije iz istorijsko-difuzionistike kole.
Prostorna povezanost je obino uslov kulturnog zajednitva, ali nije njegov
jedini kriterijum. Nije ak ni neophodan uslov, ako se razmatra zajednitvo
kulture koje aktualno funkcionie u datom opsegu i koje se osjea, iako je
neophodan uslov s gledita nastojanja mnogostranih i trajno integrisanih
kulturnih cjelina. Ipak, odreivanje granica ovih cjelina zahtijeva da se uzmu u
obzir raznovrsni kriterijumi. Savremena antropologija se kritiki odnosi prema
ranijoj koncepciji kulturnih sfera, koje su formulisali
69
70
54
S.arnovski, Kultura, tom 1; B.Malinovski, Argonauti Zapadnog Pacifika

Uporedi: E.T.Hol, Skrivena dimenzija kao i bibliografiju te knjige.
SOCIOLOGIJA KULTURE
Visler i Kreber u svojim ekolokim studijama sjevernoamerikim Indijancima. Princip klasifikacije tipova kulture, koji su prihvatili ekolozi, zasnivao
se na podjeli na geografske sfere i osnovna sredstva za izdravanje. Pokazao se,
meutim, suvie uproen, ak i za klasifikaciju prvobitnih kultura.
Traei najadekvatniju definiciju kulturnih cjelina, Narol je prvo razmotrio
deset glavnih kriterijuma najee primjenjivanih u antropolokim analizama.
Kriterijum razmjetanje pojedinih obiljeja, odlika, teritorijalne povezanosti,
politike organizacije, zajednikog jezika, ekolokog prilago-avanja, strukture
lokalne zajednice, najire priznate drutvene jedinke, plemenskog naziva,
zajednitva folklora ili istorijske tradicije i, na kraju, jedinke koju je odredio
istraiva.
Kao rezultat kritike tih kriterijuma Narol je formulisao sopstvenu koncepciju kulturne jedinice (cultunit), koju je definisao kao grupu ljudi koji
kolokvijalno upotrebljavaju zajedniki jezik, razliit od drugih jezika i pripadaju
istoj dravi ili kontaktnoj grupi.71 Ta kulturna jedinica je supstanci-jalna osnova
integracije kulture. Kolokvijalni korisnici jezika (domestic speakers) slue se
njime unutar nukleusne porodice, u svakidanjim situacijama. Posebnost je
shvaena kao jednorodnost jezika ili grupe njegovih dijalekata, koje razumiju
lanovi skupa, ne razumiju ih osobe van tog skupa, dakle, korisnici drugog
jezika. Drava je, po Narolovoj definiciji, shvaena kao teritorijalno razgranat
kompleks, koji zauzima najmanje 10 hiljada kvadratnih kilometara, a ije voe
imaju iskljuivo pravo da objavljuju i vode ratove. Teritorijalna povezanost
predstavlja, dakle, uslov koji se nalazi u okvirima definicije drave. Ali,
posebno teite u svojoj koncepciji Narol ipak stavlja na kriterijum jezike
komunikacije, budui da je jeziki kontakt prihvaen kao osnov definicije
odreivanja kontaktne grupe.
Definicija kulturne jedinice, koju predlae Narol, ima svoje nedostatke.
Primjena ove koncepcije na bogat empirijski materijal, koji obuhvata primjere
zajednica razliitog tipa i stepena razvoja, pokazuje se kao pogodna u analizi
sloenog problema integracije kulture i njenog opsega. Formuliui
taksonomiju kultura, Narol konstruie etiri razliite varijante povezanosti
prihvaenih kriterijuma izdvajanja kulturolokih jedinica, a to pokazuje kako
obrasci integracije kulture u distributivnom prilazu mogu da budu sloeni i
raznovrsni.
71
R.Naroll, The Culture-bearing Unit, u: HMCA, str. 731

55
Antonjina Kloskovska _________________________________________________________
ak i pokuaji egzaktne definicije takvih jedinica, kao to je ovdje

predstavljeni Narolov prijedlog, ne daju zadovoljavajue rjeenje problema
logikog i empirijskog podreivanja, proimanja ili jednakosti i uzajamnog
iskljuivanja kulturnih polja.
Kreber, a za njim istoriar Bagbi, skreu panju da je prihvatanje odreenih
kulturnih cjelina u okviru primitivnih drutava, npr. Eskima sa Aljaske u odnosu
na Eskime uopte, Zunjija u odnosu na Pueblose, Oglala, Dakota, Krou u
odnosu na indijansku kulturu Ravnice, rezultat odluke istraivaa i da zavisi od
optosti teorijskih konstrukcija koje on stvara.72 Pod uslovom metodoloke
valjanosti, ravnopravne su i konstrukcije optijih klasa i tipova kultura, koje
obuhvataju niz u pojedinostima razliitih varijanti, kao i primjena varijanti
bliih empirijskoj stvarnosti, bogatijih konkretnim podacima. Ali, slika koju
stvara istraiva uvijek e -u skladu sa Lintonovom formulacijom - ostati
drukija konstrukcija kulture od stvarne kulture, poto objanjava i verbalizuje
uzore apstrahovane od stvarnih ponaanja, kojih su svjesni ili nisu svjesni
lanovi zajednice, bie to konstrukcija koja reformulie, u jeziku istraivaa,
njima svojstvene norme i ocjene, koja vri idealizaciju - kako to razumiju Marks
i Veber -izvedenu iz stvarnih i pojedinanih kulturnih situacija i djelatnosti. Na
posebno visokom nivou apstrakcije ostvaruje se prilaz kulturi kao cjelini,
univerzalnoj kulturi: optim odlikama djelanja i drutvenog stanja ovjeka. U
tom znaenju kultura je bila uporeivana sa prirodom u prethodnom poglavlju i
u skladu sa takvim stanovitem veina istraivaa traga za kulturnim
univerzalijama, a pri tom ih ne interesuju raznovrsne kulture u distributivnom
prilazu, nego kultura uopte.
Ovo stanovite je starije u istoriji teorijske misli od distributivnog prilaza
kulturi. Ono je aktualno i opravdano s obzirom na spoznaju, jedino ako nije u
vezi sa etnocentrizmom koji prihvata odlike jedne podrobno definisane kulture,
a koja je najee bliska samom istraivau, kao odlike te opte i jedine
univerzalne kulture.
Naputajui ovaj visoki stepen apstrakcije i zadravajui se na distributivnom prilazu kulturi, treba da se vratimo problemu nadreenosti i
podreenosti kultura. Utvrivanje takvog odnosa nije rezultat jedino
taksonomikih operacija istraivaa. Izmeu kulturnih jedinica, koje
72
A.L.Kreber, Regionalni tipovi kulture amerikih Indijanaca i njihov razvoj, u:
Sutina kulture; EBagbi, Kultura i istorija
56
SOCIOLOGIJA KULTURE
stvarno funkcioniu u iskustvu njihovih lanova, postoje veze i zavisnosti koje

se izraavaju u povezanosti oblasti kulturnih djelanja i u podreenosti
odreenih kulturnih oblika drugim, kompletnijim i sa irim opsegom
zakonitosti.
U sloenom savremenom drutvu grupe neposrednog kontakta mogle bi se,
s obzirom na tu odluku, u skladu sa Narolovom definicijom, kvalifikovati kao
kulturne jedinice. ak i ako se grupe dijalekata odlikuju jo posebnom
varijantom kolokvijalnog dijalekta, ipak su vrsto povezane ekonomskim,
politikim, prosvjetnim vezama sa cjelokupnim drutvom i njihova posebnost je
vrlo ograniena. Prije bi se reklo da predstavljaju sub-kulture u sklopu ire
cjeline, sa kojom dijele niz ponaanja i odluka kao rezultat korienja brojnih
zajednikih institucija od osnovnog ivotnog znaaja, kao rezultat istovjetnosti
niza vrijednosti. Osnovu subkulture, tim vie, predstavljaju starosne,
profesionalne kategorije, a takoer drutvene klase, iako klasna i staleka
posebnost u drutvima sa velikim stepenom klasnih antagonizama moe biti
povezana sa znatnim kulturnim razlikama. Sredinom XIX vijeka autori koji su
polazili sa tako razliitih stanovita, kao to su bili F. Engels i Dizraeli, radnike i
buroaziju nazivali su razliitim narodima. ak i tada su te dvije antagonistike
klase bile povezane jakim zajednitvom optenarodne kulture i dravne
organizacije.
ini se pravilnim poimanje integracije kulture prije kao procesa, nego kao
stanja koje je nepromjenljivo i pripada nekoj tano odreenoj ljudskoj grupi i
ostvaruje se u tano odreenim granicama. Kreber je smatrao da izrazita
kristalizacija sistema kulturnih obiljeja karakterie odreene fokusne kulturne
centre, a da se na periferijama njihovog zraenja gubi jedinstven karakter
konfiguracije odlika.
Ba taj fenomen navodi antropologe na tvrdnju da kulture nemaju
"pokoicu", da su njihove granice promjenljive i nejednoznane. Zajednitvo
nekih odreenih obrazaca ponaanja moe da ode mnogo dalje izvan opsega
drugih slinosti. Utvrdio je to, takoer, Narol, primjenjujui svoju koncepciju
kulturne jedinice. U traganju za odrazom tih svojstava kulture antropologija
odavno primjenjuje metaforu, pozivajui se na proces difuzije. Ova pojava je
tradicionalno bila razmatrana s take gledanja seobe elemenata, otkinutih od
prvobitnog izvorita, koji se prenose u prostoru. Ipak, postoji niz razliitih
interpretacija ovog procesa.
Uenici Le Pleja i pojedini predstavnici istorijske kole, takoer i
antropogeografiari, razmatrali su difuziju kao proces seobe drutvenih
57
grupa, ija se kultura, istrgnuta iz prvobitnog izvora, djelimino preobli-kovala

u procesu adaptacije na nove uslove sredine. Neki difuzionisti usredsredili su
panju na prostorno premjetanje odvojenih elemenata ili kulturnih obiljeja
koji su zadravali identitet i u novim sistemima u koje su bili ukljueni.
Koncepcije koje se zasnivaju na naelima istorijskog materijalizma
obraaju, iznad svega, panju na nezavisnost procesa difuzije od svojstava
cijelih drutvenih sistema, koji daju ili prihvataju element koji se premjeta u
vremenu i prostoru, geografskom ili drutvenom. Takav prilaz procesu difuzije,
koji omoguava njegovo razmatranje u okvirima iroke kategorije vremenskoprostornih preobraaja, dozvoljava da se na te preobraaje primijene optije
analitike kategorije, koje pripadaju teoriji drutvenog razvoja. Ovaj prilaz je
vezan za opte naelo istorizma i stavlja teite na promjene funkcija elemenata
u kojima se ispoljava karakteristian tok procesa i njegov krajnji rezultat.
Sto su razlike u sistemima izmeu kojih se vri difuzija vee, nune su
dublje adaptacione promjene, koje u prenesenom elementu mora da izvri
sistem koji ga prihvata, kako njegovo ukljuivanje u okvir cjeline ne bi bilo
izloeno suvie naglim promjenama. Osvajanja i kolonizacije daju primjere
potpunog raspada kulturnih cjelina koje su bile izloene pritisku vrlo nagle i
iroke difuzije, koja je unaprijed onemoguavala (pod pretpostavkom da djeluje
nametnuti sistem) adaptacione promjene u sistemu koji prihvata.
Koncepcija marksistike teorije razvoja i kulturno-drutvene integracije
obrazlae, takoer, razliito tretiranje toka procesa difuzije, zavisno od
karaktera elemenata koji se premjetaju i koji zauzimaju razliita mjesta u
drutveno-kulturnoj strukturi i u procesu njenog razvoja. Ukratko, elementi
nadgradnje, a posebno onog dijela kulture koji odgovara drutvenoj svijesti,
prenose se lake i zahtijevaju manje adaptacione promjene od elemenata, prije
svega od cijelih kompleksa, vezanih za osnovne proizvodne procese i za
regulaciju proizvodnih odnosa.
U poljskoj naunoj literaturi Kivicki je tom problemu posvetio svoje
studije seobi ideja. arnovski je, opet, globalno istraivao otpore kulture,
vezane, prije svega, za seobu orua, a detaljno je analizirao prenoenje
knjievnih motiva koji svoje izvorite imaju u grkoj, bliskoistonoj kulturi, u
narodnim kulturama, a prije svega u keltskoj knjievnosti. Studija Lintona i
Kardinera, koja objanjava preobraaje kulture Tanala na
58
SOCIOLOGIJA KULTURE
Madagaskaru, prihvatanjem nove tehnike gajenja pirina od susjednog plemena,

predstavlja gotovo klasian primjer prilaza utjecaju difuzije osnovnog elementa
proizvodnje na duboke promjene svih drugih kulturnih oblasti.73 Autori nisu
polazili sa marksistikog stanovita, ali empirijski materijal kojim su operisali u
monografiji zahtijevao je takvu interpretaciju. Rezultati slinih empirijskih
istraivanja pojavljuju se u njihovoj ve spomenutoj optoj koncepciji osnovnih
kulturnih institucija, koje utjeu na integraciju kulture i linosti.
I procesi razvoja, kao i kulturne difuzije, i kad uzrokuju distributivno
razmatranje kulture, ne daju izrazito izdvojene, unutar sebe jednorodno i trajno
sjedinjene cjeline. Moe se upotrijebiti model poreenja sa sunanim spektrom,
da bi se slikovito predstavila njihova svojstva.
Pretpostavimo da razmatramo odreenu kulturu u kategorijama njenih
sedam osnovnih elemenata, uz primjenu pojedinih kriterijuma koje je u svojoj
analizi predstavio Narol: ekonomska organizacija, politika organizovanost,
struktura lokalne zajednice, jezik, folklor i umjetnost, ideologija i vjerovanja,
nauka. Pretpostavlja se da na dosta visokom nivou apstrakcije moe uopteno da
se definie svako od tih svojstava, a time i da se pripie zajedniko obiljeje
dovoljno brojnoj zajednici. Homogenost kulture u okviru svake od ovih
karakteristika ipak predstavlja samo okvir unutar kojeg se nalazi spektar
raznovrsnih nijansi, koje odgovaraju individualnim varijantama realizacije
normi i kulturnih obrazaca. Kada bi se svakoj od tih nijansi pripisala jedna od
boja sunevog spektra, slika istraivane kulture imala bi u sredini bijelo polje
stvoreno slaganjem svih boja. Na njegovim krajevima bi se ipak - kao rezultat
spektralne analize -ocrtale boje duge, koje odgovaraju pojedinim obiljejima iji
dornen nije meusobno podudaran. Cijela raznobojna mrlja imala bi, dakle,
nepravilne i tupe obrise.
Ovaj spektralni model opsega kulture ne odnosi se samo na geografski, ve
i na drutveni prostor. U drutvu koje je brojno i ima sloenu strukturu, i pored
precizno odreene politike organizacije i pravno odreenih granica, mogu da
postoje mnoge enklave drutvenih grupa i krugova koji se odlikuju razliitim
varijantama kulturnih obiljeja, a to je mogue, prije svega, u odnosu na jezik,
umjetnost, ideologiju, vjerovanja, nauku. Razlike koje se ispoljavaju u obliku
kulturnih varijanata mogu da se
73
L.Kivicki, Putovanje ideja, u: Socioloke studije. S.amovski, Tri studije kulturi, u:

Kultura
59
pojave u itavim velikim klasnim kategorijama, emu je ve bilo govora u

vezi sa stanjem engleske radnike klase sredinom XIX vijeka.
Velika sloena drutva uvijek su heterogena s obzirom na odreene
karakteristike svoje globalne kulture, ak i onda kada su vrsto politiki
organizovana. Izvan njihovih formalnih granica prostire se granino polje odlika
i kulturnih utjecaja koji se meusobno mijeaju. Male i unutranje jednorodnije
primitivne zajednice vrlo esto uopte nemaju jasno odreene granice. Na
podrujima koja nisu geomorfolokim granicama kulture izrazito podijeljena,
etnike grupe preuzimaju mnoge odlike i prelazak iz jedne relativno izdvojene
cjeline u drugu vri se vrlo esto jedva primjetno, slino kao to se deava na
luku duge. Dakle, individualne kulture predstavljaju promjenljiv fenomen i u
vremenu i u prostoru, one podlijeu stalnim procesima difuzije i osmoze kroz
"pokoicu" koja ih samo djeli-mino uzajamno razdvaja.74
Brojna antropoloka istraivanja opisanog karaktera dozvoljavaju da se
utvrdi tendencija zajednikog pojavljivanja nekih kulturnih odlika koje ili
podlijeu difuziji ili se formiraju u imanentnom procesu razvoja. Kreber navodi
primjer obiajnih razlika u dvjema varijantama budizma u Aziji: u prvoj,
kineskoj, manifestuje se u upotrebi tapia pri jelu, a u indijskoj jede se prstima.
Neposrednu, unutranju vezu takvih sistema odlika ponekad je teko odrediti. Po
Kreberovom ubjeenju, one su obiljeje posebnog tipa kulture. Kreberov
pokuaj da odreenije definie konfiguraciju odlika kulturnog razvoja u irokoj
skali zavrio se, ipak, neuspjehom. Istraivanja koja operiu jedino opisnim
metodom i bez teorijskih pretpostavki nisu dovela do utvrivanja veza ak i
elemenata slinog karaktera. Primjeuje se da je zajedniko pojavljivanje parova
odlika ee u sluaju njihove uzajamne funkcionalne veze, nego kada te veze
nema.75
to se pri definisanju kulturne jedinice uzima vie elemenata u obzir,
pokazuje se da je ona promjenljivija i nestabilnija cjelina. Takvim opservacijama odgovara u "spektralnom" modelu kulture obuhvaena karakteristika
neravnomjernog volumena njenih obiljeja u fizikom i drutvenom prostoru.
74
Uporedi: R.Naroll, The Culture-bearing Unit; D. Sopher, Theories of Society Place
and Location: the Spatial Patterning of Culture, u: ICSS, sa opirnom bibliografijom pitanja
geografije kulture.
75
A.L.Kroeber, Style and Civilization; A.L.Kroeber, Configurations of Culture Growth
60
SOCIOLOGIJA KULTURE
Ako se ima u vidu svojstvo kulture koje uzrokuje da se model svake

kulturne cjeline prelama u duginim bojama, isto tako ne treba zaboraviti "bijeli"
centar, koji oznaava polje integracije kulture koje antropolozi definiu kao
polje kulminacije kulture. U razvijenim drutvima osnovne ekonomske i
politike institucije globalne kulture vre regulativne funkcije u odnosu na
cjelokupno drutvo, tako da se nijedna drutvena grupa ne moe trajno i legalno
izolovati od njihovog utjecaja. U visokorazvijenim industrijskim drutvima
nemogue je postojanje grupa koje se bave naturalnom privredom ili prostom
robnom razmjenom. Takoer, nije mogue legalno iskljuivanje iz okvira
politike organizacije i administracije.
Traganje za integracijom kulture opravdano privlai mnoge istraivae,
iako se i rezultatima i predloenim zakljucima mogu staviti primjedbe.
Opise kulturnih cjelina stvorenih po potpuno jednoobraznom, harmoninom obrascu, sa izrazito odreenim granicama, treba shvatiti prije kao
arbitrarnu konstrukciju istraivaa, nego kao vjernu rekonstrukciju stvarnosti.
Tako bi trebalo razumjeti karakteristike u Obrascima kulture Rut Benedikt.
Autorka, u stvari, konstruie idealan tip apolonske i dionizijske kulture, a ne
stvarnu sliku plemenske kulture Zunjija i Kvakiutla. Njene konstrukcije mogu
da budu korisne u istraivanjima realnih drutava isto koliko i Veberovi idealni
tipovi. To, dakle, nisu instrumenti koji mogu da slue objanjenju principa
kulturne integracije, ve njenom opisu i "razumijevanju" njenih karakteristinih
obiljeja. U ovom sluaju razumijevanje proizlazi iz istraivakog postupka
samog istraivaa i uea primalaca njegovog djela.
Teorijska orijentacija, nazivana spoznajnom etnografijom ili etno-naukom,
trai principe integracije kulture jedino u svijesti ispitivanih lanova drutva, u
klasifikacijama kulturnih fenomena koje oni sami stvaraju. Ovaj prilaz,
definisan kao emian, crpi teorijske postavke iz strukturalne lingvistike. To se
odnosi na naine realizacije kulture u svrsishodnom djelanju ljudi koji stvaraju
njen sistem po principima slinim onima koji su osnov jezikog sistema.
"Emiki" model kulturne cjeline suprotstavlja se "etikom", koji se zasniva na
spoljnoj opservaciji istraivaa, na objektivnim injenicama. Ovaj prilaz u
pojedinim svojim takama slian je metodolokim principima Malinovskog i
Sapira. Takoer, ima neke zajednike crte sa koncepcijom humanistikog
koeficijenta Znanjeckog, zasnovanom na drugim teorijskim naelima.
61
Antonjina Kloskovska_______________________________________________
U drugoj polovini XX vijeka emiki prilaz, koji ima svoje izvorite u
antropolokim i lingvistikim koncepcijama, podudara se sa etnometodolokom sociolokom orijentacijom, koja se inspirie fenomenolokom
filosofijom. Takoer mu je bliska Levi-Strosova teorija, koja suprotstavlja
mehanike i statistike modele kulturnih fenomena.76 Iskljuivost emikog
modela mogla bi da izazove niz primjedaba. On dozvoljava jedino opisno
razmatranje kulture, iako moe da bude osnov uoptavanja u komparativnim
istraivanjima.
irina plemenskog naziva i svjesno osjeanje kulturne pripadnosti sigurno
su vani pokazatelji dometa i integracije kulture, ali to nisu pouzdani i
neophodni pokazatelji. Emiki prilaz kulturi mora da rauna na smetnje u
obliku lane svijesti, racionalizacije i derivacije, kao i sa raznovrsnou
stavova, koja je u odnosu na kulturnu cjelinu i njenu integraciju, ak i u
primitivnim zajednicama, znatna i uopte se ne podudara sa fonemskim
jedinstvom jezika.
Potpuno refleksijsko osjeanje kulturne posebnosti nije neophodan uslov
ouvanja odlika svojstvenih odreenoj kulturi. tome e biti vie rijei u vezi
sa analizom izabranih kategorija kulturnih fenomena. Takvo osjeanje je ipak
vaan faktor trajnosti i izrazitog odvajanja grupa kulturno jednorodnih ili
relativno jednorodnih. Znanjecki je principu posebnosti, koji su prihvatali svi
lanovi, pripisivao osnovnu funkciju defin-isanja drutvenih grupa. Pojam
kulturne grupe, koji je upotrebljavao u svojim ranijim radovima, obuhvata
jedino naciju i civilizacijski kompleks shvaen vie kao postuliran, nego kao
stvarno postojea veza naroda. Princip izdvajanja tih grupa je zajednitvo
prihvaenih vrijednosti. Znanjecki, pri tome, istie kulturnu jednorodnost,
sloenost i nepotpunost svakog tipa grupe koju je naveo i izlaenje mnogih
kulturnih odlika izvan njenih granica. Ba zbog te pojave smatra da je osjeanje
posebnosti glavni kriterijum definisanja drutvenih jedinica kulturnog karaktera.
Kada je u svom kasnijem radu, posveenom savremenim nacijama,
Znanjecki koristio bogatiji empirijski istorijski materijal, naveo je primjer
poljskog naroda kao posebno karakteristian sluaj, koji pokazuje ulogu
76
K.Pike, Language in Relation to the Unified Theory of the Structure of Human

Behavior, uporediti sa O.Werner, J.Fenton, Method and Theory in Ethnoscience and Ethnoepistemology, u: HMCA; M.Harris, The Rise of Anthropological Theory; K.Levi-Stros,
Strukturalna antropologija; H.Garfinkel, Studies in Ethnometodology.
62
SOCIOLOGIJA KULTURE
osjeanja kulturne posebnosti u odravanju identinosti zajednice podijeljene

izmeu tri razliite dravne organizacije, ukljuene u posebne privredne
sisteme.77
Ovaj primjer, kao i njegovo argumentovanje, ne negira prethodno
navedenu tvrdnju utjecaju ekonomskih i politikih institucija na procese
kulturne integracije, budui da je takav utjecaj prihvaen kao nuan u
formiranju relativno integrisanih cjelina, ali ne za svaku fazu trajanja takvih
cjelina. Stav Znanjeckog, takoer, ne sadri tvrdnju da je osjeanje posebnosti
prvobitan uzrok formiranja kulturne zajednice, niti navodi na takvu
interpretaciju.
Definicija kulturnih grupa u teoriji Znanjeckog povezana je sa optim
problemom, osnovnim za formulisanje socioloke teorije kulture. U ranoj fazi
stvaranja svoje teorije Znanjecki je stajao na stanovitu bliskom formalizmu.
Kao to je ve naglaeno, bio je udaljen od kulturalistike sociologije. Njegova
razmatranja kulturnih grupa u Sociologiji vaspitanja polaze od drutva, a ne od
kulture. Pokuaj klasifikacije drutvenih grupa, kojeg se tada Znanjecki
prihvatio, doveo je do komplikacija, s obzirom na njegov opteteorijski princip
po kome sociologija treba da se bavi samo jednom od izdvojenih kategorija
kulturnih fenomena, koja obuhvata osnovne drutvene sisteme: djelatnost,
odnose, uloge.
Pokuaj klasifikacije grupa i na toj osnovi formulisana definicija drutva
dovela je, ipak, do zakljuka da kultura kao princip posebnosti mora da bude
ukljuena u okvire samih grupa ili bar u pojedine tipove drutvenih grupa. Moe
se zakljuiti da Znanjecki prvobitno nije bio do kraja svjestan posljedica takvog
stanovita po do tada prihvaene osnovne teorijske postavke. S vremenom su te
postavke ipak podlijegale modifikaciji. Dokaz je definicija sociologije u
Naukama kulturi, kao osnovne discipline koja se bavi spoznajom kulture.
Odreivanje takvih zadataka sociologiji zahtijeva definisanje njihovog odnosa
prema zadacima antropologije kulture. Znanjecki je negirao da antropologija
njegovog doba ima mogunost, pa ak i ambiciju, da stvara sinteze.78 Ovo
miljenje se moe smatrati samo djelimino opravdanim.
Antropologija koja primjenjuje empiriju moe da traga za principima
integracije kulture istraujui individualne kulturne sisteme. Primjenjujui
77
78
EZnanjecki, Sociologija vaspitanja, tom 1, str. 44; F.Znaniecki, Modem Nationalities

EZnanjecki, Nauke kulturi, str. 189
63
komparativne podatke, moe da formulie generalizacije. Takvo stanovite je

odbrana od arbitrarnih koncepcija naturalistikog ili psihologistikog tipa.
Empirijski prilaz kulturnim fenomenima ipak zahtijeva i teorijski osnov da bi
rezultati istraivanja izali iz okvira isto monografskog zadatka i da ne bi
podlijegali razvijanju. Zajedno sa irenjem antropolokih istraivanja, koja se ne
ograniavaju jedino na njenu prvobitnu specijalizaciju, istraivanje primitivnih
zajednica, promijenila se metodoloka i teorijska pozicija tih istraivanja.
Gube se granice izmeu sociologije, koja polazi od stanovita ovdje
definisanog kao kulturalistika orijentacija i antropologija sa kvalifika-tivnim
dodatkom "socijalna" ili "kulture". Redklif-Braun je definisao socijalnu
antropologiju kao "istraivanje sutine ljudske zajednice permanentnim
uporeivanjem zajednica razliite vrste, sa posebnim naglaskom na primitivnim
zajednicama".79 Novije definicije antropologije ak i ne sadre opaske primatu
primitivnih zajednica ili kultura kao predmeta istraivanja. Govore
svestranom istraivanju kulture, dakle, nauenih ponaanja ovjeka i rezultata
ponaanja koji su zajedniki u okviru grupe ili drutvene zajednice.
Metodi savremene antropologije takoer se ne razlikuju izrazito od
sociolokih, kako je to bilo jo sredinom XX vijeka. Antropologija kulture je u
drugoj polovini ovog vijeka krenula putem formalizacije svojih metoda,
koristei kvantitativne podatke i njihovu statistiku obradu. A u sociologiji se
primjeuje odstupanje od postulata iskljuivosti kvantitativnih metoda,
okretanje ka humanistikoj orijentaciji i priznavanje nunosti teorije. Tendencije
koje je Haris nazvao monotetikim preporodom u antropologiji kulture, i koje je
povezivao sa utjecajem marksizma, dovode do zbliavanja dviju irokih oblasti
nauke koje se bave drutveno-kulturnim fenomenima koji podlijeu
zakonitostima izraenim u njihovoj vezi i razvoju. Konsekvence ovog
zbliavanja su, izmeu ostalog, sline tekoama koje se pojavljuju u
antropolokim i sociolokim studijama koje operiu koncepcijom naina ivota
ili ivotnog standarda. Iako se ni sociolozi ni antropolozi u veini sluajeva ne
slau sa tvrdnjom identinosti drutva i kulture, razdvajanje ova dva pojma
obino se gubi u empirijskim istraivanjima i njihovoj opisanoj obradi. Spolja je
lake odrediti granice drutava, nego granice kulture. Kriterijumi koje predlae
Narol u izdvajanju
79
64
SOCIOLOGIJA KULTURE
kulturne jedinice s obzirom na uzajamne kontakte ili dornen politike

organizacije, mogu se opravdano odnositi upravo na definisanje granica
odreenog tipa drutva. Slinu primjenu ima koncepcija izdvajanja dravne
zajednice kao kompleksa grupa podreenih grupi, sa politikom sponom koju je
formulisao Znanjecki.
Antropoloka definicija globalne kulture ipak ne daje osnov za odvajanje
kulture od drutva. Opravdano je, dakle, da se na osnovu te definicije
upotrebljava homogena konstrukcija drutveno-kulturnih fenomena. To ipak
nije dovoljno precizna kategorija za analizu uzajamnih zavisnosti i uslovljenosti
tipova fenomena koji se pojavljuju u okviru tako iroke sfere stvarnosti koja
zahtijeva preciznije saznanje. Ta kategorija je, prije svega, nedovoljna u
spoznaji sloenih i velikih istorijskih cjelina i savremenih dravnih zajednica
koje se odlikuju unutranjim razlikama. U odnosu na takve zajednice,
monografski, kulturalistiki ili antropoloki prilaz moe biti primijenjen bez
ograde, prije svega, na manjim unutranjim cjelinama, na lokalnim zajednicama,
koje mogu biti predmet svestranog opisa.
Izdvajanje sociologije kulture kao posebne subdiscipline mora biti
argumentovano odreivanjem njenih spoznajnih zadataka, koji je razlikuju od
antropologije kulture i "kulturistike" opte sociologije humanistike
orijentacije. Takav argumenat daje potreba da se traga za vezama i zavisnostima
izmeu ue odreenih kategorija globalne kulture, koje su rezultat podjele ove
velike cjeline, a pri tome su dovoljno iroke da bi njihovo izdvajanje bilo
zasnovano na otrim kriterijumima uzajamno razliitim i da bi spoznaja
njihovih uzajamnih veza mogla da rasvijetli vane i drutveno znaajne
zakonitosti.
A.R.Radcliffe-Brown, Method in Social Anthropology, str. 33
65
SOCIOLOGIJA KULTURE
IV. KATEGORIJE KULTURE

AKADEMSKE I OPTEPRIHVAENE DEFINICIJE
Kako je ranije reeno, definicija globalne kulture, koja je iroko prihvaena

u savremenoj antropologiji i sociologiji, nema selektivan i vrednujui karakter.
U okvir kulture ukljuuju se sve ljudske djelatnosti koje odgovaraju
kriterijumima definicije, kao i njihovi proizvodi. Dakle, cjelokupan opseg
pojma obuhvata raznovrsne fenomene, koji takoer zahtijevaju razliite
istraivake kompetencije i koji neravnomjerno privlae panju istraivaa.
Zbog te raznovrsnosti opseg globalne kulture dijeljen je zavisno od
karaktera fenomena koji ulaze u njene okvire. Pod kategorijama kulture
razumije se jedan od moguih naina taksinominog prilaza kulturi. Kategorije
kulture treba razlikovati, odvojiti od pojma tipova kulture, koji se upotrebljava,
prije svega, u teorijama kulturnog razvoja. Takav klasi-fikativan karakter ima
evolucionistika koncepcija stadijuma divljatva, varvarstva i civilizacije. Ta
tipologija, sadrana u Morganovim djelima, izazvala je, kao to je poznato, ivo
interesovanje Marksa i Engelsa, poto je bila bliska njihovoj koncepciji
drutveno-ekonomskim formacijama.
Drutveno-ekonomske formacije predstavljaju, na osnovu istorijskog
materijalizma, integrisane komplekse svih kategorija i oblasti drutvenokulturnih fenomena koji odgovaraju odreenoj etapi razvoja. Savremena
etnologija i neoevolucionistika antropologija smatraju da Engelsova razrada
Morganove koncepcije razvojnih faza predstavlja trajno rjeenje istorijskih
oblika kulture, na kome treba da se zasnivaju neoevolucio-nizam i kulturni
materijalizam,80 a to ih pribliava stanovitu istorijskog materijalizma.
Poslije I svjetskog rata veliki utjecaj izazvala je istorijsko-filosofska
koncepcija kulturnih tipova sadrana u djelu Osvalda Spenglera Propast
Zapada. pengler je upotrebljavao termin "civilizacija" kao odrednicu
posljednje faze razvoja kulture, koja se nije odlikovala dostizanjem
---------------80
66
Uporedi: M.Harris, The Rise of Anthropological Theory.
vrhunske forme - kao to je to bilo u Morganovoj teoriji - nego opadanjem svih

kulturnih vrijednosti. Ta pesimistika koncepcija degradacije kulture u nekim
svojim vidovima podsjea na Tenisovo stanovite karakteru drutva kao
izraene, degenerisane forme, suprotstavljene spontanom i vitalnom zajednitvu
ranijih faza razvoja. Prema penglerovoj teoriji, svaka kultura prolazi kroz
razvojne cikluse, borei se da ostvari najvee mogunosti. Kada taj cilj, shvaen
kao potpuno ostvarenje ideje kulture, bude postignut, "kultura iznenada
okotava, zamire, njena se krv zgrua-va, opada snaga - ona postaje
civilizacija". Civilizacija oznaava prelazak od raanja do ispunjenja, ali ne
takvog ispunjenja koje krunie proces razvoja, nego ispunjenja nalik na smrt
organizma. Civilizacijsko opadanje kulture vie puta se ponavljalo u istoriji, jer
razvoj kulture prolazi kroz homologine faze. Ipak, najdublji pad, po pengleru,
oznaava gradska i industrijska civilizacija XX vijeka. Njeno masovno drutvo
odlikuje se krajnjom centralizacijom, standardizacijom i manipulacijom
masama.
Koncepcije sline penglerovskoj, koje govore trajnom antagonizmu
kulture i civilizacije, mogu se nai u mnogim novijim istorijskim, filo-sofskim i
sociolokim teorijama na Zapadu. Slino stanovite zauzima Tojnbi u svojoj
istorijsko-filosofskoj viziji. Iako razliit po svom ideolokom ubjeenju, ipak je
penglerovoj kritici civilizacije blizak Markuze. Po njemu, napredak
civilizacije, dodue, iri opseg drutvenih kategorija ljudi koji mogu da
uestvuju u kulturi, ali istovremeno unitava autentine, istinske vrijednosti
kulture. Civilizacija je zavladala kulturom, njome trguje, sebi je podreuje,
mijenja njene autonomne ideje u operacione koncepcije. U opoziciji kulture i
civilizacije koju predstavlja Markuze mogu se nai slinosti ne samo sa
Spenglerovim stanovitem, ve i sa stanovitem Ortege i Gaseta. Koncepcija
homologije je, bez pozivanja na penglera,predstavljena i u Goldmanovoj
sociologiji umjetnosti. Formalna slinost sa Spenglerovim shvatanjem moe se
nai i u Sorokinovoj koncepciji tipova kulture.81 Sorokin u svojoj teoriji
dinamike drutveno-kulturnih promjena predstavlja koncepciju fluktuacije
kultura, koje prolaze razliitim slijedom i tempom, od ideativne ka ulnoj
(sensate) kulturi i one koja predstavlja kompromisan oblik izmeu ove dvije idealistike. Sorokin, koji se sa skepsom odnosio prema mogunostima
odreivanja
81
O.Spengler, Der Untergang des Abendlandes, str. 154, 45 i druge. H.Marcuse, Culture
at societe. Takoer, uporedi sa kritikama teorija Spenglera i Tojnbija: E.S.Markarian,
koncepcii lokaljnih civilizacii.
67
zakonitosti dinamike kulturnih promjena, nije ukazivao na bilo kakve regularnosti promjena izdvojenih tipova, koji odreuju dominantan stil globalno
shvaene kulture. Karakteristike stila koje je predstavio Sorokin bile su
konstruisane na nain koji rigorozniji istraivai kulture ocjenjuju kao
impresionistiki.
Termin "civilizacija", koji upotrebljavaju spomenuti autori, zahtijeva
komentar, jer je u ovakvom prilazu oznaavao fazu razvoja globalne kulture.
Ve ranije je u ovoj studiji, u vezi sa definicijama kulture, skrenuta panja na
mnogoznanost termina "civilizacija", koji se ponekad izjednaava sa terminom
"kultura". Pojedini autori upotrebljavaju ovaj termin kao odrednicu ireg
geografskog kompleksa kulture sloenog karaktera. Tako ga, izmeu ostalih,
razumije i Znanjecki.
Termin "civilizacija" upotrebljava se, takoer, kao definicija jedne od
kategorija globalne kulture. Ovdje se pod kategorijama kulture podrazumijevaju
velike, osnovne oblasti te kulture, koja je izdvojena u sinhroninom istraivanju.
One se razlikuju karakterom elemenata na nain koji, s gledita metodologije i
teorije, opravdava njihovo posebno prouavanje. Prema namjerama i
pretpostavkama pojedinih istraivaa, ove kategorije treba da imaju empirijski
karakter, suprotno od, na primjer, prethodno navedenih aspekata javne i
skrivene kulture, koje se izdvajaju analitikim putem, ali koje su unutar
empirijskih fenomena. U skladu sa maksimalistikim metodolokim postulatom,
kategorije kulture treba izdvojiti tako da predstavljaju osnovu disjunktivne,
ekonomine i iscrpne klasifikacije drutveno-kulturnih pojava. Dakle,
kriterijumi njihove podjele moraju biti dovoljno otri. Takav je postulirani
princip.
Kategorije, uz to, treba da obuhvataju fenomene relativno jedno-rodne, koji
sadre odlike bitne za njihovo izdvajanje. Posebnost kategorija ne oznaava,
ipak, njihovu izolaciju. Ne treba zaboraviti da kultura i u univerzalnom i u
distributivnom smislu predstavlja relativno integrisanu cjelinu. Izmeu njenih
unutranjih kategorija postoje veze i zavisnosti, ije postojanje ne negira veina
naunika. Istraivanje njihovog karaktera dozvoljava bolju spoznaju kulture kao
cjeline, a stremljenje ka takvom saznanju opravdava izdvajanje kategorija.
Tako shvaene kategorije i same predstavljaju velike cjeline, unutar sebe
diferencirane, koje podlijeu daljim podjelama. Unutar kategorijalne podjele
one e ovdje biti nazvane oblastima kulture. U pojedinim sluajevima oblasti
predstavljaju jasne i neosporno izdvojene predmete
68
SOCIOLOGIJA KULTURE
istraivanja, jasnije definisane i bolje prouene od cijele kategorije. Ali, njihovo

ukljuivanje u okvire kategorije omoguava iru generalizaciju i doprinosi
razvoju opte teorije kulture.
Razmatranja kulturnim kategorijama mogu se sresti u svim disciplinama
koje istrauju kulturu, dakle i u okviru filosofske teorije kulture, antropologije,
etnologije, etnografije, sociologije i istorije. Nezavisno od naune oblasti, ova
razmatranja podlijeu snanim utjecajima filosofskih pretpostavki autora, bez
obzira na to da li su svjesni svog filosofskog, ontolokog stanovita i da li ga
javno iznose ili ne. Mimo razlika izmeu disciplina, teorija i pogleda na svijet
autora, klasifikacije kategorija kulture predstavljene u posljednjih sto godina
pokazuju znatne slinosti u opsegu izdvojenih taksonomikih klasa. To su
najee trodjelne klasifikacije sa srodnim, bliskim poljima pojedinih pojmova
koji definiu izdvojene kategorije kulture. Ali, razumijevanje sadraja ovih
pojmova zavisi od teorijskog i metodolokog stanovita i znatno se razlikuje.
Tabela 1
Klasifikacija kategorija kulture *
Autor
Kategorije kulture (oblasti ili kriterijumi)
A.Veber 1912.
Spoljna civilizacija
(tehnika, tehnologija i
primijenjena nauka)
Unutranja civilizacija
(drava, pravo, moral)
Kultura
(umjetnost, ideje,
religije)
R.Mekajver
1937, 1942.
Drutveni sistem
(sfera ciljeva i
sredstava)
Drutvena kultura
Kulturni sistem
(sfera ciljeva)
A.L. Kreber
Tehnoloki poredak
sistema
(sfera sredstava)
Kultura zbilje
L. Vajt
Tehnologija
Drutvo
Ideologija
K.Dobrovolski
Materijalna kultura
Drutvena kultura
Nematerijalna
kultura
C. Arzakanijan
Materijalni oblik
djelatnosti
Kultura vrijednosti
Duhovni oblik
djelatnosti. Umjetniko
miljenje.
* Predstavljena klasifikacija kulturnih kategorija bazira se na radovima slijedeih autora:

A.Weber, Ideen zur Staats und Kultursoziologie, poglavlje Der soziologische Kulturbegriff;
R.MacIver, Society; Social Causation; A.L.Kreber, Sutina kulture; L.White, The Science of
Culture; K.Dobrovolski, Studia nad tyriem spolecznym a kultura; C.Arzakanian, Kuljtura i
civilizacija: problema teorii i istoni.
69
Tabela 1, koja predstavlja kategorije kulture prema klasifikaciji izabranih

autora, ilustruje razlike u stanovitima i taksonomikim kriteri-jumima, uz
znatnu slinost klasifikovanih pojmova. Terminologija koju upotrebljavaju
navedeni autori moe da izazove nesporazume, a postaje jasna tek poslije
upoznavanja postavki odreenih teorija. Relativno naj-jednoznanija i
najjednorodnija je kategorija izdvojena u prvoj, lijevoj koloni. Prema shvatanju
ovih autora, ona obuhvata djelatnosti i tehnike proizvode koji slue
podmirivanju ovjekovih prirodnih potreba, nezavisno od stepena razvoja i
karaktera tih djelatnosti i sredstava.
Iako istiu materijalnu i tehniku sutinu ove kategorije kulture, autori ipak
razliito predstavljaju njeno ontoloko razumijevanje i vrednovanje. Alfred
Veber ovdje predstavlja stanovite dosljednog ontolokog idealizma. Spoljna
civilizacija, koja obuhvata tehniku, tehnologiju i primijenjenu nauku,
predstavlja, po njemu, izraz racionalizacije i intelek-tualizacije ljudskog ivota.
To je proces u svojoj biti idealan i duhovan, ali ipak nii od procesa prave
kulture, jer je okrenut ka sferi prirode, podmirivanju nagonskih potreba i
odravanju fizikog ivota. Veberova teorija je izraz konsekventnog
idealistikog i vrednujueg stanovita.
I prema Mekajverovom shvatanju, tehnoloki sistem kulture, definisan kao
sfera sredstava, podreen je zadacima koji odreuju svijet osvijeenih bia kao
podruje cjelishodnosti koja predstavlja "neposredan izraz ljudskog duha".82
Ontoloki status ostalih ovdje predstavljenih, kao primjer navedenih
koncepcija, drugaiji je. Tri su vezane za teorije koje imaju manje ili vie jasan
materijalistiki karakter. Kreberovo stanovite nije jednoznano. Pojedini
filosofski iskazi povezani su sa neokantizmom. Koncepcija izdvajanja kulture
kao posebnog, nadorganskog sloja stvarnosti u kasnijim Kre-berovim radovima
svedena je na metodoloku ravan i usklaena sa umjerenim redukcionizmom, to
znai, sa stanovitem da je kultura, u stvari, jedino oblik djelatnosti realnih
ljudi, oblik koji zahtijeva posebne istraivake metode, a nije poseban oblik
bitka.
Kultura zbilje, po Kreberu, slino kao i tehnologija Vajta i materijalna
kultura ili materijalni oblik djelatnosti u koncepcijama poljskih etnografa i
sociologa i sovjetskih filosofa kulture, oznaava kategoriju kulture, instrumentalnu u odnosu prema osnovnim potrebama bia, koja se izraava u
SOCIOLOGIJA KULTURE
detaljima i predmetima, iji je fiziki, spoljni oblik vezan na realan i nuan

nain (tj. nekonvencionalan) sa funkcijom koju vri. U okvir ove kulturne
kategorije spadaju djelatnosti, orua i tvorevine vezani za proizvodnju,
distribuciju, usluge i potronju dobara, zajedno sa odbrambenim i zatitnim
aktivnostima koje na ovjeku svojstven nain osiguravaju ljudsku vrstu i
jedinku.
Ovakav prilaz, naravno, iskljuuje da se ovaj dio kulture tretira kao
hijerarhijski nii i podreen ostalima. Tamo gdje se podudara ili je istovjetan sa
marksistikim teorijskim stanovitem, opravdava tretiranje upravo ove
kategorije kulture kao osnovne u odnosu na druge i koja uslovljava i utjee
najvie na odreivanje njihovog karaktera. Bie i karakter ljudskih jedinki
zavise od materijalnih uslova njihove proizvodnje, od toga ta i kako
proizvode.83
Drutvena kategorija kulture je izdvojena u gotovo svim klasifikacijama.
Ovo izdvajanje zahtijeva ipak objanjenje. U optem smislu, svi kulturni
fenomeni imaju drutveni karakter, jer su uslovljeni postojanjem ljudskih
zajednica koje meusobno drutveno koegzistiraju. Dakle, kad izdvajamo takvu
klasu kulturnih fenomena, treba je razumjeti kao kategoriju imanentno
drutvenu. Govorei uopteno, ova kategorija se karakterie time to su subjekt
i predmet kulturno definisanih djelatnosti sami ljudi i to se regulativni utjecaj
kulture u ovom sluaju ne odnosi na neke druge sup-stance ili vrijednosti, nego
na odnose, uloge i sisteme u ljudskoj uzajamnoj vezi.
Ova kategorija e dalje biti predmet opirne analize. Naravno, ona je
posebno vana s gledita sociologije kulture. Obuhvata osnovni repertoar
nezavisnih varijabli koje se primjenjuju u istraivanjima ove subdiscipline. Ona
je glavni predmet istraivanja sociologije uopte. mogunostima njenog
odvajanja od ostalih kulturnih kategorija vode se beskrajni teorijski sporovi.
Nita manje kontroverzi nema ni oko tree kategorije kulture. Nejednorodnost i problematinost gledita ispoljavaju se ve u samoj terminologiji
koja se odnosi na ovu taksonomiku klasu. Za autore koji zastupaju manje ili
vie konsekventno ontoloko stanovite idealizma tek ova kategorija predstavlja
kulturu par excellence. Po Alfredu Veberu,
83
82
70
R.MacIver, C.Page, Society, str. 275
Ovo stanovite je veoma izraeno u savremenoj kulturnoj antropologiji, naroito u

radovima neoevolucionista.
71
drutvena kultura je, u sutini, jedino unutranja civilizacija, koja se zasniva na

intelektualizaciji uzajamnih ljudskih odnosa preko drave, prava, morala
shvaenog kao operacija isto instrumentalnog karaktera. A prava kultura
poinje tek onda "kada se ivot, oslobodivi se nunosti i potreba, preoblikuje u
strukturu koja e stajati iznad njih", kada ljudi poinju da djeluju "u ime neega
to je suvino s gledita egzistencije, a to osjeaju kao njen krajnji, najvii
smisao".84
Kultura je ovdje shvaena kao svijet transcendentnih i autotelikih
fenomena, dakle, takvih koji su sami sebi cilj. Po slinom principu, Mekajver
izdvaja kategoriju kulturnog sistema i definise je kao istu sferu svrsishodnosti i
krajnje neposredne potronje. I jedan i drugi autor smatraju da je kultura izraz
duhovnosti, koji se manifestuje u umjetnosti, filosofiji i odreenom obliku
religije.
Takvo stanovite je neprihvatljivo ako se odbace idealistike filosofske
postavke, ali je dosljedno i jasno u okviru tih pretpostavki. Termin "duhovna
kultura", ili "nematerijalna", ipak se iroko primjenjuje i van opsega ovog
filosofskog stanovita. Nesumnjivo je da opteprihvaena podjela na materijalnu
i duhovnu kulturu, koju primjenjuju marksistiki etnografi i filosofi, nije
zasnovana na stanovitu dualizma, a tim manje na ontolokom idealizmu.
Istraiva koji polazi od pretpostavke optoj, materijalnoj sutini fenomena
zbilje, koja je predmet ljudskog saznanja, moe da upotrebljava pojam duhovne
kulture pod uslovom da je definie jednoznano, na nain koji nee izazvati
nedoumicu. Kada to uini, najbolje je da odustane od termina koji izaziva
nesporazume. Najee se istraivai, koji upotrebljavaju pojam duhovne
kulture bez idealistikih intencija, zadravaju na pokazivanju egzemplifikacijom
njegovog opsega i na ograivanju da se duhovna kultura sastoji od fizikih
fenomena, slino ostalim kategorijama kulture.
Potreba da se ta trea kulturna kategorija definie eksplicitno, a ne samo
pomou definicije kvantitativnih indikatora, tim je vea to upravo ova
kategorija u praktinoj djelatnosti razvijenih drutava i u kolokvijalnom jeziku
njihovih lanova biva prihvaena, jednostavno, kao kultura uopte. I ako se ne
prihvate ekstremne take etnometodolokog stanovita i iskljuivosti emikog
prilaza kulturi, ipak se ne moe negirati da je za istraivaa u oblasti
humanistikih nauka vaan i obavezan, mada ne
A.Weber, Ideen, str. 40
72
SOCIOLOGIJA KULTURE
iskljuivi, zadatak da definie nain na koji funkcioniu istraivani fenomeni u

svakidanjoj praksi i prosjenoj svijesti ljudskih grupa koje su predmet
istraivanja. Prvo to treba utvrditi da bi se ostvario ovaj zadatak jeste
odreivanje opteprihvaenog shvatanja osnovnih termina koji se upotrebljavaju
u opisu i analizi, koliko su oni u optoj upotrebi u istraivanim zajednicama. I to
se deava upravo u sluaju pojma kulture u mnogim drutvima.
U poljskom drutvu, pojam kulture i izvedeni pridjevi su u optoj upotrebi
svih drutvenih kategorija. Pokuaj sistematskog ispitivanja, izvedenog na
reprezentativnom uzorku odraslih stanovnika malog grada, tome kako se
razumije kultura, pokazuje da je, i pored niskog prosjenog nivoa obrazovanja
stanovnika, 83 odsto znalo definiciju kulture, koja je imala preteno
kvantitativni karakter.85 Klasifikacija definicija koje ulaze u sastav opteg
razumijevanja kulture predstavlja se ovako:
Tabela 2
Opta definicija kulture
Definicija
Prvi odgovor
(%)N = 534
Svi odgovori (%)

N=1048
Dobro vaspitanje, maniri, moralnost
38,0
29,0
Nauka, prosvjeta, prosvjetne ustanove
35,7
33,5
Umjetnost, ustanove vezane za umjetnost,

sredstva komunikacije
6,4
21,4
Razonoda, zabava
6,3
5,5
Kultura ivljenja
7,3
7,8
Ostalo
6,3
2,8
etvrto mjesto na ljestvici odgovora, koji obuhvataju oko 8 odsto

nabrojanih definicija, klasifikovano je kao klasa elemenata praktine primjene.
To su definicije koje se odnose na urbanizaciju, bogatstvo, posjedovanje,
sredstva koja podmiruju praktine ivotne potrebe. Moe se prihvatiti da se nisu
poklapale sa sadrajima koje obuhvata, najee, pojam "duhovna kultura". A
opet, tri osnovna tipa optih definicija kulture, dosta ravnomjerno predstavljena
u svim odgovorima, uklapaju se u taj pojam.
85
A.Kloskovska, Drutveni okviri kulture. Takoer: J.Larrue, Representations de la

culture et conditions culturelles
73
Zavisnosti izmeu nivoa obrazovanja i upotrebljavanih definicija, utvrene
u istraivanjima, dozvoljavaju tvrdnju da se u sluajevima prosjeno vieg
obrazovanja poveala uestalost definisanja kulture koja se odnosi na
umjetnost, a da je opalo definisanje vezano za dobro vaspi-tanje i moralnost,
koji se izraavaju kao prihvatanje odgovarajueg tretiranja drugih ljudi.
Analogne rezultate donijela bi i ostala istraivanja koja se odnose na optu
taksonomiju kulture konstruisanu u izabranim drutvenim sredinama. 86
Rezultati ovih istraivanja potvruju zakljuke manje sistematskih
opservacija i ukazuju na injenicu da opte shvatanje i definisanje kulture imaju
selektivan i vrednujui karakter. Takoer, podudaraju se sa prilazom kulturi
poznatim ranoj fazi uvoenja u upotrebu tog termina od strane filosofa
humanista u doba prosvjetiteljstva. U savremenom akademskom definisanju
kulture mogu se primijetiti tendencije vraanja vrednujuem prilazu.87 Ipak,
dominira tretiranje tog termina kao neutralnog pojma naune analize. To ne
iskljuuje uvoenje ocjena i primjenu hijerarhije u odnosu na istraivane
kulturne fenomene, ali odreivanje, klasifikacija predmeta istraivanja, da li
ulaze ili ne u okvire kulturnih fenomena, po definiciji ne podlijeu vrednovanju.
Ovo stanovite se odnosi podjednako i na kulturu u njenom globalnom
poimanju, kao i na treu meu izdvojenim kategorijama kulturnih fenomena,
koja najvie odgovara optem, kolokvijalnom pojmu kulture.
Ta trea kategorija kulturnih fenomena zahtijeva da joj se da takav naziv
koji ne bi izazvao teoretske nesporazume, a takoer zahtijeva precizno
definisanje, jer e ona biti predmet istraivanja i analize svojstvenih sociologiji
kulture, poto sadri repertoar zavisnih varijabli tih istraivanja. Termin koji bi
definisao ovu kategoriju treba da bude izabran tako da odredi karakter fenomena
koje obuhvata, a u najmanju ruku da tom karakteru najbolje odgovara. Kad se
konstruiu pojam i definicija ove kulturne kategorije, mogu i treba da se
zasnivaju na dosadanjim teorijskim dostignuima nauka koje su se bavile
teorijom kulture, pod uslovom da preuzimani elementi ne budu protivrjeni i ne
odluuju ontolokim i metodolokim pretpostavkama eksplicitno iskljuenim
iz stvarane konstrukcije.
Da bi se izbjegli nesporazumi, za ovu priliku odmah na poetku treba
definisati izriito prihvaene pretpostavke. U skladu sa njima, u osnovi
86
87
74
Z.Bokanjski, Mladi radnici i kulturni napredak

G.Jaeger, Ph.Selznick, A Normative Theory of Culture
SOCIOLOGIJA KULTURE
svake teorije kulture, dakle, i u koncepciji svake njene kategorije, nalazi se

tvrdnja da drutveno-kulturna stvarnost ima fiziki materijalni karakter. Nita
to nije fenomen te vrste ne moe da bude predmet ljudskog iskustva, dakle, u
skladu sa prihvaenim stanovitem, predmet empirijskog istraivanja i teorije.
Svaka od izdvojenih kulturnih kategorija sastoji se od fenomena posebnog
karaktera i funkcija. Trea kategorija bie defin-isana pomou termina
"simbolika kultura". Fenomeni od kojih se sastoji jesu znaci i vrijednosti.
Znaci i vrijednosti su predmet ili in ljudskog ponaanja i predstavljaju korelate
stavova i znaenja. Znaenja su funkcije znakova i ne predstavljaju nikakav
ontoloki poseban oblik bitka. Pojam simbola, kako se ovdje razumije, odnosi
se i na vrijednosti i na znakove zajedno, koji se ne pojavljuju u svim svojim
komunikativnim funkcijama, ve u vrsto odreenim drutvenim i
psihodrutvenim sistemima.
Proces konstituisanja, transmisije i primanja znakova dalje e biti nazivan
procesom semioze. Ako se stvaranje razlikuje od nerefleksijskog i nesvjesnog
stvaranja znakova, moe se prihvatiti da je to proces imanentno i iskljuivo
ljudski. Ernst Kasirer je definisao ovjeka kao animal symbolicum, elei da na
taj nain naglasi tu, za njega najvaniju, u izvjesnom smislu konstitutivnu,
odliku vrste. Poimanje simbola ili znaka u Kasirerovoj filosofiji bilo je vezano
za njegovo neokantovsko stanovite, a nema potrebe da bude ukljueno u ovdje
prihvaenu interpretaciju kulture.
Simbolike forme, ili drugaiji sistemi znakova koje upotrebljava i kojima
se slui ovjek u drutvenom ivotu, predstavljaju, prema Kasireru, matricu
pomou koje ljudski duh oblikuje stvarnost. Takva je funkcija umjetnosti,
saznanja, mita i svake religije. Svaki od tih sistema stvara posebne, sebi
svojstvene simboline oblike stvarnosti. Posebna uloga pripada jeziku, koji je
medijum ostalih oblika kulture. Kasirer, dodue, ne negira postojanje spoljnog
svijeta predmeta, ali ga smatra jedino za izvor pasivnih doivljaja, koje tek
oblici kulture preoblikuju u "istu ekspresiju ljudskog duha".88
Kasirerovu filosofiju nemogue je pomiriti sa ovdje prihvaenim
stanovitem prema simbolikoj kulturi. Ipak, ona sadri koncepcije koje mogu
da budu inspirativne za socioloku analizu kulture, pod uslovom da se relativna
funkcija duha zamijeni zajednikom drutvenom djelatnou
88
E.Cassirer, Philosophie der Symbolischen Formen, citirano prema engleskom izdanju
The Philosophy of Symbolic Forms, tom. 1, str. 81; od istog autora, Esej oveku
75
SOCIOLOGIJA KULTURE
ljudi, ija svijest u odreenim uslovima kulture bitisanja na aktivan, stvaralaki

nain formira oblike interpretacije i ocjene stvarnosti i norme djelatnosti koje su
njoj okrenute. Kasirerova teorija sadri pravilnu koncepciju simbolike kulture
kao funkcionalne spone koja povezuje ljude u traganju za zajednikom logikom
simbolikih formi, drugim rijeima, sistema simbolike kulture. Oba ova
elementa njegove teorije mogu se u potpunosti prihvatiti.
Kasirerova teorija sadri takoer neopravdanu, a blisku ve predstavljenom
Veberovom stanovitu, koncepciju nadreenosti simbolike kulture u odnosu na
sve ostale oblike ovjekove djelatnosti i bitisanja. Ovdje kategorino
odbacujemo takvu interpretaciju. Simbolika kultura nije shvaena kao via od
ostalih kulturnih kategorija. Takoer, ne smatra se za jedini oblik kulture.
Poistovjeivanje kulture uopte sa semiotikim ili simbolikim fenomenima pojavljuje se u mnogim savremenim antropolokim i sociolokim
teorijama, prije svega u onima koje su inspirisane razvojem strukturalne
lingvistike. Traei u ispitivanim oblastima fenomena sisteme na koje bi mogle
da se prenesu strukturalistike metode lingvistikih istraivanja, savremena
humanistika prenosi koncepciju znaka i znaenja u oblasti gdje ne moe biti
primijenjena, neopravdano poistovjeujui sistem uopte sa sistemom znakova.
Ta koncepcija, koju je primjenjivao prije svih Levi-Stros, predstavlja
pansemiotiko stanovite, koje je neka vrsta eha naivnog pansemiotizma
maginih predstava i prakse primitivnih drutava. Rasprava tome mora biti
prenijeta na drugo mjesto. U vezi sa karakteristikom kategorija kulture treba
izriito naglasiti da kultura u globalnom smislu nema semiotiki ili simboliki
karakter. Smatra se opravdanim izdvajanje tri kulturne kategorije, koje e ovdje
biti nazvane terminima: kultura bitisanja, socijalna kultura i simbolika kultura.
Karakter njihovog razgraniavanja mora da bude predmet daljih razmatranja,
kojima e prethoditi podrobna analiza simbolike kulture.
Razgranienje kategorija kulture, koje bi ispunjavalo zahtjeve pravilne
klasifikacije, u skladu sa postulatom koji je formulisan na poetku ovog
poglavlja, ini se nemoguim bez niza ograda koje se odnose na uslove,
situacije i motive realizacije kulturne djelatnosti ili njenih predmeta, a takoer i
na njihove funkcije. Samo tako se u pojedinim sluajevima moe razgraniiti
kultura bitisanja od simbolike kulture. Simbolika kultura
proima sve sfere ljudske djelatnosti, esto pratei i inove kulture bitisanja. To
zajedniko nastupanje ne smije se tretirati kao istovjetnost.
Maks Seler, na nain slian Veberovom, ali znatno realnije, razlikovao je
ovjekovu nagonsku djelatnost, usmjerenu na realno mijenjanje stvarnosti, od
idealne djelatnosti, upuene na vrijednosti. Ipak, smatrao je da se u faktikim
inovima ljudskog ponaanja, koji se mogu empirijski dokazati, jedino moe
govoriti prevazi jednog ili drugog tipa djelatnosti. Praktina djelatnost, na
primjer, proizvodni rad radnika, uvijek prati izvjesna "idealna" refleksija ili, po
njegovom shvatanju, "duhovna" djelatnost. A sublimirana forma umjetnikog
stvaralatva zahtijeva, takoer, inove preobraaja stvarnosti.89 Sociologija
kulture je, po Seleru, trebalo da se bavi djelatnou u kojoj prevladavaju
duhovni elementi. Klasifikacione tekoe vezane za Selerovo ontoloko
stanovite nisu nepoznate novijim sociolokim razmatranjima, koja se zasnivaju
na filosofskim postavkama fenomenologije.
Sliku sloenosti kulturnih problema ilustruje i injenica da se slini
problemi, koji se odnose na odreivanje ontolokog karaktera kulture,
pojavljuju i kad su filosofske pretpostavke potpuno razliite. Panju zavreuje
Poperov pokuaj da definie kulturne fenomene,90 koji potie iz kasnog perioda
razvoja njegove teorije, ali treba imati na umu da je njegova teorija imala
polazite u logikom empirizmu.
Prihvatajui diskusiju fiziolokim osnovama individue, Poper je izdvojio
tri kategorije fenomena stvarnosti, koje je nazvao: Svijet 1, 2, 3 (dalje e biti
nazivane SI, S2 i S3). Prva kategorija obuhvata sve procese fiziki neoivljenih
tijela i organizama. Druga: to su svi ljudski i ivotinjski psihiki procesi, kao
to su: zapaanje, osjeanje, samosvijest i svijest okolini. Poper ne definie SI
kao skup fizikih supstanci i tijela. Pozivajui se na savremene fizike teorije, u
njemu vidi, slino kao i Vajthed, dinamian sistem dogaaja povezanih
uzajamnim djejstvom.
Ako se prihvati takvo stanovite, smanjuje se razlika izmeu SI i S2.
Druga kategorija takoer obuhvata procese. Uprkos radikalnom bihevior-izmu,
Poper ne sumnja u njihovu realnost, ali takoer vidi za njih izrazitu, materijalnu
potporu u stanjima organskih bia. Izmeu SI i S2 nesumnjivo postoje
empirijski uoljive veze, zasnovane na uzajamnom djejstvu. Pored kritike
supstancijalnog poimanja fizikih fenomena, Poperova teorija, kao
89
90
76
M.Scheler, Die Wissensformen und die Gesellschaft

K.R.Popper, Objective Knowledge; K.R.Popper, J.E.Eccles, The Seifand Its Brain
77
i njoj sline, ne odustaje od upotrebe definicije tijela i materijalnih predmeta. U

toj teoriji fenomeni S2, dakle, shvaeni su u odnosu na jasno definisanu,
supstancijalnu podlogu.
Koncepcija S3 pred Popera postavlja probleme ijih sloenosti je svjestan i
sam autor. U skladu sa njegovom definicijom, S3 obuhvata proizvode ljudskog
uma, kao to su naune teorije, mitovi, umjetnika djela, drutvene ustanove. To
su, dakle, prije svega, ako ne i jedino, elementi koji, u skladu sa stanovitem
prihvaenim u ovoj knjizi, pripadaju treoj kulturnoj kategoriji, nazvanoj
simbolika kultura. Poperova koncepcija kao cjelina razlikuje se, naravno, od
ovdje predloene tipologije. Ubrajanje njegove koncepcije u ekspoziciju
stanovita koja su osnova za socioloku teoriju kulture, ima za cilj pokazivanje
razliitosti pogleda, jer moe da pomogne u predstavljanju posebnosti ovdje
prihvaene koncepcije i njoj svojstvenih naina interpretacije problema koji su
ipak zajedniki za teorije koje imaju razliita polazita.
Dosadanja analiza termina zasnivala se, prije svega, na teorijskim
dostignuima antropologije kulture i njoj srodnih disciplina. Kulturoloka
Poperova razmatranja ine se potpuno strana toj naunoj tradiciji. Poper se ne
poziva ni na jedno ime iz te oblasti. A sam predmet ipak namee sline
probleme. Primjena predlaganog naina rjeenja moe da bude neka vrsta
kriterijuma pravilnosti prihvaenog naina interpretacije, moe da ukae na
oblasti istraivanja kulture koje zahtijevaju korekture ili dopune.
Izdvajajui svoje tri kategorije svijeta, Poper prvobitno nije imao na umu
analizu samih kulturnih fenomena. Taj termin se odnosi, prije svega, na
elemente S3, koji odgovaraju ovdje prihvaenoj kategoriji simbolike kulture.
Fenomene koji odgovaraju kulturi bitisanja ukljuuje u SI, socijalnu kulturu ne
izdvaja, ne definie. Ako njoj govori, ubraja je u S3. U skladu sa temom
Poperove knjige, koju je napisao zajedno sa neurofiziologom Eklesom, glavni
predmet analize su fenomeni S2 i S3. Problemi kulture, meutim, nameu
Poperu najvee nedoumice i samim tim smjetaju se u centar njegovih
razmatranja, prije svega u odnosu na problem objektivnog saznanja.
Posebne tekoe, najvee, u Poperovom razumijevanju kulture, izaziva
odreivanje povezanosti elemenata S3, shvaenih kao proizvod ljudskog uma
(mind) sa onim to Poper naziva njihovim otjelotvorenjem, rj. njihovim fizikim
aspektom, npr. knjigom, materijom, supstancom skulpture, slike. Sadraj takve
vrste elemenata kulture Poper odvaja od njihovog
SOCIOLOGIJA KULTURE
nosioca, a ukljuuje ga u kategoriju SI. Odvaja ga, takoer, od S2, dakle od

sfere psihikog iskustva ljudi. I, na kraju, stoji pred problemom definisanja
ontolokog karaktera autonomnih fenomena S3. Taj problem se namee u
njegovoj koncepciji, nezavisno od toga da li on smatra da elementi S3 imaju
svoje otjelotvorenje ili izdvaja meu njima takve koji, po njemu, nemaju
nikakvo otjelotvorenje (SI), niti odgovarajui element u sferi psihikih procesa
(S2).
Pokuaj rjeavanja problema elemenata S3, ili simbolike kulture, Popera
dovodi gotovo do granice Platonovog realizma. Iako on odstupa od takvog
zakljuka, s obzirom na antisupstancijalistiko stanovite, ini to po cijenu
odustajanja od jasnog rjeenja postavljenog problema.91 Primjer: tekoa koja
se pojavljuje u ovakvom pokuaju filosofske analize kulture posebno je pouna,
jer se pojavljuje u ravni tradicija logikog empirizma, koje bi trebalo vre da
se ograuju od stanovita kantovca Vebera ili elera i savremenih
fenomenologa.
Antropoloka koncepcija globalne kulture, koju smo predstavili u prvom
poglavlju, pretpostavljala je materijalno, fiziko jedinstvo kulture, koje se
realizuje u inovima ljudskog djelovanja i njegovim predmetima ili
proizvodima. Osim toga, pretpostavlja i postojanje internalizovanog aspekta
kulture, kojem odgovara poperovska kategorija S2. U tom pogledu se simbolika kultura ne razlikuje od ostalih kulturnih kategorija. Njeni elementi su,
takoer, djelatnost ili predmeti. U tom prilazu nema mjesta za bestjelesne
fenomene, koji se ne izraavaju ulno, iako je pojam ulnosti ovdje vrlo irok.
Obuhvata i inove unutranjeg, intersubjektivnog iskustva. S obzirom na njihov
internalizovani karakter, elementi simbolike kulture vre funkcije razliite od
fenomena kulture bitisanja. Jer, fiziko jedinstvo fenomena kulture ne iskljuuje
razliitost njihovih funkcija. Upravo je ta razliitost osnova klasifikacije ili
tipologije koju vre antropolozi.
Kreber, koji u podjeli kulture stvarnosti i kulture vrijednosti primjenjuje
kriterijum instrumentalnosti, sklon je na kraju da, umjesto dvodjelne
klasifikacije, uvede continuum oblasti koji, kao polove, obuhvata spomenute
kategorije kulture i koji se protee od tehnike, preko tehnologije, nauke,
filosofije, religije - do umjetnosti. Van ovog continuuma ostaju jezik i moral,
kao i moda.92
91
92
78
Isto, dijalog XII

A.L.Kreber, Kultura stvarnosti i kultura vrijednosti
79
SOCIOLOGIJA KULTURE
Kreberove klasifikacione nedoumice imaju opravdanje, ali ini se da ih je

bar djelimino mogue ukloniti uzimajui u obzir sloenost ljudskog djelovanja.
Ako u odreenim sluajevima podjelu na kulturu bitisanja i simboliku kulturu
treba svesti jedino na analitiku podjelu, ipak postoji sfera empirijski istih
elemenata jedne i druge kategorije. Podjela na te dvije kategorije, naravno, ne
iskljuuje vezu izmeu elemenata, naprotiv, ini njihovu uzajamnu interakciju
vanim predmetom istraivanja. Utvrivanje interakcije svih izdvojenih sfera
stvarnosti predstavlja, takoer, vaan element ovdje predstavljene koncepcije
kulture Karla Popera.
Kultura bitisanja stvara se u uslovima drutvenog ivota ljudi, ali kada je
ve oformljena, ima utjecaj na oblike toga drutvenog ivota i na sve ostale
oblasti kulture, utjecaj koji je najbolje definisao u filosofiji istorijskog
materijalizma zakon zavisnosti proizvodnih odnosa i drutvene nadgradnje od
razvoja karaktera proizvodnih snaga. Kultura bitisanja je irok pojam. Obuhvata
sve oblike ljudskih djelatnosti koje odraavaju egzistenciju: reprodukciju vrste,
ekonomsko-tehnike radnje koje obuhvataju, osim proizvodnje, distribuciju,
usluge i potronju, zatitu i odbranu od prirodnih nepogoda, klime, ivotinja i
ljudi.
Kulturoloka razliitost ovih radnji, dakle, njihove odlike svojstvene
odreenim kulturama, u distributivnom smislu dokazuju njihov kulturni
karakter, to znai razliit od isto nagonskih, prirodnih reakcija. To to je u tim
radnjama neposredno vezano za njihovu funkciju nije ipak proizvoljno, ne
podlijee konvenciji. Tehniki procesi proizvodnje, hrana koja odrava ivot,
mogu biti izabrani, u skladu sa kulturnom regulacijom, iz odreenog opsega
moguih sredstava podmirivanja potreba i ostvarenja, izvrenja za to
neophodnih zadataka, ali ne i van tog opsega. Njihova veza sa postignutim
rezultatom je nuna veza, nije konvencionalna.
Mehanika radnja proizvodnje ne moe da postigne neki drugi rezultat
nego onaj sa kojim je povezana kao njegov nuan, objektivan uzrok. Hrana
podmiruje glad zavisno od svoje kalorine vrijednosti, a ne zavisno od svog
kulturoloki odreenog oblika, otrov neizbjeno prouzrokuje smrt organizma.
Ljudska, ovjekova kultura bitisanja raznovrsnou svojih vremenskih i
prostornih varijanti razlikuje se od uvijek istih, konstantnih prirodnih naina
podmirivanja potreba u ivotinjskom svijetu. Ipak, varijante kulture bitisanja
nalaze se u granicama prirodnih nunosti, oiglednih veza. Njeni elementi su
bie po sebi. Ne mogu da ne
80
djeluju ili da u odreenim uslovima djeluju drugaije nego to djeluju. Prije

svega, oni elementi koji su vezani za proizvodnju predstavljaju osnov kulturne
integracije. Tee, otpornije od drugih, podlijeu difuziji, a prenosei se,
neizbjeno prouzrokuju adaptacione promjene u svim ostalim kategorijama i
oblastima kulture.
Meutim, svi fenomeni kulture imaju vie aspekta. Zavisno od situacije i
funkcije, razliiti aspekti moraju biti uzeti u obzir u interpretaciji fenomena.
Zato pojedini savremeni teoretiari kulture zakljuuju da je zavisnost kulture
bitisanja od ljudskih potreba i nune povezanosti sa uslovima naturalne,
prirodne egzistencije, toliko trivijalna da ne zasluuje panju istraivaa. Blizak
tom, takvom stanovitu je Salins, koji odbacuje praktian razum kao kategoriju
analitikog prilaza kulturnim fenomenima. Stavovi ovog naunika bie
predstavljeni u kontekstu povezanosti i razgranienja drutva i simbolike
kulture.
Prethodno je reeno da u irokom poimanju sve fenomene kulture
uslovljavaju sistemi drutvenih odnosa. Raa se pitanje u kom smislu, na
primjer, kultura moe da bude izdvojena iz drutva. Odgovor moe da olaka
veberovska podjela na dva tipa poimanja.93
Primjena aktualnog poimanja omoguava otro razgranienje kulture
bitisanja od drutvene kulture. Tehnike radnje i uopte sve kulturoloki
odreene operacije na predmetima u ovom prilazu su odvojene od radnji iji su
subjekt i predmet ljudi. Kao rezultat stvara se disjunktivna klasifikacija, koja
konstituie dvije empirijski posebne kategorije fenomena.
Ali, kada se primijeni motivacijska interpretacija, tada se uvijek obuhvata i
drutveni okvir tehnikih djelatnosti. Tada se na poetku i na kraju dugog lanca
interpretacije nalaze motivi i ciljevi ljudske djelatnosti, koji proizlaze iz
drutvenih odnosa i koji se odnose na druge ljude. Dobar primjer takvog prilaza
je koncepcija Kivickog lijepku predmetne prirode, predstavljena na primjeru
organizacionog sistema eljeznice: "Osobe koje stvaraju jesu personal
eljeznice uzajamno povezan podjelom rada. Kada ih posmatramo zajedno, one
predstavljaju ogroman organizam, koji raspolae i hiljadama ruku. Neko u
odreeno vrijeme mora da bude na blagajni, neko drugi da mjeri pakete, ili da
nadgleda perone na koje stiu vozovi, neko je mainovoa, revizor ili
telegrafista.
93
M.Weber, Wirtschaft und Gesellschaft; uporedi takoer: J.epanjski, Sociologija.

Razvoj problematike i metoda.
81
Jasno i precizno su usklaene radnje jedne osobe sa obavezama svake druge

osobe posebno. Svaka osoba je kao ivi dodatak ovog ili onog dijela mrtvog
predmeta: voza, blagajne, kompozicije. Ta grupa ljudi zajedno sa eljeznicom
stvara cjelinu; nismo u stanju da shvatimo ljudske radnje, ako nismo svjesni
voznog reda, tehnikih ureaja, tereta koji tee kao rijeka."94
Da bi se shvatilo da ljudske djelatnosti, povezane "predmetnim ljepkom",
imaju sistemski karakter, treba u njihovoj interpretaciji primijeniti veberovsko
poimanje motivacije. Tada e se sve tehnike radnje koje je Kivicki nabrojao u
svom opisu pojaviti u kontekstu drutvene povezanosti i ciljeva. U ovakvom
prilazu, podjela drutvene kulture i kulture bitisanja ima jedino analitiki
karakter. Ali to ne znai da predmetne karike jedino tada dobijaju simboliki
karakter. Prevozni, transportni ureaji eljeznice mogu se zamijeniti nekim
drugim tehnikim sredstvima, ali ne mogu biti zamijenjeni bilo kojim
konvencionalnim simbolom. Pogreno, s praktinog gledita, formulisana
semiotika poruka moe da prouzrokuje stvarni sudar vozova jedino tada kad
ovjek, ili tehniki ureaj koji je taj ovjek konstruisao, izvri radnje koje e
zaista pokrenuti spoljne, nesimbolike predmete zbilje. ovjek, i jedino ovjek,
originalna je, prirodna veza izmeu semiotike i nesemiotike sfere. Kiberneriki ureaji su, za sada, jedini izvedeni instrument preobraaja koji je ovjek
programirao.
Sociologija ukljuuje probleme kulture bitisanja u svoja osnovna
istraivanja onda kad istrauje drutvene strukture, strukturu rada i politikih
odnosa, drutvenu ekologiju i opte zakonitosti drutvenih odnosa i drutvenog
razvoja. Sociologija kulture, izdvojena kao socioloka subdisciplina, dakle,
razliita od antropologije kulture, ne iskljuuje kulturu bitisanja iz svojih
prouavanja, ukoliko je ta kategorija kulture povezana sa simbolikom
kulturom, koja je neposredni predmet istraivanja sociologije kulture.
Povezanost simbolike kulture sa drutvenom kulturom je sloena. Tome
e posebno biti posveena dva poglavlja, ali nuno je, prije toga, precizno
definisari simboliku kulturu. Ta veza predstavlja sutinu problematike
sociologije kulture. Dakle, neposredno e odrediti probleme slijedeih poglavlja
ove studije.
94
studije
82
L.Kivicki, Drutveni razvoj meu ivotinjama i u ljudskom rodu, u: Socioloke
V. SEMIOTIKI KRITERIJUM SIMBOLIKE KULTURE
Dio ljudskih ponaanja, tvorevina i fenomena koji su predmet ljudskih

reakcija imaju karakter znakova. Po najjednostavnijoj definiciji, znak je svaki
dogaaj ili predmet koji je povezan u iskustvu nekog ivog bia sa drugim
dogaajem ili predmetom na koji se odnosi. Za bie koje reaguje nije vaan sam
znak, ve fenomen koji oznaava, ali je ipak znak, a ne ovaj fenomen, predmet
aktualno dostupan u iskustvu. Dakle, znak zamjenjuje nekome neto to on sam
nije. Termin "znak" ponekad se razumije kao identian terminu "simbol".
arnovski, pozivajui se na etimologiju ovog pojma u grkom jeziku, preveo ga
je kao "zajednika mrvica" - dio neke cjeline, koji u iskustvu primaoca izaziva
asocijaciju na ostale dijelove.
Sve teorije koje se bave znakom prihvataju kao polazite relacijski karakter
znaka, drugim rijeima, tvrdnju vezi izmeu onoga to znai (signans) i
onoga to je oznaeno (signatum). Osim toga, semiotike teorije se odlikuju
velikom raznovrsnou stanovita i terminologija. Razmiljanja znaku seu do
antikog doba u Grkoj, do Platona, Epikura i stoika. Teorije znaku pojavljuju
se u hrianskoj filosofiji, na primjer, Pjera Abelara, a razvijaju ih u XVII i
XVIII vijeku Lok, Lajbnic i Lambert.
U toku XIX i XX vijeka istraivanja i teorije znakova, nazvane semantika,
semiotika, semaziologija, semiologija, podijelile su se u nekoliko pravaca:
logiki, lingvistiki, etnoloki, psihodrutveni i socioloki.95 Kiber-netika i
informatika su takoer povezane sa semiotikom.
Pojedini problemi simbolike kulture mogu da budu razmatrani u skladu sa
koncepcijama semiotikih procesa koje stvaraju sve te discipline. Pravilno
definisanje kategorije simbolike kulture kao predmeta socioloke analize
zahtijeva ogranienja od tako irokog prilaza semiotikim fenomenima. Prije
svega treba iskljuiti iroko shvaenu informaciju kao proces koji moe da se
ostvaruje izmeu mehanikih ili organskih sistema
95
Slijedee studije sadre kratak pregled razvoja semiotike: R.Jakobson, Coup d'oeil sur
le developpement de la semiotique i TASebeok, "Semiotics" and its Congeners; M.Valis,
Napomene o simbolima.
83
nieg reda, na primjer u obliku djelovanja hemijskih supstanci sa genetskim

utjecajem ili u obliku funkcionisanja tehnikih ureaja.
Teorija informacije upotrebljava niz termina koji su zajedniki sa
semiotikom analizom simbolikih procesa, na primjer, "kod" i "znaenje".
Postoje brojne analogije ueg semiotikog procesa. Ali to nije identinost.
Informacija u odnosu na bioloke sisteme definisana je kao sve to utjee na
orijentaciju organizma. Njen znaaj za organizam "moe da bude definisan,
odreen kao selektivna funkcija prema moguim stanjima orijentacije
organizma ... Individualni organizam aktualizuje svoj orijenta-cioni sistem u
odgovoru na fizike znakove (sic\ A.K.) okoline koje primaju ulni organi. Ova
prilagoavajua aktualizacija stanja orijentacije zove se percepcija". 96
U skladu sa navedenim optim definicijama znaka, simboliki znak je
predmet fizike percepcije. Pripada klasi fenomena informacije po ovdje
prihvaenom tumaenju. Metode, a posebno tehnike informatikih i kibernetikih istraivanja mogu, dakle, da budu koriene u analizi bar nekih
problema simbolike kulture. Ipak, nisu svi informacijski tokovi istovremeno
semiotiki procesi. Ovako iroko poimanje znaka, koje se pojavljuje u
navedenoj definiciji informacije, ima ogranienu primjenu i moe da se
zamijeni pojmom stimulusa. Razumijevanje znaka kao elementa semioze
zahtijeva, dakle, dalju analizu.
U skladu sa ovdje prihvaenim pretpostavkama, u ovoj analizi nee biti
koriena terminologija vezana za ontologiju i epistemologiju neokan-tizma ili
fenomenologa iz kruga Kasirerove koncepcije simbolikih formi. Koncepcija
znaka i procesa semioze mora da podlijee operacionalizaciji, primjeni u
empirijskim istraivanjima. Ovakav uslov ispunjava definicija znaka koju je u
svojim ranim radovima formulisao Carls Moris: "Svaki obrazac impulsa, razliit
od oznaenog predmeta, postaje njegov znak, ako izaziva u organizmu
dispozicije za bilo kakve reakcije koje je prethodno izazivao taj predmet."97
96
D.M.MacKay, The Informational Analysis of Questions and Commands, citirano

prema: J.Buckley, Sociology and Modern System Theory, str. 49; meutim, N.Nalimov razgraniava djelovanje organskih i neorganskih sistema, pri emu prihvata stav da samo u
okviru prvih postoji jezik.
97
Ch.Morris, Signs, Language and Behavior. U kasnijoj fazi razvoja Morisove
semiotike teorije, posebno u odnosu na umjetnike pojave, njegova koncepcija je modifikovana tako to je u njoj dolo do razlikovanja znaka i znaenja.
84
SOCIOLOGIJA KULTURE
Ovakvo definisanje znaka je izraz krajnje bihevioristike orijentacije. I

sam Moris nije u svojim istraivanjima semiotsku problematiku zatvorio u
okvire definicije koju je formulisao. Bila je predmet kritike koja je vodila
promjenama i dopunama, kojima e kasnije biti vie reeno.
Ne ulazei ovdje dublje u sporove semiotikih teorija, moemo kao
polazite istraivanja semioze prihvatiti Morisovo stanovite. Ovaj termin
(semiosis) odnosi se na same fenomene i procese funkcionisanja znakova, dok
je u anglosaksonskoj tradiciji teorija istraivanih fenomena najee nazivana
semiotika, a u francuskoj i romanskoj tradiciji semiologija. Dalje emo
primjenjivati prvi od ova dva termina. Ipak, u pridjevskom obliku vie odgovara
forma "semioloki" u odnosu na teoriju semiotskih fenomena, a pojam
"semiotiki" zadraemo za same fenomene, dakle za proces semioze. Iako ne
postavljamo sebi kao zadatak metateorijski prilaz, dakle, semioloku analizu,
slijedea razmatranja moraju da ulaze u probleme semiotikih doktrina toliko
koliko je raznovrsnost stanovita izraz sloenosti problema, koja oteava
njihovo konsekventno rjeavanje i, ukoliko je nuno, definisanje kriterijuma
izdvajanja kategorija fenomena kojima se bavi sociologija kulture. Ovim
kriterijumima su posveena slijedea poglavlja.
Ovdje su ipak glavni predmet sami procesi semioze. Njihova analiza
trebalo bi da obuhvati slijedee probleme koji iziskuju definisanje: 1. izvor
znaka, porijeklo znaka; 2. supstancijalni karakter znaka (signans); 3. nain
postanka znaka, njegova veza sa izvorom, porijeklom; 4. oznaeni predmet ili
znaenje (signatum) i njegova veza sa znakom; 5. nain interpretacije znaka,
njegovi principi, forme, funkcije; 6. situacija, kontekst semiotikog procesa; 7.
osoba koja interpretira (primalac).
U irokom poimanju semiotikih fenomena, koji zahtijeva jo ogranienja
u daljem toku analize, kao izvor znaka moe da se prihvati priroda ili ovjek
koji operie aparatom kulture, ukljuujui i tehnike ureaje kojima upravlja.
Supstancija znaka, u skladu sa formulisanom definicijom na poetku poglavlja,
trebalo bi da bude lako uoljiva, primjetna. To mogu da budu predmeti,
fenomeni i ponaanja ljudi ili ivotinja. Razlikuju se zvuni, likovni i predmetni
znakovi. Znakovi mogu da budu sloeni, na primjer, akustiko-optiki. Meu
zvunim, akustikim znacima posebnu ulogu imaju jeziki znaci.
Nain na koji se znaci konstituiu, dakle njihova veza sa izvorom koja
takoer utjee na vezu sa predmetom, ima poseban znaaj za definisanje
85
karaktera semiotikog procesa. Taj nain moe da bude prirodan i nuan ili
konvencionalan. Na prirodan nain sa oznaenim fenomenima vezani su
znakovi koji su prethodnici ovih fenomena, njihove posljedice ili dijelovi
zajednikih cjelina. Kao primjer takvih znakova najee se navode oblaci koji
najavljuju kiu, grmljavina koja govori udaru groma, razliiti simptomi koji
ukazuju na bolest, ali koji su gotovo uvijek manje znaajni za odreenu bolest.
Ovakve vrste veza zasnivaju se na zakonima prirode, iako to ne moraju da budu
zakoni bez izuzetka, i odreuju nune veze, nezavisne od neije volje ili
drutvene konvencije. Ovdje se ne moe promijeniti podreenost povezanosti
znaka i oznaenog fenomena, koja je stalna i univerzalna. Ova vrsta znakova
definie se terminima prirodnih znakova, oznaka ili simptoma.
Konvencionalni znakovi povezani su sa oznaenim fenomenima na
principu arbitrarnog odreivanja svojstvenog datoj kulturi. Dakle, nemaju
odlike univerzalnosti ili nunosti. Uistinu, ova arbitrarnost je relativna. Ve
postojei sistemi znakova odreuju nain konstituisanja i karakter novih
znakova. To istie De Sosir, predstavljajui znaenjske vrijednosti izraza. Suzan
Langer se, takoer, u vezi sa ovim problemom, poziva na zavisnost izmeu
oblasti i konotacije pojma. Drutveno stvoreni i prihvaeni sistemi znakova,
naravno, ograniavaju slobodu jedinke u stvaranju znakova i njihovoj
interpretaciji. U poreenju sa oznakama, arbitrarnost konvencionalnih znakova
je ipak nesumnjiva, iako ne predstavlja slobodan izbor s gledita jedinke koja
uestvuje u kulturi.
Konvencionalni znakovi su najee odreeni, neinstinktivni inovi
ponaanja ovjeka ili proizvoda ljudskog rada. Ipak, mogu to biti i prirodni
predmeti, ija je veza sa designatom utvrena na principu konvencije, a ne na
principu nunih, prirodnih veza. Karakter ovakvih znakova bie dalje tano
definisan na primjeru simbola koji ulaze u okvire samosvojnih, konvencionalnih
znakova.
Posebnu kategoriju konvencionalnih znakova, u izvjesnom pogledu slinih
prirodnim znacima, predstavljaju ikoniki znakovi. Njihova veza sa designatom
zasniva se na izvjesnoj slinosti struktura ili nekih drugih svojstava. Takva
slinost takoer moe da postoji i u sluaju pojedinih, ve spomenutih
predmetnih znakova. Etimoloko definisanje ikonografskog znaka odnosi se
jedino na sliku kao likovni fenomen. Ipak, moe se proiriti na sva mimetika
predstavljanja designata, na primjer, jezike i muzike onomatopeje. Semiotika
interpretacija ove vrste tvorevina
86
SOCIOLOGIJA KULTURE
iziskuje takoer odreeno poznavanje konvencija njihovog stvaranja i upotrebe.

Suzan Langer je, razvijajui koncepciju prezentativnog simbolizma, ukazala da
realistike crtee kao ikonike znakove takoer karakterie funkcija apstrakcije,
koja, po njoj, predstavlja optu odliku simbolikih znakova. Stepen arbitrarnosti
ikonikih znakova ipak je nesumnjivo nii nego to je to u sluaju isto
konvencionalnih jezikih znakova, koji nemaju prirodne veze sa designatom i
koji u svojoj funkciji potpuno zavise od odreene kulturne tradicije.
Oznake i jeziki znakovi nalaze se na suprotnim polovima to se tie
naina njihovog konstituisanja. Izvor prvih je prirodni poredak i prirodno
umijee uslovne reakcije svojstvene ljudima i ivotinjama i ljudska sposobnost
zapaanja i konstatacije. Izvor drugih je drutvena djelatnost ljudi koji stvaraju
kulturu.
Moris je u navedenoj definiciji znaka izostavio aspekt njegovog postanka,
moda ponesen njemu svojstvenim bihevioristikim opredjeljenjem, koje ne
razgraniava ponaanje ljudi i ivotinja. Ipak, razvio je pojam pragmatikog
poimanja znakova. Ovakav prilaz, karakteristian za semioloka istraivanja
drutvene psihologije i sociologije, ne odnosi se samo na izvor, porijeklo znaka,
nego i na njegovu funkciju. Izvor ima, naravno, poseban znaaj za socioloku
teoriju simbolike kulture i predstavlja najvaniji predmet panje.
Znakovi iste vrste ostaju u odreenoj vezi ne samo sa svojim izvorom, ve
i izmeu sebe. Stvaraju sisteme. Istraivanja uzajamnih relacija izmeu znakova
definie se kao sintaksiki prilaz. Primjenjuje ga, prije svega, lingvistika u
istraivanju jezika. Obrazac lingvistikih istraivanja prenosi se - pod utjecajem
strukturalizma, ali u skladu sa starom semio-tikom tradicijom, a prije svega sa
De Sosirovim podsticajima - na mnoge druge oblasti znakova kojima se, po
analogiji, pripisuje sistemski karakter. Ovakva praksa je karakteristina u
antropolokim, sociolokim i estetskim istraivanjima. Kritiki odnos omskog
prema metodi koju je primjenjivao i Levi-Stros govori opiranju samih
lingvista da se njihova metoda analize prenese i na druge, nelingvistike oblasti.
Semiotika je, inae, bogata teorijskim sporovima. Oblast u kojoj ima
najvie kontroverzi jeste prilaz problemima znaka, koji je odreen u skladu sa
njegovim tradicionalnim nazivom kao semantiki, a koji se bavi odnosom
znakova prema njihovom predmetu. U sutini, ova oblast istraivanja
predstavlja dornen filosofske i logike analize. Sociologija kulture moe da
87
zakorai u ovu oblast, s obzirom na potrebu za optim definisanjem predmeta

svojih istraivanja, a na koje se neposredno odnosi dio semiolokih sporova
semantikog karaktera.
Po Morisovoj bihevioristikoj interpretaciji, znaenje, dakle ono na ta se
znak odnosi, jeste sam predmet. Taj predmet aktuelno ne djeluje kao impuls, ali
znak pripada klasi objekata koji aktualizuju u interpretatoru dispozicije za
reagovanje na taj predmet. Svoenje znaenja na kategoriju objekata spoljnog
svijeta, koji su jo dodatno prethodno morali da budu predmet neposrednog
iskustva interpretatora, ne rjeava ipak sve sloene probleme simbolike kulture
koja operie znacima.
Meu teorijama znaenju panju zavrjeuju dvije glavne orijentacije, od
kojih prva poiva na F. de Sosirovoj lingvistikoj inspiraciji, a druga se zasniva
na pretpostavkama drutvenog biheviorizma Dorda H. Mida. Sa sociolokog
gledita, obje zasluuju panju i s obzirom na trajne utjecaje u semioloki
markiranim analizama kulture.
Ferdinand De Sosir je odluno odbacivao definisanje znaenja kao rezultata
davanja naziva stvarima koje predstavljaju predmete spoljnog svijeta. Dakle,
negirao je poimanje znaka predstavljenog ovdje u skladu sa anglosaksonskom
tradicijom, koja najneposrednije zadire u Midove koncepcije. Po F. de Sosiru,
znak je psihiki fenomen koji se realizuje u ljudskom umu i koji se zasniva na
prenoenju akustike predstave, tj. psihike zamisli zvuka (signifiant) na pojam
(signifie). Oba ova elementa su imanentni sastojci znaka. Zvuni, akustiki
materijal i misaona supstanca su bez oblika, magline, dok ih jezik ne povee u
procesu njihovog ralanjivanja i artikulacije.
Ovu operaciju jezika F. de Sosir predstavlja ipak dosta uopteno i nejasno.
Sam definie injenicu artikulacionih funkcija jezika u odnosu na misao-zvuk
kao "tajanstvenu". Ipak, nema sumnje da je u njegovoj teoriji znaenje pojam
koji postaje u mozgu korisnika jezika.98 Ovakvo poimanje znaenja prevladuje
kod francuskih strukturalista. Odatle potie teza Levi-Strosa, koja govori da ono
to znai (signifiant) prethodi onome to oznaava (signifie), iako nije potpuno
u skladu sa F. de Sosirovim iskazom nerazdvojivosti oba elementa koji su
povezani kao dvije strane jednog papira.
98
F. de Sosir, Kurs opte lingvistike: "Jeziki znak ne povezuje rije i naziv, nego
pojam i akustiku sliku" (str. 78), takoer uporedi posebno str. 120-121; uporedi:
R.Amacker, Un-guistique Saussurienne.
88
SOCIOLOGIJA KULTURE
Koncepciju semiotikog procesa i njegovu kontinuaciju u strukturalistikim teorijama optereuje, prije svega, neodreenost funkcije jezika koji
artikulie magline misli. F. de Sosir ne objanjava odnos znaka prema stvarima
objektivnog spoljnog svijeta, tj. ne rjeava osnovni problem - kardinalno
semantiko pitanje. Zato zauzima vrlo odreeno stanovite prema
pragmatinom vidu jezika. F. de Sosir smatra jezik (langue) za drutveni in,
ak i za drutvenu instituciju i rezultat drutvenog ugovora. Jedinka ne moe da
stvori jezik, niti da ga mijenja, iako raspolae uroenim umijeem govora i u
njenim inovima govora (parole) jezik se, u stvari, realizuje. U tako kategoriki
definisanoj drutvenoj prinudi, imperativu svojstvenom jezikim normama,
moe se osjetiti utjecaj Dirkemove socioloke teorije, iako se tekst F. de
Sosirovog teaja, koji su zabiljeili njegovi uenici, nigdje ne poziva na
Dirkema.
U definisanju drutvenih izvora jezika moe se uoiti slinost izmeu F. de
Sosirovog stanovita i po mnogo emu suprotnog Midovog drutvenog
biheviorizma, koji je podloga Morisovih semiotikih koncepcija i ostalih srodnih semantikih koncepcija rasprostranjenih u anglosaksonskim teorijama.
Drutveni karakter mehanizma formiranja znaenja definie Mid, u skladu
sa svojom teorijom drutva, na mnogo podrobniji nain nego to se moe
zahtijevati i oekivati od lingviste F. de Sosira. U vezi sa odreivanjem odnosa
izmeu znaka i znaenja, panju zasluuju njegova razmiljanja
univerzalnosti znaenja.
Mid i njegovi sljedbenici tretiraju znak ne kao individualni stimulus, ve
kao obrazac stimulusa koji se odnosi na cijelu klasu predmeta odreenog tipa,
dakle na znaenje. Mid ipak odbacuje njegovu metafiziku interpretaciju, koja
odvaja logike elemente optosti od konkretnosti iskustva. Univerzalnost se
prepoznaje u datim, odreenim iskustvima. Ovaj proces je uslovljen svojstvima
ovjekovog centralnog nervnog sistema. U tom sistemu Mid pokazuje
"strukturu koja odgovara odreenim tipovima reakcije". Upotrebljava ak
termin, pojam analogan onome koji se pojavljuje u Levi-trosovoj osnovnoj
koncepciji, ali, razliito od francuskog strukturaliste, predstavlja aktivnu ulogu
iskustva, u ijim injenicama um jedino moe da otkriva univerzalne odlike.
Miljenje, koje se odigrava u kategorijama univerzalija, realizuje se u procesu
drutvenog iskustva. Samo u tom procesu raa se znaenje."
99
G.H.Mead, Um, linost i drutvo, posebno str. 120-129. Midova koncepcija univerzalnosti oslanja se na teoriju Dona Djuija.
89
Suzan Langer, i pored nejednorodnosti svojih teorijskih korelacija,

pribliava se Midovom stanovitu. U traganju za izvorom znaka prihvata kao
elementarnu injenicu pamenje predmeta pomou simbola. Simbol, naravno,
nije, u njenom prilazu, odraz predmeta u njegovoj konkretnosti. Po njenoj
definiciji, simbol samo prenosi pojam, a "svaka operacija koja omoguava
apstrakciju pretpostavlja simbolizaciju".100
Navedene interpretacije fenomena semioze pokazuju sloeniju sliku njenih
procesa nego to to proizlazi iz Morisove definicije koju nalazimo u njegovim
ranim radovima. Ova slika pribliava se koncepcijama Ogden-ovim i
Riardsovim, tvorcima pojma semantikog trougla, koji obuhvata predmet, znak
i znaenje kao fenomen koji se realizuje u mozgu interpretatora i u drutvenom
kontekstu semiotike situacije.101 Poimanje znaenja vie kao procesa koji se
ostvaruje u interpretatorovom mozgu, a ne kao spoljni predmet, ne iziskuje
mentalistiko stanovite francuskih strukturalista. Znaenje moe da bude
shvaeno kao universalium in re ili post rem, koje je kreirano ne u
individualnom, nego u drutvenom iskustvu uesnika u kulturi koji konstituiu
znak. Ovakva interpretacija itavih kategorija znakova otvara odreeni put
sociolokoj interpretaciji kulture, iako takvo stanovite ne moe u potpunosti da
zadovoljava sa filosofskog gledita.
U semantikoj teoriji znakova tekou predstavlja upotreba znakova koji
nemaju nikakve realne relacije, znakova koji funkcioniu u mitovima, religiji, u
umjetnikoj fikciji. Fenomenoloka teorija umjetnosti operie koncepcijom
intencionalnih znaenja. Po Ingardenu, ontika bit umjetnikog djela sadri se u
inu kreativne reproduktivne svijesti, tj. u inu psihikog subjekta koji realizuje
intencionalni in postojanja, na koji se odnose znakovi koji sainjavaju djelo.
Osim toga, ovi znakovi, na primjer, rijei, imaju intersubjektivni karakter,
dakle, njihovo znaenje nije neto privatno, ve drutveno odreeno.102
Fenomenoloku interpretaciju je nemogue prihvatiti sa stanovita
semantike logikog pozitivizma. Za Vitgentajna, sudovi koji sadre
S.Langer, Novi smisao filosofije, posebno str. 27; Philosophical Sketches, odeljak On
a new definition of "symbol". Takoer uporedi: H.Buinjska-Garevi, Znak, znaenje, vrijed101
C.K.Ogden, I. A.Richards, The Meaning of Meaning

R.Ingarden, saznavanju literarnog dela. Studija iz estetike, tom I, posebno str.
20-21; EGraff, The Ontological Basis of Roman Ingarden's Aesthetics, u: Roman Ingarden
nost.
C.K.Ogden, I. A.Richards, The Meaning of Meaning
R.Ingarden, saznavanju literarnog dela. Studija iz estetike, tom I, posebno str. 2021; EGraff, The Ontological Basis of Roman Ingarden's Aesthetics, u: Roman Ingarden
102
90
SOCIOLOGIJA KULTURE
apstraktne termine i nazive, a ne posjeduju realne predmete na koje se odnose,

nemaju asertivni karakter. Nita ne tvrde. Reenicu: "Vidio sam jednoroga"
Rasel smatra za lanu, mada ima znaenje. Logika ne moe da prizna stvarnost
nepostojeih stvari. Tvrdnju da one postoje u ljudskoj mati Rasel naziva samo
jadnom manipulacijom. Slian, ali ne identian semantiki problem potpuno
suprotno predstavlja Poper u svojoj koncepciji predmeta S3, koji nemaju
otjelotvorenje ni u kakvom obliku.103 U skladu sa Poperovom teorijom,
predstavljenom u prethodnom poglavlju, priznaje se postojanje kulturnih
predmeta u obliku logikih odnosa izmeu teorija, dokaza, apstraktnih naunih
pojmova, itd., koji nemaju nikakvu fiziku osnovu, nisu formulisani u obliku
termina, niti je bilo ko na njih pomislio. Dokaz za njihovo postojanje jeste
njihovo djelovanje koje moe da se zasniva, na primjer, na umnoj aktivnosti
istraivaa (S2) koji tei da ih otkrije.
ini se da postuliranje ovakvog oblika postojanja, koji je rizina pojmovna
operacija, ne bi bilo potrebno ako bi se prihvatilo semiotiko stanovite i
razmatranje pojmova kao znakova i elemenata sistema znakova, u kojima je
odreeno mjesto za jo nedefinisane elemente, ali odreene kroz cjelinu
sistema.
Semioloki prilaz iskljuuje ex definitione mogunosti postojanja znaka
koji ne bi posjedovao signifiant (oznaivaa), koji posjeduje fiziku osnovu bar
u sferi koju Poper definie kao S2. Opet, znaenje, kada se poima ne kao spoljni
predmet-designat, ve kao apstrakcija, predstavlja funkciju oznaivaa, s
obzirom na reakcije koje izaziva u psihi poiljaoca i primaoca. Nema potrebe da
mu se pripisuje neki drugi posebni ontoloki status.
Sa gledita pragmatikog poimanja znakova, pusti nazivi i apstraktni
simboli koji se pojavljuju u sferi ljudske predstave, nesumnjivo su vani kao
svjedoanstvo doivljaja koji izrastaju isto toliko iz intersubjektivne stvarnosti,
kao to na tu stvarnost utjeu kao sfera zajednike kulturne tradicije drutva.
Nain interpretacije znaka najhitniji za socioloku teoriju simbolike
kulture usko je povezan sa njegovom funkcijom, sa nainom na koji ga
103
B.Russell, Introduction to mathematical philosophy. K.R.Popper, J.E.Eccles, The Self

and its Brain. Poper se vrlo rijetko poziva na semiotike teorije. Osim pojma semiotikih
funkcija K.Bilera, spominje C.Persa.
91
upotrebljavaju razni korisnici. U tom prilazu su povezana dva aspekta

semiotike problematike: primalac znakova i njihova funkcija.
Tvrdnja relacijskom karakteru znaka, tj. njegovom odnosu prema
predmetu, koja je osnova semiotike, iziskuje uvoenje u analizu semio-tikog
procesa treeg termina - kategorije primaoca. Veza izmeu znaka i oznaenog
predmeta uvijek postoji za nekoga, za nekog interpretatora. Od interpretatora i
situacionog konteksta zavisi, takoer, karakter znaenja.
Po Morisovoj definiciji i Ozgudovom komentaru njegovog stanovita bie koje interpretira je organizam, dakle ljudsko i ivotinjsko bie. ivotinje,
isto kao i ljudi, reaguju na oznake, ali to ne znai da reaguju identino. Pojedine
ivotinje takoer reaguju na niz znakova koje stvaraju ljudi, izmeu ostalog i na
rijei. Pitanje karaktera reakcije ivotinja na konvencionalne znakove i
eventualne sposobnosti za njihovu proizvodnju pripada irokoj kategoriji
spornih problema semiotike. Zahtijeva prouavanje utoliko, ukoliko dozvoljava
da se bolje razjasni fenomen ljudske simbolike kulture.
Po Morisovoj bihevioristikoj definiciji, funkcija znaka se zasniva na
izazivanju dispozicija za reagovanje na predmet koji nije aktualno objekat
iskustva organizma. Pojam reagovanja je vrlo irok u jeziku ove teorije. Analiza
naina reakcije pokazuje da na odreene primaoce pojedini znakovi djeluju kao
operatori, drugi ili ti isti na neke druge primaoce mogu da djeluju kao
designatori.
Znak-operator izaziva neposrednu, motornu reakciju primaoca ili promjenu
njegovog stanja, na primjer, u vidu osjeanja straha, bijesa, radosti. Takav
karakter imaju reakcije ivotinja na oznake ili na konvencionalne znakove koje
su stvorili ljudi, a na koje ivotinje postaju osjetljive. Konvencionalni znakovi
koji djeluju kao operatori su signali. Reakcija ljudi na signale je u nekim
situacijama istovjetna sa ivotinjskim reakcijama. Takve reakcije, na primjer,
izazivaju kod iskusnih vozaa saobraajni znaci. Primanje znaka-signala u tom
sluaju identino je sa neposrednom motornom reakcijom.
ovjek je ipak u stanju da interpretira, tumai svaki znak, zajedno sa
signalima i oznakama, kao designator. Dakle, posjeduje mogunost primanja
apstraktnog znaenja znaka, refleksije njegovm izvoru, situaciji i cilju
upotrebe.
Sporni problem je da li su ivotinje sposobne da tumae znakove na isti ili
bar na neki slian nain. Luj Prieto, koji definie signale kao
92
SOCIOLOGIJA KULTURE
odreenu kategoriju instrumenata, smatra da njihovo djelovanje, slino

djelovanju svih instrumenata, prati stvaranje, konstituisanje klasa predmeta na
koje ti instrumenti djeluju i takvih na koje ne djeluju, u konsekvenci konstituisanja pojmova koji dozvoljavaju razumijevanje svijeta. Mehanizam
stvaranja pojmovnih klasa kao rezultata djelovanja signala odnosi se, prema
Prietu, kako na reakciju ljudi, tako i na reakciju ivotinja.104
Nije potpuno jasno kako Prieto razumije postojanje klasa crvenih karata
kod majmuna, koji su u toku eksperimenta uili da nau nagradu sakrivenu
ispod crvenih poklopaca. ivotinje nesumnjivo posjeduju sposobnost
generalizovanja reakcije, ali opisani proces moe da bude protumaen u
terminima uslovljenosti. Uz to, samo razumijevanje termina "pojam", koji
Prieto povezuje sa funkcionisanjem signala, razliito je od razumijevanja ovog
termina u odnosu na djelovanje znakova-designatora.
Mehanizmi uenja reakcije na oznake i signale razliiti su kod ljudi i kod
ivotinja. Student medicine drugaije ui da razlikuje tipine simptome, znake
odreene bolesti, nego to ui ivotinja da reaguje na crne oblake koji
nagovjetavaju oluju, voza drugaije prima informativne znakove slijepoj
ulici od pacova koji ui da u lavirintu zaobie hodnike koji ga nee odvesti do
nagrade. Interpretacija konvencionalnih znakova, meu njima i signala, pa ak i
veine oznaka na koje ljudi reaguju, u ljudskoj situaciji vri se obino pod
drutvenim utjecajem i kao rezultat primjenjivanja davno upoznatih znakova za
uvoenje novih. I zato je pravilna dopuna koju je Ozgud uveo u Morisovu
definiciju znaka, skreui panju na to da znak moe da izazove reakciju
upuenu na predmet koji prethodno nikada nije bio objekat iskustva osobe koja
reaguje. Takva je, na primjer, funkcija mapa i planova, koji omoguavaju turisti
da nae put na potpuno nepoznatom terenu.
Znakove ije znaenje nije definisano u procesu uslovljavanja koje
podsjea na nain stvaranja uslovnih refleksa kod ivotinja, nego kroz upotrebu
drugih, ve poznatih znakova, Ozgud je nazvao znakovima sa pripisanim
znaenjem (assigns).105 Ova vrsta znakova igra ogromnu ulogu
104
L.J.Prieto, Messages et signaux 105 Ch.Osgood (et al), The Measerment of Meaning.
Ozgud takoer koriguje Morisovu definiciju znaka, tvrde da reakcija, koja je izazvana
znakom moe biti samo dio reakcije na sam predmet. U kasnijim radovima Moris je
posebno dao dvije vrste znaenja, od kojih je jedno (signification) odredio kao
interpretativnu reakciju. Ovakav pristup, ipak, izaziva prigovore za subjektivizam.
Uporedi: EJ.Basin, Semiotieskaja filosofija iskustva.
93
SOCIOLOGIJA KULTURE
Antonjina Kloskovska ____________________________________________________________
u ljudskoj kulturi. Zahvaljujui njihovoj primjeni, mogue je prenoenje

rezultata iskustava u drutvu, koje jedinka ne mora, nije prinuena da stie u
toku individualnih doivljaja. Kroz ove znakove vri se transmisija kulturne
batine, koja omoguava kumulaciju kulture. Zahvaljujui njihovoj upotrebi
mogue je da se u ljudsku svijest unose predstave predmeta koji ne postoje u
spoljanjoj stvarnosti, onih jednoroga, mitskih likova i knjievnih junaka iji
ontoloki i epistemoloki status uznemiruje semantiku logikog pozitivizma.
Ove predstave zauzimaju vano mjesto u simbolikoj kulturi. injenica da
one postoje, njihove razliite funkcije, zavisne od uslova drutvene percepcije,
predstavljaju poseban predmet interesovanja sociologije kulture. Priznajui
vanost ovom mehanizmu razvoja kulture, moemo ipak tvrditi da se u osnovi
formiranja znakova, takoer i u ljudskom iskustvu, nalazi neposredan kontakt
sfere predstava i spoljne stvarnosti. Pojam jednoroga je razumljiv, jer ako
poznajemo realne konje i rogate ivotinje, moemo da izdvojimo i uzajamno
poveemo njihove posebne odlike. Relacija izmeu spoljne stvarnosti i znaka je
posljednja instanca njihovog znaenja. Taj odnos moe da bude vrlo udaljen i
ostvaruje se kroz posredne, duge lance znakova i simbola, designativnih i
ekspresivnih, a ne jedino signalnih. Karakter tog odnosa i razliitost interpretacije znakova predstavlja, opet, funkciju drutveno odreenog uea ljudi u
znaenjskim sistemima i u drutveno odreenom izboru funkcije znakova. Ovaj
fenomen je iskljuivo i jedino ljudski i moe da opravda davanje ovjeku naziva
animal symbolicum ne samo zbog njegove uloge kao tvorca znakova, nego i kao
njihovog specifinog primaoca, interpretatora.
Ako je zasnovan na predstavljenoj karakteristici glavnih aspekata procesa
semioze, moe da se razmotri prijedlog za tipologiju znakova koja e dozvoliti
da se bolje sistematizuje njihova koncepcija. Ovdje se radi tipologiji, a ne
klasifikaciji, poto dosadanje taksonomike pokuaje odlikuje nejednorodnost
principa podjele. Kriterijumi koji se koriste odnose se na izvor znaka, nain
njegovog konstituisanja i veze sa oznaenim, kao i na supstancu znaka. Dakle,
obuhvaeni su glavni elementi nabrojani u gore predstavljenoj karakteristici.
Ovdje predloena tipologija znakova zasniva se na rasprostranjenim
definicijama znakova.106 Daje, ipak, odreenu modifikaciju, s obzirom na
106
94
. Pers je u svojm probama taksinomije doao do izdvajanja ezdeset i est kategorija
to da stremi ka pravilnom izdvajanju kategorije simbolike kulture, koja

predstavlja predmet sociologije kulture kao posebne subdiscipline.
U predstavljenoj tipologiji vrste znakova su konstituisane na prvom,
izdvojenom nivou po kriterijumu prirodnosti - konvencionalnosti, pa su
ikonografski znakovi izdvojeni u poseban tip, iako mogu da funkcioniu i kao
signali i kao designatori. Signali su, opet, izdvojeni s obzirom na supstancu, uz
pomo svih vrsta znakova ovdje navedenih, kao subkategorija samosvojnih
znakova. Ipak, osnov njihovog izdvajanja je funkcija. Ni signali, ni oznake koji
mogu da vre i ulogu signala-operatora, nee dalje biti razmatrani, poto ne
ulaze u okvire kategorije simbolike kulture, koja ne obuhvata sve znakove i
sve situacije njihove upotrebe.
Crte 1
Podrobniju analizu zahtijevaju dodati znakovi, koje bi trebalo jasnije

definisati kao vrstu kulturnih predmeta, u sutini nesemiotikih, kojima se u
izvjesnim situacijama njihove upotrebe ili u odreenom aspektu dodaje
znaenje s obzirom na njihovu dodatnu, sekundarnu funkciju. Ovi znakovi se
nalaze na granici kulture bitisanja i simbolike kulture. Za njihovo postojanje
vezani su problemi od posebne vanosti za disjunktivnost ili empirijsko
proimanje prethodno izdvojenih kategorija kulture.
u razvrstavanju znakova. Prijedlog koji je na ovom mjestu iznijet znatno je redukovan i
pribliava se Safovoj tipologiji, mada on koristi druge principe u izdvajanju glavnih kategorija znakova. Tipologiju znakova koja se odnosi na antropoloka istraivanja dao je E.
Leach (Culture and Communication). On izdvaja deset glavnih kategorija znakova.
95
Semiotika kultura se preplie sa kulturom bitisanja na nain koji je

ponekad samo ukrtanje oblasti, a ponekad zajedniko pojavljivanje. U
primitivnim zajednicama, koje su bile bogate semiotikim elementima, na
primjer u trobrijandskoj zajednici, obraivanje vrtova, koje predstavlja jednu od
osnovnih tehnika ovog drutva, neprestano prati magija (bajanje i ini), koju
stanovnici smatraju isto toliko neophodnim uslovom za ubiranje plodova, koliko
i vrtlarsku vjetinu. Opservatoru-istraivau sa strane nije potrebno, ak ni ne
treba, da prihvati spoznajni model istraivanog drutva kao sopstvenu spoznajnu
konstrukciju. Moe da utvrdi da se ovdje istovremeno pojavljuju dvije,
objektivno nezavisne kategorije kulturne djelatnosti i svaku od njih da ispituje,
analizira u okvirima njoj svojstvenih relacija, imajui takoer u vidu i vezu koja
im je pripisana u svijesti stanovnika.
S formalnog gledita, sloenija je situacija kada isti predmet vri
istovremeno upotrebnu funkciju u sistemu materijalne kulture i obredne,
estetike i druge semiotike funkcije u sistemu simbolike kulture. Ovaj
fenomen je iroko rasprostranjen na raznim nivoima kulturnog razvoja, prije
svega kada se radi predmetima vezanim za potronju, kao to su odjea,
sudovi, orue, graevine. Kada je peruanski grnar stvarao vaze u obliku
ljudskih glava, prepune ekspresije, mogao je prevashodno da ima na umu
simboliku, ritualnu namjenu. Savremeni proizvoa ukrasne keramike i njen
kupac operiu mogunou praktine, kao i simbolike primjene tog istog
predmeta. U svakodnevnoj kunoj upotrebi servis moe da ima jedino praktinu
funkciju i njegov estetski izgled moe da bude neprimijeen. Ali, u sveanijim
situacijama, kad se prima gost ili povodom prazninog ruka, ta odlika se
aktuelizuje. Slina fluktuacija simbolikih funkcija, zavisnih od situacije,
pojavljuje se u odnosu na jelo, odjeu, ureaje, vozila.
Problem raznovrsnosti i promjena funkcije odjee prvi je sistematski
predstavio Bogatirjev u studijama narodnoj nonji. Bogatirjev je, na osnovu
etnografskih podataka, izdvojio prazninu, svearsku, prigodnu, obrednu i
svakodnevnu nonju. Tri prve kategorije imaju izrazite semiotike funkcije
razliite vrste. U svakidanjoj nonji ovakve funkcije su eliminisane, a sigurno
redukovane na najmanju mjeru.107 Iako su
SOCIOLOGIJA KULTURE
Bogatirjevljeve opservacije pravilne, treba naglasiti da su u sredinama koje je
istraivao sve kategorije narodnih nonji istovremeno neophodna odjea u
svojim funkcijama elemenata kulture bitisanja, iako se to ne odnosi na sve njene
elemente, na primjer ukrase. U skladu sa definicijom kulture bitisanja, njene
funkcije nemaju iskljuivo konvencionalni karakter. Zavise od objektivnih
odlika djelatnosti i kulturnih objekata koji su u stanju da podmire nasune
potrebe ljudi. Iako je nain na koji se podmiruju ove potrebe drutveno odreen
i promjenljiv, zavisan od kulture i njenih konvencija, ne moe da prelazi granice
realne primjene, upotrebe. Zato su semiotike funkcije elemenata kulture
bitisanja ovdje definisane kao dodate, sekundarne, akcidentalne, s gledita
realnih osnovnih funkcija, ak i tada kada u odreenim situacijama u svijesti
korisnika kulture izbijaju u prvi plan.
Rolan Bart u svojoj koncepciji znakova (function-signe) ima sasvim
drugaiji prilaz tim istim fenomenima. Bart utvruje permanentno prepli-tanje u
drutvenom ivotu upotrebnih funkcija i znaenja i pozajmljivanja predmeta
opte upotrebe u funkciji znaenja. Ipak, dolazi do zakljuka formulisanog na
nain koji izaziva negodovanje: "Zajedno sa stvaranjem drutva svaka upotreba
mijenja se (converti) u znak te upotrebe. Upotreba kinog mantila je zbog
zatite od kie, ali ova upotreba je neodvojiva od samog znaka odreene
atmosferske situacije."108
Navedeni primjer pokazuje, prije svega, da predmet izabran za
egzemplifikaciju ima prije karakter oznake nego znaka, pa iako to nije prirodni
ve kulturni predmet, njegova veza sa situacijom nije konvencionalna. Iako
moemo da se na drugaije kulturoloki odreen nain titimo od kie,
neizbjena, a ne konvencionalna posljedica upotrebe odgovarajueg mantila je
postizanje takve zatite. Upotreba ovakve vrste garderobe nema u intenciji
komunikaciju.109
U Bartovoj formulaciji izaziva sumnje prije svega definicija koja govori
promjeni ili preobraaju praktine primjene u znak primjene. U traganju za
analogijom sa teorijom strukturalne lingvistike, Bart na kraju pokazuje pravila
upotrebe funkcionalnih znakova, ne u semiotikom aspektu samih upotrebnih
predmeta, ve u odnosu na njih, spoljnim formulacijama
108
107
ES.Bogatirjev, Semiotika narodne kulture. Takoer uporedi: B.Kopoinjska-Javorska,

Funkcionalno-strukturalistiki metod u etnografskim istraivanjima P.S.Bogatirjeva.
R.Barthes, Le degre zero de l'ecriture. Elements de semiologie, str. 113

Pojam "kulturoloka oznaka", u djelimino drugaijem znaenju, koristi J.Kmita koji
ga dovodi u vezu sa semiotikom funkcijom upotrebljavanih predmeta koji neto govore
situaciji iji su dio i sami. 0.Kmita, Iz metodolokih problema humanistike interpretacije)
109
96
97
ili modelima koji imaju nesumnjivo semiotiki karakter: u kuvarskim

receptima, krojakim modnim urnalima. Tehnoloka pravila su sigurno sfera u
kojoj se dodiruju, povezuju semiotika i kultura bitisanja. To je granina sfera
ove kulturne kategorije i semiotike kulture. Ali, traenje analogije izmeu
principa redosljeda i zamjene jela ili dijelova garderobe sa gramatikim i
sintaksikim pravilima jezika, to je karakteristino za semioloku koncepciju
strukturalista, ne daje pretpostavke da se utvrdi semiotika identinost karaktera
obje oblasti. U ovom sluaju analogija predstavlja pogrenu metodu
rezonovanja. Pronalaenje u oblasti funkcionalnih znakova elemenata koji
odgovaraju paradigmatskim i sin-tagmatskim pravilima jezika, tj. pravilima
uzajamnog zamjenjivanja gramatikih oblika i zakona povezivanja semantikih
kategorija, koje se mogu naizmjenino pojavljivati u jezikoj poruci, ne znai
da ovi znakovi stvaraju sisteme koji su u svakom pogledu slini jeziku.
Svaki fenomen dostupan ulima, predmet ili dogaaj, moe da postane
znak. Posebno operativne kategorije znakova, koje stvaraju znaenjske sisteme,
sastoje se od takvih znakova, onih koji ne slue nikakvoj drugoj upotrebi. Takav
naelni sistem je jezik. Predmeti i djelatnosti koji pripadaju kulturi bitisanja,
kojima takoer biva dodat semiotiki karakter, u ljudskoj praksi su suvie vani
sami po sebi, da bi mogli da se odlikuju prozirnou svojstvenom "istim"
znacima, dakle sposobnou prenoenja cjelokupne panje poiljaoca i
primaoca na znaenje, bez zadravanja na znaku.
Sposobnost prirodnih fenomena i predmeta kulture bitisanja da preuzmu
ulogu simbolikih znakova ne pojavljuje se u simetrinom, obrnutom odnosu. I
pored ogromne vanosti simbolike kulture u drutvenom ivotu ljudi, nijedna
osnovna potreba vezana za njihovu egzistenciju ne moe biti trajno i
neposredno podmirena pomou simbolike djelatnosti.
Psihosomatski karakter ljudskog bia ini da semiotiki faktori ponekad
utjeu ak i na stanje ljudskog organizma. Kao primjer moe da poslui
sredstvo nazvano placebo, koje s medicinskog gledita nema nikakvo djej-stvo,
a koje se daje kontrolnoj grupi bolesnika da bi se eliminisao faktor sugestije u
ocjeni djejstva novog lijeka. Placebo ipak djeluje samo prolazno i jedino na
osobe koje su gotovo patoloki podlone sugestiji.
Definisanje nekih vrsta ponaanja i predmeta kao simbolikih treba da
bude shvaeno takoer u smislu: "jedino simbolikih", dakle, takvih koji ne
mogu realno i trajno da neposredno utiu na osnovnu sferu egzistencijalnih
98
SOCIOLOGIJA KULTURE
potreba i odnosa. Ovu misao izraava aforistika tvrdnja da hrana moe da

postane simbol, ali simbol ne moe da postane hrana.
Prihvatanje ovakvog stanovita uopte nije pokuaj umanjenja uloge
simbolizacije, i semioze uopte, u drutvenom ivotu. Prije svega, takvoj ulozi
bie posveena dalja razmatranja. Ali, ba zato, odmah na poetku treba jasno
definisati mjesto semiotikih fenomena u totalitetu kulture. Neke od ovdje
predstavljenih koncepcija kulture, kao na primjer Veberova, pretpostavljale su
hijerarhiju kulturnih vrijednosti u kojoj je glavno, elno mjesto zauzimala
simbolika sfera.
Prihvatanje semiotikog kriterijuma simbolike kulture ne zahtijeva i ne
pretpostavlja prihvatanje slinih stanovita, niti njihovih metafizikih dokaza.
Ve skiciran odnos simbolike kulture i kulture bitisanja odgovara glavnim
tezama Marksovih radova, koje mogu da se odnose na kulturne fenomene
izdvojene u skladu sa ovdje prihvaenim stanovitem, ali ne odvojenim od
ostalih, osnovnih oblika ljudskog djelovanja u drutvu. U Markso-voj
pojmovnoj aparaturi pojam svijesti je najblii pojmu simbolike kulture.
U Njemakoj ideologiji Marks izdvaja etiri osnovne kategorije ili aspekta
ljudske djelatnosti, koji obuhvataju: proizvodnju sredstava za podmirivanje
potreba, proizvodnju sekundarnih potreba, elementarne interpersonalne odnose
u mikrodrutvenoj skali i drutvene odnose u irokoj skali i predmetnoj bazi
vezanoj za proizvodnju. Marks smatra da tek na toj osnovi mogu da budu
razmatrani fenomeni svijesti, ograujui se da ona nije fenomen izdvojen "od
stvarne prakse ivota", to znai da nije empirijski od nje odvojena. Svijest se
faktiki odnosi na sve navedene oblasti ljudske djelatnosti. Jer, ovjeku je
svojstvena sposobnost refleksije okrenute na predmet djelovanja, rada ili koja se
pojavljuje u obliku autore-fleksije. Ova odlika odvaja ljudski rad od djelovanja
ivotinje, a drutvene odnose od uzajamnog djelovanja ivotinjskih grupa.
U prvom tomu Kapitala Marks je isticao ovu razliku, uporeujui rad
pela ili pauka sa svjesnom, svrsishodnom djelatnou ovjeka koji ostvaruje
svoje arhitektonske ili tehnike koncepcije. "Na zavretku procesa rada
pojavljuje se rezultat koji je ve postojao u svijesti radnika prije poetka rada,
dakle postojao je idealno. ovjek ne vri samo promjenu forme onoga to je
dobio od prirode; u tome ime ga je priroda obdarila, ostvaruje istovremeno
svoj cilj, koji mu je poznat, koji je za njega zakon koji odreuje njegove radnje i
kome mora da podredi svoju volju."110
110
K.Marks, Kapital, tom 1, str. 186
99
SOCIOLOGIJA KULTURE
Poto u Marksovoj sociologiji svijest odgovara pojmu kulture u selektivnom prilazu - slino kao u svim najnovijim sociolokim teorijama -treba
imati na umu da tako shvaena kultura, dakle, ne mora da bude tretirana kao
sfera stvarnosti, koja se moe empirijski izdvojiti iz okvira ovjekovih
drutvenih djelatnosti i njihovih rezultata. Svijest kulture je, dakle, aspekt koji
prati sve navedene kategorije ljudskih djelatnosti neophodnih za podmirivanje
potreba, ali te radnje ne svode se na svijest. S druge strane, tek na odreenom
stepenu drutvenog razvoja izdvajaju se odreeni oblici ljudske djelatnosti u
kojima kultura dobija samostalan oblik. To je rezultat odvajanja umnog od
fizikog rada. Najraniji istorijski sluaj takvog odvajanja Marks vidi u
drutvenoj ulozi svetenika. Podrobna analiza relativnog osamostaljenja
kulturnih procesa i karaktera njegovog ispoljavanja u obliku "iste" teorije jedva
je skicirana to se tie veine kulturnih oblasti, osim ire obraene oblasti
politikih ideologija. Da bi se obuhvatila cjelovitost kulturnih fenomena, ipak je
vrlo bitno da se prihvati mogunost njenog analitikog odvajanja od ostalih,
drugih kategorija neosvijeenog ljudskog djelovanja.
U Njemakoj ideologiji Marks eksiplicitno definie svijest u njenom
osnovnom obliku. Taj oblik je govor, jezik. Raa se iz potrebe za sporazumijevanjem sa ostalim ljudima, dakle, jezik je i drutveni proizvod i drutveni
instrument. Fiziki oblik govora, tj. talasanje vazduha (pokrenutog dahom koji
oblikuju, moduliraju govorni organi), slui da bi se oznaili odnosi koji postoje
zbog ovjeka, ali uvijek jedino za drutvenog ovjeka koji uestvuje u
odreenom sistemu komunikacije sa drugim ljudima.
Vrlo je bitno i vano da se u Marksovom prilazu svijest ne iscrpljuje u
obliku jezika, iako ovaj oblik smatra za najvaniji. Priznaje i druge oblike
svijesti i upravo u tim ostalim oblicima ispoljava se podudarnost njegove
koncepcije svijesti i savremene analize kulture kao sfere znaenja ili
semiotikog oblika ljudske djelatnosti.
U Ekonomsko-filosofskim rukopisima Marks govori razliitosti organa
sluha i vida kod ovjeka i kod ivotinja. Nema na umu samo fizioloke razlike,
koje predstavljaju tek poetni uslov razliitosti koja se ispoljava u filogenezi.
Na osnovu tog uslova vri se sve dublja, bitna za proces razvoja kulture, podjela
iskustva koja je rezultat drutvenih faktora upuivanja i primanja znaenjskih
sadraja.
11
K.Marks, F.Engels, Djela, tom 3, str. 32
100
Poto pojam ula i smisla-znaenja identino zvui u njemakom jeziku

(Sinn), to je Marksu olakalo da ukae na ulnu podlogu semiotikog procesa;
prijevod ne prenosi u potpunosti misao.
"Za oko je predmet drugaiji nego za uho... ovjek se ne potvruje u
predmetnom svijetu jedino miljenjem, nego i svim ulima.
S druge strane, uzimajui subjektivno, tek muzika budi muziko ulo u
ovjeku, za nemuzikalno uho najlepa muzika nema nikakvog smisla (...) jer za
mene smisao predmeta (ima smisao samo za ulo koje mu odgovara) dosee
toliko daleko, koliko daleko dosee moje ulo. I zato ula drutvenog ovjeka
nisu ista kao i ula nedrutvenog; tek kroz predmetno razvijeno bogatstvo
ljudskog bia ili se razvija ili se tek stvara bogatstvo subjektivne ljudske
ulnosti: muzikalno uho, oko osjetljivo na ljepotu oblika, jednom rijeju, ula
sposobna za ljudska osjeanja, ula koja se potvruju kao snage ljudskog bia,
ljudske sutine."112
Ovaj odlomak, koji se odnosi na sloenu filosofsku problematiku ostvarenja, moe da se, kako se ini, interpretira ovako, sadrajno uproava-jui i
ograniavajui iskljuivo na probleme kulture: kontakt ovjeka sa stvarnou
koja ga okruuje ima karakter posebnog, smislenog, tj. zna-enjskog iskustva. I
jezik, kao i ostali elementi ovjekove umne djelatnosti, nose peat ove
osmiljene, osvijeene reakcije na svijet. Uslov uestvovanja jedinke u ovom
iskustvu jeste mogunost percepcije odreenih estetskih, intelektualnih i drugih
utisaka. Muzika, lijepi likovni oblici ravnopravno sa jezikom predstavljaju
instrument u procesu komunikacije u kome, pod uslovom odgovarajue
drutvene pripremljenosti za uee u njemu, uestvuje jedinka.
Dodue, Marks pie da tek u uslovima ukidanja privatnog vlasnitva "Oko
je postalo ljudsko oko, a njegov predmet postao je drutveni predmet, koji
potie od ovjeka i koji je ovjeku namijenjen".113
Ovu ogradu, naravno, ne treba shvatiti kao negiranje mogunosti
simbolike percepcije i komunikacije u kapitalistikim sistemima. Proces
antropogeneze dao je ovjeku potencijalne sposobnosti za ovakvu komunikaciju
i percepciju. Ali, tek potpuna demokratizacija drutvenih odnosa i ekonomskih
uslova otklanja svaka ogranienja u ostvarenju tih mogunosti: dozvoljava
maksimalan razvoj formi percepcije svijeta i eliminie
112
113
K.Marks, Ekonomsko-filosofski rukopisi iz 1844 godine, Djela, tom 1, str. 583

Isto, str. 582
101
SOCIOLOGIJA KULTURE
ogranienja uzajamnog sporazumijevanja. Uoptavajui: u ovim Marksovim

razmatranjima proizvodi kulture shvaeni su kao "predmeti poruke koji potiu
od ovjeka i koji su ovjeku upueni", koje percipira i pravilno tumai iri ili
ui krug, zavisno od pripremljenosti za prijem. Pripremljenost je psihiki proces
zasnovan na odgovarajuem formiranju ulne osjetljivosti, ali vri se u drutvu,
kroz drutvene utjecaje oformljenih kulturnih oblasti kao to su jezik, miljenje,
muzika ili likovna umjetnost. Ostvarene sfere smislene ljudske aktivnosti
djeluju na preoblikovana ula drutvenog ovjeka, drutvene jedinke.
Spajanjem ta dva aspekta, objektivnog i subjektivnog, raa se ljudski smisao
egzistencije ovjeka i prirode. U tome je sutina Marksove koncepcije kulture u
uoptenom prilazu.
Marksova koncepcija izbjegava metafiziki kriterijum izdvajanja kulture
kao "duhovne" kulture. Kriterijum ove koncepcije moe se, sa odreenim
ogradama, nazvati semiotikim - iako Marks ne upotrebljava ovaj pojam - poto
se u svim navedenim sluajevima radi sadraju svijesti izraenom pomou
znakova i vrijednostima kao oblicima znakova. ovjek je sposoban da shvata
sebe samog i svijet koji ga okruuje na refleksivan nain, drugim rijeima,
semiotiki, koji se vri pomou drutveno odreenih znakova - svojstvenih
ljudskoj "prirodi vrste". Kako se ini, na taj nain je mogue tumaiti tvrdnju da
ovjek (slobodan od alijenacije) vidi svoj odraz u svijetu koji je sam stvorio. Taj
ovjek je kreator kulture. "U stanju je da proizvodi po mjeri svake vrste i da
primjenjuje u odnosu na svaki predmet odgovarajuu mjeru; i zato ovjek
oblikuje i po zakonima ljepote."114
Marks je ponekad kulturno stvaralatvo definisao kao "duhovnu
proizvodnju". Upotreba ovog termina nije ni najmanji ustupak ontolokom
dualizmu. U Njemakoj ideologiji Marks upotrebljava i atribut "duhovni",
govorei ideologiji klase, ija duhovna vlast predstavlja pandan njenom
vladanju u materijalnom sistemu. Ali, istovremeno dolazi do zakljuka da "duh
ima na sebi uvijek obiljeje prokletstva, jer je materijom optereen". Duhovna
proizvodnja ili duhovna mo drutva uvijek je neki oblik svijesti, izraen
pomou ulno primjetnih znakova.
Kad se poe od ovakvih pretpostavki, moe da se pristupi karakteristici
osnovnih tipova samosvojnih znakova. Glavno mjesto zauzima jezik, s
114
102
obzirom na svoj utjecaj u cjelokupnom polju globalne kulture, s obzirom na

svoje raznovrsne funkcije i svoj drutveni znaaj. Nesumnjivo, jezik predstavlja
semiotiki sistem, koji je od svih tipova znakova do sada najbolje prouen.
Savremena lingvistika se razvijala uporedo sa filosofskom, logikom
teorijom znakova. Ostajui u opoziciji spram metodologije logikog pozitivizma, ona se pribliila sociolokoj problematici, uzimajui u obzir pragmatian aspekt jezika. Ipak, bukvalan prelazak na teren tih nauka, koje su pune
posebnih detaljnih i osobenih lingvistikih poimanja, kao to su, na primjer,
princip dvostrukog ralanjivanja jezika, binarne opozicije, paradigmatska i
sintagmatina osa, pobuuje upozorenja, izmeu ostalih, i od strane samih
lingvista.
Levi-Stros je, na primjer, traio analog trouglova samoglasnika i suglasnika u trouglom semantikom polju kulinarskih zahvata pretvaranja sirove
hrane pomou vazduha ili vode u dimljenu, zgotovljenu na pari ili kuhanu.115 U
ve citiranim izvodima Bart je pronalazio paradigmatsku ili sintagmiku osu u
nainu oblaenja ili kombinacije jela. Sline analogije se oslanjaju na prilino
proizvoljna poreenja. Sam Levi-Stros, polazei od trougla samoglasnika, naao
je u mogunostima pripreme hrane etvo-rougao, dodajui ve navedenim
oblicima formu "prenog" (frit). Pokuaji izolovanja jedinica koje se razlikuju
prema uzoru fonema (gouteme, miteme) u razliitim kategorijama i oblastima
kulture takoer nisu dobili opte priznanje i nisu doveli do spoznajnih rezultata
koji bi odgovarali dostignuima fonemike analize jezika.
Nepotpun uspjeh pokuaja koji su realizovani u okviru strukturalistikih
teorija ne znai da treba odbaciti izabrani put korienja napretka u oblasti
lingvistike, u istraivanjima drugih oblasti kulture, kao i razvoj njene opte
teorije. U amerikoj antropologiji kulture podsticaj za takve pokuaje bio je rad
Keneta Pajka, pod karakteristinim naslovom: Jezik u odnosu prema
jedinstvenoj teoriji strukture ljudskog ponaanja.116 Ruski semiotiari i
kibernetiari koriste lingvistike ideje u prouavanju kulture i oslanjaju se na
rezultate teorija knjievnosti koje su nastale tokom dvadesetih godina.
115
C.Levi-Strauss, Mythologiques, tom V.Lecru et le cuit

K.Pike, Language in Relation to the Unified Theory of the Stricture of Human
Behavior
116
Isto, str. 554

103
Neosporna je injenica da jezika komunikacija igra posebnu ulogu u

cjelini kulture. Podrobna empirijska istraivanja pokazala su postojanje vrstih
veza, korelacije izmeu uenja novog jezika i prihvatanja ostalih elemenata
nove kulture.117 U antropolokim radovima Boasa i njegove kole, koja stremi
definisanju obrazaca kulturnog ponaanja, istraivanja jezika su zauzimala
znatan dio i dala su podstrek za razvoj sociologije jezika. Upravo u oblasti
jezikog ponaanja kulturne zakonitosti se najizrazitije ispoljavaju.
Osnovna koncepcija lingvistikih teorija odnosi se na odreivanje, podjelu
i definisanje pravila i naina njihovog izraavanja u praksi. Tri tvorca
strukturalistike lingvistike za definisanje ove opozicije upotrebljavaju slijedee
termine:
F. de Sosir: jezik (langue) - iva rije (parole)
L. Hjelmslev: norma - praksa
N. Comski: kompetencija - realizacija (performance)
Odgovarajui pojmovi ovim opozicijama, koji se danas najee
upotrebljavaju u lingvistici i prenose na ostale oblasti semiotike, jesu: "kd" i
"poruka". Kod je u jeziku sistema fonetskih, gramatikih i sin-taksikih pravila i
rjenik, Vokabular jezika. Poruke su jednokratne, pojedinane, konkretne
realizacije pravila kodiranja. U De Sosirovoj terminologiji to je govorni in,
koji ima obiljeja svojstvena jednom idiolektu, dakle, posebna za nain govora
pojedinca i za situaciju, ali podreena kodu, uklopljena u njegove okvire, a
zahvaljujui tome mogue je kulturno i drutveno inter subjektivno
komuniciranje.
Jeziki kod je proizvod kolektivnog i anonimnog drutvenog stvaralatva,
koji uspeno podreuje i regulie delikatnu i sloenu strukturu ljudske
djelatnosti, kao to je jeziko ponaanje, tako da je teko pokazati neki slian
primjer instrumenta regulacije, osim ogranienih i u drutvenom opsegu, i u
predmetnom, uskih oblasti formalizovanog djelovanja organizacija i interesnih
grupa. U svim drutvima ogroman napor da se prenese i prihvati kd etnikog
jezika ulae se u, formalno neorgani-zovanom, procesu socijalizacije djece, koji
je, po miljenju psihologa i lingvista, u svom osnovnom obliku zavren prije
nego to dijete napuni pet godina. Polazei od razliitih pretpostavki i naunih
specijalnosti, an Pijae i Noam Comski glavnu ulogu u ovom procesu
pripisuju prirodnim
117
104
G.M.Guthrie, Behavioral Analysis of Culture Learning, u: CCPL
SOCIOLOGIJA KULTURE
mehanizmima razvoja. De Sosir je bio suzdran u prihvatanju prirodnog

karaktera predodreenosti organa govora. Po tome se pribliava Sapirovom
stanovitu. Naravno, i De Sosir je samu sposobnost stvaranja nekog jezika
smatrao za uroenu. Takve odlike moraju da budu prihvaene kao neophodan
uslov mogunosti prihvatanja kda i njegove realizacije. One odreuju otru
granicu za stvaranje sposobnosti uea u procesu semioze izmeu ljudi i
ivotinja. Ali, da je jezika kompetencija u smislu koji tom pojmu daje Comski
istovjetna sa kodom, ne bi se mogla objasniti raznovrsnost kodova svojstvena
prirodnim jezicima. Prenoenje ovih razliitih kodova je funkcija kulturoloki
odreene komunikacije u drutvu. U sloenim drutvima razliitost unutranje
strukture manifes-tuje se u varijantama kodova i formiranju sociolekata kao
posrednih oblika izmeu idiolekta pojedinca i optekulturnog koda.118
Razne odlike jezikog sistema, koje ga ine savrenim instrumentom
komunikacije, dozvoljavaju da jezik moe da pronie u sve sfere kulturne
djelatnosti. Verbalna refleksija prati kulturne djelatnosti u okviru kulture
bitisanja i drutvene kulture, a takoer mnoge prirodne reakcije, osjeaje koji
imaju izvorite u organskim funkcijama. Pojedini semiotiari priznaju zavisnost
svih sistema znakova od jezika.
U citiranim Marksovim raspravama oblicima svijesti, jezik je defi-nisan
kao glavni oblik, ali ne i jedini. Koncept prezentativnog simbolizma takoer
negira iskljuivost i neophodnost jezika u izraavanju znaenja. U razmatranju
supstance samosvojnih znakova predstavljen je niz tipova. Ne postoje dokazi da
ekspresija u cjelini potie od verbalne ekspresije. Simbolizacija pomou
gestova, mimike i drugih nelingvistikih oblika izraza ne mora, a ak i ne moe,
da bude u potpunosti svedena na rijei, niti da bude rije, proizvedena izmeu
ostalog i zbog toga to je manje jednoznana. Slika kao ikonika slikarska
poruka vri razliite semiotike funkcije nezavisno od verbalne interpretacije i
ne moe se svesti jedino na takvu interpretaciju, iako nain njenog potpunog
tumaenja, definisan kao ikonografiki, a prije svega ikonologiki, zahtijeva
upotrebu i verbalnih poruka.119 Problem odnosa izmeu sistema ili tipova
znakova nesumnjivo zahtijeva dalja istraivanja. Ne moe se lako presuditi da je
jezik primaran
118
Ova pojava bila je predstavljena, na osnovu poljskih istraivanja, u radu: A.Pjotrovski, M.Zjolkovski.Jezika diferencijacija i drutvena struktura.
119
E.Panofski, Studija iz istorije umjetnosti, odjeljak Ikonografija i ikonologija
105
SOCIOLOGIJA KULTURE
i da su svi sistemi proizvedeni iz njega, ali nesumnjiv je primat jezika kao

najoperativnijeg, mnogostrano rasprostranjenog, opteg sistema.
Poto jezik kao najrasprostranjenija, opta forma semioze prati in ljudske
djelatnosti u svim oblastima kulture, njegova problematika se ne moe zatvoriti
u granice istraivanja simbolike kulture. Kreber nije ukljuio jezik ni u jednu
od tri izdvojene kulturne kategorije. Naao mu je mjesto van okvira podjele,
zajedno sa fenomenima morala, koji iz drugih razloga ne podlijeu principima
klasifikacije koju je izvrio. Ovakvo rjeenje se moe prihvatiti kao pravilno
jedino pod uslovom da ne oznaava odustajanje sociologije kulture od
istraivanja jezikih fenomena koji su izdvojeni iz sveukupnog jezikog
ponaanja pomou dodatnih kri-terijuma. Ti kriterijumi su zajedniki i za jezik i
za ostale kategorije samosvojnih znakova. Bie predstavljeni poslije vrlo saete
karakteristike ostalih tipova samosvojnih znakova.
Motoriki i kinetiki znakovi obuhvataju pokrete tijela, prije svega gestove
i mimiku, ali i dranje, cjelokupan nain operisanja sopstvenim tijelom i
manipulacije predmetima. U definisanju ove oblasti treba razlikovati: 1.
potpuno prirodne manifestacije fizike aktivnosti; 2. pokrete formirane pod
utjecajem kulture, ali koji nisu znakovi; 3. neintencionalne simptome ponaanja,
koje primalac tumai kao oznake, ali koji nisu upueni kao poruka i, na kraju, 4.
intencionalne "znaenjske gestove", u tome takoer namjerno i svjesno izabran
izraz lica. Jedino trea i etvrta kategorija ponaanja pripadaju zaista
semiotikim fenomenima. Ipak, u pozorinoj predstavi, na filmu, svaki pokret
glumca ima karakter znaka, jer je i on sam znak.
Zaista je teko razlikovati pokrete koji znae i koji ne znae i u
svakodnevnom ivotu to izaziva mnoge probleme. Semiotiki karakter tueg
govora ne izaziva nedoumice ni kod sluaoca koji, ne znajui jezik, nije u stanju
da razumije ni znaenje iskaza. Opet, znaajan gest za upuenog ima ak
ritualan, krajnje semiotiki smisao, a mogu uopte da ga ne primijete
opservatori izvan kruga upuenih i da ga prime kao pokret bez znaenja. I
obrnuto, sluajan pokret moe da bude shvaen kao uvredljiv intencionalan
gest. Tekoe u interpretiranju pojavljuju se u ovom sluaju zbog same
supstance znaka, zbog njegove realizacije koja je slina asemiotikom
ponaanju. Sline tekoe se javljaju u odnosu na sve tipove znakova sa dodatim
znaenjem.
Drugu vrstu tekoa stvaraju likovni i zvuni znakovi. Ne izaziva sumnju
semiotiki karakter ikonikih znakova, koji se mogu nai u oba tipa
106
znakova, ako se prihvati navedeno ire razumijevanje ikoninosti kao faktike

slinosti znaka i predmeta. Ali, likovne umjetnosti, a posebno muzika, operiu
ipak sebi svojstvenim sredstvima, koja su daleko od mimetinosti. U mnogim
njihovim pravcima nema konvencionalizacije znaenja koja je, na primjer,
svojstvena optikim i akustikim signalizacijskim sistemima. Ovi sistemi
upotrebljavaju jasno odreene kodove, neophodne u njihovoj funkciji efektora.
Postojanje koda u likovnim umjetnostima, a sigurno u nekim njihovim
pravcima, kao i u muzici, vrlo je sporno. tome e biti govora na drugom
mjestu, prilikom razmatranja sociologije umjetnosti.
problemu predmetnih znakova ve je bilo govora u vezi sa tipovima
dodatih znakova. U dosadanjem prilazu to se odnosilo jedino na znakove ija
supstanca su predmeti koje su stvorili ljudi, dakle, na elemente kulture u
irokom antropolokom znaenju. Pojam predmetnih znakova ipak se ee
odnosi na prirodne fenomene. Ali, ovdje je rije fenomenima razliitim od
oznaka, koji vre semiotiku funkciju na osnovu konvencije i esto igraju ulogu
simbola. Ipak, simboliki karakter takoer mogu da nose i raznovrsni proizvodi.
Seljaki opanak, koji, kao element kulture bitisanja, nema nikakvu funkciju
znaenja, moe da dobije dodatno znaenje ako informie kondiciji i
drutvenom statusu svog korisnika. Ali, kad je, kao Bundschuh, postao amblem
velikog seljakog rata, dobio je novo, simboliko znaenje.
Predmet istraivanja sociologije kulture je definisan kao simbolika
kultura. Za odreivanje njenog polja neophodno je definisanje odnosa pojmova
simbola i znaka. Ovi termini se ponekad upotrebljavaju naizmjenino, ali ovdje
se ne radi takvoj primjeni. Pojam simbola ponekad ima vie znaenja, i prvo
treba predstaviti pojedina njegova rasprostranjena tumaenja da bi se izbjegli
nesporazumi.
Opteprihvaeno je da simboli predstavljaju odreenu klasu znakova. Ali,
izdvajanje ove klase vri se na razne naine: s obzirom na predmet na koji se
odnosi, na karakter znaka ili na njegovu funkciju. Ponekad se predlae da se
simbolima nazovu znaci iji su predmeti na koje se odnose (signatum)
apstraktni fenomeni. U skladu sa takvim poimanjem ili nezavisno od njega,
simbolima se nazivaju znakovi predmetnog karaktera: ivotinje, prirodne pojave
ili specijalne kulturne tvorevine, koje slue kao predmetni amblemi drutvenih
pokreta, organizacija, vjerovanja.120 "U
120
Uporedi: A.af, Uvod u semantiku; M.Valis, Svet umjetnosti i svet znakova; od istog
autora: Doivljaj i vrijednost.
107
obinoj funkciji znaka postoje tri osnovna elementa: subjekt, znak, predmet. U
denotaciji, najjednostavnijoj vrsti simbolike funkcije, mora ih biti etiri:
subjekt, simbol, slika i predmet." Simbolika funkcija se zasniva na prenoenju
pojma. "Simbol - to je svaka operacija pomou koje vrimo apstrakciju." Simbol
ne samo da denotira polje fenomena obuhvaenih pojmom, nego takoer
konotira njihov sadraj i dozvoljava da se 'misli predmetu nemajui s njim
neposredan kontakt'."121 Ovo svojstvo simbolikih znakova bitno je da bi se
odredio predmet interesovanja sociologije kulture, iako ne iscrpljuje njegovu
karakteristiku u potpunosti.
U skladu sa definicijom Osovskog, simbol je rezultat podlijeganja znaka
semantikoj interpretaciji drugog stepena. Predmet primljen kao znak na osnovu
poznavanja koda - poznavanja koje je rasprostranjeno u okviru drutva i koje ne
zahtijeva posebno uvoenje i koje je istorijski trajno - u toku interpretacije
podlijee ponovo dekodiranju po kodu iji istorijski i drutveni opseg moe biti
ogranien. Dakle, u obliku crkvenog amvona moe se bez tekoa prepoznati
ikoniki znak barke, ali dodatna pripremljenost za uee u simbolikom ivotu
grupe neophodna je da bi se razumjela simbolinost tog znaka kao "Petrove
barke". Mermerni oblik kraj nogu kraljice Jadvige na vavelskom sarkofagu lako
se prepoznaje kao ikoniki znak psa. Ali, neupueni turista moe da protumai
ovaj znak kao skulpturu omiljenog kraljiinog psa, umjesto da u njemu vidi
simbol vjernosti u skladu sa intencijom umjetnika i konvencijom koja je
oigledna za krug upuenih primalaca.
Crkvena barokna umjetnost, koja primjenjuje tzv. koncepte, ili klasini
kineski teatar, bili su bogati simbolikim znakovima, sa vrsto definisanim
kodom, koji je odreivao nain interpretacije. Ipak, u mnogim oblastima i
poljima umjetnikog stvaralatva simbolike funkcije umjetnikog djela vezane
su za promjenljivost i novatorstvo primjenjivanog koda.
Suprotstavljajui simbolizam tehnikom jeziku, koji pokuava da bude
jednoznaan, Riker pie: "Deava se da je reenica namjerno tako konstrui-sana
ne da se potencijalni smislovi ne bi mogli redukovati na jednoznanu upotrebu,
ve da bi se stvorila konkurencija izmeu mnogih polja znaenja."122
Polisemija, koja je vezana za karakter samih jezikih fenomena i simbolizam
koji proizlazi iz konteksta, svojstva su svakog jezika.
121
122
72
108
S.Langer, Novi smisao filosofije, str. 123

ERicoeur, Le conflit des interpretations, str.
SOCIOLOGIJA KULTURE
Sociologija kulture, a posebno njena ua oblast koja se odnosi na

umjetnost, interesuje se za sve oblike simbolizma. Definisanje simbolike
kulture kao predmeta sociologije kulture ima, izmeu ostalog, za cilj da pokae
da se ova oblast sociologije ne odnosi na fenomene semioze u svim njenim
drutvenim manifestacijama. Sociologija kulture se interesuje, prije svega, za
oblasti koje mogu da se definiu kao sfere prevazilaenja semiotikih procesa u
njihovoj praktinoj primjeni, kao hipertrofija semioze. Koliko se ljudi ne
razlikuju na apsolutan nain od vie vrste ivotinja po sposobnosti reagovanja
na znakove, toliko je prelaenje semioze preko granica signalizacijskih i
neposredno instrumentalnih funkcija sigurno rezultat odlike vrste koja se
izraava u ljudskoj djelatnosti.
Po miljenju neurologa, upravo ova ljudska odlika vezana je za fizioloke
funkcije ljudskog mozga. "Simbolizam shvatamo kao sposobnost ljudskog
mozga, koja mu dozvoljava internalizaciju (usvajanje) i skladitenje slika
(kodiranih neurolokih obrazaca) spoljnog svijeta. To omoguava funkcionalnu
unutranju komunikaciju neurolokih sistema (govora i sluha), a na taj nain
oslobaa ovjeka, u sferi kontinuacije njegove djelatnosti, od apsolutne
zavisnosti od spoljnog svijeta."123 Na tu ovjekovu sposobnost pozivao se
Kasirer kada je govorio distanci izmeu funkcionisanja ljudskih perceptora i
efektora. Sfera izmeu njih je popunjena tim internalizovanim simbolima, koji
su, uz to, veim dijelom rezultat kolektivnog kulturnog dostignua, a ne
iskljuivo individualnog, pojedinanog iskustva.
U ovoj sferi se vre operacije stvaranja - u skladu sa Ozgudovim terminom
- pripisanih znakova, koji su na putu simbolike informacije ispred iskustva i
dozvoljavaju ili omoguavaju optenje sa pseudoiskustvom koje ima kao
predmet osobe, stvari i zamiljene dogaaje; taj svijet umjetnosti, fantazije,
mitova, filosofskih i naunih teorija, svijet iji semantiki, spoznajni i ontoloki
status uznemiruje empirijsku logiku.
Takoer, u ovoj sferi ljudi pomou znakova i simbola formuliu ocjene i
norme i trae doivljaje koji nisu vezani za svjesno postizanje nekog praktinog
cilja, ve su voeni jedino eljom za iskustvom vrijednosti. Zato simbolika
kultura mora da bude definisana i primjenom aksiolokog kriterijuma.
123
VYF.Ork, S.C.Cappanari, The Emergence of Language, str. 319
109
SOCIOLOGIJA KULTURE
VI. AKSIOLOKI KRITERIJUM SIMBOLIKE KULTURE
Kritika pansemiotizma ne treba da dovede do negiranja irokog polja

pojave semiotikih ponaanja i njihove bitne uloge u odnosu na kulturu
bitisanja, kao i u odnosu na drutvenu kulturu. Nain povezanosti drutvene i
semiotike sfere bie predmet kasnijih razmatranja. U skladu sa ovdje
prihvaenim stanovitem, predstavljenim u prethodnom poglavlju, semioza se
sa kulturom bitisanja povezuje na principu pridodatih znaenja. Ali, to nije
jedina vrsta veze.
Proizvodne radnje predstavljaju jedan od glavnih oblika kolektivne ljudske
djelatnosti i kao sve kolektivne djelatnosti zahtijevaju uzajamnu komunikaciju,
dakle, simboliku interakciju, stvaraju organizaciju, koja ne moe da izbjegne
uee semiotike razmjene. ak i individualni proizvodni proces, odreen
tehnolokim zakonima, koji izaziva refleksije u svijesti jedinke koja radi, ne
protie u izolaciji od semiotikih procesa. U tome je Marks pokazivao razliku
izmeu ponaanja ivotinja i proizvodnog rada ljudi.
Kultura bitisanja ipak ne moe da se zadri na semiotici, niti u oblasti
proizvodnje, niti u oblasti potronje doslovno shvaene kao upotreba
materijalnih dobara za podmirenje nasunih ljudskih potreba, koje imaju
neposredno izvorite u prirodi bliskoj ovjeku. Ona oznaava regulaciju
djelatnosti okrenutih ka svijetu prirode i koje operiu elementima tog svijeta,
dakle, sferom fenomena koji ne reaguju na znaenja. Ova kultura je asemiotika
u krajnjoj instanci. Ali, za nju su ipak vezani brojni semiotiki procesi. Sfera
drutvenih odnosa je gotovo u potpunosti proeta semi-otikom, iako i u toj sferi
postoje elementi koji se ne mogu svesti na semi-otiku, a kojima e biti govora
u slijedeem poglavlju.
Sociologa koji se bavi kulturnim fenomenima u najirem, antropolokom
domenu interesuju sve ljudske interakcije koje se raaju u vezi s kulturom
bitisanja, koje su sadraj drutvene kulture i koje su, na kraju, simbolike.
Ove interakcije u prvim dvjema sferama kulture esto imaju i karakter
semiotikih ponaanja. Utvrivanje predmeta sociologije kulture
110
iskljuivo na osnovu semiotikog kriterijuma odredilo bi istraivanjima polje

koje se podudara sa predmetom cijele sociologije i gotovo cijele antropologije
kulture. Poto je sociologija kulture socioloka subdisciplina, neophodno je
ograniiti njeno polje, upotrebljavajui dodatni kriterijum.
Povod za takvo ogranienje nije, naravno, pokuaj umnoavanja pojmovnih razlika bez potrebe i stvaranje novih akademskih specijalizacija, ija bi
opravdanost morala da se dokazuje raznim operacijama, poto ne proistiu iz
stvarne prakse i spoznajnih potreba. Simbolika kultura se realizuje kao
posebna kategorija i u praksi i u spoznajnoj refleksiji, a kriterijum njenog
izdvajanja zasniva se na utvrenim raznovrsnim funkcijama semiotikih
procesa.
U odnosu na kulturu bitisanja i u glavnoj oblasti drutvene kulture semioza
ima instrumentalni karakter. Ipak, postoji sfera ljudskih semiotikih djelatnosti
koje nemaju neposredan instrumentalni oblik. Formulisanje znaenja u ovoj
sferi postaje cilj za sebe, a sigurno takav karakter zadobija s obzirom na motive
ljudske djelatnosti i u njenom neposrednom toku. Semiotike djelatnosti, koje
imaju oblik takvih autotelikih vrijednosti, nazivaju se simbolikim
fenomenima u ovdje prihvaenom znaenju. Simbolika kultura se, dakle,
definie pomou semiotikog i aksiolokog kriterijuma. To je kultura znakova i
vrijednosti istovremeno.
Da bi se objasnila ova definicija, neophodno je predstaviti koncepciju
vrijednosti koja mora da slui dopuni pojma simbolike kulture. Primjena
filosofije vrijednosti u sociolokoj analizi zahtijeva ogranienje njene iroke
problematike.124 To je situacija analogna onoj, prethodno predstavljenoj u
semiotikoj oblasti. Moe se, takoer, utvrditi podudarnost u prilazu objema
kategorijama razmatranih fenomena: semiotikih i aksiolo-kih. Socioloka
interpretacija navodi na prihvatanje relacijske koncepcije vrijednosti, dakle, na
priznavanje da je vrijednost predmet relacije ljudskih stavova i djelatnosti
definisanih u procesu vrednovanja. Ovaj koncept konstituisanja vrijednosti u
svom spoljnom obliku pribliava se stavovima subjektivista, ili, opet, stanovitu
Locea i Rikerta, koji smatraju da vrijednosti ne postoje samo zbog sebe, nego su
vane i obavezujue. To, ipak, ne oznaava pribliavanje istoj teoriji spoznaje, a
jo manje znai prihvatanje ontoloke orijentacije.
124
Saet pregled glavnih aksiolokih stavova predstavlja V.Tatarkjevi, Pojam vrijednosti, u: Parerga. Takoer uporedi: Human Sciences and the Problem of Values; Z.Najdor,
Vrednosti i ocene; V.PTugarinov, Teorija vrijednosti u marksizmu.
111
Relacijski karakter vrijednosti prihvataju mnogi filosofi i sociolozi koji

zastupaju razliita stanovita ili odustaju od odreene filosofske orijentacije.125
Uoptavajui: relacijsko stanovite polazi od ubjeenja da je vrijednost rezultat
odnosa aktivnog subjekta, izloenog iskustvu, prema predmetima spoljnog
svijeta. Ipak, vrijednost moe biti shvaena ili kao sam princip izbora i nain
vrednovanja predmeta, ili kao proces relacije prema njima ili kao sam predmet
koji se vrednuje s obzirom na ovaj proces. Prilikom operacionalizacije pojma
vrijednosti i njegove primjene u empirijskim istraivanjima i analizama, teko je
izbjei takve prilaze, po redosljedu i naizmjenino.
Za ciljeve socioloke analize sutinski znaaj ima utvrivanje ekvivalentnosti vrednujueg stava i vrednovanog predmeta. Pri tome treba imati na
umu aktivnan element stava, koji prouzrokuje da relacija prema vrijednosti ne
bude pasivnan odraz, ali ni kreacija koja je rezultat projekcije subjektivnih,
individualnih reakcija izvan jedinke. Socioloko stanovite gotovo da se
suprotstavlja aksiolokom objektivizmu, iako se i meu sociolozima mogu nai
predstavnici ove orijentacije, na primjer Sorokin. Ali, u sociologiji nije to
orijentacija koja ima trajan i rasprostranjen utjecaj.
Raznovrsnost, ali i podudarnost sociolokih koncepcija vrijednosti moe se
predstaviti na primjeru teorija Znanjeckog, Parsonsa i njegovih saradnika i
stanovita Morisa koje proistie iz Midove teorije. Pojam vrijednosti koji razvija
Znanjecki vrsto je povezan sa optim karakterom njegove humanistike
socioloke teorije. Vrijednosti, suprotno stvarima, predstavljaju predmet
humanistikih nauka. Takvo stanovite, odreeno teorijskim i metodolokim
stavovima, formulisao je u Uvodu u sociologiju i u Social Actions. Razlikujui
vrijednosti od stvari koje nemaju znaenje i smatrajui da su to elementi prirode
koji postoje sami po sebi, Znanjecki je definisao vrijednosti kao fenomene koji
imaju aksioloko znaenje, tj. praktiko znaenje, koje im daje aktivna
drutvena jedinka, koja ta znaenja prenosi na druge mogue predmete
djelovanja.126 Kvalifikacija vrijednosti zasniva se na odreenom drutveno
priznatom sistemu vrijednosti. S obzirom na to, definisana je kao objektivna.
Znanjecki je ranije uveo pojam vrijednosti, u Metodolokoj noti, koju je pisao
zajedno sa
SOCIOLOGIJA KULTURE
Tomasom, i ona je prethodila empirijskoj analizi materijala sadranog u

Poljskom seljaku. Primijenio je stanovite koje je zastupao u svojim ranijim
filosofskim radovima, ali ga je povezao sa pojmom stava, koji upotrebljava
Tomas. Na taj nain se rodila koncepcija dvije osnovne, uzajamno vrsto
povezane vrste sociolokih injenica: vrijednosti kao objektivnih elemenata
kulture i stavova koji ih prate, shvaenih odmah kao "subjektivne
karakteristine odlike lanova drutvene grupe".
vrsta ekvivalentnost stavova i vrijednosti proizlazila je iz principa
humanistike teorije Znanjeckog, u skladu sa kojom su stvari postajale vrijednosti s obzirom na stavove ljudi njima upuene. A stavovi moraju da imaju
predmet prema kome e biti upueni. Pod utjecajem Blumerove kritike
Znanjecki je, poslije niza godina, otklonio nedostatke svoje koncepcije vezane,
prije svega, za nejasnoe psihosocijalnog karaktera stavova, a jo ranije je
odbacio mogunost da se raznovrsni oblici kulturne djelatnosti ljudi obuhvate
klasifikacijom koja bi bila podreena nekolikim tipovima stavova definisanih na
psiholokoj osnovi, po obrascu Tomasove koncepcije etiri stremljenja.127
Ipak, koncepcija vrijednosti ostala je trajan element sociolokog sistema
koji je stvarao Znanjecki. U Naukama kulturi definisao je drutveni
aksionormativni sistem, koji se sastoji od obrasca vrijednosti i normi ponaanja
kao osnove postojanja i ujedinjavanja svih kulturnih fenomena, kao njihov
zajedniki princip.
U tom dijelu postoje slinosti izmeu teorije Znanjeckog i teorije Parsonsa,
po kojoj vrijednosti odreuju nain orijentacije djelatnih ljudi prema
predmetima i klasama predmeta. Dakle, vrijednosti daju principe vrenja izbora
u okviru alternativa, to, po Parsonsu, predstavlja sutinu drutvenih procesa.
Analitiki se mogu izdvojiti tri mehanizma tokova tih procesa: po motivacionoj
orijentaciji, po orijentaciji na vrijednosti i na kulturne obrasce. Motivaciona
orijentacija vri funkcije koje se u drugim teorijama pripisuju stavovima,
dispozicijama proisteklim iz potreba. Posebno drugi od njena tri elementa,
definisan kao kateksija, manifestuje se u udnji djelatnog ovjeka za raznim
predmetima. Katetika motivacija se zasniva na guranju ka nagradi ili na
izbjegavanju kazne - u poimanju teorije djelatnosti. Polemiui sa Homansovim
stanovitem, Parsons ipak
125
R.B.Peri razlikuje tri sastavna dijela vrijednosti: interes, relaciju, predmet (I-R-O) i
glavni znaaj pripisuje iniocu okruenja. Uporedi: The General Theory of Value.
126
F.Znanjecki, Uvod u sociologiju; od istog autora: Social Actions
112
127
V.I.Tomas, F.Znanjecki, Poljski seljak u Evropi i Americi, tom 1, str. 54-55; F.Znanjecki,
Nauke kulturi, str. 412-413, 510-511 i 676-677
113
odbacuje mogunost primjenjivanja koncepcije nagrade bez pozivanja na

karakter predmeta - nagrada, to znai kulturno odreenih vrijednosti.
Orijentacija na vrijednosti, a prije svega njen drugi element, aprecijacija
(appreciative), mora da dopunjuje motivacioni mehanizam orijentacije da bi se
odredio karakter djelatnosti.128
U svojoj teoriji, Parsons vrijednost shvata ue nego Znanjecki. U oba
sluaja potrebna je relacija sa pojmom znaenja, da bi se odredio uzajamni
odnos semiotikog i aksiolokog kriterijuma simbolike kulture. Oba autora
nejasno formuliu problem povezanosti vrijednosti sa sferom znakova i
simbola. Prije svega, posebno kod Znanjeckog, postoji mogunost mijeanja
pojmova, koja proizlazi iz navedenih formulacija definicije vrijednosti kao
stvari obdarenih znaenjem. Definiui dodatno to znaenje kao aksioloko,
Znanjecki nesumnjivo ima na umu drugi od moguih smislova tog
poliseminog termina, koji odgovara pojmu znaaja, vanosti, a ne
uskosemiotikom razumijevanju znaenja. U skladu sa ovakvim prilazom stvar
dobija znaaj, poto postaje predmet drutvenih ljudskih djelatnosti, poto
postoji za nekoga i, sljedstveno tome, istraiva mora da je razmatra sa svojim
humanistikim koeficijentom, jer je ukljuena u sferu humanistike, kulturne
stvarnosti.
U vezi sa aksiolokim kriterijumom kulture treba obratiti panju na
dvojako razumijevanje termina "znaenje", koje se ne pojavljuje samo kod
Znanjeckog, tavie, pojavljuje se kod brojnih autora, poto se u mnogim
prirodnim jezicima kao sinonimi tretiraju rijei: significance-importance,
meaning-importance, Bedeutung-Wichtigkeit. I zato je prenoenje dvo-znanosti
termina "znaenje" iz kolokvijalnog u nauni jezik esto nehotino i nesvjesno.
U ovdje razmatranoj raspravi Znanjeckog radi se namjernom prelazu sa
semiotikog na aksioloki aspekt. Poto ima ovaj aspekt, sfera stvarnosti se ne
ograniava na kategoriju simbolike kulture, ve obuhvata sve sfere ovjekovih
interesovanja i praktinih interesa: oblast tehnike, ekonomije, drutvenih odnosa
i djelatnosti okrenute ljudima kao posebnu vrstu vrijednosti, nazivanu
prvobitnim vrijednostima sistema djelanja. Obuhvata, takoer, kulturu bitisanja
i drutvenu kulturu, prije svega ovu posljednju.
128
Parsonsova ideja vrijednosti posebno je obuhvaena u, zajedniki napisanim sa

K.Klakhonom, odlomcima Toward a General Theory of Action kao i u The Social System.
Cijelo izlaganje je komplikovano, poto se kod svakog tipa orijentacije istiu tri subkategorije, kao i usljed nejasnog odreivanja odnosa orijentacije prema obrascima kulture.
114
SOCIOLOGIJA KULTURE
Jedna od definicija vrijednosti, koje je formulisao Parsons, odreuje je kao:

element zajednikog simbolikog sistema koji slui kao kriterijum "... izbora
izmeu alternativa raznih orijentacija koje se pojavljuju u datoj situaciji".129
Ipak, Parsonsova teorija ne sadri neku optiju koncepciju simbolikog sistema
i mjesta vrijednosti u njenim okvirima. Njegova koncepcija vrijednosti je
nesumnjivo ua od koncepcije Znanjeckog. Pojam vrijednosti, po Parsonsu,
sadri se u okvirima pojma simbolikih, dakle semiotikih fenomena, dok je
kod Znanjeckog odnos suprotan: semiotiki fenomeni predstavljaju jednu od
kategorija vrijednosti kao sfere svijeta kulture. Tako iroko poimanje vrijednosti
ne moe da bude korisno kao dodatni kriterijum koji omoguava izdvajanje
simbolike kulture. A dalja analiza Parsonsove koncepcije i koncepcije
njegovih saradnika, pokazuje da njihovi prijedlozi opet dovode do suvie
velikog suavanja pojma vrijednosti.
S obzirom na ciljeve ovog poglavlja, u cjelokupnosti analize kulture vani
su, prije svega, problemi povezanosti aksiolokih i semiotikih fenomena.
Priznavanje bezuslovne odvojenosti poeljnog i bitka navodilo je mnoge
semiotiare da problem vrijednosti ostave van okvira svojih istraivanja. Ocjene
i norme nemaju karakter sudova s gledita klasine logike; bile su, dakle,
izbacivane iz filosofije logikog empirizma. Tek sredinom ovog stoljea
nastupila je promjena u odnosu logiara prema aksiolokoj problematici, to se
ispoljilo u razvoju deontike logike, emu su doprinijeli Rajt, Anderson i Mur.
Moris je u Midovom drutvenom biheviorizmu vidio osnov za povezivanje
semiotikih i aksiolokih istraivanja. U svojoj analizi inova ponaanja Mid je
izdvojio tri njegove faze: ulnu, manipulativnu i potroaku (konzumpcijsku).
Analogno ovoj podjeli, Moris je definisao tri aspekta znaka, koji takoer mogu
da se nazovu njegovim funkcijama: designativni, preporuljiv i vrednujui. Ovi
aspekti pojavljuju se razliitim intenzitetom u raznim znakovima, ali svi su
potencijalno prisutni u svakom znaku, a na aktuelizaciju i jaanje jednog od
aspekta utjee situacija upotrebe znaka. Na primjer, atribut "crni" ima prije
svega designativni karakter. Ali, ako se upotrijebi u sredini bijelih rasista, moe
da se aktuelizuje njegova vred-nujua i upuujua funkcija. Tada "crni" znai
takoer i "gori" i "nii", a predmet na koji se znak odnosi zahtijeva odreeno
tretiranje.
129
T.Parsons, The Social System, str. 12
115
U skladu sa Morisovom definicijom, razne funkcije znaka imaju svoje

ekvivalente u razlikama u interpretaciji, dakle, u stavovima, dispozicijama
realizovanim u djelatnosti i te funkcije su povezane sa posebnim psihikim i
fiziolokim reakcijama. Po Morisu, svaka situacija vrednovanja u biti je
relaciona: zasniva se na odnosu nekog predmeta prema nekom drugom
predmetu. To je njena zajednika odlika sa semiotikom situacijom.
posebnosti vrednovanja odluuje njegov preferencijalni karakter. Definicija
vrijednosti koju je formulisao Moris glasi: "vrijednosti, to su svojstva predmeta
shvaena u odnosu na preferencijalno ponaanje". 130 Po njegovom miljenju,
ovakav prilaz eliminie aksioloki spor objektivista i sub-jektivista, poto su
vrijednosti definisane kao odlike predmeta, ali s gledita djelatnosti subjekta.
Na osnovu ovih tvrdnji moe se jasnije predstaviti odnos znakova i
vrijednosti. Znak oznaava svojstvo predmeta, daje njihovu ocjenu pomou
svog odgovarajueg aspekta i, na kraju, odreuje pravilne, pre-ferencijalne
djelatnosti u skladu sa funkcijom svojstvenom svom treem aspektu. Drugi i
trei aspekt znaka odnose se na vrijednosti, ali nisu sa njima identini u svjetlu
navedene Morisove definicije vrijednosti. Vrijednosti kao odlike predmeta su,
opet, elementi cjeline procesa semioze. Po Morisu, a njegov prilaz je blizak
biheviorizmu, vrijednost se sadri u znaenju kao predmetu reakcije i u
interpretaciji, dakle, u nainu reago-vanja. Znak nije sa njima identian, ali
odreuje i jedno i drugo, jer ocjene i norme nose oblik znakova.
Uzajamni odnos ovih dviju aksiolokih kategorija razliito se tumai.
Moris priznaje njihovu povezanost, ali istie neophodnost njihovog razlikovanja. Proizlazi to iz injenice to se ocjena odnosi na predmet znaka, a
norma na nain njegove interpretacije. Iskazima koji sadre norme i ocjene
obino se ne priznaje karakter logikih sudova. U sluaju logikog empirizma,
koji, na primjer, zastupa Alfo Ros definisane su kao signali koji predstavljaju
izraz stavova i dispozicija za djelanje.131 U svakom sluaju, nema sumnje da
ocjene i norme pripadaju kategoriji semiotikih fenomena.
Njihova povezanost zasniva se na tome da ocjena najee podrazumijeva
normu, a norma pretpostavlja ocjenu. U svjetlu filosofskih koncepcija badenske
kole, takoer i Hartmanove, povezanost je proizlazila iz
131
116
130
Ch.Morris, Signification and Significance, str. 18
A.Ross, On the Logical Nature of Propositions of Value
SOCIOLOGIJA KULTURE
injenice da je ocjena sud o vrijednosti, njeno utvrivanje, a vrijednost nosi
karakter poeljnosti. Uzajamna zavisnost normi i ocjena nije identina u svim
oblastima fenomena. Njena jaina i njen opseg mogu da budu predmet
empirijskih drutvenih istraivanja, a ne filosofskih spekulacija. Povezanost
normi i ocjena posebno je uoljiva u oblasti moralnosti. U toj sferi norma
proizlazi iz ocjene na kategorian, imperativan nain. U sluaju estetskih
ocjena, zavisnost je slabija. Na to je obraao panju, izmeu ostalih, i Ingarden
u svojim radovima estetici.132 Ve je Platon u Protagon pokuavao da pomou
mita objasni zato su sramota, stid i osjeaj za pravdu priznati kao elementi koji
obavezuju sve u ljudskoj zajednici, pa njihov nedostatak povlai drutvenu
sankciju, a nije tako sankcionisan nedostatak znanja i umijea.
Bez pribjegavanja mitovima i fenomenolokim filosofskim pretpostavkama, vanost moralnih normi moe se objasniti njihovom vezom sa
ivotnim ponaanjem ljudi i drutvenih grupa, dakle, njihovom funkcijom u
odnosu na kulturu bitisanja i drutvenu kulturu. ak i u sluaju kada su te
funkcije iluzorne, ubjeenje njihovom postojanju daje vrijednostima u
drutvenoj svijesti imperativni, kategorini karakter, suprotno, na primjer, od
estetskih ili ludikih vrijednosti, koje se ubrajaju u kategorije vrijednosti
definisane kao postulativne ili preferencijalne, tzv. preporuljive, koje nisu
zahtijevane bezuslovno i nisu optereene sankcijama. Prvu od navedenih
definicija vrijednosti upotrebljava Ingarden, dijelei vrijednosti na kategorike i
postulativne, zavisno od stepena njihove "poeljnosti" (Seinsollen). A ovaj
termin pozajmljuje iz aksiolokih teorija badenske kole i njenih sljedbenika.
Klakhon je sa slinog stanovita predloio iru tipologiju vrijednosti ili
normativnih obrazaca. Tipologija obuhvata kategorike, preferencijalne, tipine,
alternativne vrijednosti i one sa ogranienom primjenom.
Razlike u stepenu "poeljnosti" vrijednosti su empirijska injenica, koja se
moe utvrditi u sociolokim istraivanjima. Postulativne vrijednosti, suprotno
kategorikim, obino nisu univerzalno prihvatane u okviru drutva, nego su
ujednaene jedino u okvirima pojedinanih drutvenih grupa. Odreenu vrstu
postulativnih vrijednosti ine idealne ili utopijske vrijednosti, ija realizacija je
visoko cijenjena i nagraivana, ali
132
R.Ingarden, ta ne znamo vijrednostima, u: Doivljaj, djelo, vrijednost; C.Kluckhohn, Values and Value-Onentation in the Theory of Action; isti autor, Istraivanje kulture
117
nije iroko oekivana; nedostatak realizacije nema nikakve sankcije. Primjer

ovakvih vrijednosti mogu da budu svetost ili herojstvo u za njih odreenim
okvirima sistema vrijednosti.
Razlika u stepenu "poeljnosti" vrijednosti, koja je vezana i za oblast
pojave vrijednosti, bitna je s gledita aksiolokog kriterijuma simbolike
kulture. Kategorija kulture koja je predmet posebnog interesovanja sociologije
kulture, obuhvata, prije svega, sfere postulativnih vrijednosti. Meu brojnim i
sloenim shemama taksonomskih prijedloga, propozicija koje se odnose na
vrijednosti, ovdje su obuhvaeni takvi elementi, koji imaju naj-izrazitiju vezu sa
traenim kriterijumom simbolike kulture. Meu takve spada tipologija koja se
odnosi na nain postojanja vrijednosti u psihosocijalnom i sociolokom aspektu,
koja e ovdje biti predstavljena. Ova tipologija je posebno korisna u svim
empirijskim istraivanjima vrijednosti.
Najpotpuniji sistem vrijednosti obuhvata etiri tipa: 1. priznate vrijednosti;
2. osjeane; 3. realizovane i 4. objektivne ili vitalne. Veina, ili bar neki od tih
tipova bili su izdvojeni u koncepcijama Klakhona, Morisa i Osovskog.
Odreene pretpostavke njihovog izdvajanja takoer daju teorije Znanjeckog,
Parsonsa, Ingardena, a rani rad Alfreda Fuijea vjerovatno je bitno utjecao na
podjelu koju je izvrio Osovski.133
Kao to se vidi na tabeli 3, nema istovjetnosti izmeu kategorija koje
izdvajaju svi spomenuti autori. Ipak, postoji podudarnost koja dozvoljava
pretpostavku da bi se prazna polja (u redovima) mogla u pojedinim sluajevima
popuniti slinim pojmovima, terminima, ostvarujui na taj nain jo veu
podudarnost taksonomskog aparata analize vrijednosti. Ali, to ne bi moglo da se
uini u svim praznim poljima na Tabeli u odnosu na svakog autora, poto bi se
u njihove teorije mogli uvesti elementi koji bi bili strani ili za nju irelevantni.
Na primjer, realizovane vrijednosti su strane Parsonsovoj teoriji; njemu se
zamjera da vie obraa panju na pripremu za djelovanje, nego na samo
djelovanje. Objektivne vrijednosti obuhvataju elemente svijeta prirode i iroko
shvaene kulture, koji su korisni za jedinku i djejstvuju na nju nezavisno od
njene motivacije i stavova. Ingarden, koji analognu kategoriju naziva vitalnim
vrijednostima, u nju ubraja odlike ishrane, sposobnost
133
A.Fouillee, La morale des idees-forces; C.K.Kluckhohn u: T.Parsons, E.Shils (et
al.), Toward a General Theory of Action; Ch.Morris, Varieties of Human Values; S.Osovski,
konfliktima nesamerljivih skala vijrednosti, u: Iz pitanja psihologije
118
SOCIOLOGIJA KULTURE
organa, ekonomske ureaje, tj. fenomene "koji mogu da izazovu stvarne
promjene u odreenim realnim stvarima, iji neophodan uslov predstavljaju".134
Ove vrijednosti djeluju nezavisno od stanja svijesti jedinke. To je jedina
kategorija vrijednosti liena internalizacije kao neophodnog elementa. I zato, u
svjetlu teorija Znanjeckog i Parsonsa, moe i da joj se ne prizna karakter
vrijednosti. Realizovane vrijednosti se izraavaju u faktikoj ljudskoj
djelatnosti. Mogu biti shvaene kao shema te djelatnosti, koja je u razliitom
odnosu sa ostalim, potpuno internalizovanim vrijednostima. Realizovanim
vrijednostima djelimino odgovara ono to Klakhon naziva skrivenim
obrascima kulture. Dakle, njegova tipologija moe se, bez ikakvih ograda,
dopuniti ovom kategorijom. Ipak, ne moraju sve realizovane vrijednosti da se
zasnivaju na skrivenim vrijednostima, ak ni one nisu potpuno liene
internalizovanog aspekta. Internalizacija moe u pojedinim sluajevima da se
odnosi jedino na fragmentarne obrasce djelovanja, a da se ne obuhvati shema
djelovanja u cjelini.
Tabela 3
Klasifikacija tipova vrijednosti
Tipovi vrijednosti
Autor
Osovski
Priznate
Osjeane
Klakhon
Vrijedne udnje
{desirable)
eljene
{desired)
Realizovane
Moris
Konceptualne
(concivied)
Realizovane
(operative)
Znanjecki
Ideoloki modeli
Obrasci djelatnosti
Parsons
Orijentacija prema
vrijednosti
Objektivne
Kateksija
Znanjecki je posebno obraao panju na razlikovanje realizovanih

obrazaca vrijednosti od ideolokih modela, koji takoer mogu da se definiu
kao normativni modeli. Ideoloke modele je definisao kao logike obrasce i
realizovane obrasce vrijednosti kao ontoloki ekvivalent modela.135 Ova razlika
i odreivanje uzajamnog odnosa tri tipa vrijednosti,
134
R.Ingarden, Zapaanja relativnosti vrednosti, str. 73

F.Znaniecki, Social Actions; isti autor: Nauke kulturi. Pokuaj razvijanja ovih kon
cepata u empirijskoj primjeni sadre studije: A.Kloskovska, Obrasci i modeli u sociolokim
ispitivanjima porodice i rad iste autarke Drutveni modeli i masovna kultura.
135
119
SOCIOLOGIJA KULTURE
koje je najjasnije izdvojio Osovski, vani su ne samo s obzirom na aksio-loku

teoriju, ve i na metodoloku primjenu u sociolokim istraivanjima.
Definisanje jednog tipa vrijednosti kao realizovanih nikako ne oznaava da
dva ostala, koja se nalaze na vrhu tabele, imaju neki drugi oblik bitka, koji je
razliit od realizacije u inu ovjekovog ponaanja ili u njegovim proizvodima
ili predmetima. U skladu sa stanovitem prihvaenim u ovom radu, ne prihvata
se nikakav drugi oblik drutveno-kulturnih fenomena. Ipak, priznate i
realizovane vrijednosti nalaze se na razliitim poljima ljudske djelatnosti.
Priznate vrijednosti moraju uvijek da imaju semiotiki aspekt, jer se
izraavaju u sudovima vrijednostima, u normama i u ostalim vrstama
deklaracija vrijednostima, npr. u tvrdnjama njihovoj poziciji i hijerarhiji
vrijednosti. Ipak, iz relacijskog karaktera vrijednosti proizlazi da se one ne
ograniavaju na takve formulacije, ve se zasnivaju na njihovoj vezi sa
predmetom koji odreuju.
Tako vrijednosti razumije Klakhon, a njegova definicija se odnosi upravo
na priznate vrijednosti, u njegovoj terminologiji nazvane kao "poeljne"
(desirable): "Vrijednost je implicite ili explicite prihvaena koncepcija,
karakteristina za jedinku ili grupu, koja se odnosi na to ta je vrijedno,
dostojno udnje (desirable), koja vri utjecaj na izbor izmeu moguih naina,
sredstava i ciljeva djelovanja".136 Klakhon istie da su te vrijednosti simboliki
sistemi izvedeni iz verbalnog i neverbalnog ponaanja ljudi.
Da bi se izbjegle suvine tekoe, ovdje se zaobilaze problemi koji
proizlaze iz tvrdnje da vrijednosti (vrijedne, dostojne udnje, priznate) mogu da
budu primane implicitno i manifestovane na neverbalan nain. U svakom
sluaju, Klakhon smatra da kao dio simbolikog sistema uvijek imaju
semiotiki oblik.
Analogno stanovite zastupa Moris u definisanju konceptualnih vred-nosti
(conceived). To su vrijednosti osvijeene i izraene na simbolian nain.
Moris, slino kao i Klakhon, istie da je funkcija tih vrijednosti - i vrijednosti
uopte - odreivanje i realizovanje preferencija.
Ipak, Morisova tipologija vrijednosti, predstavljena na Tabeli 3, nema
kategoriju koja odgovara drugom tipu kod Klakhona i Osovskog. Popunjavanje
ove kategorije moglo bi u ovom sluaju da bude u raskoraku sa
karakterom Morisove koncepcije, koja ima bihevioristike osnove, iako je

daleko od krajnjeg biheviorizma. A, opet, po Klakhonu, treba jasno razlikovati
ono to se smatra za dostojno, vrijedno udnje (desirable), od onoga za im se
faktiki udi (desired), jer te dvije kategorije mogu u odreenim sluajevima
biti potpuno nepodudarne.
Osovski je posebno mnogo panje posvetio razlikovanju i odnosu izmeu
te dvije kategorije. Njegovo polazno i osnovno poimanje vrijednosti odnosi se
na osjeane vrijednosti. Kao definicija toga pojma moe da se prihvati slijedea
reenica: "Naim postupanjem upravljaju predstave predmeta ili stanja stvari,
koje osjeamo kao pozitivne ili negativne vrijednosti, dakle za nas su one
privlane ili odbojne".137
Parsons na vrlo slian nain definie kateksiju. I on naglaava njen
motivacioni karakter i njene propulzivne ili repulzivne mehanizme. Terminologija Osovskog se ne poziva na psihoanalizu, kao Parsonsova terminologija,
ali je takoer izrazito psiholoka. Upotrebljava pojmove: osjeanje, psihiki
doivljaj, memorija, predstava, stav, emocionalna napetost i si. Ako se prihvati
stanovite relacijskog karaktera vrijednosti, naravno da je nemogue zaobii
ulogu psihikog faktora u njihovom konstituisanju, kao ni motivacioni karakter
funkcije vrijednosti. U sociolokom prilazu vrijednostima psiholoki aspekt
uvijek oznaava njihov psihodrutveni karakter. U tome je razlika izmeu
sociolokog stanovita i individualistikog subjek-tivizma filosofskih teorija. I
Osovski u svojoj analizi vrijednosti pretpostavlja psihodrutvena izvorita u
odnosu na osjeane i u odnosu na priznate vrijednosti. Predstavljajui podrobno
razliite varijante mogueg konflikta izmeu te dvije kategorije, on ukazuje na
koji nain mogu da proizlaze iz razliitih djelatnosti koje se uzajamno
poklapaju, razliitih s obzirom na vrijeme i sredine drutvenih utjecaja.
Priznate vrijednosti opsegom potpuno odgovaraju Klakhonovim, udnje
dostojnim vrijednostima. I jedne i druge moraju da budu kon-ceptualizovane u
odreenim semiotikim formama, u skladu sa Morisovim terminom. Ipak,
postoji izrazita razlika izmeu stanovita Osovskog i Klakhona. Za Klakhona,
vrijednosti par excellence jesu vrijednosti dostojne udnje, dok analiza
Osovskog jedino implicira najveu vanost i autentinost osjeanih vrijednosti,
ako i ne vodi njihovom utvrivanju. Tako se deava, iako je, u skladu sa
empirijskim primjerima, uloga priznatih
137
136
120
C.Muckhohn, Values and Value-Orientation in the Theory of Action, str. 395
C.Kluckhohn, u: T.Parsons, E.Shils (et al.), Toward a General Theory of Action, str.
395; S.Osovski, konfliktima, u: pitanjima psihologije, str. 71
121
vrijednosti, kao principa ostvarenih u faktikom izboru naina djelovanja, isto

tako jasno utvrena kao i uloga Osjeane vrijednosti.
Nadmo priznatih vrijednosti nad osjeanim, kao motiva djelovanja kada
dolazi do konflikta ove dvije kategorije vrijednosti, Osovski objanjava ipak
injenicom povezanosti prvih sa nekim drugim oblikom osjeanih vrijednosti,
koje vre ulogu neposrednog motiva. I jedino Osjeane vrijednosti mogu da
podlijeu instinktivizaciji, dakle procesu snanog prihvatanja, internalizaciji, pa
jaina i spontanost njihovog djelovanja podsjeaju na mehanizam instinkta, iako
u odnosu na jedinku imaju nesumnjivo spoljno, drutveno-kulturno izvorite i
karakter proizveden iz drutvenih normi.
Pozivajui se na Parsonsovu terminologiju, moemo definisati ulogu
osjeanih vrijednosti kao katetikih funkcija u motivacijskoj orijentaciji
djelovanja. Izdvajanje takvog tipa vrijednosti i davanje osnovne uloge donosi
metodoloke tekoe i teorijske probleme. Parsons nije uviao potrebu da ih
jasno formulie, poto su njegova razmatranja isto teorijska. Vidio ju je zato
Osovski, svjestan konsekvenci primjene teorijskih koncepcija u empirijskim
istraivanjima. U stvari, treba naglasiti da su praktiki problemi empirijskih
istraivanja i zakljuci posmatranja stvarnosti natjerali Osovskog da napravi
podjelu vrijednosti na Osjeane, priznate i realizovane i da ukae na njihovu
moguu nepodudarnost.
Prihvatanje deklaracija priznatih vrijednosti kao neposrednog izraza
osjeanih vrijednosti i dokaza stvarne, realizovane prakse u ponaanjima na
koja se odnosi deklaracija, predstavlja rasprostranjenu tehniku operaciju u
drutvenim istraivanjima raznih tipova. Deklaracije su nesumnjivo drutvena
injenica i opravdano predstavljaju predmet socioloke analize, na ta je
pravilno ukazivao Znanjecki u vezi s konceptom humanistikog koeficijenta.
Takve deklaracije su uvijek izraz nekih drutvenih stavova. Ali, problem je u
tome kakve stavove izraavaju.
Osovski istie injenicu da se u tumaenju odgovora u anketi ne smije stati
na "povrinskom" znaenju tvrdnji, da treba imati na umu mogunost
nepodudarnosti stavova okrenutih ka onome to se smatra dostojnim priznanja i
onoga to se zaista eli. Ova tvrdnja se, naravno, odnosi ne samo na, u
izvjesnom smislu vjetaku, situaciju sociolokih istraivanja, ve i na praksu
svakodnevnog ivota.138
138
S.Osovski pie: "Jednoobrazni i odgovori koji isto zvue na isto pitanje anketara
ne moraju biti vjerodostojni pokazatelji istovjetnih stavova": osobitostima drutvenih
nauka,
122
SOCIOLOGIJA KULTURE
U vezi sa ovom tvrdnjom, na teorijskom planu pojavljuje se problem

mogunosti i metoda spoznaje osjeanih vrijednosti i njihovog razlikovanja od
ostalih tipova vrijednosti, a u praksi - problem posljedica nepodudarnosti dva ili
sva tri tipa izdvojenih vrijednosti. Na poetku se treba pozabaviti prvim
problemom u okviru metodolokog stanovita Osovskog.
Jedina metoda neposrednog otkrivanja osjeanih vrijednosti je primjena
sopstvene introspekcije i introspektivnih relacija ispitanika. Upotreba
projekcijskih testova tipa TAT uopte ne iskljuuje predstavljanje priznatih
vrijednosti umjesto osjeanih. Opet, Rorahov test, koji se upotrebljava u
istraivanju linosti, manje je koristan u ispitivanju vrijednosti koje funkcioniu
neposredno u drutvenim situacijama.
Osovski uopte ne razmatra mogunost primjene projekcijskih metoda u
istraivanju vrijednosti. Ali, analizirajui posebnosti drutvenih nauka, on
prihvata da je upotreba podataka unutranjeg iskustva integralni element
njihove metode, koju sociolog humanista moe da primjenjuje u onim tipovima
primjene koje je sam odredio.
Odbacujui stanovite krajnjeg biheviorizma i empiricizma, Osovski se
drao rezervisano i prema jednostranosti i prema proizvoljnosti intuicionistikih humanistikih interpretacija. U metodologiji se priklanjao
sredinjem stanovitu, koje povezuje primjenu vrsto kontrolisanih formalnih
istraivakih metoda sa humanistikim stavom interpretatora. Smatrao je, uz to,
da i intuitivne i introspektivne istraivake operacije mogu da budu podvrgnute
intersubjektivnoj kontroli. Ovim problemima emo se vratiti u slijedeim
poglavljima, u analizi raznih moguih oblika odnosa semioze i drutvene
interakcije.
Priznavanje introspekcije i empatije ili "udubljivanje" u tue unutranje
doivljaje, kao legitiman element istraivake metode, otvara put ka sferi
osjeanih vrijednosti na mnogo neposredniji nain, nego to je to mogue bilo
kojim drugim putem. Ipak, takva operacija nije bez rizika proizvoljnosti.
Osovski je bio toga svjestan, jer je upozoravao na moguu nejednoznanost
jednoobraznih i jednozvunih tvrdnji ljudi sopstvenim stavovima.
I pored ove opasnosti, pokuaje definisanja osjeanih vrijednosti treba
prihvatiti kao neophodne u okviru koncepcije konflikata neuporedivih
str. 264; brojne primjere razilaenja priznatih, osjeanih i realizovanih vrijednosti koji su
uzeti iz literature i opservacija sadri studija konfliktima nesamjerljivih skala vrijednosti.
123
SOCIOLOGIJA KULTURE
skala vrijednosti. Takav konflikt stvara psihiku napetost u osjeanjima jedinke,

a dalje i u interpersonalnim odnosima. Na takvo stanje se odnosi proirena
Festingerova koncepcija spoznajne disonance. 139 Ali, u ovom konceptu
pojavljuje se ne ba sreno izabran termin. Fenomen koji je njen predmet ne
odnosi se jedino, i ne u potpunosti, na spoznajne procese i njihove unutranje
nekoherentnosti, ve, prije svega, na nepodudarnost vrijednosti, neslonost
ocjena i ambivalenciju emotivnih reakcija. Ovaj fenomen se ne zasniva na
logikoj kontradikciji sudova. To je, u stvari, spoznajno-aksioloko-emotivna
disonanca, a poto srednji lan ovog termina relativno najbolje obuhvata njen
karakter, u daljim razmatranjima bie nazvana aksiolokom disonancom. Tako
definisani fenomen vrsto je povezan sa konfliktom neuporedivih skala
vrijednosti koje analizira Osovski i u svjetlu te analize mogua je njegova
potpunija interpretacija.
Osjeanje aksioloke disonance je neprijatno stanje, koje izaziva psihiku
napetost. Uloga semiotikih procesa u ljudskoj svijesti poveava vjerovatnou
doivljavanja takvog stanja. ivotinje vieg reda mogu, takoer, biti podvrgnute
istovremenom djejstvu suprotnih podsticaja, koji izazivaju odreeno djelanje
koje vodi nagradi, a istovremeno izazivaju strah od kazne koja je povezana sa
tim djelanjem. Takve situacije se laboratorijski izazivaju, kada taj isti uslovni
podsticaj jedanput daje hranu, drugi put elektrini ok ili i jedno i drugo
istovremeno. Rezultat takvog eksperimenta je izazivanje neuroza kod pasa.
Ljudska kultura sa svojim brojnim normama, zapisanim u memoriji, simboliki
kodiranim injenicama koje nisu rezultat samo sopstvenih, ve i drutvenih,
istorijskih iskustava, stvara mnotvo prilika za aksioloku disonancu. Slian
fenomen imao je na umu Frojd kada je govorio da je kultura izvor patnje, ali on
je istovremeno sagledavao u njoj i sredstvo mogue odbrane pred neurozom i
psihozom.
Ljudi mogu nai manje ili vie adekvatan izraz stanja unutranjeg iskustva
u raznim oblicima simbolizacije, a prije svega u jeziku. To je mogui nain
svoenja osjeanih vrijednosti na oblik koji podlijee diskurzivnoj analizi i
omoguava aksioloke disonance. Takva analiza moe da bude osnov "rauna
dobara", koji je, opet, instrument stvaranja adekvatne skale
139
L.Festinger, A Theory of Cognitive Dissonance; A.Malevski, Disonanca izmeu

priznatih vrijednosti i ubjeenja i njene posljedice. Malevski je skrenuo panju na
nedostatak preciznosti i jasnoe u nainu na koji Festinger koristi termin "ubjeenje". Nije,
meutim, izvukao iz toga zakljuak prilikom analize njegovog koncepta.
124
vrijednosti i njene primjene u redukciji disonance. 140 ini se da je taj zadatak

mogue izvriti u nekim sluajevima disonance i pored neosporne sloenosti i
raznovrsnosti vrijednosti na koje je ukazao Osovski.
Postoje primjeri takvih funkcija simbolike kulture koja ne raa jedino
ambivalenciju u ljudskoj svijesti, ve takoer omoguava da se ta ambivalencija eliminie. Takva je uloga brojnih religijskih, filosofskih, ideolokih
koncepcija, koje su u istoriji kulture davale principe, pravila hijerarhije vrijednosti, odreujui jednu, naelnu, glavnu i nadreenu skalu, obaveznu za
odreene ljude u odreenim epohama, ili bar sigurno u odreenim situacijama.
Meu primjerima koje navodi Osovski mogu se nai dokazi neuporedivim
skalama, kao i argumenti za postojanje takve nadreene skale, koja je rezultat
prihvatanja hijerarhije vrijednosti. Ovaj problem se odnosi, prije svega, na
funkciju simbolike kulture, a ne na njene aksioloke kriterijume, dakle, pripada
temama slijedeih poglavlja ovog rada.
Teorija kulture Osovskog, a prije svega dio koji se odnosi na teoriju
umjetnosti, osvjetljava probleme bitne za odreivanje aksiolokih kri-terijuma.
Pomjeranje priznatih i osjeanih vrijednosti na skali Osovski razmatra,
izmeu ostalog, i sa gledita njihovih funkcija kao ciljeva i sredstava.
Razlikovanje vrijednosti upravo sa tog gledita predstavlja jedan od osnovnih
principa njihove analize. U aksiolokoj literaturi mogu se nai bar etiri para
termina koja se odnose na ovu podjelu, a primjenjuju ih razni autori.141 To su
slijedee definicije vrijednosti:
1. vrijednosti - ciljevi
vrijednosti - sredstva
2. unutranje (bitne)
spoljne (nebitne)
3. prvobitne (u postizanju)
sljedstvene (poslije postizanja)
4. samostalne
konsekutivne
5. realizacijske
instrumentalne
6. autoteline
heteroteline
Opseg fenomena koje odreuju pojmovi u svakom redu posebno veoma je
slian i slini su principi suprotstavljanja pojedinih parova pojmova u svakom
redu. Neki pojmovi se ipak razlikuju u znaenjskim nijansama. U
140
Pojam rauna dobara moe se interpretirati na realistian nain, poput D.Mura, i sa

stanovita izdvajanja primarnih dobara, ali uzimanjem u obzir relacionog karaktera vrijed
nosti i njihovih situacionih modifikacija.
141
Veina termina je prilagoena prema njihovoj montai u radu M.A.VVeinsteina, The
Political Morality of Talcott Parsons.
125
dosadanjoj analizi pogleda na kulturu, a prije svega u karakteristici kategorija

kulture, pojavljivale su se pojedine vrijednosti sa ove tabele, poto su mnogi
autori uzimali u obzir aksioloki kriterijum u razlikovanju kulture nazivane
duhovnom ili kulturom vrijednosti ili jednostavno kulturom. Na primjer, Alfred
Veber ukljuio je u okvire civilizacije sve fenomene instrumentalnog karaktera,
u njegovoj terminologiji definisane kao podreene stremljenju ka nekom cilju.
Kultura je, opet, za njega predstavljala istu realizaciju apsolutnih vrijednosti.
Mekajver je kao osnov razlikovanja prihvatio kriterijum sredstava i ciljeva,
nazivajui ciljeve neposrednim izrazom duha. A Kreber je svoju koncepciju
zasnivao na podjeli ovih autora, premda je uveo mnoge promjene, izmeu
ostalog zamjenjujui dihotomiju vrijednosti izrazom continuum. Nije explicite
formulisao definiciju kulture vrijednosti, ali nesumnjivo ju je shvatao kao sferu
stvaralakih, realizacijskih, neinstrumentalnih djelatnosti.
Iako su rasprostranjene, podudarne koncepcije podjele vrijednosti ne
izraavaju univerzalno stanovite prihvaeno u aksiologiji. Don Djui posebno
se suprotstavio ovoj do sada razmatranoj podjeli. U Djuijevoj terminologiji
pojavljuje se pojam koji zahtijeva objanjenje da bi se izbjegli nesporazumi u
vezi sa ovdje ranije prihvaenom definicijom vrijednosti svake vrste. U skladu
sa ovdje prihvaenim stanovitem, vrijednosti imaju relacijski karakter u
sociolokom i psihodrutvenom smislu; znai da su to uvijek neije vrijednosti,
odnose se na drutveno oblikovane ljudske stavove i uvijek su njihov predmet.
Djui definie vrijednosti ne samo kao drutveno relacijske, ve i kao
relativne u aksiolokom smislu, dakle moraju se odnositi i na druge vrijednosti.
Drugim rijeima, po njemu, vrijednosti nisu nikada samostalne, nego su uvijek
instrumentalne, konsekutivne, proizlaze iz prihvatanja drugih vrijednosti na
koje se odnose, a ove, opet, kao predmet relacije, imaju neke druge vrijednosti
prema kojima su sredstva. Taj lanac zavisnosti nema kraja.
Djuijevo stanovite vezano je za njegovu filosofiju pragmatizma i pokazuje
da on nerado priznaje neki nezavisan bitak, koji bi bio krajnja vrijednost - cilj
koji postoji van sfere ljudskih potreba i interesovanja. To dovodi do likvidacije
vrlo korisne podjele tipova vrijednosti u empirijskoj analizi, na ta, s pravom,
ukazuju njegovi kritiari.142 Ako se i smatra da sve
142
jednost
126
J.Dewey, Human Nature and Conduct; H.Buinjska-Garevi, Znak, znaenje, vri-
SOCIOLOGIJA KULTURE
vrijednosti neko prihvata ex definitione i da vre neku funkciju u odnosu na

neije potrebe i interesovanje, ne treba uopte odustajati od njihove podjele s
obzirom na to da li vre svoje funkcije neposredno ili su jedino sredstva kojima
se postiu neke druge vrijednosti, koje tek ostvaruju poeljnu funkciju.
Razvoj kulture - u globalnom antropolokom poimanju - produava put
koji vodi podmirenju ljudskih potreba u svim oblastima. Podjela
instrumentalnih i realizacijskih predmeta ili djelatnosti utoliko je korisnija u
raznim oblastima znanja ukoliko se drutvo udaljilo od prvobitne zajednice
skupljaa koji ive "iz ruke u usta". U ekonomiji, podjela se izraava u
odvajanju proizvodnih sredstava od potronih dobara svake vrste. Nita manji
nije njen znaaj u oblasti aksiologije, iako je odreivanje principa podjele
mnogo tee.
S obzirom na namjeru da se ova podjela iskoristi kao kriterijum simbolike
kulture, treba na poetku naglasiti da se podjela vrijednosti na instrumentalne i
neinstrumentalne ne podudara sa podjelom kategorija kulture, nego se sa njima
ukrta. Djelatnosti i dobra koji pripadaju kulturi bitisanja i drutvenoj kulturi
mogu istovremeno da imaju i instrumentalni i realizaci-jski, neposredno
potroni karakter. To nije uzeo u obzir Mekajver u svom opisu tehnolokog
sistema stvarnosti. A teko je nai bolji primjer potronje nego to je uzimanje
hrane ili upotreba odjee, koji neposredno slue podmirenju kategorikih
imperativa ljudskog organizma, kao i pokazatelje sfere niih djelatnosti koje
treba da slue jedino kao sredstvo s gledita sfere viih fenomena; to bi
zahtijevalo idealistiko, metafiziko obrazloenje, a tu posljedicu ele da
izbjegnu mnogi savremeni istraivai kulture.
Operisanjem aksiolokim kriterijumom i dihotomnom podjelom vrijednosti moe se preciznije odrediti povezanost semiorikih fenomena sa
kulturom bitisanja. Fenomeni semioze su povezani sa kulturom bitisanja
iskljuivo na principu instrumentalnih funkcija u odnosu na realizacijske
nesemiotike djelatnosti. Naravno, ovo se ne odnosi na znaenja pripisana
elementima kulture bitisanja, nego na ona koja izlaze iz okvira te kulturne
kategorije, a kojima je bilo govora u prethodnom poglavlju.
Situacija semiorikih elemenata u drutvenoj kulturi je vrlo sloena s
gledita njihovih aksiolokih karaktera. Ovaj problem e biti kasnije analiziran.
Sada glavni problem predstavlja primjena aksiolokog kriterijuma u definisanju
simbolike kulture. U sferi vrijednosti koje imaju oblik znakova, suenje,
zakljuivanje njihovom instrumentalnom ili neinstrumentalnom
127
karakteru mnogo je tee nego to je to u oblasti vrijednosti dobara koje

sainjavaju kulturu bitisanja. Ali, upravo u prvoj sferi dihotomija vrijednosti
ima poseban znaaj.
U analizi dihotomije vrijednosti u semiotikoj sferi upotrebljavaemo par
suprotnih pojmova: instrumentalne i autoteline vrijednosti. Glavni predmet
analize bie drugi pojam i fenomeni koji mu odgovaraju. U etimolokom
smislu, autoteline vrijednosti su one koje predstavljaju cilj same za sebe,
realizovane zbog njih samih. U skladu sa optim, relacijskim karakterom
aksiolokih fenomena, autoteline vrijednosti su takve s obzirom na neiji stav i
potrebe. Takve su jedino u odreenoj situaciji. Iz ovoga proizlazi da identini
fiziki nosioci, dakle, korelati vrijednosti i znaenja za nekog drugog (ili u
drugoj situaciji), mogu da mijenjaju svoj karakter i znaenje, mogu da postanu
instrumentalne vrijednosti ili da im budu oduzete aksioloke ili semiotike
odlike.
Ovakvo ograivanje, koje jo i prethodi pokuaju podrobnijeg defin-isanja
autotelinih vrijednosti, moe da lii na jo jedno komplikovanje izlaganja. Ali,
potrebno je, kao nagovjetaj dalje karakteristike funkcije simbolike kulture,
koju je nemogue predstaviti jednostavno, bez nedopustivog uproavanja.
Pojam autotelinosti upotrebljavao je Osovski u svojoj studiji iz sociologije estetskih fenomena. U skladu sa njegovim cjelokupnim studijama kulture,
vrijednosti su definisane pomou dispozicija formiranih u drutvenom ivotu
ljudi i u procesu transmisije kulturne batine. Dakle, ne mogu biti odvojene od
svojih psihodrutvenih imenitelja. Ako se posluimo terminologijom Osovskog,
moe se to izraziti i na ovaj nain: karakter vrijednosti je funkcija dispozicija i
stavova.143 Takva funkcija ima, takoer, a u stvari prije svega, autotelini
karakter. Autotelinost vrijednosti se, dakle, moe utvrditi jedino pozivanjem na
ljudske stavove u dje-lanjima, na njihove unutranje doivljaje koji odreuju
motive djelatnosti. Neophodne su, dakle, introspekcije i introspektivne relacije,
kao i u sluaju odreivanja osjeanih vrijednosti. Ali, odnos ova dva pojma
nee, za sada, biti razmatran.
SOCIOLOGIJA KULTURE
Prvo treba utvrditi koje vrste stavova, po Osovskom, kvalifikuju vrijednosti kao autoteline. Pojam autotelinosti, formulisan eksplicitno u radu
Osnovi estetike, isto je psiholoki. I zato bi trebalo postavljeno pitanje
preformulisati tako da se autotelinost odnosi ne na vrijednosti, nego na stavove
i stanja osobe koja doivljava autotelino iskustvo. Treba naglasiti da se kod
Osovskog ovaj pojam nalazi u poglavlju estetskim doivljajima, ali opravdano
se odnosi i na vrijednosti, to proizlazi iz relacijskog karaktera vrijednosti.
Osovski i sam to ini govorei autotelinom stvaralatvu i auto-telinoj
umjetnosti: "Autotelina umjetnost moe da bude isto toliko dobra razonoda
koliko i izvor ozbiljnih, dubokih doivljaja, uzvienih, pa ak i traginih. Ali,
radi se tome da je postojanje tih djela sa stanovita stvaraoca i primalaca opravdano ako se nalazi u periodima 'ivota u trenutku', koji, zahvaljujui
njima, doivljava s jedne strane stvaralac, s druge - gledalac ili slualac."144
Osovski traga, u skladu sa temom svog djela, za jasnim definisanjem
estetskih fenomena. Polazei od rasprostranjenih definicija, on ipak izdvaja iru
kategoriju, koju prihvata kao genus proximum pojma za kojim traga. Ali, to ga
ne zadovoljava kao odgovor na pitanje koje se odnosi na posebnost estetskih
fenomena. Ali, u razmatranjima koja vode ka optoj definiciji simbolike
kulture, ova ira kategorija vrijednosti i autotelinih stavova glavni je predmet
panje. U okvir ove kategorije Osovski, osim estetskih fenomena, ukljuuje
prije svega ludike fenomene, dakle zabavu, a takoer ulna (npr. erotska)
osjeanja, odreenu vrstu vjerskih doivljaja, kao i drutvene kontakte koji
donose satisfakciju. Ve ranije je obraana panja na raznovrsnost fenomena
koji ispunjavaju opseg odgovarajueg im pojma realizacijskih vrijednosti. Ali,
karakteristika Osovskog oscilira, prije svega, oko teorijskih koncepata iz sfere
estetike. Uzimajui kao polazite Aristotelovu podjelu fenomena, due se
zadrava na Kan-tovoj tvrdnji bezinteresnosti kao kriterijumu estetskih
doivljaja. Uoavajui nedovoljnost i nejasnou ovog kriterijuma, Osovski
formulie sopstvenu definiciju: autotelinost se zasniva na "ivotu-u-trenutku",
dakle, na kontemplacijskom radovanju samoj aktuelnosti.145
144
143
S.Osovski, Drutvena veza i naslijee krvi, odjeljak pitanjima drutvenog

naslijea. Osovski ne koristi termin "vrijednost" u tom odjeljku, ve je razumijevanje kulturnog naslijea kao skupine vrijednosti u saglasju sa pojmovnom aparaturom njegovog
ranijeg rada: Osnovi estetike (1936) i kasnijeg: problemima drutvene psihologije (1942).
128
S.Osovski, Osnovi estetike, str. 294

Isto, str. 268-275. Na vrlo slian nain doivljaj neposredne estetske emocije opisuje
Ingarden, ipak ne koristei termin "ivot-u-trenutku" (O saznavanju literarnog djela, str.
133-4). Takoer uporedi: A.Kloskovska, Koncept autotelinosti simbolike kulture.
145
129
dostizanje takvog stanja moe da bude iskljueno, jer ga prati jaka aksioloka
disonanca, koja unitava osjeanje prijatnosti, oteava koncentraciju, dodaje
gorinu zabranjenom vou.
Jo je problematinija autotelinost priznatih vrijednosti dostojnih udnje,
a koje se, istovremeno, faktiki ne osjeaju i ne ele. U tom sluaju aksioloka
disonanca prouzrokuje oteanu koncentraciju na priznate vrijednosti, poto
slobodna matanja idu u pravcu osjeanih. Tako se dogaa zato to je uslov
autotelinosti - faktika realizacija. Puko dekla-risanje priznatih vrijednosti ne
moe da bude autotelino i nije autotelina puka svijest osjeanju odreenih
vrijednosti bez aktualnog kontakta sa njima. Dakle, priznate i osjeane
vrijednosti mogu da budu jedino potencijalno autoteline, pod uslovom da im
suvie ne smeta aksioloka disonanca proizala iz uzajamne nepodudarnosti.
Aktuelno postaju autoteline tek u fazi realizacije.
Problem sloenih veza raznih aspekta i kategorija vrijednosti moe se
objasniti na primjeru muzike. Neko moe da smatra da je savremena aton-alna
muzika najvii oblik savremene umjetnosti. Dakle, takva muzika predstavlja za
njega vrijednost, nezavisno od toga da lije zaista slua ili ne. Budui da ima
mnogo ljudi sa takvim stanovitem, ta vrsta muzike predstavlja priznatu
kulturnu vrijednost. Istovremeno, dio tih ljudi moe da osjea ljepotu klasine
muzike i da im priinjavaju zadovoljstvo jedino takva djela. Iz nekog razloga
mogu da ne sluaju ni tu muziku. Ta svijest sopstvenim doivljajima ini da je
za njih klasina muzika sfera osjeanih vrijednosti - aktuelna, a ne tek
potencijalna - ali da samo potencijalno predstavlja autotelinu vrijednost.
Realizacija je neophodan, iako ne i dovoljan uslov autotelinih doivljaja.
Takav zakljuak namee koncepcija autotelinosti kao "ivota-u-trenutku", koja
je ovdje prihvaena poslije izvjesnih ograda, primjedaba i dopuna
prouzrokovanih prenoenjem tog pojma iz sfere isto estetskih fenomena na
ostale kulturne fenomene. Uopte, teko je definisati pojam vrijednosti, a pojam
autotelinih vrijednosti umnoava tekoe. Ilustrovanje optih teza konkretnim
primjerima moe da olaka definisanje tog tipa vrijednosti i stavova koji su
povezani sa njim. Citirano djelo Osovskog je prebogato primjerima iz lijepe
knjievnosti. Ali, nedostaje djelo koje, ini nam se, najbolje ilustruje koncept
"ivota-u-trenutku" - Geteov Faust. Uslov za ostvarenje Faustovog pakta sa
Mefistom trebalo je da bude dostizanje takvog stanja u kome e
132
SOCIOLOGIJA KULTURE
Faust biti spreman da kae trenu koji odlazi: "Traj, prelijep si!".148 Ni idila
ljubavne epizode sa Margaretom u bljesku vraene mladosti, niti kontakt sa
klasinom ljepotom otjelotvorenom u liku Helene nisu privoljeli Fausta da to
uzvikne. Privoljelo ga je tek predvianje ostvarenja djela koje e koristiti
ljudima svojom pobjedom nad silama prirode.
Karakteristino je da u Geteovoj drami najvie mjesto u hijerarhiji
autotelinih vrijednosti nije priznato najtipinijim njihovim estetskim i ludikim
ili hedonistikim formama, nego tom vrlo sloenom motiva-cionom sistemu
Faustovih osjeanja, kad on na samrti doivljava "najvii trenutak" svog ivota.
Geteovo stanovite, na kraju ivota bogatog kontaktima s vrijednostima, primjer
je koliko se mnogo oblika autotelinih vrijednosti moe nai u okvirima
simbolike kulture i van nje. Ograniavajui se na simboliku kulturu, treba da
razmotrimo, prije svega, dvije vane oblasti potencijalnih autotelinih
vrijednosti: sferu nauke i religije.
Kreber, stvarajui continuum oblasti kulture koji se protee od kulture
bitisanja do kulture vrijednosti, nauku je smjestio negdje po sredini, s obzirom
na njen djelimino instrumentalni, djelimino neinstrumentalni karakter. Treba
dodati da se u citiranom Kreberovom djelu pojam vrijednosti odnosio iskljuivo
na neinstrumentalne elemente kulture. Prema ovdje prihvaenom stanovitu,
pojam vrijednosti je iri, a granice izmeu autotelinih i instrumentalnih
fenomena ne odreuje funkcija, nego aktualna motivacija njihovih realizatora, i
stvaralaca, i primalaca.
Pomou introspektivnih relacija mogu se predstaviti oblici autotelinih
doivljaja okrenutih raznim vrijednostima. Bertrand Rasel pisao je u svojoj
Autobiografiji da je u jedanaestoj godini uz pomo starijeg brata poeo da
studira Euklidovu Geometriju: "Bio je to jedan od velikih dogaaja u mom
ivotu, zadivljujui kao i prva ljubav... Od tada, pa sve do trenutka kada sam
zajedno sa Vajthedom zavrio Principia Mathematica imajui trideset osam
godina, matematika je za mene bila glavni predmet interesovanja i glavni izvor
sree."149
U doba Raselove mladosti praktina uloga matematike, iako ne tako velika
kao u doba kibernetike, bila je oigledna, ali je sigurno da nije misao
148
"Zum Augenblicke drfich sagen: Verweile doch, du bist so schn! [...] Im Vorgehl
von solchem hohen Glckgeniess ich jetzt den hchsten Augenblick": J.W.Goethe, Faust, deo
I, Studierzimmer i deo II, in 5.
149
B.Rasel, Autobiografija
133
Antonjina Kloskovska _____________________________________________

Mladi Budenbrok, koji nije nauio napamet uvod u Ovidijeve
Metamorfoze, pravei se da recituje, ita tekst iz knjige. Nain na koji recituje,
pun namjernih greaka, odvratnost i strah koje u njemu raa sop-stvena prevara,
stvaraju kontrast sa potencijalnim estetskim vrijednostima i sadrajem pohvale
zlatnom vijeku. Poezija gubi autotelinu vrijednost.
Kod Gombrovia, na asovima poljskog i latinskog, uiteljevom
izjanjavanju priznatim vrijednostima odgovara uenikovo izjanjavanje
nemogunosti za osjeanja vrijednosti i na kraju prijeti opta nemogunost unitenje potrebe za vrijednostima.151 Realizovane vrijednosti gube autotelian
karakter kada ih ne prati osjeanje, pa ak ni priznanje. Situacioni uslovi
realizacije u sistemu kolske prinude ostavljaju im jedino instrumentalnu
funkciju: sredstva pomou kojih uenici postiu drutveno priznanje, a izraz
toga je promocija, diploma, zadovoljstvo roditelja, otvoren put ka karijeri.
Instrumentalne funkcije vrijednosti mogu takoer biti ispunjene bez osjeanja,
pa ak i bez priznanja.
Estetski karakter umjetnikih djela ipak ih predodreuje za ulogu
autoteline vrijednosti. Priznanje koje prati te vrijednosti najee otvara put za
njihovu realizaciju, a realizacija moe da vodi formiranju autotelinih stavova
povezanih sa osjeanjem. Ipak, ona ne mora da izazove takve posljedice; prije
svega, kada vre razliite drutvene uloge, razliita mjesta u institucionalnoj
strukturi zauzimaju oni koji vrijednosti priznaju, nego oni kojima je realizacija
nametnuta. Taj mehanizam, nazvan simbolikim nasiljem, moe da ima razliite
posljedice.152 On e biti analiziran u vezi sa podrobnijim predstavljanjem
funkcionisanja simbolike kulture.
Kao stoje reeno na kraju prethodnog poglavlja, za definisanje u semiotikoj ravni ove kategorije kulture karakteristino je da semioza prerasta potrebu
za neophodnom instrumentalnom komunikacijom koja bi se, u skladu sa
Maslovljevom koncepcijom, mogla definisati kao potreba za nedostatkom. Ova
hipertrofija semiotinog ponaanja i poiljalaca i primalaca mogla bi se sada
objasniti stremljenjem ka autotelinim doivljajima.
SOCIOLOGIJA KULTURE
Na taj nain aksioloki kriterijum slui kao dopuna semiotikog

kriterijuma u definisanju simbolike kulture. U skladu sa onim to je do sada
reeno autotelinim vrijednostima i osjeanjima, semiotiki fenomeni uopte
ne predstavljaju jedini oblik te kategorije iskustva. Sfera autotelinih doivljaja
ne ograniava se samo na simbolike fenomene. Ona takoer obuhvata
neposredna realizacijska iskustva, kao to su seksualna osjeanja, hedonistiko
uivanje u jelu i piu, pranjenje fizike energije u pokretu, u djelanju. Utoliko
vie zauuje to istoj kategoriji fakata pripadaju i simboliki fenomeni. Ipak,
svojstveno ljudska odlika je da poruke koje imaju "jedino" semiotiki karakter
(sistemi zvukova, boja, oblika), a koje mogu i da nemaju nikakav smisao i
vrijednost za nekoga ko ne posjeduje klju za njih, istovremeno mogu mnogo
da znae za primaoca koji poznaje kd. A termin "znaenje" ovdje ima
dvostruki smisao -semiotiki i aksioloki, odnosi se na mogunost dekodiranja
poruke i doivljaj vrijednosti.
Sposobnost za doivljavanje vrijednosti, dakle, osjeanje neeg kao
vrijednosti i priznanje vrijednosti neemu to je jedino znak ili grupa znakova,
jedino simbol, a ne oznaka prirodnih fenomena, ne signal za praktino djelanje,
pa ak ni opis realnog bitka spoljnog, u odnosu na ljude, svijeta, predstavljaju
fenomen ljudske vrste, koji nesumnjivo zasluuje panju. Takva sposobnost je
proizvod drutvenih odlika vrste, jer van drutvenih odnosa nema sistema
znaenja.
injenica da je kategorija simbolike, potencijalno ili aktualno autoteline
kulture vjerovatno izrasla iz odreenih praktinih ljudskih potreba i
pseudoinstrumentalnih djelatnosti primitivne umjetnosti, nauke i zabave,
povezanih sa magijom, ne mijenja njen isto autotelini karakter u sferi motiva i
osjeanja razvijene umjetnosti, nauke, zabave, pa ak i religije. Kao i
heterotelini izvor u prolosti, tako i aktuelne, instrumentalne, realne funkcije
simbolike kulture ne mijenjaju njen motivacijski, autotelini karakter.
Suprotno, ine da je poseban i vrijedan istraivanja predmet spoznaje. A to je
predmet sociologije kulture.
151
"Anemija: 'Zato oduevljenje, ljubav, zanos, poriv srca i letjeti i juriti? ... Zato to je
bio veliki pjesnik...' Galkjevi: 'Ali ja se uopte ne oduevljavam... Sauvaj me, Boe, kako me
to oduevljava kad me ne oduevljava?...' A Galkjevi upravo nije mogao. Galkjevi stalno
nije mogao i nije mogao" (VGombrovi, Ferdidurke, str. 48-49).
152
Uporedi: EBourdieu, G.Passeron, La reproduction
136
137
"^
njihova sloenost, ak i ako ne donosi neposredno zadovoljavajue rjeenje

problema.
arnovski shvata drutvo na supstancijalan nain, analogno Dirke-movoj
koncepciji masa, stavlja teite na demografski supstrat, grupu i masu vidi kao
kolektiv, grupu pojedinaca. Polemiui sa Fon Vizeovim stanovitem,
arnovski je formulisao princip sociolokog realizma: "Izvor drutvenih
injenica je sama grupa ljudi i te injenice se razlikuju kvalitativno od
pojedinanih injenica, tako kao to je bilo koji broj povezanih elemenata ... po
kvalitetu razliit od svakog od tih elemenata posebno i od svih zajedno,
razmatranih kao zbir."156
Ovdje nije mjesto za podrobnije tumaenje u emu se razlikuje prilaz
drutvu kao masi i kao sintezi pojedinaca. Oba termina mogu se prihvatiti kao
supstancijalna, kao pojmovi koji povezuju pojam drutva sa njegovim ljudskim
supstratom. U svojim djelima arnovski esto upravo tako razumije drutvo ili
drutvenu grupu i na toj osnovi moe se lako odrediti odnos izmeu drutva i
kulture kao dvije posebne kategorije fenomena. U skladu sa poznatom
definicijom kulture, u sabranim spisima Kultura, analizirani fenomen je
definisan kao objektivizovana batina, zajednika za niz drutvenih grupa. Na
drugom mjestu, opet, arnovski govori ljudskim drutvima i kulturama koje
ona stvaraju. Dakle, kultura je shvaena kao neto to stvaraju ljudske
zajednice, a moda i kao nain njihove djelatnosti; drutvo je shvaeno - kao
kolektiv, grupa koja djela. Iz takvog stanovita proizlazi injenica da se, u svom
radu posveenom metodolokim pretpostavkama istraivanja drutvenog
razvoja, arnovski, u stvari, bavi razvojem kulture i stalno upotrebljava pojam
kulture. Ali, podjela pojmova drutva i kulture u tom prilazu je izrazita. Podjela,
zasnovana na slinim principima, iako se to ne odnosi na sve radove
arnovskog, kao to nema osnova ni u Dirkemovoj teoriji drutva, u toj teoriji
ipak je mogua. U teoriji Znanjeckog je nemogua.
Koncepcija drutvenih fenomena Znanjeckog bliska je stanovitima Zimela
i France Vebera i interakcijskim teorijama amerike sociologije. Ve u Uvodu u
sociologiju Znanjecki definie rad kao osnovni element svih drutvenih
fenomena, ali ga shvata metafiziki. U Social Actions, koncepcija djelatnosti je
vrlo realistika, sigurno pod utjecajem bihevioristike
156
140
SOCIOLOGIJA KULTURE
psihologije i sociologije, iako je i tada Znanjecki daleko od identifikovanja sa

tim stanovitem. Djelatnost predstavlja, po njemu, glavni drutveni sistem i
element je svih sloenijih sistema. Iako se ne slae sa Veberovim
redukcionistikim stanovitem, Znanjecki vidi i u odnosima, kao i u individuama i drutvenim grupama, sisteme zasnovane na osnovnoj shemi djelatnosti
sa njihovim dvjema vrijednostima. Kao u Zimelovoj teoriji, drutvo se realizuje,
po Znanjeckom, u djelovanju ljudi na ljude. Od takvog stanovita ne moe se
oekivati razdvajanje drutva od kulture kao supstrata od funkcije. Problem je
sloeniji, slino kao i u Parsonsovoj teoriji, koja pokazuje u tom pogledu
upadljivu slinost sa teorijom Znanjeckog. Znanjecki u svom Uvodu kritikuje,
prije svega, supstancijalnu koncepciju drutva i, mnogo opirnije od
arnovskog, formalistiki prilaz drutvu, povezan sa individualnim
djelatnostima. U tom pogledu, ovdje se stanovita ovih autora potpuno razilaze.
Problem odvajanja drutvenih od kulturnih fenomena, u svjetlu ranije
teorije Znanjeckog, uopte ne moe da bude postavljen, budui da prvi
predstavljaju odreenu klasu drugih. Problem odvajanja odreene klase
kulturnih od drutvenih fenomena nije predstavljen jasno ni u posljednjoj
redakciji teorije, u kojoj je uloga sociologije definisana kao osnovna nauka
kulturi. Analogne tekoe, ak i analitike podjele dviju sfera, pojavljuju se i u
Parsonsovoj teoriji, iako on govori - suprotno Znanjeckom - posebnosti
drutvenog i kulturnog sistema.
Bilo bi pogreno prihvatiti da je u cijeloj teoriji arnovskog podjela
drutvene i kulturne sfere tako izrazita kao u razmatranim fragmentima. Ni
arnovski, ni Dirkem nisu se zaustavili na koncepciji drutvenih fenomena koji
se manifestuju u supstancijalnom prilazu. U interpretaciji drutvene injenice,
koju je arnovski izvrio u vezi sa poljskim prijevodom Monijeovog rada
(1932), pojavljuju se tekoe i nejasnoe u bihe-vioralnom prilazu drutvenim
fenomenima.
Bihevioralno stanovite, koje ne treba mijeati sa bihevioristikim, svojstveno je najpopularnijoj Dirkemovoj definiciji drutvene injenice kao naina
djelatnosti (moniere de faire), sadranoj u Les Regies de la methode. Slino je
Monije, definiui drutvenu injenicu kao sankcionisani obiaj, drutvene
pojave povezivao sa regularnou djelanja. Komentariui i kri-tikujui to
stanovite, arnovski takoer upotrebljava termin "ljudsko ponaanje" (odnosi
se na drutvene injenice) i pokuava da klasifikuje
141
prouavao je s gledita njihove drutvene uslovljenosti, dakle, prilazio im je sa

sociolokog stanovita. Ovi radovi Carnovskog, i njima slini, s obzirom na svoj
predmet, ulaze u okvire sociologije kulture kao specijalne oblasti sociolokih
prouavanja. Ova oblast je arnovskom bila vrlo bliska, i u vezi sa njegovim
prouavanjem istorije umjetnosti i komparativnim istraivanjima keltskih
literatura i religije predstavljala je sferu njegove posebne kompetencije.
Pojmovni aparat koji je arnovski primjenjivao nije mu olakavao svjesno
izdvajanje ove oblasti, obuhvatao je jedan do kraja nedefinisan pojam kulture.
arnovski se nije priklanjao podjeli kulture na materijalnu i duhovnu, vidio je u
njoj opasnost od metafizikih implikacija. Pisao je da je "odvajanje materije od
duha apstrakcija metodoloki zgodna, ali njen rezultat zahtijeva popravke.
Konkretna, potpuna injenica je cjelina. Materijalno-duhovna injenica".159
Ne tragajui za ostalim kriterijumima koji bi podijelili iroko polje pojma
kulture, on je odustao od izdvajanja takvih kulturnih pojava, kao to su plug,
motika, parni kotao, od drugaijih injenica, kao to su rituali i vjerovanja,
literarna djela i nauni sistemi, iako su ga one posebno zanimale kao kulturne
kategorije u irokom smislu.
Idealistike implikacije i formalistike tendencije sociologije Znanjeckog
nametale su mu druge probleme.
U periodu kada je Znanjecki tretirao humanistiki koeficijent ne samo kao
metodoloki princip, nego i kao spoznajno naelo, cjelokupnu kulturnu
stvarnost predstavljao je kao unutranju sferu svijesti. Dakle, podjela kulture na
materijalnu i duhovnu za njega je bila nemogua iz potpuno drugih razloga.
Objektivizaciju kulture je smatrao za nebitnu.160 Neki tragovi takvog stanovita
nalaze se i u Naukama kulturi. U ranom periodu koncept drutvenih
djelatnosti kao zatvorenog sistema nije mu dozvoljavao socioloku analizu
kulturnih sadraja. Odatle proistiu razna ogranienja kojima je uslovio
socioloku analizu simbolike kulture. To stanovite vrlo izrazito se manifestuje
u studiji drutvenim ulogama naunika, u kojoj se Znanjecki otro
suprotstavlja pokuajima socioloke analize sistema nauke, predlaui da se u
istraivanjima primjenjuje, po njemu jedina pravilna, analiza drutvenih sistema
vezanih za spoznajnu djelatnost, na primjer za prouavanje uloge naunika.
159
160
144

F.Znanjecki, Uvod u sociologiju, str. 105-106
SOCIOLOGIJA KULTURE
To stanovite je u Naukama kulturi ipak modifikovano. Znanjecki je u

njima naglaavao da su drutveni partneri uzajamno vani ne samo s obzirom na
"isto drutvene" interakcije, ve i s obzirom na kulturne djelatnosti, na primjer
vjerske, tehnike, intelektualne djelatnosti koje ulaze u okvire njihovih
uzajamnih ocjena. U zakljuku je tvrdio da sistem interakcija uslovljava
aksionormativni sistem svih oblasti kulture. Navedena egzemplifikacija
kulturnih djelatnosti ipak ne ukazuje na principe izdvajanja iz oblasti globalne
kulture odreene ue oblasti kao predmeta posebnih sociolokih istraivanja.
Ve u Naukama kulturi Znanjecki je upotrebljavao pojam simbolike kulture,
koji se sve vie iri u savremenoj sociologiji. Ali nije jasno objasnio kako taj
pojam razumije.
Moe se to objasniti injenicom da Znanjecki nije vidio potrebu da izdvoji
simboliku kulturu kao posebnu kategoriju, nije se bavio defini-sanjem
odreenih uih sociolokih subdisciplina, nego stvaranjem opteg sistema
sociologije. U poreenju sa Uvodom u sociologiju, Nauke kulturi
predstavljaju prelaz od ontolokog i epistemolokog stanovita na metodoloku
ravan. U vezi sa tim, Znanjecki je tragao za definisanjem odnosa sociologije
prema ostalim naukama koje prouavaju kulturu.
Prihvatajui postojanje odreenog globalnog kulturnog sistema, koji je
nazvao "sistemom veza izmeu ljudskih djelatnosti svake vrste", istovremeno je
smatrao da nije mogue stvoriti jednu optu nauku svim tim djelatnostima.
Odbacio je koncept antropologije kulture kao takve nauke, ali nije predlagao
daje zamijeni sociologija. Sociologija kao nauka poretku drutvenih
djelatnosti nije, po njemu, jedina, ve "osnovna nauka kulturi, kao to je fizika
osnovna nauka prirodi".161
Aksionormativni poredak Znanjecki je shvatio kao sistem koji obuhvata
idealne modele stavova, obrazaca djelatnosti i normi kojima streme faktika
ponaanja ljudi u svim oblastima njihove djelatnosti i oko kojih osciliraju.
Obrasci, norme i modeli aksionormativnog sistema obuhvataju sve oblike
djelatnosti, takoer i one iji su predmeti stvari ili simboli. Odnose se, dakle, na
one kategorije kulture koje su u ovom radu defin-isane kao kultura bitisanja i
simbolika kultura. U skladu sa stanovitem Znanjeckog, uslov tog sistema je
"uvijek aksionormativan, dinamian drutveni poredak uzajamnog djelovanja
pojedinaca koji vre ove
161
F.Znanjecki, Nauke kulturi, str. 24, takoer uporedi str. 510-511.

145
nedrutvene djelatnosti".162 Od tog izrazito drutvenog poretka zavisi sistem

svih ostalih oblasti kulture. I to, po Znanjeckom, daje sociologiji mjesto
osnovne nauke kulturi. Ta tvrdnja, koja se nalazi u jednom od posljednjih
poglavlja knjige, nije njen rezime, ali moe biti prihvaena kao naelo
socioloke analize kulture, koje Znanjecki nije prihvatio.
Neki stavovi sadrani u koncepciji Znanjeckog zavreuju primjenu u
sociolokoj analizi simbolike kulture. Slina orijentacija moe se nai u amerikom funkcionalizmu, a prije svega kod Parsonsa, koji posreduje izmeu
evropske i amerike sociologije. Izrazita je podudarnost mnogih Parsonsovih
koncepcija sa teorijom Znanjeckog, to je i sam Znanjecki tvrdio. Parsons se,
opet, nikada nije pozivao na uporedo razvijanu teoriju Znanjeckog.
U radovima objavljenim tokom dvadeset godina Parsons se mnogo puta
vraao odreivanju odnosa drutvenog sistema i kulture. Ali, teko bi bilo rei
da je uspio da stvori jasnu definiciju. U pokuaju da njegovu koncepciju
predstavimo kao homogenu, treba da odustanemo od mnogih protivurjenih
stavova, prije svega od nejednoznanih formulacija. Tada e se dobiti temelj
njegovog stanovita, koji je koristan za razumijevanje razmatranog problema.
U tom prilazu drutveni sistem je tretiran kao oblik interakcije, sistem
kulture organizovan je - po Parsonsovoj definiciji - po obrascima znaenja.
Kultura se sastoji od normi i ocjena, dakle, od vrijednosti, ali takoer i od
djelatnosti, ubjeenja, vjerovanja, dakle od raznih oblika semioze. Ponaanja
ljudi su zajednika i osnovna supstanca drutvenog sistema i kulture, ali u
prouavanju svakog od tih sistema vri se drugaije apstraho-vanje misaonih
pojmova. Ponaanja shvaena kao djelatnost uvijek su neemu okrenuta, neim
motivisana i opravdana, dakle, odreuje ih kultura.
Koncentrisanjem na sam proces interakcije ostaje se u okvirima drutvenog
sistema. Taj sistem se zasniva na organizaciji elemenata s obzirom na
funkcionalne zahtjeve sistema.
Polazei od svoje sheme etiri faze funkcionalnog procesa, koja obuhvata
adaptaciju, postizanje cilja, integraciju i zadravanje obrasca (skrivanje) (A-GI-L), Parsons u pojedinim radovima kulturu povezuje sa fazom skrivanja, a
drutvo sa fazom integracije. To njegovo stanovite nije do kraja dosljedno, a uz
to cijela koncepcija funkcionalnih faza izaziva
162
Isto, str. 677. Ovaj stav Znanjeckog predstavlja dosljedno razvijanje teza koje su
sadrane u Social Actions.
146
SOCIOLOGIJA KULTURE
ozbiljne sumnje. U jednoj od svojih kasnijih definicija odnosa drutva i kulture

Parsons se vraa Dirkemovom prilazu drutvu kao uzajamno zavisnoj cjelini
interakcije, izdvojenoj na osnovu solidarnosti ili svijesti pripadnosti. Parsons
eksplicitno tvrdi da se ova definicija odnosi na kulturu, priznajui da je drutvo
nemogue razumjeti bez njegove kulture. U zakljuku, izdvajanje obje sfere
fenomena formulie ovako: "suprotno sistemu kulture, za koji je svojstveno da
se odnosi na sistem znaenja, drutveni sistem je nain organizacije ljudskih
djelatnosti koji se odnosi na povezivanje znaenja sa uslovima konkretnog
ljudskog ponaanja u svijetu koji je odreen s obzirom na sredinu".163 Iako je
formulacija nejasna, ipak sadri uputstvo za budue pokuaje analitike podjele
drutva i kulture. Radikalniji prijedlog prilaza toj kategoriji fenomena, kao
empirijski posebnih sfera, predstavlja Homansova teorija.
Za razliku od Znanjeckog i Parsonsa, Homans traga za istim oblikom
drutvenih interakcija, izolovanih, odvojenih od kulture na osnovu
disciplinarnih i metodolokih veza, ali njegova teorija, slino teoriji Znanjeckog, predstavlja nomotetiku orijentaciju. Zadatak sociologije definie kao
analogan zadacima prirodnih nauka, kao formulisanje optih tvrdnji,
objanjavanje i predvianje. Teorijska naela tako shvaene sociologije ipak
nisu uzeta iz oblasti egzaktnih nauka, nego iz bihevioristike i natu-ralistike
psihologije i drutvene psihologije, a prije svega iz radova Hala, Sinera,
Dolarda i Milera. U prouavanju elementarnih oblika drutvenog ponaanja
Homans se oslanjao na rezultate istraivanja Festingera, Bejlsa, erifa i Tiboa.
Elementarni oblici drutvenog ponaanja za Homansa imaju oblik
subinstitucionalne interakcije, empirijski nezavisne od bilo kojih kulturnih
pokazatelja. Pojam interakcije, preuzet iz teorije ponaanja, definisan je ovako:
"Kada aktivnost (ili sentiment) jednog ovjeka nagrauje ili kanjava drugi
ovjek..., tada kaemo da je izmeu njih nastupila interakcija".164
163
T.Parsons, Culture and Social System Revisited. Dalje formulacije Parsonsovog

stanovita naroito se sadre u sljedeim radovima: KX.Kroeber, T.Parsons, The Concept of
Culture and of Social System; T.Parsons, The Social System, str. 15,46-7, 327; isti autor, Skice
iz socioloke teorije, odjeljak Perspektive socioloke teorije; isti autor, An Outline of the
Social System, u: Theories of Society, torn 1.
164
G.C.Homans, Social Behavior.Its Elementary Forms, str. 35, 45. U poljskoj literaturi
ovaj rad je predstavljen i analiziran u radu A.Malevskog, Primjena teorije ponaanja. Na
osnovu empirijske verifikacije, neke od posebnih tvrdnji koje navodi Homans prepoznate su
kao netane.
147
SOCIOLOGIJA KULTURE
Homans jo uoptenije definie interakciju kao uzajamni utjecaj "dviju

ivotinja". Supstancijalne oblike tako shvaene interakcije Homans ograniava,
prije svega, na procese u mikrostrukturi, na takve drutvene situacije u kojima
se djelujui ovek pojavljuje iskljuivo u personalnim ulogama (person, other,
third man), a ne u ulogama koje mu odreuje bilo koja institucija.
U takvom sistemu, pravila djelatnosti odreuju jedino teorija nagrada i
kazni i teorija razmjene. Homans formulie etiri osnovna opta zakona
subinstitucionalne interakcije i nekoliko uih zakona. Prvi opti zakon, osnov
ostalih, govori da, ako je u prolosti, pri pojavi izvjesnog nadraaja, odreeno
ponaanje individua bilo nagraeno, tada e se i u budunosti slino dogoditi;
ukoliko je situacija slinija onoj u kojoj je ranije nastupio nadraaj, utoliko je
vea vjerovatnoa pojave slinog ponaanja.
U toku analize Homans ipak dolazi do zakljuka da se na osnovu toga
zakona ne mogu objasniti i predvidjeti ponaanja ljudi, a da se ne zna ta za njih
predstavlja nagradu, dakle, vrijednost. Utvrivanje raznovrsnosti priznatih
vrijednosti natjeralo je Homansa da, u pretpostavci, u okvire prihvaenog
sistema interpretacije supstancijalnog, uvodi ponaanje niza injenica koje
odreuju uslove reakcije, a koje su preuzete iz repertoara kulture koja
predstavlja bazu prouavanih procesa interakcije.
Homans govori tri vrste "prolosti", "naslijea" ili "iskustva" koje su
izvor vrijednosti: to je naslijee vrste i drutveno naslijee koje je rezultat
zajednikog, "u odreenom stepenu" za "veinu" ljudi, iskustva i "drutvenog
iskustva lanova nekog odreenog drutva".
Po njemu, taj trei izvor utjee jedino na neka ponaanja. Dakle, postoje
drutvena ponaanja koja su potpuno empirijski izolovana od utjecaja kulture,
tj. od utjecaja naslijea odreenog u datom, a ne u optem drutvenom iskustvu.
Obrasci takvih ponaanja morali bi da budu potpuno univerzalni i u
prostoru i u vremenu; jedino tada bi bila opravdana potreba za preispitivanjem
dosadanje definicije kulture, ili iskljuivanje takvih obrazaca iz oblasti kulture,
kao obrazaca koji nisu zajedniki ljudima u okviru neke zajednice, nego ljudima
koji vode drutveni ivot, dakle, podlijeu interakciji uopte.
Ipak, ako bi ti optedrutveni obrasci trebalo da budu - kako tvrdi Homans
- "steeni kao dio antike istorije rase", tada bi teze koje se na njih odnose
trebalo ukljuiti ne u neku teoriju ponaanja isto toliko optu kao
148
to su anatomija ili fiziologija ljudskog organizma, nego u istraivanje kulture

koja se stvara, traje i podlijee promjenama u istorijskom procesu. 165
S obzirom na otkria savremene preistorijske antropologije i teorije
antropogeneze, nema nedoumice tome da "antika istorija ljudske rase" nije
bila univerzalna, jednorodan razvojni proces, nego je bila podijeljena na niz
posebnih i prvobitno potpuno izolovanih istorijskih tokova. Ti tokovi su dio
kulturnog razvoja ljudskih zajednica, koji je poeo u trenutku kada je bioloka
mutacija zatvorila aktualnu fazu evolucije vrste homo sapiens. Od tog trenutka,
bolje reeno od tih trenutaka pojave ovjeka u raznim predjelima Zemljine
kugle, poinje istorijska podjela kultura. Te sekvence kulturnih utjecaja Osovski
je definisao kao relativno izolovane sisteme.
Koncepcija trodimenzionalnih sociolokih uputstava Osovskog sadri
takoer elemente kritike Homansovog stanovita, a prije svega kritiku
paradoksalne tvrdnje da je ljudska priroda kulturna univerzalija. Po miljenju
Osovskog, vankulturne i pretkulturne zakonitosti ljudskog ponaanja moraju da
budu svedene na mehanizme prenoene putem biolokog naslijea zajednikog
svim ljudima, a djelimino i ljudima i nekim ivotinjskim vrstama.
Uloga tih mehanizama u drutvenoj djelatnosti ovjeka ima toliko opti
karakter da tvrdnje koje njoj formulie Homans dobijaju oblik tau-tologije.
Naelo teorije ponaanja u Homansovom prilazu svodi se na tvrdnju da ljudi,
slino ivotinjama, neemu streme, a neto izbjegavaju i da streme tome emu
streme. Slobodno od istorijskih ogranienja, utvrivanje univerzalnih kulturnih
svojstava ljudskih djelatnosti u drutvu moglo bi, u skladu sa gleditem
Osovskog, da bude rezultat kompara-tivnog prouavanja relativno izolovanih
sistema.166
Homans je ipak tragao za univerzalijama drutvenog djelovanja
osloboenog od bilo kakvih kulturnih utjecaja. Morao je, dakle, da se zaustavi
na utvrivanju optih mehanizama dostupnih zoosociologiji. To ne bi pomoglo
da se objasne i predvide drutvena ponaanja ljudi, koja su, osim toga, odreena
i kulturnim vrijednostima. Homans je morao na kraju to da prihvati i da uvede
kulturne "injenice" u analizu zakonitosti ljudskog ponaanja. To oznaava
odustajanje od pokuaja empirijske podjele
165
G.C.Homans, Social Behavior, str. 45

S.Osovski, Drutvena zoologija i kulturna diferencijacija i Dvije koncepcije istorij
skih uoptavanja
166
149
Antonjina Kloskovska_________________________________________________________
SOCIOLOGIJA KULTURE
drutvenih i kulturnih pojava. Tvrdnja empirijskoj nepodjeljivosti drutva i

kulture odnosi se, naravno, jedino na ljude koji ive u drutvu i koji podlijeu
socijalizaciji. Socijalizacija utjee na to da drutvena ponaanja ljudi poprime
kulturoloko obiljeje, odreuju ih, dakle, obrasci i modeli djelatnosti
svojstveni odreenoj kulturi. Mogunost izdvajanja drutvene sfere svodi se
jedino na izdvajanje onog aspekta pojave, koji u empirijskoj cjelini ima
drutveno-kulturni oblik.
Tako vieno, prethodno predstavljeno stanovite Krebera, koji je drutvenu
kulturu smatrao dijelom opteg kompleksa fenomena globalne kulture, nije
izraz etnolokog imperijalizma. Kreberova koncepcija zahtijeva ire
objanjenje, jer ni on sam nije do kraja razjasnio taj problem. U jednom od
posljednjih, za ivota objavljenih lanaka, pisao je:
"S gledita razvoja, evolucije, drutvo je izrazito ispred kulture, dakle,
nalazi se u njenoj osnovi, a to pokazuje postojanje sloenih zajednica, prije
svega meu insektima, mnogo prije raanja bilo kakve kulture. Ove pojave
mogu analitiki da se podijele ... Ali, za mene lino ostaje nejasno kako
sociolog moe uspjeno da prilazi kulturi kao neemu to se nalazi u drutvenoj
strukturi ili kao neemu to je mogue iz nje proizvesti putem pojmova,
apstrakcije, a da u isto vrijeme antropolog takoer uspjeno moe da tretira
drutvenu strukturu jedino kao dio ili odjeljak kulture."167
Predstavljena kontradikcija je djelimino rezultat svoenja drutva i kulture
na njihov supstancijalan vid. Ne radi se samo upotrebi ova dva pojma, koja je,
naravno, dozvoljena, nego njihovom hipostaziranju, koje bi moralo neizbjeno
da izazove konflikt stanovita sociologa i antropologa. Takvu hipostazu ili
reifikaciju izbjegavaju koncepcije drutva i koncepcije kulture definisane kao
sistemi djelatnosti ljudi u njihovom zajednikom ivotu. I ako prihvatimo takvu
bihevioralnu interpretaciju, oba pojma se ipak ne mogu odnositi na statiko
tretiranje prouavanih pojava. Onda se kulturi ne moe prilaziti kao dijelu
drutvene strukture, niti toj strukturi kao odjeljku kulture, kao to je to
formulisao Kreber u navedenom odlomku.
I drutvo i kultura predstavljaju dinamine sisteme, procese, ija definicija
sadri pojam naizmjenino nazivan - u ovdje prihvaenom stanovitu terminima: ponaanje, djelatnost, radnja.168 U skladu sa
prihvaenom tvrdnjom, polje vankulturnih ljudskih radnji je marginalno. ak i

podmirivanje osnovnih biolokih potreba, manifestacija nagona i osjeanja,
odigrava se u ovjeku koji podlijee socijalizaciji, u kulturoloki odreenom
obliku. Moe se, dakle, prihvatiti da prethodno predstavljena klasifikacija
kulturnih kategorija obuhvata cjelokupnost ljudskih radnji. Tako iroko
shvaena kultura u globalnom antropolokom prilazu oznaava kompleks
drutveno-kulturnih fenomena. Ona je genetski u cjelini drutvena, jer obuhvata
djelatnosti koje teku u skladu sa obrascima i modelima formiranim u ljudskim
kontaktima. Uslov njenog postanka, razvoja i transmisije jeste postojanje grupe
ljudi koji djeluju jedni na druge. Taj drutveni uslov se, ipak, ne aktuelizuje u
svakoj oblasti, u svakom sluaju primjene kulturnih normi i obrazaca sa
identinom, jednakom neposrednou. Njegova neposredna realizacija ima
oblik interakcije.
Prethodno je navedena definicija interakcije u poimanju dvije razliite
teorijske orijentacije. Po najjednostavnijoj definiciji, ljudsko ponaanje postaje
interakcija kada je subjekt i predmet radnje - ovjek. Kultura bitisanja obuhvata
ljudska ponaanja okrenuta svijetu prirode, predmetima proizvodnje,
sekundarnoj, kulturnoj sredini. Te radnje nemaju karakter neposredne
interakcije. Tehnike radnje povlae za sobom takvu interakciju ako se
obavljaju kolektivno, a prije svega kada su ukljuene u sistem drutvene
organizacije, jednostavnije ili sloenije, zavisno od opteg stepena razvoja
kulture. U skladu sa teorijom marksizma, proizvodna djelatnost predstavlja
osnov drutvenih odnosa i kroz njih odreuje cjelokupnost drutvene
organizacije. Odnosi u kojima se nalaze ljudi u toku proizvodnje razlikuju se od
same proizvodnje zasnovane na tehnikim radnjama, kao to se od tih radnji
razlikuju semiotiki procesi koji ih prate i imaju veliki utjecaj, ali nisu u stanju
da ih zamijene.
Socioloka istraivanja koja se bave fenomenima interakcije, vezane za
proizvodnju, razmjenu dobara i potronju, za ekoloku situaciju ljudskog
kolektiva, za njegovu demografsku osnovu, kreu se na granici drutvene
kulture i kulture bitisanja. To je odlika sociologije rada, sociologije sela i grada,
sociolokih istraivanja obrazaca potronje i demografskih procesa. Predmet
njihovog prouavanja su uloge, odnosi i drutvene
167
A.L.Kroeber, The Personality of Anthropology, str. 3

Ponekad se ponaanje, kao ira pojmovna kategorija, razlikuje od djelanja i zahtijeva
jedino bihevioristiku interpretaciju. Pojam djelanja, kao refleksivni i ka cilju usmjereni in,
168
150
ne odnosi se na ivotinje. Ovdje se termin "ponaanje" odnosi na ljude i ne zahtijeva bihevioristiku interpretaciju. Termini "djelanje" i "aktivnost" rezervisani su iskljuivo za definisanje ponaanja ljudi.
151
djelatnosti ljudi koje se odnose na njihove radnje u sferi kulture bitisanja, ali se
izraavaju u interakciji, a ne u istim tehnikim funkcijama.
Povezanost drutvene kulture sa procesima semioze mnogo je ira i
vra, budui da se vei dio ljudskih interakcija ostvaruje u obliku
semiotikog ponaanja, tj. u komuniciranju, sporazumijevanju. Pojam
komunikacije najkrae se moe definisati kao interakcija koja se ostvaruje
pomou znakova i simbola. U skladu sa prethodno predstavljenim stanovitem,
ovaj proces ne treba identifikovati sa iroko shvaenom informacijom kao
fenomenom svakog uzajamnog djelovanja dva sistema. Naravno, razlikuje se i
od komunikacije u smislu prenoenja ljudi i stvari u prostoru i od termina
tehnikih ureaja koji su u toj upotrebi, iako su ti fenomeni u mnogim jezicima
obuhvaeni istim terminom.169 Komunikacija kao semiotika interakcija nije
fenomen svojstven jedino ljudima, ali meu ljudima dobija posebne oblike.
MekKej definie komunikaciju kao varijantu procesa informacije zasnovanu na uticaju koji vri jedan organizam na drugi na taj nain to reakcije
koje su rezultat tog uticaja izlaze iz okvira percepcije fizikih dogaaja. Bakli,
karakteriui komunikaciju u okviru sociokulturnih sistema, isticao je sve veu
ulogu koju u njoj ima konvencionalna razmjena, "koja potiskuje u dalji plan
svaku krutu strukturu to se javlja na nivou organizama".170
Krutost komunikacijskih struktura u ivotinjskom svijetu oznaava da se
ivotinje sporazumijevaju pomou oznaka i da te oznake vre funkciju signala.
To jo vie istie ulogu ovjeku svojstvenih, posebnih komunikacijskih procesa
u drutvenom ivotu. Mnogi istraivai komunikacijskog ponaanja ivotinja
objanjavaju taj proces na slian nain, a to dovodi do brisanja, iezavanja
razlika izmeu naina na koje se sporazumijevaju ljudi i ivotinje. Treba rei
da je problem sporan.
Zahvaljujui napretku etnografije posljednjih decenija, bolje su poznati
oblici komunikacije meu ivotinjama. Pojam komuniciranja, pa ak i jezika,
obuhvata ipak irok spektar, polje razliitih fenomena, dakle, i reakcije srodne
tropizmu, kao i sloenija ponaanja ivotinja vieg reda, kao reakcije na signale
u situacijama slinim ljudskoj interakciji,
169
Termin "komuniciranje" umjesto odgovarajueg engleskog ili francuskog "commu
nication" predloio je A.Siinjski. Pregled definicija komuniciranja sadri rad F.Fearinga,
Human Communication. Takoer uporedi: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje.
170
J.Buckley, Sociology and Modem System Theory, str. 50. iroko shvatanje komunici
ranja prihvataju mnogi sovjetski autori, oslanjajui se na principe kibernetike i teorije infor
macija. Npr. VNalimov, Probabilistiki model jezika.
152
SOCIOLOGIJA KULTURE
Primjer tropizma je napad, u sopstvenom mravinjaku, na mrava proetog

mirisom drugog mravinjaka ili bjekstvo riba iz predjela vode koja sadri krv
predstavnika njihove vrste. Primjer drugog tipa su reakcije straha na signale
opasnosti, kao to su krik jedne od ivotinja u oporu sisara ili u jatu ptica ili
zvuni i vizuelni signali mamljenja enke mnogih ivotinjskih vrsta, i sl.
U analizi slinih pojava istraivai idu vrlo daleko, pripisujui posmatranim ivotinjama motivacije unutranjeg iskustva analogne ljudskim
psihikim procesima. Komentariui, prije mnogo godina, prouavanja
majmuna, koja su vrili Keler i ameriki bihevioristi, Bertrand Rasel je aljivo
zapazio da prouavanja ivotinja pokazuju udnovatu slinost sa stereotipnim
odlikama kulture istraivaa. Majmuni su, prema njemakim istraivanjima,
imali sklonost ka kontemplaciji, a majmune koje su prouavali ameriki
psiholozi odlikovala je pokretna aktivnost, pomou koje su rjeavali zadatke
metodom pokuaja i greaka. Ova tumaenja, naravno, bila su vezana za
teorijske razlike pravaca koje su zastupali istraivai.
Savremene mogunosti istraivanja su mnogo vee i u pogledu tanosti
opservacije i u pogledu preciznosti izdvajanja oblika komunikacijskog
ponaanja ivotinja. Ali, i u njima se pojavljuje sklonost ka antropo-morfizmu,
a karakteristian primjer je interpretacija est tipova zvunih signala skakavca,
koje su izdvojili zoosemiotiari, a koje Mol objanjava i ovako: "Kako je divno
i dobro ivjeti!", "Povreuje moju teritoriju!", "Ona (enka) je moja!"171
Istraiva koji eli da izbjegne antropomorfinu interpretaciju nema
osnova da tvrdi da meu ivotinjama ponaanje onih predstavnika koji su izvor
znaka ima intencionalni karakter i da su ta ponaanja primana kao rezultat,
posljedica komunikacijske intencije. Kotarbinjski je u svojim semantikim
studijama razlikovao iskaz kao radnju upuenu sa namjerom da se neto
nekome saopti, i izraavanje kao rezultat stanja pojedinca koji reaguje. 172
Tako, stanje moe da proizlazi iz seksualnog nagona, osjeanja straha, pripreme
za napad. Komunikacijsko ponaanje ivotinja najoba-zrivije moe da bude
tumaeno kao proizvodnja prirodnih znakova, meu kojima su i reakcije
izraavanja, koje djeluju na ostale ivotinje iste vrste ili
171
Uporedi: T.A. Sebeok, Perspectives in Zoosemiotics, str. 80.

T.Kotarbinjski, Elementi logike, teorije saznanja i metodologije nauka, str. 13 i
druge
172
153
na ivotinje druge vrste, kao signali za borbu ili bjekstvo. Pas koji kezi zube
spreman je za napad i ta slika, ak i kada napad izostaje, djeluje na drugog psa
kao signal za borbu ili bjekstvo. Spekulacije refleksnom ponaanju drugog
pojedinca, koje bi trebalo da objasne koji e oblik reakcije on izabrati, prelaze
okvire bihevioristikog opisa, koji predstavlja opasan vid tumaenja ponaanja
ivotinja. Ali, takve spekulacije nije uspio da izbjegne ak ni biheviorista
Mid.173 Koncepciju "jezika ivotinja" podrobno je analizirao Benvenist, a svoju
kritiku naina komunikacije predstavio je na "jeziku" pela, najbolje istraenom
sloenom sistemu prenoenja informacija meu ivotinjama. Kruni let (i onaj u
obliku osmice) pele koja je nala nektar, koji je tridesetih godina opisao Fon
Fri, a kasnije je niz puta prouavan, predstavlja signal za polijetanje
medonosnih pela, a sadri informaciju pravcu leta i razdaljini.
Analizirajui podrobno taj proces sporazumijevanja, Benvenist ukazuje na
glavne njegove odlike, koje ga dijele od upotrebe jezika u sporazumijevanju
ljudi: 1. nedostatak glasovnog organa, to moe da se prihvati kao manje bitna
razlika; 2. nemogunost da se poruka podijeli na elemente analogne morfemima
i fonemima; 3. poruka se odnosi uvijek na jednu pojavu; 4. trajnost i
nepromjenljivost oblika poruke; 5. nemogunost da se odgovori na poruku,
dakle nema dijaloga; 6. nemogunost da poruku dalje uputi pojedinac koji ju je
primio, ali nije bio u dodiru sa predmetom poruke; 7. identinost reakcije na
poruku i reakcije na predmet poruke; 8. svoenje i ogranienje reakcije na
pokretnu, radnu. U zakljuku, Benvenist tvrdi da sporazumijevanje pela nije
jezik, nego signalni kd. I ne posjeduje osnovne odlike jezika, koje Benvenist
definie ovako: "Iz karaktera jezika slijedi sposobnost stvaranja supstituta
iskustva, koje moe da bude prenoeno beskonano i u vremenu i u prostoru. To
je svojstvo naeg simbolizma, koje je osnov, temelj jezike tradicije."174
Pele predstavljaju vrstu koja je vrlo daleko od ovjeka u procesu
evolucije. Sasvim je na mjestu pobuna protiv traganja za granicom semiotikih
sposobnosti ovjeka i ivotinja na primjeru pela. Ipak, zoosemiotiari uzimaju
i kontroverznije primjere, a to ilustruju navedeni primjeri iz Sibiokove studije.
Ne moe se negirati da su vii kimenjaci, na
173
D.H.Mid, Um, linost i drutvo 174 E.Benveniste, Problemes de linguistique generale,

str. 61. M.Lindauer je utvrdio da se komunikati pela odnose i na lokalizaciju konice, to
primorava na modifikaciju Ben-venistove tree tvrdnje; uporedi: T.A.Sebeok, Perspectives
in Zoosemiotics.
SOCIOLOGIJA KULTURE
primjer psi, majmuni, delfini, sposobni da, naueni eksperimentima, uestvuju u

dosta sloenim oblicima sporazumijevanja sa ljudima. Ali, to nisu primjeri
oblika svojstvenih tim ivotinjama, koje one same stvaraju s ciljem uzajamnog
sporazumijevanja.
U traganju za razlikama, u tom i u svakom drugom pogledu, izmeu
ovjeka i ivotinje, ne treba odreivati apsolutnu granicu, koja bi iskljuivala
sve veze. To bi se kosilo sa prihvatanjem zakona evolucije i sa pretpostavkom
da kultura uopte, pa onda i sposobnost semioze, proizlaze iz prirode. Izvor
semioze je ovjekova priroda, koja predstavlja rezultat posebne faze evolucije,
odvojene od faze ivotinjskog razvoja jednim stepenom, ali taj stepen ima
poseban znaaj. Karakteristian izraz razlike je nepromjenljivost oblika
sporazumijevanja izmeu ivotinja u poreenju sa raznovrsnou i
promjenjivou semiotike kulture.
Takvo je Sibiokovo finalno stanovite; on izdvaja dvije vrste sistema
znakova u ovjekovom komunikacijskom repertoaru: antroposemiotiki sistem,
koji je iskljuivo vlasnitvo ljudske vrste, i zoosemiotiki sistem, kao posljednji
proizvod jedne evolucijske serije, koja obuhvata takoer i druge ivotinje.
Sibiok upozorava da ne treba mijeati ta dva sistema i slae se sa omskim, koji
tvrdi da identifikovanje sa jezikom drugih, par-alingvistikih komunikacijskih
oblika, moe da se vri jedino na vrlo visokom nivou apstrakcije. 175 Ovo
stanovite treba imati u vidu kada se razmatra uloga sporazumijevanja u
drutvenom ivotu ljudi, u poreenju sa podacima zoosemiotike koje daju
etioloka istraivanja Tinbergena, Lorenca, Hokita i razni proksemiki i
kineziki prilazi, ti. koncepcije koje se odnose na semiotike vrijednosti
prostornih odnosa i mimikog (pokretnog) ponaanja i ljudi i ivotinja.
Opis najjednostavnijih oblika jezikog sporazumijevanja ljudi ve
pokazuje da, pored odreene zajednike ili podudarne sfere sa signalnim i
iskaznim sistemima znakova kod ivotinja, jezik vri funkcije koje, van okvira
ljudske sredine, nemaju (svoju) analogiju.
Malinovski, koji je pripadao preteama etnolingvistike, dajui karakteristiku upotrebe jezika u trobrijandskom drutvu, definie ga kao neophodan
element kolektivne djelatnosti i svakojake drutvene akcije. Ekvivalent ove
funkcije moe da se nae u signalnom ponaanju ivotinja. Slinost se, takoer,
moe uoiti izmeu glasova u ptijem jatu ili u
175
154
T.. Sebeok, Perspectives in Zoosemiotics, str. 112 i druge

155
fizikom dodiru pojedinih ivotinjskih vrsta i funkcije koju je Malinovski

nazvao faktikom, funkcije koja se zasniva na uspostavljanju kontakta koji ima
autotelian karakter. Ali, meu ivotinjama ne moe se nai analogija sa
narativnom funkcijom, koja se u trobrijandskom drutvu, po Mali-novskom,
zasniva, prije svega, na priama morskim putovanjima i lovu.
Malinovski u svojim studijama jeziku tvrdi da prvobitni jezik nema
refleksivnu funkciju, koja bi bila adekvatna upotrebi jezika u nauci i
knjievnosti razvijenih zajednica. Njegova sopstvena istraivanja mita negiraju
takvo stanovite. Trobrijandski mit tumai genezu drutvenog sistema i
predstavlja obrazloenje postojee drutvene strukture. Refleksivnu primjenu
kulture prouavali su mnogi naunici. Za Levi-Strosa, koji je vidio razlike u
karakteru miljenja prvobitnih drutava i odreenih naina miljenja razvijenih
drutava, nije bilo sumnje da "divlju misao" karakterie refleksivna
sposobnost.176
Primitivna umjetnost, nauka, vjerovanja i rituali su, u nita manjoj mjeri,
ako ne u mnogo veoj, svjedoanstvo hipertrofije simbolizma u odnosu na
odgovarajue oblasti kulture razvijenih drutava. Primitivno drutvo, koje
proima semiozom sve oblasti svog ivota, istovremeno toj semiozi daje
kvaziinstrumentalnu vrijednost. To je poseban oblik prvobitnog pansemiotizma.
U tom drutvu ovjek se sporazumijeva ne samo sa drugim ljudima ve - po
svom ubjeenju - i sa zemljom, biljkama, stihijama i natprirodnim silama, a to
ini preteno, ali ne iskljuivo, iz praktinih pobuda. Magija trobrijandskih
vrtova je neophodna, po ubjeenju domorodaca, u njihovom vrtlarstvu. Karakter
jezika Tro-brijanana ini da se veza izmeu magine radnje i praktine
posljedice odreuje u obliku vremenskog redoslijeda, a ne uzronog: ovjek
izgovara zakletvu, a kasnije rastu taro i batati. Smatrati zbog toga Trobrijanane
za prirodne pretee Hjuma i pozitivista bilo bi pogreno. Pravilna je tvrdnja da
Trobijanani maginu operaciju nesumnjivo smatraju uslovom neophodnim, ali
nedovoljnim za rast biljaka.177
Opisivana svojstva primitivnih kultura imala su bitan utjecaj na stvaranje
spoznaje odnosu drutva i kulture u savremenoj antropologiji i teoriji kulture.
Proetost semiozom svih oblasti praktine djelatnosti i
176
K.Levi-Stros, Divlja misao; F.Boas, Mind of the Primitive Man; ERadin, Primitive
Man as Philosopher
177
B.Malinowski, The Problem of Meaning in Primitve Languages. Takoder
uporedi: B.Malinowski, Coral Gardens and Their Magic.
156
SOCIOLOGIJA KULTURE
ivota primitivnih zajednica vezana je za, tim drutvima svojstveno, proimanje

mnogih sfera fenomena, koje u razvijenijim drutvima imaju vrsto razgranien,
institucionalizovan oblik izraavanja.
Ta svojstva primitivne kulture su temelji stanovita savremene
antropologije, koja moe da se definie kao akademski pansemiotizam. Glavni
predstavnik toga pravca je Klod Levi-Stros. Njegov utjecaj je vidan u mnogim
pravcima antropologije kulture, kao i u oblastima humanistikih nauka koje su
pod utjecajem strukturalizma: u semiologiji Barta, Bodrijara, Gremasa, Giroa.
Analiza strukture srodstva primitivne zajednice kao glavnog faktora njene
integracije dovela je, kao to je poznato, Levi-Strosa do zakljuka da se
mehanizam integracije zasniva na razmjeni. Razmjena se manifestuje u tri
glavna oblika: osim razmjene ena sklapanjem brakova, kojim se ostvaruje taj
princip razmjene, to je jo razmjena dobara, robe, i razmjena rijei u procesu
jezikog sporazumijevanja.
Na osnovu analogije izmeu prva dva procesa i treeg, Levi-Stros tvrdi da
se svaka razmjena odnosi na znakove, dakle, identifikuje je sa semiozom ili
semiotikom interakcijom, sporazumijevanjem. Odatle ve proizlazi
neposredan zakljuak da su razmjenjivani elementi - znakovi. Dakle, znakovi su
ekonomska dobra i ene. Istina, to se tie ena, Levi-Stros se ograuje,
priznajui da su one, kao ljudska bia, istovremeno i korisnici znakova.178
proirivanju semioloke koncepcije na sferu odjee, ishrane, naina jedenja i
pokuajima primjene lingvistikih metoda analize u tim oblastima, to su sami
lingvisti kritikovali, ve smo opirno razmatrali.
Giro je, dovodei u ekstremnost pansemiotiko stanovite, tvrdio: "Znak je
sve: pokloni, namjetaj, kune ivotinje, na stan, itd."179 Ako odbacimo
pansemiotiko stanovite s obzirom na njegovu ekstremnost, ovu reenicu bi
trebalo zamijeniti tvrdnjom: sve moe da bude znak. Namjetaj, domae ili
divlje ivotinje, dobra, koriena u toku robne razmjene, prije svega su prirodni
kulturni predmeti, sposobni da podmire, na
178
K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija. Ostavljajui po strani pitanje semiotikog

karaktera razmjene ena, sam taj izraz ne ini nam se taan u odnosu na klanove u matrilinearnom i matrilokalnom sistemu, u kojima prije dolazi do razmjene mukaraca, koji pred
stavljaju pokretan element, negoli ena, koje su organizaciono i prostorno vezane za stabilnu
strukturu klana. Levi-Strosovo stanovite dovodi do krajnosti F.Rossi-Landi, Linguistics and
Economics.
179
E.Giro, Semiologija, str. 106. Giro takoer pie da je "ovjek praktino znak, a zatim
konvencija" (str. 98) dajui dokaz ekstremnog tretiranja semiotikih pojmova.
157
SOCIOLOGIJA KULTURE
neposredan nain, ljudske prirodne ili sekundarne potrebe u sferi kulture

bitisanja. Ako su im jo dodati znaenje i vrijednost, tada vre funkcije i u
sferi simbolike kulture. Ali, razlikuju se od ostalih znakova, ija primjena se
iscrpljuje u njihovoj semiotikoj funkciji. I ta razlika smije da bude izbrisana.
Pravilno, iako nedovoljno dosljedno, to izraava koncepcija funkcionalnog
znaka Rolana Barta, koji je u tom pogledu umjereniji od ostalih semiologa
strukturalista.
Pansemiotiko stanovite Bodrijar formulie na posebno ekstreman nain,
razvijajui Levi-Strosovu koncepciju, za koju moe da se nae inspiracija jo
u De Sosirovoj formulaciji analogiji izmeu jezikog sporazumijevanja,
komunikacije i razmjene vrijednosti svake vrste, u irokom shvatanju tog
pojma. Po Bodrijaru, svaka potronja je razmjena. A iz njenog drutvenog
karaktera izvlai se zakljuak da ona predstavlja razmjenu znaenja.
Sekundarnost karaktera instrumentalne, praktine funkcije razmjene, koja je
kod Barta jedino sugestija, Bodrijar formulie elsplicitno, potpuno jasno. 180
Prihvatanje bihevioristike koncepcije drutva i kulture povlai za sobom
potrebu za razgranienjem oblika ponaanja svojstvenih ljudima i ivotinjama,
a prije svega podjelu naina na koje se sporazumijevaju u stadu, odnosno u
drutvenom ivotu. Da bi se odredio odnos drutva i kulture u ljudskoj sredini
neophodno je odrediti jasne granice simbolike kulture. I to je razlog za
diskusiju pansemiotikom stanovitu, koje ima sve veu primjenu u
savremenoj antropologiji, usmjerenoj u pravcu tzv. nove etnografije i
etnonauke. Manifestaciju pansemiotizma predstavlja i pretjerana upotreba
termina "tekst" u teorijama umjetnosti, a prije svega u teorijama literature,
koje se razvijaju u Evropi. Treba jo jedanput podsjetiti da je ak i Levi-Stros
bio protiv primjene koncepcije semiotikog sistema u sferi umjetnikog
stvaralatva, a da ne govorimo vienju tekstualnih struktura u svakom
elementu kulture, sa eventualnim dodatim znaenjem.
Karakteristian primjer djelovanja pansemiotikih tendencija u amerikoj
antropologiji kulture je Salinsova promjena stanovita. Njegova teorija imala
je kao polazite neoevolucionistiku orijentaciju koja je, po Hariso-vom
miljenju, bila bliska marksizmu. Njena dalja modifikacija vrena je pod
utjecajem semiotikih koncepcija. Salinsova teorija je disciplinarno
blia sociologiji od isto kulturolokih studija francuskih semiotiara. Pokazuje

jasnije rezultate pansemiotike orijentacije u istraivanjima drutva i kulture.
Salinsova teorija se kritiki odnosi prema raznim verzijama antropolokog
naturalizma i funkcionalizma i prema Marksovoj teoriji, koju Salins dijeli na
dvije kategorije, po njemu, razliitih paradigmata - naturalistiku i kulturoloku,
svojstvene istoricistikoj ravni materijalizma. Salins naglaava da se u tome ne
prikljuuje stanovitu onih filosofa koji suprotstavljaju koncepcije "mladog
Marksa" kasnijim, preteno ekonomskim, elementima njegove teorije. Salins
drugdje vidi cezuru u Marksovim pogledima na drutveno-kulturnu stvarnost.
Salinsova osnovna pretpostavka jeste tvrdnja jedinstvu i nedjeljivosti
kulture u njenom globalnom smislu. To opravdano stanovite, obrazloeno u
antropolokoj teoriji, razlikuje se od prethodno predstavljenog shvatanja
globalne kulture, jer Salins odbacuje bihevioristiku interpretaciju kulture i ne
dozvoljava izdvajanje raznih kulturnih kategorija, ak ni u analitikom smislu.
Po njemu, cjelokupna kultura ima simboliki karakter. Ako se upotrijebi termin
koji je predloio Znanjecki, sistem svih drutvenih fenomena, cjelina injenica
ljudskog ivota moe da se definie kao aksionormativni i semiotiki poredak.
Salins ne dozvoljava ak ni u ontolokoj ravni redukciju tog sistema na inove
ljudske djelatnosti. Odbacuje antropoloku definiciju kulture lintonovskog tipa
kao i Veberovu koncepciju fakata i drutvenih grupa, naziva ih solipsistikim.
Svaku podjelu drutvenog sistema i kulture smatra pogrenom. A iskljuuje
mogunost argumentovanog tumaenja drutvene djelatnosti ljudi, pozivajui se
na njihove prirodne potrebe. Dakle, odbacuje kategoriju kulture bitisanja i u
Marksovom prilazu i u bilo kojoj verziji svojstvenoj Morganovoj naturalistikoj
ili funkcionalistikoj etnologiji.
Izdvajajui u analizi Marksove teorije dvije paradigme, Salins ne prihvata
Marksovu interpretaciju i naziva je stanovitem praktinog razuma. Prebacuje
mu naturalizam i utilitarizam i smatra da je Marksova kritika te dvije
orijentacije nedovoljna. Istie teorijske vrijednosti istoricistike interpretacije,
po kojoj se djelatnosti ljudi koji stvaraju istoriju odnose na uslove njihovog
drutvenog bitisanja, na istorijski oblikovano funkcionisanje ula, na nain
ivota (smatra ga ekvivalentom kulturnog, simbolikog i aksiomatskog obrasca
definisanja ljudskih djelatnosti). Ova strana Marksove teorije bila je do sada
nekoliko puta naglaena u ovoj
180
158
J.Baudrillard, Pour une critique de l'economie politique du signe
159
studiji. Nesumnjivo, njena uloga je znaajna u odreivanju pogleda na funkcije

kulture. Ali, ne moemo se sloiti sa Salinsom da je istoricistiki prilaz kulturi u
protivrjeju sa dijelovima koji se odnose na njeno izvorite u sferi bitisanja, u
prirodnim potrebama ljudi. Drutveni ivot i istorijska definisanost ne ukidaju te
osnovne, nune uslove ivota. Salins i sam priznaje tu vrstu uslovljenosti:
"Naravno, priroda je uvijek u odreenom smislu naelni faktor. Nijedno drutvo
nije u stanju da ivi od uda, pokuavajui da prevari prirodu. Nijedno drutvo
ne moe da zanemari svoj bioloki produetak, odreujui ga na principu
kulture; ne moe da omalovai potrebu za sklonitem, a to su domainstva, i
potrebu za ishranom, koja zahtijeva razlikovanje jestivih i nejestivih supstanci.
Ipak, ljudi se ne samo odravaju u ivotu, nego se u ivotu ponaaju na
odreeni nain."181
Taj nain, naravno, odreuje kultura u istorijskom procesu svog razvoja.
Ovu injenicu nesumnjivo priznaje Marksova teorija. tome govore brojni
tekstovi koncepciji naina ivota, istorijskim uslovima ovjekovog bitisanja, a
ekonomski tekstovi eksplicitno definiu, na primjer, radniku platu ne kao
ekvivalent trokova biolokog opstanka ljudskog organizma, nego kao
ekvivalent regeneracije radnike snage na nivou odreenih istorijskih uslova i
zahtjeva. Salins je bio potpuno svjestan ovog Marksovog stanovita i pozivao se
na njega, ukazujui na njegovu komunikacijsku funkciju, inspirativnu za kasnije
teorije.
Moemo se sloiti sa Salinsovim miljenjem da "materijalna uspjenost
ljudske djelatnosti ne pojavljuje se praktiki - u apsolutnom smislu, ve jedino
po mjeri i obliku koje namee kulturni sistem".182 Iako se u istoriji ljudskih
zajednica deavaju trenuci i situacije u kojima se materijalna nunost namee
neposrednom snagom, takvi primjeri "povratka prirodi" u hobsovskom smislu
su rijetki. Sagledavanje prirodnih uslova kroz prizmu kulturnog sistema ne
oznaava niti njihovo ukidanje, niti umanjenje njihove vanosti.
Salins tvrdi da svaka drutvena primjena ima simboliki karakter, jer
proizlazi iz simboliki odreenog, ak naprosto simbolikog drutvenog
sistema. U skladu sa stanovitem prihvaenim u ovoj studiji, podjela na
simbolike i nesimbolike, ak i na nesemiotike aspekte kulture daje bolje
181
182
160
M.Sahlins, Culture and Practical Reason, str. 168

Isto, str. 164
SOCIOLOGIJA KULTURE
osnove za njeno razumijevanje od pansemiotikog stanovita. Iz toga da sve to

je predmet ljudskog iskustva moe da bude znak, ne proizlazi da sve jeste u
svakoj situaciji znak, ak ni tada kada je kulturno odreeno. Proizvodna
sredstva, alatke, maine, nesumnjivo pripadaju sferi kulture, kulture bitisanja,
ali u svojoj osnovnoj i najeoj funkciji nisu znakovi. Jer, znakovi ne
proizvode druge alatke i robu. To u odreenoj kulturi rade tehniki ureaji.
Znakovi ne podmiruju glad, ne tite od hladnoe, ne daju preimustvo u
oruanoj borbi, iako oblik predmeta koji podmiruju potrebe i ostvaruju
preimustvo ima kulturno odreen karakter i moe da vri takoer i semiotike
funkcije. Kultura na oigledan nain kanalie naine podmirivanja ljudskih
potreba. Utvrivanje ove injenice je bilo vano otkrie drutvenih nauka.
Kanalisanje ipak nije istovjetno sa semio-tizacijom. To je mehanizam
formiranja djelovanja iz navike, koji je trajniji od dodavanja znaenja, a koje
moe da se uporedi sa igrom koja se povremeno prekida i ponovo nastavlja.
Stolica u ceremonijalnoj funkciji moe da postane prijesto ili prijedsjednikova
fotelja, ali za sjedenje ne slui taj simboliki aspekt, nego kulturno oblikovani
predmet. Obiaj sjedenja na stolici, koji je kulturno formiran i ogranien na
pojedine kulture, najee jednostavno podmiruje potrebu za udobnim
odmorom, a rijetko ispunjava simboliku funkciju, koja moe ali ne mora da mu
bude dodata.
Uz to, osjeaj za udobno odmaranje nema samo prirodno izvorite. Mos
opisuje ponaanje australijskih vojnika u Prvom svjetskom ratu, koji su se za
vrijeme kratkih pauza u maru uei odmarali. To je jedan od mnogobrojnih
Mosovih primjera kulturno uslovljene sposobnosti upotrebe sopstvenog tijela
kao prvog orua, alatke.183 Svako drutvo u procesu socijalizacije kanalie
ponaanje svojih lanova u odreenim situacijama u skladu sa pravilima i
obrascima svoje kulture. Verbalizovana pravila imaju, naravno, semiotiki
karakter, ali nisu semiotika sva ponaanja koja su se kanalisanjem formirala.
To se odnosi i na kulturu bitisanja, kao i na mnoge objekte iz drutvene kulture,
kojima e kasnije biti vie rijei. U toku drutvenog ivota ljudi raa se,
takoer, posebna kategorija potreba koje se podmiruju pomou simbolikih
predmeta i radnji. Realizacija i funkcije takvih predmeta jesu oblast koju
istrauje sociologija kulture. Pravilan prilaz tim problemima zahtijeva njihovo
jasno odvajanje od ostalih kategorija potreba i drugih kategorija kulture.
183
M.Mos, Naini korienja tijela, u: Sociologija i antropologija

161
Utvrivanje pojave moguih simbolikih aspekta, dodatih raznim elementima drutvene kulture i kulture bitisanja, nesumnjivo je vano otkrie
antropologije kulture, etnologije i semiotike. Ali, opinjenost tim otkriem,
izraena u idejama pansemiotizma, prije svega zatamnjuje interpretaciju
kulturnih fenomena u cjelini, a ne doprinosi njihovom potpunom tumaenju.
Kada se kritikuje Salinsovo stanovite, treba naglasiti da se njegovo
poimanje kulture ne odnosi na pojedinane, izuzete iz konteksta, upotrebne
predmete ili inove ponaanja, iju pragmatiku, utilitarnu funkciju uopte ne
dovodi u pitanje. Ono se odnosi na tretiranje kulture kao cjeline koju odreuje
simboliki karakter drutvenog sistema. Prihvaanje takvog sistema, koje se
javlja i u Marksovoj i u Dirkemovoj sociologiji, kojoj Salins zamjera na
dvojnosti stanovita, ne iskljuuje potrebu za pozivanjem na "praktini razum".
Pozivanje na osnovne uslovljenosti fizikih i praktinih zavisnosti i u oblasti
kulture bitisanja, kao i u oblasti interakcije, dakle, drutvene kulture, neophodno
je zbog definisanja ontolokih postavki teorije. ini se da Salins ne prihvata
dosljedno takvu potrebu i pored kritikog odnosa prema pozitivistikoj
metodologiji. Tu je u njegovoj teoriji praznina koja ograniava vrijednost tog
prilaza kulturi, kao i drugih analognih teorija.
Poslije objanjenja stava prema tim problemima moe se pristupiti daljoj
analizi odnosa izmeu drutvene i simbolike kulture, kao i defini-sanju
predmeta sociologije kulture. Analiza se koncentrie na fenomene i pojmove
koji se odnose na komunikaciju.
Prilikom prethodnog vrlo uoptenog odreivanja opsega pojma simbolike
kulture istaknuto je da njime nisu obuhvaeni svi semiotiki fenomeni. U vezi sa
odnosom semiotikih procesa prema kulturi bitisanja takoer je naglaeno da
drutvene djelatnosti instrumentalnog karaktera, koje prate neke njene elemente,
imaju djelimino simboliki karakter. Te djelatnosti su predmet istraivanja
raznih specijalistikih oblasti sociologije. Ogroman dio drutvene kulture
zasniva se na komunikaciji ili, drugim rijeima, na semiotikoj interakciji. Ali,
to nije cjelokupna drutvena kultura.
Drutvena kultura obuhvata i meuljudske interakcije, koje teku po
odreenim utvrenim obrascima, nemaju semiotiki karakter, ali su vrlo vane
za situaciju ljudi u drutvu. To su operacije fizike njege i zatite, ljekarske
pomoi, seksualne radnje, borba koja dovodi do raznih oblika
162
SOCIOLOGIJA KULTURE
fizikog savlaivanja protivnika. Sve ove djelatnosti zasnovane su na fizikom

operisanju tijelom drugog ovjeka i najee se odigravaju u neposrednom
kontaktu. Iako im se najee dodaju razna znaenja, u njima se sadri osnovni
in spoljne interakcije u odnosu na znaenje, koja posjeduje i drutveni i
individualni znaaj. Taj in bie nazvan residuum interakcije. Sa gledita
znaenja, potpuno su razliite smrt ratnika na bojitu i smrt zloinca kome je
sud izrekao kaznu, ali interakcijski residuum obje injenice je zajedniki:
eliminisanje lana zajednice, prekid ljudskog ivota.
Postoje u drutvenoj kulturi vrlo znaajne sfere koje se u mnogim
sociolokim sistemima razmatraju, prije svega, ili iskljuivo, u njihovoj simbolikoj znaenjskoj dimenziji. Vlast se, prije svega, vidi u kategorijama ceremonije, insignija, birokratskih - u veberovskom smislu - operacija koje se vre
na znacima i simbolima. Klasna struktura je analizirana u kategorijama
simbolikih izraza prestia, potronje, kao ostentativne manifestacije bogatstva,
etiketskih manifestacija dominacije, podreenosti ili jednakosti.
U osnovi tih raznovrsnih semiotikih atributa drutvenih fenomena nalaze
se ipak vani - u pogledu praktine vanosti - interakcijski residui vlasti, klase,
porodine uloge, profesionalne funkcije. To nije izgubio iz vida Maks Veber,
definiui vlast kao sposobnost nametanja sopstvene volje ponaanju drugih
ljudi, a klasu kao skup ljudi koji imaju identine ivotne anse, tj. mogunost
dobijanja na tritu odreenih dobara i usluga koji se po stepenu i karakteru
razlikuju od mogunosti lanova druge klase. Realizacija vlasti pretpostavlja
mogunost i dozvolu legalne upotrebe sile. Pojam legalnosti, prema ovom
shvatanju, odnosi se na semiotiki aspekt, ali primjena sile predstavlja
interakcijski residuum. Rezidualan karakter posjeduje takoer ekonomska
klasna privilegija, iako se privilegije te vrste ne manifestuju u samim residuima.
Habermas, polazei od Veberove koncepcije racionalizacije, izdvojio je
dvije osnovne vrste ljudske djelatnosti. Prva, koju je nazvao radom, obuhvata
racionalno-svrsishodne, instrumentalne djelatnosti, koje proriu po tehnikim
zakonima, sankcionisane samom uspjenou, efikasnou; ova vrsta djelatnosti
okrenuta je ka stvarnosti kojom upravljaju uzrono-posljedine veze nezavisne
od konvencije. Ta vrsta se odnosi na ono to je u ovoj raspravi definisano kao
kultura bitisanja, ali obuhvata, takoer, i strateke djelatnosti izmeu ljudi.
Druga vrsta djelatnosti obuhvata radnje, djelatnosti koje je Habermas definisao
kao komunikativnu interakciju, dakle,
163
SOCIOLOGIJA KULTURE
semiotiku. Njihova efikasnost zavisi od interpretacije koju e dobiti, one

podlijeu normama i realizuju se iskljuivo u interakciji izmeu ljudi.184
U Habermasovoj teoriji ova podjela se odnosi na legitimizovanje
drutvenog sistema. Habermas je, analizom istorijskih oblika legitimizacije,
doao do kritike njene tehnokratske verzije, koja je vezana za brisanje granice
izmeu "rada" i komunikacijske interakcije. Markuze je u djelu One
Dimensional Man, negodujui zbog postvarivanja cjelokupne kulture, predlagao
proirenje komunikacijskih simbolikih odnosa na sve predmete ljudske
djelatnosti, ukljuujui i prirodu. Prihvatio je, dakle, pansemiotiko stanovite,
ali ne kao teorijsku tezu, ve kao praktini postulat. Semiotinost nije, po
njemu, bila princip koji se realizuje u aktualnoj stvarnosti, nego princip koji
zahtijeva realizaciju.
Habermas u svojoj kritici tehnokratske legitimizacije nije tako formu-lisao
utopijske teze, ali je takoer negodovao zbog prenoenja u drutvenu sferu
postvarenih principa, koji reguliu instrumentalnu sferu "rada".
S druge strane, Habermas je i sam tvrdio da se funkcionisanje drutvenih
sistema ne
iscrpljuje
u
oblasti
komunikacije.
Konvencionalno
institucionalizovan drutveni sistem obuhvata takoer i podsisteme, kao to su
privreda, dravni aparat u makrostrukturi, a u mikrostrukturi, na primjer, brojne
funkcije porodice, koje imaju instrumentalni karakter, odreene su praktinom
sposobnou (Aufgabe und Fertigkeiten). Do tog momenta Habermasovoj
koncepciji se pribliava pojam interakcijskog resuduuma. Ali, cjelina
Habermasove kritike koncepcije ne odnosi se prvenstveno na problem utjecaja
koji na drutvene probleme ima realni sistem odnosa koji se tie instrumentalnih
djelatnosti, ve primjenljivih istorijskih oblika njegove interpretacije.
Ova teorija predlae promjenu ideolokih principa u prilazu realnim
vezama stvari.
Tom realnom spektru drutvenih pojava, koje su infrastrukture svih
semiotikih i simbolikih elemenata djelatnosti, posebnu vanost pridaje
klasina marksistika sociologija. Koncept drutvene strukture kod Marksa i
Engelsa polazio je od ivotnih procesa odreenih individua, ljudi vienih u
realnom empirijskom procesu njihovog razvoja u odreenim uslovima:
"Ljudi su tvorci svojih predstava, ideja itd., ali to su realni djelatni ljudi, koje
uslovljava odreeni razvoj proizvodnih snaga itd."185 Polazi se od ljudi koji su
realno aktivni i na osnovu tog njihovog realnog ivotnog procesa reprodukuje se
razvoj ideolokih refleksa i odraza tog procesa. Definisanje simbolikih oblika
svijesti kao odraza drutveno-ekonomskog bitisanja ljudi ne oznaava, kao to
je poznato, omalovaavanje tih oblika i negiranje svakog njihovog utjecaja na
drutvenu stvarnost.
Veberova trodimenzionalna podjela drutvene stratifikacije doprinijela je,
takoer, i razvijanju koncepcija koje naglaavaju simboliki karakter drutvenih
odnosa. Razlikujui drutveni stale od klase, Veber je smatrao da je stale
primarni element drutvene strukture. Analiza vjerskih sistema, a djelimino
ira analiza simbolike kulture stare, antike Grke, Kine, Indije i Izraela,
predstavljala je osnov koncepcije drutvenog stalea kao sloja, ije mjesto u
drutvenoj hijerarhiji odreuje stepen realizacije cijenjenih simbolikih
vrijednosti: svetosti, znanja, asti.
Prenosei pojam stalea na savremeno drutvo sa razliitim pokazateljima
drutvene hijerarhije, Veber je pokazao obrazac definisanja drutvenog stalea
kao pozicije koju ne odreuju uee u proizvodnji i mogunost prisvajanja
ekonomskih dobara, ve nain potronje odreen u okvirima svojstvenog stila
ivota, obiajne privilegije i restrikcije koje se izraavaju u drutvenim
kontaktima i branim vezama. U odreivanju stalekog poloaja presti igra istu
ulogu koju ima posjedovanje u odreivanju klasnog poloaja.
Istiui mogunost nepodudaranja ova dva kriterijuma drutvenog
poloaja, Veber je ipak uviao da posjedovanje sa neobinom pravilnou
prelazi u faktor prestia. Takvom zakljuku su se priklanjali razni komentatori i
sljedbenici Veberove teorije drutvene stratifikacije, na primjer Kal, Krosland,
Risman, koji govori tendencijama kristalizacije i podudarnosti pokazatelja
drutvene strukture u kapitalistikom drutvu. U poljskoj sociologiji taj problem
razvijaju Vesolovski i Koir-Kovalski.186 Vesolovski je razmatrao mogunost
manipulisanja faktorima nepodudarnosti statusa,
185
K.Marks, F.Engels, Njemaka ideologija, Djela, tom 3, str. 53, 55

Stratifikacija i drutveni razvoj; L.Reissman, Class in American Society; S.KoirKovalski, MaL Veber i Karl Marks; od istog autora, Klase i drave; VVesolovski, Klase, slo
jevi i vlast; od istog autora, Teorija, istraivanja, praksa; od istog autora, Studije iz soci
ologije drutvenih klasa i slojeva; R.Bendix, S.M.Lipset, Class, Status and Power; The Social
Analysis of Class Structure, red. F.Parkin.
186
184
M.Weber, Wirtschaft und Gesellschaft; R.Bendix, Max Weber, J.Habermas, Technik

und Wissenschaft als "Ideologie"; takoer uporedi: T.McCarthy, The Critical Theory of
Jrgen Habermas.
164
165
koja bi u situaciji neantagonistikog klasnog sistema mogla da osigura vee

osjeanje jednakosti. Naravno, s gledita ovdje razmatranog problema ta
nepodudarnost morala bi da bude vezana za takvu situaciju u kojoj bi odreene
satisfakcije u rezidualnoj sferi morale da prate odreene elemente statusnog
izdvajanja, iako bi raznim aspektima statusa mogle da odgovaraju razne
satisfakcije. Potpuna lienost residuuma, isto autoteli-no zadovoljstvo moe
trajno da zadovolji jedino malobrojne, "izabrane", kao to je Georgeov Uenik.
Polemika sa koncepcijama pansemiotizma, kojima se suprotstavljaju koncepcije
interakcijskih residuuma kao osnove drutvene kulture, ne znai da se
omalovaava uloga simbolizma. Analiza te uloge je zadatak sociologije kulture.
Mnogi autori, prije svega oni iz kruga utjecaja strukturalizma, bili su fascinirani
simbolikim aspektima ili funkcijama fenomena, tako da je to dovelo do
omalovaavanja, ili ak negacije, svakih drugih funkcija elemenata ljudske
stvarnosti.
Ipak, van simbolizacije i svake semioze nalaze se "tvrde injenice". I one
podlijeu interpretaciji zasnovanoj na promjenljivim istorijskim konvencijama.
Ali se ipak ne svode iskljuivo na takve interpretacije. Ostaju kao odreen
nesvodiv ostatak koji se ispoljava u inovima nesemiotike, ali kulturoloke
interakcije. Odatle potie za njih ovdje predloen naziv: residuum. Na njima, a
ne na samim simbolima, zasniva se drutveni sistem, kojem semiotiki
mehanizmi kulture daju tumaenje koje se esto u ljudskoj svijesti namee jae
od ovog fundamentalnog sistema pojava.
Znaenje i simboli posreduju u odnosima izmeu ljudi, ali ti odnosi se ne
svode na semiotike medije. Vlast se realizuje ne samo u davanju i primanju
naredbe, nego i u njenom izvrenju. Oblik naredbe, koja moe da bude odredba,
preporuka, nalog, vezan je za rezidualni sloj funkcioni-sanja vlasti, od kojeg
zavise kategorinost pridravanja, oblici sankcije, a to se rijetko ograniava
iskljuivo na simboliku sferu. Zatvor moe da postane simbol, kazneni
pravilnik je zbir normi i ima karakter semiotike poruke, ali vrata elije, reetke
i zatvorski zidovi realno, a ne simboliki, ograniavaju slobodu zatvorenika,
iskljuuju ga iz glavnih sfera ivota zajednice, nameu mu nain, reim
nesimbolikih ponaanja, a prije svega odustajanje od mnogih djelatnosti,
ograniavaju podmirivanje potreba, konkretno odreuju mjesto i vrijeme za
izvrenje glavnih ivotnih radnji. Klasna struktura se izraava u mnogim sebi
svojstvenim simbolikim atributima. U osnovi tih odlika, kao glavni faktori koji
ih uslovljavaju, nalaze se ipak realne razlike u korienju u drutvu dostupnih
dobara,
166
SOCIOLOGIJA KULTURE
naina rada, organizacije ivota. Klasna struktura zasniva se na nejednakim

mogunostima raspolaganja ekonomskim dobrima, vremenom, na razliitom
odnosu prema drugim ljudima. Ta uslovljenost moe da bude zavisnost u
posljednjoj instanci, zavisnost koja se neposredno manifestuje i u objektivnim i
u subjektivnim razlikama, ali koje su rezultat mjesta u drutvenoj strukturi,
razlikama u dostupnosti simbolikih vrijednosti, semiotikoj kompetenciji,
pokazateljima drutvenog prestia. Posljednja instanca simbola ipak ostaju
spoljne djelatnosti. Tako shvaena interakcijska residua pojavljuju se i u makro
i u mikrostrukturama. Sadre se u "subinstitucionalno" odreenim ulogama,
kojima se bavi teorija dinamike malih grupa: u ulogama voe, najomiljenijeg
lana grupe, i u institu-cionalizovanim ulogama mikrostrukture: u ulozi oca
porodice, majstora, uitelja. Residua se izraavaju u funkcionisanju uloga u
velikim institucijama koje stvaraju drutvenu makrostrukturu: u ekonomskoj,
javnoj, drutvenoj, vjerskoj, vojnikoj organizaciji.
Mnotvo uloga svakog pojedinca i razliit karakter njegovog mjesta i
odnosa koji odreuju njegovo istovremeno pripadanje raznim grupama i
krugovima, razlog je prihvatanja prije interakcionistike koncepcije drutva,
nego supstancijalne. S gledita drutvene kulture, vano je ono to se deava
izmeu pojedinaca i grupa u njihovim raznovrsnim uzajamnim relacijama. Ali,
to ne moe da proizie iz same analize ljudi kao biolokih i psiholokih
individua. Bioloki, psihiki i demografski sastav ljudskih populacija takoer je
faktor koji uslovljava interakcijska residua. Vanost ovog faktora proistie iz
prirodnog karaktera tih uslovljenosti. Ali, to nije jedina kategorija koja
uslovljava, niti kategorija koja djeluje samostalno. Manifestacija pojedinanih
odlika mijenja se zavisno od grupnih i situacijskih interakcijskih sistema. ak i
ako ovi sistemi nisu u stanju da promijene imperativne potrebe ljudi, odreujui
relacije izmeu pojedinaca, oni modifikuju mogunosti njihove realizacije, a
prije svega njihovu drutvenu ocjenu, dakle znaenjsku i simboliku sferu
drutvene kulture. Na to svojstvo povezanosti izmeu ljudi moe da se odnosi
citirana Parsonsova tvrdnja da drutveni sistem predstavlja organizaciju djelatnosti koja povezuje znaenje sa konkretnim uslovima realne sredine.
S obzirom na navedene u prethodnom poglavlju semantike nesporazume
zbog dvoznanosti termina "znaenje", moe se ustvrditi da interakcijska
residua imaju - ex definitione - veliki znaaj u drutvenom ivotu, ali da nemaju
znaenje u semiotikom smislu. Dodavanje znaenja
167
residuima i mnoenje elemenata semiotikog karaktera, koji odudaraju od

rezidualne ravni, rasprostranjena je praksa u drutvenim odnosima. Po Berkovoj
definiciji, sve faktike zavisnosti izmeu ljudi prolaze kroz "filter" simbolike
interpretacije koja se na njih odnosi. Prije svega, istraivanje motiva ima kao
neposredan predmet semiotike, jezike fenomene. U jezikim kategorijama
formulisan je cilj djelatnosti, kada do takve formulacije dolazi.187 Pristalice
simbolikog interakcionizma, ije stanovite je formirano pod Midovim
utjecajem, ali i pod uticajem Berkovih novijih koncepcija, posebno su razvile
analizu simbolikih drutvenih djelatnosti. Ipak, bili su skloni da pripiu tim
djelatnostima osnovnu ulogu u formiranju drutvenog ivota. Takvo tumaenje
se u ekstremnom obliku pojavilo u Dankanovoj teoriji, prema kojoj se
cjelokupan drutveni sistem zasniva na simbolizaciji koja predstavlja sistem
sporazumijevanja, drutvene nadreenosti, podreenosti i jednakosti.188
Nesumnjivo je da simboliki izrazi hijerarhije igraju vrlo vanu ulogu u
drutvenom ivotu, ali cjelokupan drutveni poredak se ipak ne svodi na njih.
Na primjer, poredak ne moe da bude promijenjen iskljuivo pomou same
promjene njegove konvencionalne interpretacije. I u odnosima ovjeka sa
drugim ljudima, kao i u njegovoj prirodnoj situaciji, postoji sfera krajnjih
uslovljenosti, utjecaja koji se ne mogu svesti ni na kakvo semiotiko djelovanje,
a to je rezidualna sfera. ovjek, i to jedino ovjek, podloan je djelovanju
simbola, koji moe da bude posredan put modifikacije sistema drutvenih
odnosa i situacije u spoljnom svijetu prirode. Odreena vulgarna interpretacija
istorijskog materijalizma predstavljala je mehanizam nunih, objektivnih uslovljenosti kao mehanizam koji djeluje automatski i neposredno. Takav prilaz je
suprotan ve predstavljenom stanovitu Marksa i Engelsa.
U takve, kao i u sve sline, iako polaze od drugih pretpostavki, interpretacije mehanicistike koncepcije, neophodnu popravku i dopunu unose
koncepcije humanistike spoznajne sociologije, analize motiva, simbolikog
interakcionizma. Poto ljudi djeluju, najee, svrsishodno, sa nekim ciljem,
"analiza njihove djelatnosti mora da obuhvati i ciljeve koje sebi postavljaju, ne
poprimajui ni najmanje na taj nain teleoloki karakter. A ciljevi su formulisani
na semiotiki nain. U normativnom
187
188
168
K.Burke, A Grammar of Motives

H.Duncan, Communication and Social Order, posebno uporedi str. 486-7.
SOCIOLOGIJA KULTURE
aksiolokom obliku prenose se pojedincima i grupama i tako postaju jedan, ali

ne i jedini uslov koji odreuje faktiku djelatnost.
Ali kada analiza drutvenih pojava jednostrano smjera ka naglaavanju tog
uslova, kada apsolutizije njegov utjecaj i dokazuje njegovu iskljuivost, tada se
treba vratiti osnovnim, ontolokim pretpostavkama, a valja i podsjetiti na
Engelsovu sarkastinu priu energinom tipu, ovjeku koga nije spasilo od
potonua ubjeenje da moe da uniti djelovanje fizikih zakona svjesnim
inom volje. Primjer naivnosti ili hipokrizije bilo je u tradicionalnim
udbenicima istorije tumaenje izbijanja Alirskog rata 1830. godine uvredom
asti Francuske, poto je njenog ambasadora udario lepezom beg, ili tumaenje
uea Engleske u Prvom svjetskom ratu moralnim ogorenjem Engleza zbog
njemake povrede neutralnosti Belgije. U osnovi tih inova bili su ekonomskopolitiki uzroci, koji su se izraavali u raznovrsnim interakcijskim residuima:
ta su graani i vlada jedne od tih zemalja mogli da uine u odnosu na drugu, ta
su mogli da dobiju ili da daju, od kakvih su stvarnih inova strahovali. in
ponaanja, vezan za te injenice, bio je pokazatelj tog rezidualnog stanja stvari i
u tome je, iako ne iskljuivo, njegov drutveni znaaj, ak i ako uesnici
dogaaja nisu u potpunosti ni svjesni tih mehanizama sopstvene reakcije.
Kao to se vidi iz navedenih primjera, pojam ovako shvaenih interakcijskih residua ne odnosi se na nevane ostatke analiziranih pojava. Slino
Paretovom shvatanju, residuum oznaava nesvodljive uzrone mehanizme koji
se nalaze u osnovi radnje, kojih esto nismo svjesni, a oni su povezani mnogim
posrednim karikama sa semiotikim oblicima ponaanja. Za razliku od Paretove
teorije, residua se ne prihvataju kao instinktivni, nagonski izvori djelatnosti, ve
kao obrasci formirani pod utjecajem sistema odnosa i drutvenih interakcija.
Residua se pojavljuju i u makro i u mikrostrukturi. U mikrostrukturi, uostalom,
ona prethode kao faktor neposrednog iskustva. Povezivanje residua sa
ekonomskom situacijom esta je pojava, ali ona ne iscrpljuje sve oblike
rezidualnih zavisnosti ljudi.
Osovski je nazivao naivnou stanovite istraivaa koji nisu proli kroz
kolu marksistike analize snaga koje djeluju u osnovi istorijskih dogaaja, a
koja omoguava otkrivanje racionalizacije i derivacije, kojima ljudi esto
pokrivaju stvarne uzroke i motive svoje djelatnosti. Bogat spisak takvih
derivacijskih operacija sadri Traktat opte sociologije
169
Vilfreda Pareta, na koga se Osovski esto pozivao. Osovski je ipak skretao

panju na jednostrano shvatanje motivacija koje imaju svoje faktiko izvorite u
raznim aspektima, dimenzijama linosti i drutvenim relacijama, shvatanje
primijeeno u nekim pojednostavljenim interpretacijama vrenim na
pretpostavkama istorijskog materijalizma.189
Tek ako se uzme u obzir raznovrsnost faktora koji uslovljavaju drutvenu
djelatnost ljudi u cijeloj njenoj sloenosti, moe se pristupiti analizi uloge koja u
drutvenom ivotu pripada operacijama vrenim na samim simbolima i pomou
svih kategorija znakova i simbola. Uostalom, definisanje te uloge zahtijeva dalja
istraivanja.
Instrumentalni oblici komunikacije prate gotovo sve kolektivne djelatnosti
ljudi i ovi oblici su glavni predmet sociolokih analiza. To su interakcije
ostvarene u drutvenim procesima, drutvenim odnosima, ulogama igranim u
drutvenim situacijama. U njima se najizrazitije manifestuje drutvena kultura,
iako se ne svodi iskljuivo na njih.
Sfera autotelike komunikacije, na kraju, ipak postoji. Karakter tog pojma
je ve djelimino definisan u vezi sa aksiolokim kriterijumom kulture. Dalja
analiza tog oblika komunikacije bie povezana sa ukazivanjem na neophodna
ogranienja u primjeni tog pojma. Ta autotelika ili kvazi-autotelika
komunikacija, vezana za hipertrofiju semiotikih procesa, predstavlja predmet
sociologije kulture u ovdje prihvaenom znaenju.
189
170
VIII. MODELI I FUNKCIJE SIMBOLIKOG

KOMUNICIRANJA
Pragmatiki prilaz simbolikoj kulturi predstavlja glavnu, pravu oblast

istraivanja drutvene sociologije i psihologije. U sadanjem stadi-jumu razvoja
refleksije u toj oblasti sociologija crpi pojmove i interpretaci-jske koncepcije iz
dvije razliite naune discipline: iz teorija masovne komunikacije i strukturalne
lingvistike. Teorije masovne komunikacije imaju takoer interdisciplinarne
osnove. Pored dosta vrstih veza sa sociologijom, ne mogu se ipak smatrati za
oblast sociolokog prouavanja. Teorije masovne komunikacije povezane su sa
drutvenim naukama, a djelimino sa prirodnim i matematikim, dok
lingvistike teorije komunikacije imaju svoje izvorite u humanistikim
disciplinama, koje graviti-raju ka drutvenim naukama.
Ove dvije spoznajne orijentacije razlikuju se po tumaenju drutvenih
procesa. Istraivanja masovne komunikacije bave se fenomenima koji se odnose
na velike drutvene strukture, orijentisana su egzaktno empirijski, primjenjuju
kvantitativne metode. esto slue neodlonim praktikim ciljevima i djelimino
imaju opisni karakter. Teorije koje imaju lingvistiku genezu formuliu tvrdnje
veeg stepena optosti, koje se odnose na fenomene iji modeli obuhvataju sve
komunikacijske procese. Kada se prihvati, kao polazite, takva podjela na dvije
ravni socioloke analize simbolike kulture, moe se vidjeti da jedna od njih
uzima u obzir uslovljenost te kulture fenomenima koji su predmet svake
socioloke interpretacije - to su fenomeni drutvene strukture sa njenim
raslojavanjem, procesi drutvenih preobraaja vezanih za kulturu bitisanja,
dinamizam meugrupnih odnosa. Simbolika kultura je shvaena kao zavisna
od te kategorije fenomena, ali isto tako i kao faktor raznovrsnih utjecaja na njih:
faktor istorijski promjenljiv i zavisan od razmatrane oblasti djelovanja.
Druga ravan pragmatike analize simbolike kulture izdvojena je
analitiki, s obzirom na drutvene faktore i one koji pripadaju kulturi bitisanja,
iji utjecaj na simboliku sferu je najneposredniji, povezan sa uslovima
komunikacije koji je konstituiu, sa sredstvima simbolike
S.Osovski, Iz pitanja drutvene psihologije, Djela, tom 3, str. 124 i dalje.
171
SOCIOLOGIJA KULTURE
poruke, njihovim specifinim odlikama i komunikacijskim svojstvima. Ova

ravan moe da se definie kao neposredan drutveno-tehniki okvir
komunikacije u sferi simbolike kulture. Za njenu bolju spoznaju poseban
znaaj ima specijalizovana semiotika ili semioloka nauka, koja se razvija u
okvirima nekoliko sloenih humanistikih disciplina, koje obuhvataju u svojim
istraivanjima i analizama pragmatiki aspekt komunikacijskih procesa.
U poglavlju posveenom semiotikom kriterijumu kulture ocrtana je shema
analize semiotikog procesa, ali je tada sluila kao osnov karakteristike i
tipologije znakova. S gledita pragmatike teorije - u Morisovom smislu znakovi ipak nisu samostalan predmet prouavanja, nego moraju da budu
razmatrani kao faktori drutvenog procesa komunikacije, dakle kao instrumenti
povezivanja ljudi u semiotikoj interakciji.
Model takvog procesa ili sistema semiotike interakcije najee se
predstavlja kao dinamian sistem od nekoliko elemenata:190
designat
znaenje
poiljalac----- poruka ----- primalac
kod
kontakt
Crte 2
Zavisno od koncepcije, znaenje moe da bude izjednaeno sa predmetom

na koji se znak odnosi, a kontekst sa kontaktom. Osnovna shema komunikacije
je ipak opteprihvaena. Ova shema se u nekim vidovima podudara sa shemama
koje konstruiu istraivai procesa masovne komunikacije. Po klasinoj u toj
oblasti Lasvelovoj formuli, istraivanje masovne komunikacije mora da
odgovori na pet pitanja: ko poruuje, ta, kome, kojim kanalom i sa kojim
efektom.
190
R.Jakobson, Poetika u svjetlu lingvistike; takoer uporedi: H.Markjevi, Glavni

problemi znanja knjievnosti, odjeljak 3.
172
Poreenje oba obrasca pokazuje da su njihova tri osnovna elementa, koja

se nalaze na nivou ose lingvistikog modela, formalno identina. Razumljivo je
da se i poiljalac i primalac nalaze u sreditu panje socioloki ili pragmatiki
markiranih teorija komunikacije. Ve tumaenje poruke znatno se razlikuje u
koncepcijama koje imaju razliitu disciplinarnu orijentaciju. Istraivai
masovne komunikacije ne udubljuju se uvijek u sintaksiki i semantiki aspekt
znakova. Analiza poruke, koja je prije svega primjenjivana u amerikim
teorijama, ima prevashodno karakter kvantitativne analize sadraja, korisne u
istraivanju relativno jednostavnih informativnih poruka i proizvoda masovne
kulture. Ali, ne moe da bude korisna u spoznaji sloenih umjetnikih ili
naunih djela. Brojanjem scena nasilja ili ubistava mogue je ukazati na slinost
izmeu kriminalistike televizijske serije i ekspirovih tragedija. hoak, pomou
takve analize ne mogu se odrediti odlike svojstvene Sekspirovom stvaralatvu.
Problem istraivakih tehnika koje slue pragmatikoj analizi poruka
simbolike kulture bie i dalje predmet refleksije. Treba naglasiti da je u
drutvenim naukama interesovanje za fenomene masovne komunikacije
prethodilo dubokoj teorijskoj analizi samog procesa komunikacije. Istraivanja
fenomena masovnih medija (mass media) bila su okrenuta makrodrutvenim
posljedicama iroke distribucije jednoobraznih sadraja pomou tehnikih
sredstava. Pretpostavljala su, a ne utvrivala, uni-formistiki utjecaj tog
mehanizma i formiranje jedinstvenog, jednoobraznog, a istovremeno
atomizovanog masovnog drutva.
Fatalistika koncepcija monog, neukrotivog djelovanja medija bila je
kritikovana i modifikovana u amerikim istraivanjima pedesetih godina. Tome
je doprinijelo otkrie procesa dvostepenog protoka informacije, ije su karike
male neformalne grupe, koje posreduju izmeu poiljalaca i individualnih
primalaca masovnih poruka. Tu novu dimenziju uzimale su u obzir studije
Lazarsfelda i Kaca, Srama, M. i D. Rajlija.191 Ipak to jo nije oznaavalo
irenje koncepcije komunikacije na sve njene oblike, jer su masovna sredstva i
dalje bila glavni predmet interesovanja, a male grupe su bile razmatrane kao
karike selekcije dalje poruke i eventualne ocjene sadraja. Tek sljedeih
dvadeset godina, i ne bez utjecaja penetracije
191
E.A.Katz, P.F.Lazarsfeld, Personal Influence; W.Schramm, Process and Effects of

Mass Communication; J.W.Riley Jr., M.White Riley, Mass Communication and the Social
System
173
semiotikih koncepcija, zapaeno je povezivanje istraivanja masovnih medija

sa optom analizom komunikacijskog procesa, koja obuhvata njegovu
antropoloku, psiholoku i lingvistiku dimenziju.
Kao to je prethodno naglaeno, istraivanja masovne komunikacije esto,
ako ne iskljuivo, operisala su makrodrutvenim okvirom. To je bilo vezano za
karakter medija shvaenih kao sredstva koja djeluju na brojnu publiku itavih
zemalja, regiona ili velikih teritorijalnih zajednica. Taj makrodrutveni prilaz
esto u sutini nije oznaavao analizu slojevitih procesa komunikacije s
obzirom na karakter drutvene strukture. Taj prilaz je pratila koncepcija
masovnog drutva kao koherentne anonimne i u znatnoj mjeri pasivne,
atomizovane publike. Kada su prouavane manje zajednice, tada su bile
tretirane kao pars pro toto traenjem u njihovim okvirima odraza
optedrutvenih zakonitosti. Takva je bila interpretacija Kaca i Lazarsfelda u
gradu Dekaturu ili Vornera u Jenki Sitiju.
Makrostrukturalni prilaz medijima povlaio je postulat svestrane
interpretacije njihove uslovljenosti i utjecaja, koja je obuhvatala vrlo razliite
faktore drutvene strukture. Prvobitna Lasvelova formula od pet taaka
pokazala se ovdje nedovoljnom ili je zahtijevala proirenje uvoenjem svih
moguih kategorija drutvene uslovljenosti. Trebalo je dopuniti Lasvelov
registar pitanjem u kojim uslovima se ostvaruje komunikacija i dosta iroko
tretirati odgovor na pitanje ko je poiljalac i primalac poruke. Tada je lako
ukljuiti u okvire problema vezanih za poiljaoca cjelokupnu problematiku
organizacije komunikacijskih procesa, a primalac prestaje da bude anoniman
element masovne publike, nego e biti razmatran kao lan odreene klase, sloja,
kategorije, drutvene grupe.
U tenji za svestranou, sheme sistema komunikacije postajale su sve
zamrenije i sloenije. Predstavljene u obliku dijagrama, u sutini su model
cjelokupne drutvene strukture, gdje se na poseban nain istie mjesto medija i
uloga komunikacijskih procesa u tom sistemu. Kao primjer mogu da poslue De
Fluerov model, Molova dinamina shema, kao i Tjudorov model koji ovdje
predstavljamo na osnovu monografije Goban-Klasa. 192
Tjudorov model, u poreenju sa drugim slinim modelima, odlikuje
relativna jednostavnost, poto su sloeni kompleksi faktora koji uslovl-javaju
procese masovne komunikacije (treba dodati - koji su takoer povratno
uslovljeni procesima masovne komunikacije) nazvani u njemu
192
174
T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje
SOCIOLOGIJA KULTURE
optim pojmovima: kultura i drutvena struktura. To ipak raa tekoe u podjeli

tih dviju sfera fenomena.
Model komunikacija A. Tjudora
Ako je obrazac podrobniji i kompletniji, sveobuhvatan, onda je tea i

diskutabilna njegova realizacija u empirijskom istraivanju, tada je blizu
univerzalnoj koncepciji meuzavisnosti svih drutveno-kulturnih fenomena,
koncepciji koja ima, prije svega, deklarativan karakter, a nije realan osnov
operacionalizacije empirijskih istraivanja. Takvi modeli su u sutini sheme
cjelokupne problematike svojstvene sociologiji, sa odreenom koncentracijom
na probleme masovne komunikacije kao drutvene funkcije. U sadanjoj fazi
razvoja sociologije, mogu da budu jedino osnov opisne, vie istorijske nego
socioloke, karakteristike prouavanih fenomena.
175
Antonjina Kloskovska _______________________________________________
SOCIOLOGIJA KULTURE
Lingvistiki model komunikacije mnogo jasnije izdvaja semiotike procese

iz cjeline drutveno-kulturnih fenomena. Osnovni termini tog modela: poruka,
znaenje, kd, nalaze se u centru panje istraivaa i predmet su ve razvijenih
teorijskih razmatranja koja omoguavaju formulisanje tvrdnji sa veim
stepenom optosti nego to je to sluaj u sociolokim analizama masovne
komunikacije. To omoguava injenica da u tom prilazu procesi masovne
komunikacije nisu odvajani od ostalih oblika semiotike interakcije. To
omoguava traenje zakonitosti i odlika, karakteristinih za komunikaciju
uopte.
U semiotikom modelu komunikacije poruka se nalazi na presjeku dvije
ose koje oznaavaju glavne linije analize cijelog procesa. Zbog znatne
raznovrsnosti moguih funkcija, poruka se uvijek nalazi u centru kao faktor, s
obzirom na koji se ostvaruju prouavane funkcije. Ova posljednja tvrdnja ima
poseban znaaj za odreivanje zadataka socioloke analize svih
komunikacijskih procesa, dakle i fenomena simbolike kulture.
Odgovarajui termini za socioloku analizu nalaze se na nivou ose modela.
Pojmovi poiljalac i primalac odnose se na drutvene uloge odreene u procesu
komunikacije i od njega zavisne. U cjelokupnoj empirijskoj stvarnosti te uloge
se ne mogu odvojiti od cjeline njihovih raznovrsnih institucionalnih pokazatelja.
Homansov pokuaj takve empirijske "subinstitucionalne" izolacije u odnosu na
iroko shvaene fenomene ljudskih interakcija bio je neuspjean.
Takoer, drutveni akteri semiotike interakcije nisu izolovani od
raznovrsnih faktora institucionalnih uslovljenosti, koje nisu vezane iskljuivo za
komunikacijski karakter njihovog odnosa. Te faktore smo ovdje nazvali
interakcijskim residuima. Socioloka analiza ne moe da zaobie ove faktore,
ako eli da u potpunosti obuhvati prouavanje pragmatikog aspekta
komunikacijskih procesa. Glavni zadatak u ovom prilazu je ipak postavljanje u
centar panje semiotikog procesa. Dakle, treba prihvatiti kao polazite odnos
izmeu poiljaoca i primaoca, odreen na horizontalnoj osi modela. Iz toga
proistie nunost da se uloge obje te drutvene kategorije vide u odnosu na
poruku i da se, sa gledita poruke, prije svega analizira njihov karakter. U
suprotnom, izgubie se posebnost prouavanog kompleksa kao sistema
komunikacije, a poiljalac i primalac bie predmet analize jedino kao drutvenodemografske kategorije, izdvojene iz konteksta dinaminog sistema njihove
komunikacijske povezanosti.
Postoje brojne monografije iz specijalistikih oblasti sociologije kulture

koje se ograniavaju na takvo tretiranje sociolokih varijabli komunikacijskog
sistema. Takav prilaz je, na primjer, karakteristian za sociologiju umjetnosti i
sociologiju nauke, a rezultat je raznih faktora. Moe da proizlazi iz teorijskog
stanovita koje je prihvatio istraiva ili iz sluajnih ogranienja i tekoa
prouzrokovanih sloenou predmeta koji zahtijeva ne samo socioloke, nego i
humanistike, estetske ili naune kompetencije.193 Taj problem e biti u
slijedeim poglavljima razmatran u odnosu na ue definisane oblasti simbolike
kulture.
Koncentrisanje panje na poruku namee, sa sociolokog gledita,
probleme koji se ne iscrpljuju u poznavanju teorije humanistikih fenomena, u
ijim okvirima se nalaze raznovrsne poruke koje funkcioniu u procesu
simbolike komunikacije. Socioloka istraivanja tih fenomena ne mogu i ne
smiju da budu nadomjestak teorije nauke, umjetnosti, literature. Njihov zadatak
nije imanentna analiza djela, ve spoznaja njegove funkcije u drutvenom
procesu komunikacije. Ali, nije uvijek mogue obuhvatiti potpuni ciklus tog
procesa koji tee, proue izmeu karika stvaralac-poiljalac -> poruka ->
primalac; a u optimalnoj analizi, ukljuujui i povratnu reakciju: primalac ->
poiljalac.
U pojedinim sistemima komunikacije veze koje treba i koje se mogu
uhvatiti ograniavaju se na odnos: poiljalac -> poruka ili poruka -> primalac, i
to ne samo zbog tehnikih potekoa, ve zbog opravdanih teorijskih uzroka.
Model komunikacijskog sistema koji primjenjuju lingvisti, uzimajui uvijek kao
polazite poruku, rasporeuje na drugi, sebi svojstven nain akcente procesa
komunikacije, s obzirom na mogue primarne, glavne funkcije poruke.
Jedan od prvih primjera takve analize je psiholoka koncepcija Karla
Bilera, koji je uzeo tri elementa sistema komunikacije: poiljaoca, primaoca i
predmet iskaza. U skladu sa tom podjelom izdvojio je tri osnovne funkcije
poruke: emotivnu funkciju, koja izraava stanje poiljaoca, kona-tivnu ili
okrenutu primaocu, koja se zasniva na navoenju na neto i funkciju okrenutu
nekom predmetu ili osobi, nazvanu referencijalnom. Roman Jakobson je taj
model proirio, sluei se ve predstavljenim komunikacijskim modelom od
est elemenata. Njegova analiza se odnosila na
176
193
F.Znanjecki je zauzimao takvo stanovite s obzirom na svoju teoriju drutvenih pojava kao
posebnog dijela kulture.
177
funkciju literarnih poruka, ali uz neveliku modifikaciju moe da bude

primijenjena u analizi uopte svih simbolikih ili semiotikih poruka.
Po Jakobsonu, svakom elementu sistema koji je u poruci posebno ispoljen
odgovara razliita funkcija. Koncentrisanje na poiljaoca ispoljava emotivnu (ili
ekspresivnu) funkciju, na primaoca - konativnu (ili apela-tivnu), na designat referencijalnu (ili spoznajnu), na kod - metajeziku, na kontakt - faktinu
funkciju.194
Prve tri funkcije ne treba u uvodu posebno objanjavati. Ako poruka
izraava stanja, emocije ili misli poiljaoca i ako je tako primana, ostvaruje prije
svega ekspresivnu funkciju. Takav karakter ima lirska poezija, prepiska koja
sadri intimne iskaze autora, izjava sagovornika koja informie njemu,
slikarski autoportret. U svakoj od tih oblasti umjetnosti stvaralac takoer moe
da izrazi sebe u drugim oblicima, prividno udaljenim od njega i njegovog stanja,
koji slue isto tako potpunoj ili ak izrazitoj ekspresiji.
Poruke koje vre konativnu funkciju odlikuje upotreba imperativa,
normativnih reenica ili - proirujui tu funkciju na apelativnu - apostrofe
upuene primaocu, njegovom opisu, karakteristici. Andre Zid je u Nourri-tures
terrestres dao primjer konstrukcije itavog literarnog djela na formalnom
eksponiranju upravo te funkcije. Slino je uinio i Miel Bitor. Tradicionalni
romani esto su sadravali tu funkciju u obliku apela, moralne pouke upuene
itaocu. Konativna funkcija ima posebno vanu ulogu u komunikaciji koja slui
praktikim ciljevima sporazumijevanja ljudi u zajednikom radu, borbi ili
zabavi. Malinovski, predstavljajui funkcije jezika u primitivnom drutvu na
primjeru opisa trobrijandske zajednice, obraa posebnu panju na
sporazumijevanje trobrijandskih ribara za vrijeme zajednikog ribarenja, na
njihovu razmjenu komandi, poziva i poruka.
Referencijalnu funkciju Malinovski pokazuje na primjeru pripovijedanja
zavrenom ribarenju ili dalekomorskom krstarenju. Ta funkcija se izraava u
svim opisima, informativnim porukama, u naunim djelima. Odatle potie njen
naziv "spoznajna" funkcija.
Po ve spomenutoj koncepciji Malinovskog, najranijim oblicima jezike
komunikacije, pored apelativne i referencijalne funkcije, pripada i faktika
funkcija. Taj termin latinske etimologije oznaava govornu radnju
194
178
R.Jakobson, Poetika u svjetla lingvistike
SOCIOLOGIJA KULTURE
proizilu ne iz potrebe da se saopti odreeni sadraj, ve da se odri drutveni

kontakt. Fraze koje se upotrebljavaju u takvom razgovoru nisu vane po svom
sadraju. esto su to retorina pitanja koja ne zahtijevaju sutinski odgovor (ta
ima novo?, Kako si?, Comment val, How do you do?). Njihova svrha je da se
prekine utanje koje se, u prisustvu ljudi koji se smatraju svojim, ini
neprirodnim i biva sumnjivo. To su instrumenti potvrde poznanstva, prihvatanja
bliskosti sagovornika. Ponekad izraavaju osjeanje, elje za afirmacijom
simbolikog optenja u istom obliku, za koje je sadraj razmjenjivanih
znaenja beznaajan, irelevantan ili ak suvian.
Malinovski je u svojim istraivanjima uoio da u primitivnom drutvu
ovjek koji uti, a nalazi se u drutvu, izaziva uznemirenje i moe da bude
optuen da baca ini. Sline crte imaju obiaji tradicionalnih lokalnih zajednica,
koje ne toleriu distancu svojstvenu otuenosti. Tek u razvijenim masovnim
drutvima otuenost ljudi fiziki bliskih je normalna pojava i prostorni kontakt
ne namee potrebu za jezikom komunikacijom.
Povezanost faktike funkcije sa drutvenim kontaktom kao elementom
lingvistikog modela komunikacije opravdava koncentrisanje sociolokih
istraivanja na ovu funkciju. Treba ipak naglasiti da istraivanja ne mogu da se
ogranie jedino na tako usko poimanje uloge drutvenog kontakta u procesu
komunikacije, koje bi se svodilo iskljuivo na tu funkciju. Faktika
komunikacija moe da se razumije, prihvati kao ist oblik realizacije drutvenog
kontakta, ali pragmatika koncepcija simbolike kulture ne svodi se samo na taj
oblik. A socioloka analiza ne moe se, u odnosu na taj aspekt, zaustaviti na
lingvistikom i semiotikom prilazu fenomenima komunikacije.
ist semiotiki karakter imaju dvije ostale funkcije koje je izdvojio
Jakobson. Metajezika funkcija oznaava skretanje panje na sam kod koji
postaje predmet refleksije govornika. Ova funkcija se realizuje u dva osnovna
oblika. To je, prije svega, oblik teorijskih razmatranja konstitutivnim
fonetskim, gramatikim i sintaksikim pravilima jezika i njegovom rjeniku.
U skladu sa irokim razumijevanjem termina "kod", koji takoer moe da se
odnosi i na druge nejezike sisteme komunikacije, pojam metajezike funkcije
moe da se odnosi i na sve oblike analize zakona formi prouavanog
komunikacijskog sistema.
U odnosu na svaki sistem moe se takoer izdvojiti, pored teorijskog
ispitivanja pravila i zakonitosti (kao to su, na primjer, lingvistike teorije u
179
SOCIOLOGIJA KULTURE
odnosu na jezik) i opta svakodnevna refleksija kdu u kojoj uestvuju

njegovi praktini korisnici. Ti korisnici su ogromna veina faktikih realizatora
svih sistema komunikacije, koji mogu da se nazovu "prirodnim" u onom
znaenju u kojem se govori prirodnim jezicima koji nisu tvorevina odreene
konvencije.
Sa sociolokog, a takoer i sa psiholokog stanovita, znaajna je injenica
da je kd iroko rasprostranjenih "prirodnih" sistema, a prije svega jeziki kd,
predmet spontanog laikog interesovanja. Djeca u periodu intenzivnog
usvajanja maternjeg jezika, koje se, naravno, odigrava u praksi, pokazuju
spontane tendencije naglaavanja koda, a to se manifestuje, na primjer, u
negiranju pravila i rjenika, u monolozima koji su vrsta prakse u
upotrebljavanju koda i isprobavanju njegovih raznovrsnih mogunosti.195
Metajezika funkcija pojavljuje se takoer u kolokvijalnoj praksi, kada je tok
sporazumijevanja ometen, npr. zbog slabog poznavanja koda, to se dogaa u
upotrebi stranog jezika.
Metajezika funkcija, ili, u irem prilazu, metasistemska, odnosi se na
zakone komunikacijskih sistema, dakle, dodiruje probleme vane za socioloka
istraivanja koja imaju za cilj odreivanje zakonitosti raznih oblika drutvene
djelatnosti ljudi. Poznavanje posebnosti zakona pojedinih sistema komunikacije
zahtijeva posebne kvalifikacije, koje imaju jedino predstavnici naunih grana
koje se bave tim sistemima, dakle, lingvisti i drugi teoretiari simbolike ili
semiotike kulture.
Poetska funkcija, slino prethodnoj, prije svega je predmet prouavanja
teorije kulture, a ne sociologije. Ali, njen raznovrsni utjecaj na tok komunikacije
i vrsta povezanost sa aksiolokim kriterijumom simbolike kulture
opravdavaju njeno mjesto u sociolokim istraivanjima kulture. Po Romanu
Jakobsonu, ova funkcija se zasniva na posebnom izboru i rasporedu verbalnih
iskaza, koji ne proizlaze iz potrebe za svakodnevnim jezikim optenjem.
Posebno izrazito se ostvaruju u poeziji, koju je Jakobson nazvao ak porukom
koncentrisanom na nain izraavanja. Odatle potie naziv poetska funkcija. Ako
se uopti njeno znaenje, opravdano se moe nazvati estetskom, ili formalnom,
ili autotelinom funkcijom u odnosu na samu poruku na koju se koncentrie
panja poiljaoca. Posljednji termin upotrebljava Markjevi.
Takva odlika poruke povlai za sobom razne konsekvence, kojima e biti

vie rijei, prije svega prilikom razmatranja problema semiotikog karaktera
umjetnosti. Uopteno reeno, poetska funkcija utjee na ogranienje jasnoe
znakova upotrebljavanih u poruci. S tim u vezi, moe da bude ograniena
referentna funkcija poruke. Neki drugi komunikacioni aspekti, na primjer
sposobnost ekspresije, mogu da budu istovremeno naglaeni, obogaeni, a ne
osiromaeni.
Iz posljednjih tvrdnji se vidi da tipologiju komunikacionih funkcija ne
treba tumaiti kao osnovu za empirijsku klasifikaciju poruka. Jakobson pie: "...
iako je... referencijalna funkcija... osnovni cilj brojnih poruka, sporedno
uestvovanje ostalih funkcija u tim porukama mora da uzima u obzir posmatralingvista".196 Jedna poruka moe istovremeno da vri nekoliko funkcija, iako je
u nekim porukama dominantna jedna od funkcija. Znakovi i poruke koji imaju
karakter signala najee vre iskljuivo konativnu funkciju u njenom najuem
znaenju.
Predstavljanjem lingvistikog modela semiotikog procesa sa namjerom da
bude primijenjen u sociolokoj analizi simbolike kulture, izvrena je odreena
redaktura koja treba da olaka, pojednostavi njegovu primjenu u sociolokom
istraivanju. Istovremeno, taj model je modi-fikovan i to zahtijeva objanjenje.
Podruje lingvistikih istraivanja je, u stvari, imanentna analiza teksta. Sfera
izvan tekstualnih fenomena istraivana je samo s obzirom na njihovu vezu sa
tekstom iji karakter istraiva definie djelimino intuitivno ili postulativno, a
nerijetko empirijski. U svojim ranim teorijskim razmatranjima Roman Jakobson
je, na primjer, odvajao referencijalnu (reprezentativnu) funkciju od
komunikativne. Prvu je definisao kao nunu posljedicu konvencionalnih veza
elemenata teksta sa izvantekstualnim elementima. Ta veza je nezavisna od
postojanja primaoca, dakle od faktike realizacije komunikacionog procesa.
U kasnijoj interpretaciji lingvistikih aspekata, Jakobsonova poetika
operie ve potpunim komunikacionim modelom od est elemenata, u kojem
poloaj primaoca ima isti znaaj kao i poloaj poiljaoca. Taj prilaz se, dakle,
podudara sa sociolokim stanovitem. Ipak, Jakobsonov model ne uzima u obzir
probleme koji iz toga proizlaze, vezane, na primjer, za promjenu funkcije i
znaenja komunikata, zavisno od toga da li je razmatran s gledita poiljaoca ili
primaoca. Prouavanje tih problema zahtijeva
195
Takav karakter posebno imaju monolozi djece koja se nalaze u fazi uenja govora
koju an Pijae naziva egocentrinom fazom, uporedi: .Pijae, Govor i miljenje djeteta.
180
196
R.Jakobson, Poetika u svjetlu lingvistike, str.
28
181
Antonjina Kloskovska________________________________________________
SOCIOLOGIJA KULTURE
izlaenje iz okvira analize samog teksta i njegovu kritiku interpretaciju, koja je

svojstvena iskljuivo kvalifikovanoj, uskoj kategoriji primalaca. Takoer su
neophodne empirijske metode primjenjivane u drutvenim istraivanjima.
Istraivanjima treba da prethodi konceptualizacija komunikacionog procesa sa
stanovita drutvenih nauka.
Savremena knjievna istraivanja takoer esto predlau analizu literarnih
fenomena shvaenih kao proces komunikacije. Ali, razmatranje tog problema
treba ostaviti za poglavlje posveeno izabranim oblastima simbolike kulture.
Ovdje prihvatamo kratku i jasnu definiciju komunikacije koju je
formulisao Gist: "Kada drutvena interakcija pretpostavlja prenoenje znaenja
pomou simbola, tada je nazivamo komunikacijom."197 Gist, kao i mnogi drugi,
upotrebljava naizmjenino termine "simbol" i "znak". Sluei se ovdje pojmom
simbolike kulture, on obuhvata semiotike fenomene izdvojene po principu
semiotikog i aksiolokog kriterijuma zajedno, dakle, semiozu sa autotelinim
funkcijama. Tvrdnje koje, kao i predmet, imaju drutveni karakter simbolike
kulture, odnose se takoer i na ostale oblike semioze.
Komunikacija je primjer semiotikog procesa koji je ex deflnitione
drutveni proces. Kao oblik semiotike interakcije, on je takoer ex deflnitione
kulturni proces. Sljedstveno ranijim razmatranjima, nije svaka interakcija
komunikacija. Takav karakter nemaju primjeri rezidualne interakcije
predstavljeni u prethodnom poglavlju, raznovrsne fizike, a kulturno odreene
manipulacije ljudi jednih drugima, na primjer u toku borbe, njege, vaspitanja,
primjene kaznenih mjera i si. Ove radnje ulaze u sferu globalne kulture, ali
pripadaju kategoriji drutvene kulture. Sociologiju kulture one interesuju kao
mogua kategorija odreivanja slobodnih varijabli u istraivanju simbolikih
pojava.
Ogromno znaenje u odreivanju predmeta sociologije kulture zato ima
pitanje da li se svaka simbolizacija, ili, ire, semioza, zasniva na komunikaciji,
to jest da li se uvijek pojavljuje u okvirima interakcije.
Odreivanje odnosa procesa simbolizacije prema interakciji oteava
injenica da interakcija nema uvijek oblik aktualne interakcije u kojoj se subjekt
i predmet drutvenog djelovanja meusobno neposredno
dodiruju u isto vrijeme. Interakcija ne samo da moe da se odigrava na

razdaljini, nego u pojedinim sluajevima biva odloena. Odloena interakcija
moe da se odigra i u sluaju spoljnih radnji. Klopka u dungli, koju su
strancima postavili primitivni ratnici ili - u doba vee razvijenosti tehnike
civilizacije - avionska bomba vremenski tempirana - to su primjeri odloene
interakcije ostvarene putem spoljnog ponaanja.
Posebno iroko polje pojavama odloene interakcije daju procesi simbolizacije. Uz to, u mnogim sluajevima utvrivanje odnosa odreenih
fenomena simbolizacije prema procesu interakcije isto je toliko teko, koliko je
i vano. Ovdje e biti predstavljena tri osnovna obrasca procesa simbolizacije
koji, kako nam se ini, iscrpljuju teorijski mogue varijante odnosa
simbolizacije i interakcije. Definisanje procesa simbolizacije kao komunikacije,
u skladu sa prihvaenom definicijom komunikacije, istovjetno je sa
prihvatanjem tog procesa kao oblika interakcije.
Da bi se razmotrila veza izmeu semioze i interakcije, mogu se primijeniti
pojednostavljeni modeli procesa komunikacije uzimanjem jedino osnovnih
elemenata Jakobsonovog modela, koje takoer koriste istraivai komunikacije
u drutvenim naukama.198
Prvi model pokazuje takav situacioni odnos u kome proces simbolizacije
(semioze) predstavlja primjer faktike, aktuelne komunikacije. Njegova forma
je slijedea:
197
Uporedi: E.G.Hartley, R.E.Hartley, Fundamentals of Social Psychology, str. 26;

takoer uporedi pregled definicija i bibliografiju u: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje.
182
(designat)
Po ------- poruka -------- Pr
(kod)
Crte 4
Po ovom obrascu, poiljalac (Po) formulie na inter subjektivan nain

poruku koja se odnosi na neki designat u prisustvu primaoca (Pr) koji je u stanju
da primi poruku formulisanu u zajednikom kdu i za poiljaoca i za primaoca.
198
Dolje navedena tri modela kulture predloena su sa moje strane u lanku: Proces
simbolizovanja i drutvena interakcija, iji su dijelovi ovdje navedeni. Blisko gledite
zastupa studija G.Braga: The "System of Communication" as an Intermediary Structure
between Society and Language.
183

Taj model moe da se nazove modelom aktuelno drutvene kulture, jer in
simbolizacije prati percepcija simbola, i tako se realizuje drutvena radnja
simbolikog karaktera. Poiljalac je ovde subjekt ili akter, primalac -predmet,
objekt ili partner interakcije.
Drugi model ima redukovan oblik:
(designat)
Po-------- poruka
(kod)
Crte 5
Ovaj model se razlikuje od prvog jednim, osnovnim sa drutvenog

stanovita, elementom. "Poiljalac" ovdje formulie poruku koja se odnosi na
neki designat (izvantekstualni element, kako govore lingvisti) na intersubjektivno dostupan nain i u skladu sa kodom koji predstavlja sistem konvencionalnih pravila i repertoar sredstava sporazumijevanja zajedniki za neku
drutvenu grupu. Ali, poruku ne prima odmah nijedan primalac sposoban da je
primi. Ne deava se aktuelni proces komunikacije. Ponaanje ostaje in
simbolizacije, ali in aktualno ostavljen u drutvenom vakuumu.
U sluaju kada je poruka formulisana u intersubjektivno dostupnom obliku,
ali koji nije trajan, na primjer kao glasna verbalna poruka, odsustvo primaoca
poruke onemoguava njen preobraaj u in komunikacije. Ako poruka, opet,
ima trajan oblik, na primjer oblik biljeke, slike, skulpture, snimka, tada se
drugi model moe preobraziti u prvi model prihvatanjem drugih, irih
vremenskih okvira. Tada se vri komunikacija na principu odloene interakcije.
Ali, nije sigurno da e do takvog preobraaja doi. Taj model simbolizacije
nazvaemo modelom potencijalno drutvene kulture.
U pismenim drutvima veina komunikacionih inova koji imaju osnovno
znaenje za najvanije oblasti kulture, takve kao to su nauka ili umjetnost,
realizuje se po tom obrascu. Stvaralac u takvom drutvu ne proizvodi simboliki
in u neposrednom prisustvu primaoca, nego ga ostvaruje za one iju percepciju
nije u stanju ak ni da predvidi. Potencijalna (potencijalno drutvena) kultura
vezana je za uvoenje vremenske i prostorne distance izmeu poiljaoca i
primaoca. Ova distanca moe da se
184
SOCIOLOGIJA KULTURE
pojavi i u sluajevima kada poruka zahtijeva dopunsku reproduktivnu

interpretaciju - kao na primjer muziko djelo, pozorini komad, ako su u
biljeenju interpretacije upotrijebljena tehnika sredstva: snimak ili filmska
vrpca.
Vremenska distanca, koja je konstitutivna odlika odloene interakcije,
uvodi u uslove recepcije raznovrsne elemente drutvene distance, kojih najee
nema kada se pojavljuje obrazac aktualno drutvene kulture. Na primjer, kultura
seoske zajednice (folk society), u Redfildovom poimanju, znatno je doprinosila
jedinstvu stavova poiljaoca tipa narodnog pripovjedaa, aeda ili truvera, i
njegovih neposrednih aktuelnih primalaca. Komunikacija koja ima oblik
odloene interakcije moe da se protee na hiljade godina; tada kategoriji
primalaca pripadaju uesnici raznih kultura, subkultura i drutvenih sistema,
koji se po mnogo emu razlikuju od izvorne kulture i zajednice iz koje potjee
poiljalac-stvaralac.
S gledita sociologije kulture veliki znaaj imaju razlike koje dijele, na
primjer, percepciju Homerovih epova u XX vijeku od njihovih drutvenih,
estetskih i spoznajnih funkcija u rano helensko doba. Moe se pretpostaviti da u
takvom sluaju pasivnu ekspresiju, koja je dosta vjeran oblik recepcije u odnosu
na intencije poiljaoca, esto zamjenjuje aktivna ekspresija ili evokacija. U
sociolokoj interpretaciji, koja kulturu shvata kao funkciju stavova, ili
dispozicija za djelatnost, ili naprosto kao funkciju same djelatnosti poiljalaca i
primalaca simbolikih poruka, pridaje se veliki znaaj drutvenim faktorima
koji utjeu na raznovrsnost percepcije istog djela. Zato podjela na aktualno
drutvenu kulturu (model prvi) i na potencijalno drutvenu (model drugi), koja
se aktualizuje u odloenoj interakciji, moe da bude prihvaena kao znaajan
uvod u empirijsku analizu recepcije kulture.
Znaaj podjele kulture na aktualnu i potencijalnu (s obzirom na njenu
primjenu u empirijskim istraivanjima) mijenja se zavisno od istorijskih uslova i
tehnikih faktora komunikacije. Mogunost postojanja komunikacije na
principu odloene interakcije, vezana za trajnost poruke, ili odsustvo takve
mogunosti, imali su kljunu ulogu u promjenljivosti uslova recepcije prije
pojave masovnih sredstava komunikacije, poto je u tom periodu nastanak
razliitih kategorija primalaca predstavljao funkciju vremena. Vremenska
distanca, kao to je ve naglaeno, bila je povod za porast drutvene distance
izmeu poiljaoca i primalaca.
185
SOCIOLOGIJA KULTURE
Sredstva masovne komunikacije, proirujui znatno prostor djelovanja

simbolikih poruka, dovode do stvaranja velikih i rasutih, a najee
heterogenih grupa publike. S gledita raznovrsnosti stavova primalaca
simbolikih poruka u odnosu na intencije poiljaoca, prostorna distanca moe da
vri sline funkcije kao i vremenska distanca. Uz to, distanca je pojava koja ne
zavisi od ovdje prihvaena dva obrasca simbolizacije; sim-bolizacija koja
uptrebljava masovne medije moe da ima i potencijalno drutveni karakter
(model drugi) - na primjer, tampa i film, i aktualno drutveni (model prvi) radio i televizija.
Obrazac potencijalno drutvene kulture bio je prethodno razmatran prije
svega s gledita njegovog preobraaja u obrazac komunikacije na principu
odloene interakcije. Prvenstveno sa takvog stanovita on intere-suje sociologa
kulture, koji je usredsreen na praenje komunikacijskih procesa. Ipak, taj
obrazac, koji u svojoj prvobitnoj formi predstavlja samo eventualnu pripremnu
fazu komunikacije, istovremeno je i predmet sociologije kulture koja prouava
stvaralake procese. Nezavisno od toga, stvaranje takvog obrasca je, naravno,
neophodno za analitiku podjelu kulture, koja se izraava u aktualnom
drutvenom procesu i potencijalno drutvene kulture koja aktualno ne
predstavlja in komunikacije. U daljoj analizi neophodno je izdvojiti jo i trei
model simbolizacije:
procesi intrasubjektivne simbolizacije oduzimaju mnogo vremena i da ih

iscrpljuju psihiki, to je u vrstoj vezi sa njihovim ispoljenim, objektivizovanim stvaralatvom. Ovi procesi predstavljaju pripremnu, embrionalnu fazu
kulture i odatle potjee njihov posredni i mogui drutveni znaaj. Taj model
simbolizacije bie nazvan obrascem skrivene kulture, poto se odnosi na
simbolizaciju koja nema drutveni karakter, ni aktualno, ni potencijalno.
Da bi skrivena kultura dobila makar potencijalno drutveni karakter, mora
da bude prekoraen prag intrasubjektivno dostupne ekspresije. Taj prag prelaze
pojedini inovi intrasubjektivne simbolizacije. U sferi skrivene kulture esto ne
postoji granica izmeu sanjarenja (day-dreaming) neurotiara i pripremnog
misaonog rada umjetnika.
Podjednako, i u sluaju skrivene kulture, kao i u sluaju potencijalno
drutvene, postoji empirijska podjela procesa simbolizacije i interakcije. sferi
skrivene kulture moe da se kae da nije povezana sa drutvenom sferom.
Empirijski izdvojena kategorija kulturnih fenomena koji nemaju drutveni
karakter ira je od sfere drutvenih fenomena empirijski odvojenih od kulture.
Njen drutveni znaaj je, naravno, samo posredan. Vezan je za pripremnu ulogu
koju, u odnosu na aktualno drutvenu kulturu, moe da vri njena skrivena i
potencijalna faza. Procesi simbolizacije, koji se nikada ne bi aktualizovali
drutveno ili ne bi makar posredno utjecali na aktualnu kulturu, ne bi, naravno,
imali nikakvu drutvenu ulogu.
Ipak, prilikom empirijskog utvrivanja izdvojenosti takvih procesa u
odnosu na interakciju treba skrenuti panju na jo jedan aspekt. Preciznosti radi
treba rei: iako u drugom i treem modelu simbolizacije ljudska djelatnost nema
aktualno drutveni karakter, ona je formirana kroz minulo ljudsko iskustvo.
Simbolizacija, ili znaenjsko ponaanje, ak i u skrivenoj kulturi tee po nekom
kodu, a svaki kod, s obzirom na svoj konvencionalni karakter, ima drutvenu
genezu. Dakle, i skrivena kultura je genetski drutvena.
Iako su mnoga kulturna djela izolovana, njihov kd ima drutveni karakter.
Ponaanje koje podsjea na proces simbolizacije, ali se ne zasniva na
odreenom kodu prihvaenom u odreenoj drutvenoj sredini, bilo bi samo kao u Magbetovoj reenici - pria idiota, puna buke i bijesa, koja ne znai nita
(a tale told by an idiot, full of sound and fury, signifyng nothing).
Ove tvrdnje se odnose prvenstveno na jezik rijei kao instrument
komunikacije. Ali, ako se prihvati premisa postojanju simbolizma izvan
(designat)
Po ------- poruka
(kod)
Crte 6
Simbolika poruka je u ovom sluaju formulisana u skladu sa konvencionalno formiranim kodom i odnosi se na neki designat koji je razliit od same
poruke. Ipak, poruka nije formulisana na intersubjektivno dostupan nain, ve
ima intrasubjektivni karakter; nema ni aktualno, a ak ni potencijalno oblik
komunikacije. Ovaj proces se moe spoznati jedino putem introspekcije. ini se
da to ipak nije dovoljan povod koji bi opravdao njegovo eliminisanje u
razmatranjima moguim oblicima simbolizacije. Brojna svjedoanstva
stvaralaca simbolike kulture govore tome da im
186
187
Antonjina Kloskovska ________________________________________________________
rijei i ekspresivnim funkcijama likovne i muzike umjetnosti, koje se

smatraju semiotikim sistemima, one mogu da se odnose na sve oblasti
simbolike ekspresije. Ali, u razmatranju procesa simbolizacije s gledita
umjetnikog stvaralatva, proces utvrivanja kda i njegovog preoblikovanja
vrlo je sloen. ak i u oblasti jezika mogue je individualno stvaranje novih
kodova. Takav karakter imaju "vjetaki" jezici. Faktiko funkcioni-sanje tih
kodova zahtijeva ipak njihovo prihvatanje i poznavanje u okvirima neke
drutvene zajednice. Sigurno je slino i sa promjenljivim i manje jasno
odreenim kodovima raznih oblasti umjetnosti.
Genetiki drutveni utjecaji izraavaju se ne samo u konvencionalnom
karakteru koda, ve i sadraju poruke. Ova vrsta zavisnosti predmet je
istraivanja sociologije kulture koja se odnose na simboliko stvaralatvo i na
sadraj simbolikih poruka. Sa te take gledanja nije vano da li prouavana
poruka ima karakter iroko dostupne komunikacije ili pak oblik potencijalne
kulture za sve mogue primaoce, iskljuujui samog istraivaa. Skrivena
kultura, naravno, moe da bude dostupna samo u introspekciji, istraiva moe
da doe do nje iskljuivo na principu autoopservacije ili kroz introspektivna
svjedoanstva drugih osoba. Ali, u istraivanju procesa recepcije kulture uzima
se u obzir jedino aktualno drutvena kultura, koja je razmatrana s gledita njene
funkcije u procesima interakcije.
Dakle, zadatak sociologije kulture je utvrivanje veza izmeu interakcije i
njenih raznovrsnih sistema i procesa simbolizacije u dvojakoj ravni: u
genetikoj sferi i u sferi aktualne komunikacije. To je slijedea taka u analizi
problema sociologije kulture.
Formulisana u predstavljenim modelima, podjela interakcije i semioze je
najdalja mogua delimitacija drutvenih i kulturnih fenomena koja se moe
postii predstavljanjem procesa komunikacije u optim, apstraktnim terminima.
Ovi modeli su dobri u empirijskoj analizi vrenoj i na istorijskom materijalu,
kao i na podacima iz aktualnih sociolokih istraivanja.
188
IX. DRUTVENA SITUACIJA I SREDSTVA

KOMUNIKACIJE
U prethodnom poglavlju predstavljeni modeli simbolike komunikacije

mogu da se prihvate kao odreivanje programa sociologije kulture u njegovom
najjednostavnijem obliku. Njihov redukovani karakter je uoljiv, prije svega, u
poreenju sa sloenim shemama komunikacijskog procesa koje predlau
Umberto Eko, Mol ili neki drugi istraivai masovne komunikacije.
Dobra strana predstavljenog redukovanog modela jeste da se pomou njega
izdvajaju tri osnovna predmeta sociologije kulture. Prvi predmet su poiljaocistvaraoci i stvaralaki proces, drugi je djelo-poruka, a trei su primaoci i proces
reprodukovanja poruke u drutvenoj svijesti. Oblasti istraivanja izdvojene na
taj nain moraju, naravno, biti stavljene u iri kontekst drutvene situacije.
Obuhvatanje cjelokupne problematike sociologije kulture, koju odreuju
razvijeni univerzalni modeli, vrlo je irok i teak zadatak i prevazilazi
istraivake sposobnosti ak i velikih naunih timova. I zato modeli koji
pokuavaju da obuhvate kompletnu problematiku komunikacijskih procesa
ostaju, najee, samo sheme koje ne ulaze u fazu empirijske realizacije, a nisu
ni primjenjivani u analizi postojeeg istorijskog materijala.
Redukovani modeli koje smo ovdje prihvatili mogu biti polazite za
analizu najosnovnijih, ali ne i najkompletnijih uslova koji odreuju procese
realizacije simbolike kulture u konkretnim istorijskim okvirima drutvene
kulture i kulture bitisanja.
Model aktualno drutvene kulture je u ovoj raspravi glavni instrument
analize, jer je najblii sociolokim kompetencijama i interesovanju. Realizuje se
u djelatnostima iji obrazac obuhvata potpun tok procesa komunikacije, koji
poinje od poiljaoca, a zavrava se na primaocu. Podjela na model i obrazac je
u skladu sa koncepcijom Znanjeckog, koji u Social Actions obrazac naziva
empirijskim ekvivalentom modela koji je logiki izraz obrasca. Moe se,
takoer, rei da obrazac predstavlja apstrakciju koja je u samoj stvarnosti kao
universalium in re, ali poslije apstrahovanja
189
SOCIOLOGIJA KULTURE
i predstavljanja u obliku simbolikog zapisa postaje model. Modeli koje

formuliu istraivai koji se namjerno distanciraju od prouavanih fenomena,
vre isto spoznajne funkcije. Kada ih formuliu uesnici drutveno-kulturnih
procesa, tada najee dobijaju normativan karakter. Postaju modeli-obrasci koji
slue kao instrument u svakidanjoj interpretaciji i oblikovanju drutvene
stvarnosti u skladu sa vrijednostima prihvaenim u datoj kulturi. Takvim
modelima se bave etnometodologija i slini pravci savremene sociologije.
Ovdje su komunikacijski modeli razmatrani kao iste spoznajne konstrukcije koje mogu, ali ne moraju, da posjeduju ekvivalente u prihvaenim i
normativno-vrijednosnim praktinim obrascima. Zasnivaju se na obrascima koje
implicira stvarnost. Obrazac aktualno drutvene kulture pretpostavlja niz uslova
koji se odnose na komunikacijsku situaciju, koju stvaraju bioloko-psihiki,
tehniki i drutveni faktori tog procesa. Svi oni zajedno ine globalnu situaciju
komunikacije, koja uslovljava svaki njen konkretni in i tok. Prva kategorija tih
faktora najizrazitije se pojavljuje prilikom razmatranja komunikacijskog procesa
s gledita linosti angao-vanih u njemu. Prouavanje tih fenomena je u domenu
socijalne i opte psihologije.
Tehniki faktori, ili sredstva komunikacije, na najneposredniji nain zavise
od psihofizikih, prije svega neurolokih svojstava ljudskog organizma. Edvard
Sapir, u svojoj definiciji jezika kao glavnog oblika komunikacije, nazvao je
aparat ljudskog organizma prirodnim organom govora, istovremeno se
ograujui od toga da je sam govor instinktivan oblik njegove upotrebe.199
Savremeni lingvisti nativistike orijentacije skloni su da odbace ovu ogradu.
Kakav god bio na stav prema koncepciji uroene jezike kompetencije, sigurno
je istinita tvrdnja da ljudsko tijelo daje prvi i osnovni komunikacijski aparat ne
ograniavajui se samo na jezik i da odreuje uslove funkcionisanja tehnikih
sredstava komunikacije.
Komunikacija pomou govora, gestova, mimike i pokretom tijela
ograniava na apsolutan nain opseg mogue drutvene interakcije. Sa tog
stanovita predstavlja poseban, prvobitan oblik komunikacijskog procesa, koji
moe da se realizuje jedino u neposrednom vremenskom i prostornom kontaktu
poiljaoca i primaoca. Taj kontakt predstavlja glavni drutveni element globalne
komunikacijske situacije.
Komunikacijska situacija se ovdje razumije kao trenutna aktualizacija svih

uslova koji utjeu na proces komunikacije, koja se realizuje u odreenom
trenutku. U odnosu na spomenute ili predstavljene modele komunikacije, na
primjer, u odnosu na Ekov ili Tjudorov model, situacija oznaava aktualizaciju
vremenske take u kojoj se deava prouavani in komunikacije. U sociolokoj i
psiholokoj literaturi pojam situacije se najee javlja u vezi sa definicijom
koja situaciju predstavlja kao odreivanje uslova koje vri djelatna osoba koji
na nju aktualno utjeu i kojih je svjesna.
Analizu raznih definicija situacije predstavlja Mek Hju, prije svega, u vezi
sa stanovitima fenomenoloke sociologije i simbolikog interak-cionizma.
Meu poljskim sociolozima Znanjecki je poklanjao posebnu panju definiciji
situacije, koju je tretirao ne samo kao predmet istraivanja, nego prvenstveno
kao metodoloko naelo. Znanjecki je mogao ovaj pojam da preuzme od
Tomasa, ali njegova metodoloka razrada vezana je za koncepciju
humanistikog koeficijenta. Koncepcija Znanjeckog namee razmatranje
drutvenih pojava s gledita samih lanova prouavanih drutava, tj. prije svega
s gledita njihovih definicija svoje ivotne situacije. Ovo stanovite Znanjeckog
prethodi Sicovoj koncepciji i koncepciji savremenih etnometodologa, ali nije
tako ekstremno, a sigurno je jednostavnije. Kada se uopteno, dakle jedino
metodoloki poima, ne zahtijeva prihvatanje stvarnosti kao istovjetne njenoj
definiciji.
Sicova koncepcija mnotva stvarnosti najblia je poimanju humanistikog
koeficijenta u ontolokom smislu, ali koje ne proistie nuno iz stanovita
Znanjeckog, na ta su ukazivali mnogi njegovi poljski interpretatori, prije svega
epanjski.
Kada se razmatra problem situacije i definicije situacije s gledita
socioloke teorije kulture, treba naglasiti da situacionistiki prilaz vodi
redukcionizmu. Moe se pretpostaviti da zbog toga takoer dolazi do
ogranienja uloge pojma kulture u interpretaciji inova ponaanja.
Redukcionistike tendencije su zaista primjetne u interakcionistikim
koncepcijama koje situaciju svode na proksemiku dimenziju. To se vidi u
Gofmanovoj definiciji, u kojoj je situacija predstavljena kao "... sredina
mogunosti koje se uzajamno kontroliu i koje su svugdje tamo gdje je
pojedinac dostupan golim ulima svih drugih koji su 'prisutni', kao to su i oni
dostupni njemu".200 U svojim kasnijim radovima Gofman posebnu
199
190
E.Sapir, Language
200
E.Goffman, The Neglected Situation, str. 135; E.Goffman, Frame Analysis

191
panju poklanja procesu definisanja situacije i, proirujui svoje prvobitno

gledite, umjesto termina "situacija" uvodi termin "drutveni okvir". Pod tim
terminom razumije cijelu, ponekad vrlo sloenu pojmovnu mreu kojom
drutvenu stvarnost obuhvataju njeni uesnici i koja konstituie drutveni
poredak koji organizuje njihovo djelovanje, iskustva, osjeanja. I u ovako
irokom situacionistikom shvatanju Gofman ne odustaje od primata
proksemike perspektive kao naina sagledavanja drutvenih fenomena.
Kada budemo razmatrali situaciju simbolikih interakcija razvijenog
drutva, pokazae se da se one ne ograniavaju samo na proksemiku
dimenziju, tj. ne zatvaraju djelatne osobe u okvire neposrednih drutvenih
kontakata. Takoer, neophodan je komentar redukcionistike tendencije
situacionizma.
Stinkom, analizirajui Mertonovu teoriju drutvene strukture, tvrdi da se
situacionim pritiscima, koji mogu da vode u pravcu raznovrsnosti i sluajnosti,
dakle, i originalnosti djelovanja, suprotstavljaju izbori naina definisanja
situacije i reagovanja u tipiziranim situacijama, izbori koje odreuju institucije,
biografski lini uzori i ostali obrasci kulturnog djelovanja. "Ljudi odreuju
situacije, ali ih ne odreuju proizvoljno"201 - tvrdi Stinkom, svjesno ili
nesvjesno parafrazirajui Marksovu misao da istoriju stvaraju ljudi.
Vraajui se jo jednom odreivanju odnosa drutva i kulture, moemo
konstatovati da se drutvo, zajednica, realizuje u momentalnim interakcijama
iji karakter je nemogue objasniti s gledita krajnjeg redukcionizma. Ovaj
karakter odreuje kultura, koja namee interakciji odreene, petrificirane forme.
To je rezultat internalizacije normi i obrazaca djelovanja, kroz utjecaj institucija
koje su njihov spoljni izraz, kroz kulturne artefakte koji odreuju naine
djelovanja na osnovu svojih tehnikih svojstava ili su nosioci vrijednosti i
znaenja.
Zajednitvo kulture se izraava u permanentnom traganju za kulturnim
sistemom i u primjenjivanju univerzalnih definicija situacije izmeu partnera.
Nove situacije koje se pojavljuju nameu potrebu za ponovnim definisanjem, a
poremeaj sistema naglaava njegov karakter, to je istovremeno izvor novog
sistema i novih definicija. Na taj nain Mek Hju dopunjava stanovite
etnometodologa koji se pozivaju na Dorda Mida.
201
A.L.Stinchcombe, Menon's Theory of Social Structure, str. 15

^EMcHugh, Defining the Situation. The Organization of Meaning in Social Interaction
192
SOCIOLOGIJA KULTURE
Karakteristika komunikacijske situacije bie potpunija ako se doda da se

situacija shvata kao okvir sistema interakcija, realizovan uvijek izmeu ljudi, a
ne, na primjer, izmeu ljudi i stvari. Izuzetak od tog pravila su sluajevi
antropomorfizacije stvari i pojava. Sistem odreuje preporuene i dozvoljene
polove, granice djelovanja ili njegove naelne vrijednosti - po tumaenju
Znanjeckog. U nekim oblicima interakcije, umjesto uzajamnog djelovanja
ljudskih partnera mogu da se pojave supstituti: predstava boga, hipostazirane
ideje, antropomorfizovane ivotinje. Ovakve komunikacijske situacije mogu da
se prihvate jedino kao prividna komunikacija. Iz navedenih i predloenih
definicija komunikacijske situacije ne proistie da ona ima iskljuivo
proksemiki karakter i da se zatvara u drutvenu mikrostrukturu, iako takve
analize predlau etnometodolozi i pojedini simboliki interakcionisti. Na
odreivanje prostornog i vremenskog opsega interakcije utjee, prije svega,
vrsta moguih i faktiki upotrijebljenih sredstava komunikacije, dakle tehniki
elementi situacije.
supstanciji znaka se prethodno govorilo kao jednoj od karakteristinih
odlika procesa semioze. Sada e se njoj govoriti s gledita uslova
komunikacije. Upotreba prirodnih sredstava semioze zaista ograniava
komunikaciju na inove koji se deavaju hie et nunc - u neposrednoj blizini i u
aktualnom prisustvu partnera. Sporazumijevanje pomou govora, gestova,
mimike, iz nunosti predstavlja interakciju koja se realizuje u kontaktu "licem u
lice". Zato je pravilno definisanje tehnikih sredstava komunikacije kao
instrumenta koji proiruje opseg ovjekovog djelovanja.203 Zahvaljujui njima,
ljudska misao, ekspresija, nalog, naredba i poziv mogli su prostorno i vremenski
stii tamo gdje njihov poiljalac nije mogao fiziki ili nije ni namjeravao da
stigne. Poetak oznaava, prije svega, primjena komunikacijskih sredstava koja
omoguavaju trajan zapis.
Na taj nain raa se drugi model kulture predstavljen u prethodnom
poglavlju - model potencijalne komunikacije. Operie porukom koja je trajno
kodirana, koja pretie vrijeme i prostor ili obje te dimenzije istovremeno. Takva
poruka je inter subjektivno dostupna, ali njena dostupnost je iskljuivo
potencijalna. Nalazi se izmeu poiljaoca i potencijalnog primaoca, nekada
internacionalno izabranog, jasno odreenog, esto nepredvienog.
---------------203
M.Makluan, Izbor iz pisama

193
Preistorijska arheologija i etnologija primitivnih kultura dva su osnovna

izvora znanja najranijim oblicima trajnih komunikacijskih sredstava. Na
osnovu arheolokih svjedoanstava, smatra se da je najstarija trajna poruka
obredni pribor neandertalskih grobova, ikoniki znakovi paleolitskog slikarstva
otkriveni u peinama. Vjerovatno postoje i starije poruke, ali nisu bile tako
trajne po svom supstratu i lokalitetu. Ali, i one izgubljene i unitene sigurno su
upotrebljavale ikonike znakove i predmetne simbole.
Nemogue je utvrditi da li su to bile intencionalne umjetnike poruke koje
je umjetnik namjenjivao primaocima slinim sebi, od kojih je oekivao
dekodiranje, ili su to bile magijske operacije. I u drugom sluaju takvo
slikarstvo moe da se tretira kao element simbolike kulture, sa namjerom da
vri apelativno-konativne funkcije realizovane u procesu pseudokomu-nikacije
sa silama prirode i ivotinjama. Ako na slian nain proirimo koncepciju
komunikacije, tada e njeni instrumenti biti i predmetni znakovi simbolinog
karaktera: orue, alatke, ukrasi, oruje, ivotinjski rogovi koji su bili ritualno
upotrebljavani, na primjer, na neandertalskim pogrebima.
Takav prilaz proiruje registar najstarijih sredstava posredne komunikacije,
a njihov istorijski postanak pomjera se dalje od slikarstva, negdje u srednji
paleolit, srednje kameno doba.204 Sadraji u obliku vanjezikog simbolizma,
koji su mogli da budu saopteni posrednim putem kroz vrijeme, vrlo su
ogranieni. Jo su vie bile ograniene komunikacijske funkcije sistema
posrednog sporazumijevanja kroz prostor koji je operisao svjetlosnim ili
zvunim signalima. To su bile preteno signalne funkcije, a ako su nosile neku
informaciju, ona je najee bila signal-poziv. To se odnosi na signalizaciju
pomou vatre, dima, udaranja u bubanj, opisanu u etnografiji primitivnih
zajednica.
Sva ova ogranienja naglaavaju ulogu pisma kao sredstva zapisivanja
poruka koje imaju raznovrstan karakter i mnoge funkcije. Pismo u obliku
inskripcije na kamenim ili bronzanim tablicama omoguavalo je da poruka traje
hiljade godina. U izuzetno povoljnim okolnostima mogle su isto toliko trajne da
se pokau poruke zabiljeene na papirusu ili na pergamentu, koje su takoer
omoguavale posrednu komunikaciju i u prostoru. Ovaj drugi oblik uvijek se
ostvarivao uz neposredno uee ljudi koji su prostorno prenosili ovakve
poruke.
204
elovek.
194
Uporedi: V.G.Childe, Miaf Happened in History; takoer: Tjeik-Ta, Paleolitieskij
SOCIOLOGIJA KULTURE
Pronalazak tampe otvorio je nove mogunosti realizacije potencijalno

drutvene kulture, zahvaljujui sredstvu koje je ne samo biljeilo, ve je bilo u
stanju da zabiljei u ogromnom broju primjeraka identian tekst. Iako je
supstanca znaka manje trajna od pergamenta, ova koliina stvarala je do tada
nepoznatu mogunost da se sauva zabiljeeni tekst i da se on iri u vremenu i
prostoru. irenje teksta su ipak ograniavala komunikacijska sredstva u
nesemiotikom znaenju, dakle mogunosti saobraaja.
Prostornu barijeru su uspjeno sruila tek elektronska sredstva masovne
komunikacije: radio i televizija. Njihova tehnika je eliminisala u komunikaciji
vremensko kanjenje, a stvorena je i mogunost slanja poruka u kosmika
prostranstva.
Nije sluajnost da je uloga medija u procesu komunikacije predmet
teorijskih razmatranja istraivaa kulture, jer je zaista znaajna. U razmatranju
medija u okviru globalne komunikacijske situacije neophodno je kritiki
prosuditi i ocijeniti njihovu vanost u odnosu na ostale elemente situacije i
osnove komunikacijskog procesa koji se nalaze u sferi kulture bitisanja i
drutvene kulture. Ovaj kritiki sud nedostaje teorijama koje sve drutvene
fenomene svode na komunikaciju, to dovodi do prihvatanja medija kao
osnovnih faktora koji determiniu razvoj drutva i kulture. Varijante takvog
stanovita pojavljuju se kod raznih autora, premda oni predstavljaju razliite
orijentacije i naune pravce. Istaknuti francuski istoriar kulture, urednik
asopisa "Annales" Lisjen Fevr, znatan dio svoje istorije kulture renesanse
posvetio je ulozi knjige. Godinama je sakupljao materijal za istoriju tamparstva
i evropske izdavake djelatnosti, koji je posmrtno objavljen pod naslovom
Apparition du Uvre.205 Svoju optu teorijsku koncepciju ulozi knjige u kulturi
predstavio je, prije svega, u uvodu u monografiju Rableovoj filosofiji.206
Fevr je definisao kulturu koja je prethodila tampi, a prije svega srednjovjekovnu evropsku kulturu, utemeljenu na ivoj rijei i sluhu, kao kulturu
uha, koji je glavni organ angaovan u komunikacijskom procesu i
sporazumijevanju ljudi. Po Fevru, raanje knjige je oznaavalo novu epohu,
vladavinu oka, a vid je postao osnov komunikacije. Pojavio se novi faktor u
evropskoj kulturi, koji je imao ogroman znaaj u svim sferama intelektualnog
ivota.
205
206
L.Febvre, H.Martinet, L'apparition du livre

L.Febvre, Le probleme de l'mcroyance au XVI siede
195
SOCIOLOGIJA KULTURE
Antonjina Khskovska
Knjiga omoguava koncentraciju misli stvaralaca rasutih u vremenu i

prostoru i moe da priuti svakom ovjeku "savjete velikih umova" - po
Mileovoj formuli. Jaa navike na intelektualni rad, biljeei njegove rezultate i
omoguava irenje otkria i ideja uprkos raznim barijerama. Knjiga je, po
Fevrovom miljenju, uzrok prelaska drutva prosvecene elite u drutvo mase.
Znaajno je povezana sa promjenama drutvene strukture. tampa je, dakle, za
Fevra neto vie od puke tehnike realizacije poruka. Knjigu naziva najvanijim
sredstvom vladavine ovjeka nad svijetom.
U navedenim stavovima ima niz krajnosti. Na primjer, otra podjela na
kulturu uha i oka ne uzima u obzir ulogu ikonikih poruka u evropskoj kulturi
srednjeg vijeka. Nazivajui slikarske poruke gotske katedrale biblijom
siromaha, istoriari umjetnosti naglaavaju upravo tu simboliku ulogu poruka
sadranih u ikonikim znacima, koje je tek u slijedeim vijekovima mogla da
realizuje knjiga, inei to - uistinu - potpunije, preciznije, uspjenije i na
raznovrsniji nain.
Nesumnjiva vrijednost Fevrovih djela je, prije svega, ne u optim i donekle
pretjeranim iskazima, nego u bogatoj istorijskoj dokumentaciji ulozi knjige u
istraivanim periodima istorije. Ova podrobna analiza pokazuje da irenje knjige
nije bilo iskljuivo funkcija tehnikih mogunosti tampe, ve da je zavisilo od
cjelokupnog sistema komunikacije, koji obuhvata ekonomsko-politike i
drutvene faktore. Recepcija knjige je bila, prije svega odreena i due vrijeme
ograniena nivoom obrazovanja, koji je, opet, predstavljao funkcije drutvene
strukture.
Inis, iji su radovi glavni izvor Makluanove teorijske orijentacije, explicite
prihvata komunikaciju kao osnovni element cjelokupnog drutvenog ivota. 207
Po njemu, u istoriji ovjeanstva prepliu se dvije vrste komunikacije: oralna i
vizuelna, koje odreuju nain sporazumijevanja ljudi u vremenu i prostoru.
Istovremeno djelovanje raznih sredstava treba da obezbijedi drutvenu
ravnoteu. Ravnotea je ipak rijetka pojava. Za svaku epohu karakteristina je
prevaga jednog ili drugog tipa komunikacije, koju Inis definie kao deformaciju
(bias). Deformacija zasnovana na krajnjoj prevazi jednog tipa medija moe da
poremeti tok istorije, a sigurno utjee na karakter svih oblasti kulture.
Inis prihvata nadreenost drutvenih oblika zasnovanih na oralnoj
komunikacijskoj vezi. Ova ocjena proizlazi iz ubjeenja njihovom
207
H.A.Innis, Empire and Communications; od istog autora, The Bias of Communication, navodi su dati prema: W.Kuhns, The Post-Industrial Prophets.
196
intimnijem karakteru. Oralna veza je shvaena po uzoru na Tenisovo

zajednitvo (Gemeinschaft), koje obezbjeuje svim uesnicima prisan kontakt i
sporazumijevanje. Pripisujui jednoj od manifestacija tog tipa drutvene veze
ulogu uzronika, Inis smatra da e nova elektronska sredstva komunikacije,
operiui rijeju, apelujui na sluh, vratiti ovjeanstvu oblike drutvenog
ivota svojstvene tradicionalnom zajednitvu.
Ovo Inisovo stanovite do krajnosti je doveo Makluan u svojoj koncepciji
"globalnog sela", u koje e se pretvoriti ovjeanstvo pod utjecajem medija. Ali,
ova sredstva su u doba razvoja televizije isto toliko oralna koliko i vizuelna. Inis
nije mogao sredinom ovog stoljea da uoi takvu manjkavost u sopstvenoj
koncepciji. Makluan je od televizije uinio centar svoje teorije masovnim
medijima, ne odustajui pri tome od ubjeenja da e nastati nova epoha oralne
kulture.
Makluanova teorija puna je kontradikcija, nejasnih mjesta, a u nekim
svojim stavovima je nekompetentna. Pored svih ovih primjedaba, zasluuje
panju s obzirom na svoju ogromnu popularnost. Sigurno je tana, iako nije
originalna, Makluanova teza da tehnika sredstva komunikacije proiruju polje
iskustva i djelovanja ljudi izvan granica odreenih prirodnim sposobnostima
neopremljenih ula. Ova funkcija medija ima ogroman znaaj za realizaciju
simbolike kulture. Na osnovu provjerenih injenica, sigurno je pogrena teza
da je sredstvo poruka.208
Ova teza, prevedena na tvrdnju koja podlijee verifikaciji, moe da znai
da tehniko sredstvo poruke istovremeno determinie njen sadraj. Ako se
prihvati ovakva interpretacija, onda je, naravno, teza lana. Ista sredstva
komunikacije, na primjer, tampa uopte, a u uem smislu knjiga, novine kao
vrsta sredstva ili radio ili televizija, nosioci su sadraja koji se razlikuju, i po
obliku i po zvuku, u znaenju i smislu odreenim i s gledita poiljaoca i s
gledita primaoca. Evidentan, empirijski dokaz ove razliitosti jesu izbori koje
vre primaoci, razliiti po svojim interesovanjima i kvalifikacijama, izmeu
knjiga, radio i televizijskih programa, pozorinih i bioskopskih predstava,
koncerata.
Hajms, razmatrajui pitanje determinizma komunikacijskih kanala koji
prihvataju Makluan i mnogi drugi autori, skree panju na injenicu da uloga
istih sredstava, na primjer pisma, nije istovjetna u raznim drutvima. Drugaija
je u ritualizovanim situacijama u Kini, Koreji, na
208
M.Makluan, Izbor iz pisama
197
SOCIOLOGIJA KULTURE
Aleutima - da ne govorimo raznovrsnoj primjeni pisma u razvijenim

netradicionalnim drutvima. Na kraju, Hajms zakljuuje krajnje deterministikim tezama: "... iako interesantne, ine se suvie pojednostavljene, ako ne
i sasvim pogrene u svjetlu skromne baze etnografskih podataka".209
U blaoj interpretaciji, Makluanova teza moe da bude shvaena kao
tvrdnja utjecaju koji je vren - ceteris paribus - putem kanala ili komunikacijskog sredstva na selekciju i nain primanja simbolikih poruka. Ova
tvrdnja, tretirana kao hipoteza, odreuje dobar pravac sociolokim
istraivanjima fenomena simbolike kulture obuhvaenih kontekstom sloene
komunikacijske situacije. Posveivanje posebne panje analizi sredstava poruke
- medija - opravdano je s obzirom na njihov neposredan utjecaj na mehanizme
komunikacije. Ali, to ne znai da se prihvataju Inisova ili njoj sline teze
komunikacijskom determinizmu. Komunikacijska situacija predstavlja jedan od
elemenata sloenog kompleksa drutveno-kulturnih fenomena. Zavisi od onih
elemenata kulture bitisanja koje je Kivicki nazvao predmetnim sponama, a
takoer i od fenomena drutvene kulture, koji su ovdje nazvani interakcijskim
residuima. Primjena ak i najjednostavnijih sredstava i kanala poruke koja
prelazi upotrebu prirodnih ovjekovih organa zahtijeva odreen nivo tehnike i
ekonomske, dakle i drutvene organizacije.
Prihvatanje tog opsega povezanosti i zavisnosti ne povlai za sobom
neophodnost prouavanja svih karika komunikacione situacije u svakoj analizi
simbolike kulture. Pojam komunikacijske situacije je uveden radi odreivanja
ueg polja bliih zavisnosti koje uslovljavaju, odreuju tok komunikacije. Ove
pojave se ne ograniavaju samo na medije, sredstva poruke, a djelovanje tih
sredstava modifikuju ostali faktori koji su u sklopu komunikacijske situacije.
Ti faktori su razni elementi semiotike instrumentalne kulture, koji se u
istraivanjima simbolike autoteline kulture tretiraju kao nezavisne, slobodne
varijable. To se odnosi, prije svega, na obrazovanje. Iz podataka irenju
tampe koje sadri Fevrova citirana monografija, kao i iz najnovijih podataka
masovnim medijima u svijetu, koje navodi Eskarpi, proistie da razvoj
tampanih poruka zavisi u tako visokom stepenu od nivoa pismenosti, da
tamparska tehnika u tom razvoju moe da igra iskljuivo
209
D.Hymes, Introduction, u: D.Hymes, D.Gumperz, The Ethnography of Communication, str. 25. Takoer: D.Miler, Spor sa Makluanom
198
sekundarnu ulogu. Razvoj radiofonije nije na taj nain ogranien i zato je u

razvijenim zemljama bri od razvoja tampe, na primjer.210
Trajne poruke nisu dovoljan uslov prenoenja identinih poruka kroz
vrijeme i prostor, ali su neophodan uslov tog procesa. Njihova pojava i irenje je
vaan osnov realizacije simbolike kulture, zasnovane na posrednim kontaktima
takvog opsega i karaktera koji bi bili nemogui u drutvima koja raspolau
jedino sposobnou kodiranja poruka u ljudskoj memoriji kao jedinoj formi
biljeenja teksta. U drugom sluaju, neposredni kontakt poiljaoca kao
stvaraoca ili interpretatora sa primaocem kulturnih sadraja predstavljao je
neophodan uslov aktualno drutvene komunikacije. Primjena trajnih sredstava, a
s vremenom elektronskih predajnika, omoguila je kontakte odloene u
vremenu ili prostorno odvojene. Omoguila je simboliku razmjenu izmeu
ljudi koji se nikada nisu neposredno sreli. Takva komunikacija kroz vrijeme ima
iskljuivo jednosmjerni karakter. U prostoru moe da bude dvostrana i potpuna
razmjena i da tee u raznim pravcima na principu difuzije.
Karakter drutvenih kontakata koji su osnov simbolike komunikacije jeste
onaj element komunikacione situacije koji je od posebnog znaaja za socioloka
istraivanja. Pojam dodira ili kontakta, koji se upotrebljava u situacionistikom
pristupu, odgovara pojmu drutvene solidarnosti koji se pojavljuje u potpunijoj
strukturalnoj ili funkcionalnoj analizi drutvenih pojava. Najmanje od vremena
Tenisa, u sociolokoj analizi funkcionie plodonosna podjela povezanosti tipa
zajednitva i tipa drutva, koja je kasnije inspirisala mnoge koncepcije
drutvene povezanosti. Odatle potiu, prije svega, tako znaajni za razvoj
sociolokih i psiholokih istraivanja i teorija, pojmovi Kulijeve primarne
grupe, Dirkemova dva tipa drutvene solidarnosti i Parsonsove varijable
obrasca.
Osnovni kriterijumi primarne grupe su neposredan kontakt licem u lice,
intiman, neformalan karakter povezanosti i u osnovi - njihov pozitivan karakter.
Primarna grupa je pojava iz mikrostrukturalnog opsega, to je u skladu sa
intencijom i glavnom egzemplifikacijom povezanosti u zajednici kod Tenisa.
Komunikacija u primarnoj grupi ili zajednici tradicionalnog tipa, koju ine
susjedstvo, mala lokalna zajednica, jednostavnija je zahvaljujui jednorodnosti,
psihikoj i drutvenoj bliskosti njihovih lanova, zahvaljujui slinosti njihovih
sudbina i iskustava, zahvaljujui
210
R.Escarpit, Communication et developpement, u: Systemes partiels de communication
199
SOCIOLOGIJA KULTURE
zajednikim semiotikim kodovima, ije potpuno poznavanje olakava njihova

malobrojnost, mala promjenljivost, relativna jednostavnost.
Dirkem se bavi problemom drutvene solidarnosti u odnosu na velike
drutvene strukture. Njegova podjela na mehaniku i organsku solidarnost
odnosi se, prije svega, na sferu ekonomsko-tehnikih osnova drutvene kulture.
Mehanika solidarnost se zasniva na kolektivno vrenim identinim radnjama,
prije svega proizvodnim, koje povezuju ljude kroz osjeanje identinosti
situacije, zadataka, rada i iskustva. To osjeanje je vrsto povezano sa
zajednitvom kolektivnih predstava, dakle simbolike i semiotike sfere kulture
- najvanije s drutvenog gledita. Zajednica mehanike solidarnosti realizuje se
u neposrednim kontaktima i mora da bude obuhvaena kao aglomerat primarnih
grupa.
Kolektivne predstave takve zajednice se formiraju, doivljavaju i prenose
gotovo iskljuivo u povrnim, ali u ponavljanim neposrednim kontaktima, prije
svega pomou trenutnih sredstava: rijei, mimike, ritualnog gesta i njegovih
predmetnih rekvizita. Predmetni simboli su dodue trajni, ali njihov semiotiki
smisao stvara se prigodno i kroz njihovu upotrebu najee povezanu sa
ljudskim tijelom i radnjama. To se odnosi na maske, ukrase, obredne
instrumente i rtvene predmete. Takav karakter funkcije simbolikih predstava
najizrazitije je postojao u primitivnim zajednicama i prije svega iz analize tih
zajednica Dirkem je uzimao podatke za konstrukciju drutvenog tipa
zasnovanog na mehanikoj solidarnosti.
U razvijenim i diferenciranim drutvima organske solidarnosti, naelni
uzajamni odnosi ljudi proistiu iz komplementarnosti njihovog proizvodnog
rada i razmjene. U razmjerama drutvenog totaliteta ti odnosi realizuju se u
posrednim kontaktima. Bez takvih kontakata drutvo ovakvog tipa ne bi bilo
mogue. Komunikacija zasnovana na posrednim kontaktima i realizovana
zahvaljujui odgovarajuim tehnikim sredstvima uslov je - neophodan, ali ne i
dovoljan - za stvaranje sloenih drutvenih tvorevina. To je, prije svega,
semiotika interakcija koja je u okvirima drutvene kulture.
Ipak, Dirkem nije vrio podjelu na kulturu trenutno instrumentalnu u
odnosu na drutvene ciljeve i simboliku kulturu. Takoer nema kod njega jasne
podjele drutva i kulture. Drutvom naziva i odnose koji povezuju ljude u mreu
funkcionalnih povezanosti drutvene strukture, kao i
totalitet svih vjerovanja i osjeanja koja su zajednika svim lanovima grupe.211

Prihvatanje nadreenosti pojma drutva u odnosu na pojam kulture, koje je
takoer karakteristino za stanovite arnovskog, predstavljeno u prethodnom
poglavlju, bilo je rezultat Dirkemovog utjecaja.
Simbolika razmjena interesuje Dirkema prije svega kao oblik realizacije
drutvene solidarnosti, a jedna od glavnih dilema u njegovoj teoriji je
suprotstavljanje individualnosti podreivanju kolektivnim predstavama, koje se
najpotpunije realizuje u drutvima sa mehanikom soli-darnou. Dirkemovoj
koncepciji individualnosti mogu se uputiti ozbiljne primjedbe.
Individualizovana svijest nije samo rezultat bioloke posebnosti, nego i bogatog
uestvovanja u simbolikoj kulturi raznih drutvenih grupa, koje se oblikuje na
osnovi te posebnosti. Nema, dakle, generalne suprotnosti izmeu uea u
kulturi i individualnosti, to je pravilno zapazio arnovski u uvodu u svoju
Kulturu. Postoji zato ogromna razliitost kultura s gledita mogunosti koje
njihova simbolika sfera ostavlja individualnim izborima i stvaralakoj invenciji
pojedinaca, koji ne ostvaruju samo zateene obrasce i norme svoje kulture, ve
ih mijenjaju, odbacuju i zamjenjuju drugim, koji postaju nove - u izvjesnom
opsegu -kolektivne predstave. Takva koncepcija linosti ne ini nam se
"presociolo-gizovana", a istovremeno pokazuje kakvu ulogu imaju simbolika
kultura i rezidualne drutvene interakcije u formiranju kulturnih individualnosti
posebnosti.
Sloenost drutva, raznovrsnost individualnih uloga, brojnost kontakata
podstiu, naravno, kulturne novine i mijenjanje obrazaca. U grupama tipa
zajednice svi ovi uslovi kulturne raznovrsnosti bili su sueni, ogranieni.
Malobrojni i prilino jednoobrazni kontakti obuhvatali su totalitet ljudskog
ivota na nain tipian za grupu i imali su preteno neformalan karakter. esto
su bili povezani sa situacijom pojedinaca, koju su odreivali prirodni faktori,
koji su, dodue, podlijegali kulturnoj interpretaciji, ali su bili nezavisni od
pokuaja i djelovanja same individue, bili su joj pripisani.
Parsons, razvijajui Tenisovu dihotomiju, koju je analitiki razloio na
njene sastavne elemente, kako je to sam primijetio, i dopunio Lintonovom
koncepcijom, izdvojio je nekoliko "varijabli obrasca" koje predstavljaju
200
211
Ch.H.Cooley, Human Nature and the Social Order; F.Tnnies, Gemeinschaft und
Gesellschaft; A.Kloskovska, Male grupe i masovno drutvo: Raanje socioloke koncepcije
201
SOCIOLOGIJA KULTURE
Tabela 4
parove alternativno odreenih naina djelovanja, meu kojima ljudi vre izbore
u skladu sa svojstvima svoje zajednice.212 Izbori takoer mogu biti vezani za
individualnu situaciju i motivaciju tamo gdje sloenost kulture omoguava
stvaranje raznih obrazaca. U malim elementarnim grupama i drutvima koja
nisu sloena izboru ipak odluuje karakter odnosa koji povezuje ljude. U
zajednici i primarnim grupama primjenjuju se, na primjer, varijable obrasca
koje imaju partikularistiki karakter i raznovrsne funkcije. U formalnim i
sloenim zajednicama obavezuju i svrsishodni su principi univerzalnosti i
selektivnosti, specifinosti funkcija.
Slino kao to nivo sredstava komunikacije zavisi od cjelokupnog razvoja
tehnike, tako i kontakte koji odreuju karakter komunikacijske interakcije
uslovljavaju stanje i karakter odnosa karakteristinih za drutvenu strukturu. I, s
obzirom na to, pripisivanje glavne uloge sredstvima i procesima komunikacije,
koje nalazimo, na primjer, u Makluanovim i Inisovim teorijama, predstavlja
pojednostavljenu interpretaciju kulturnih pojava ija uslovljenost se ne
ograniava na faktore koji najneposrednije utjeu na semantiki i simboliki
sloj. Tek kada se ovo uzme u obzir mogu se razmatrati simbolika kultura i
uopte svi komunikacijski procesi s gledita najvre sa njima povezanih
faktora komunikacijske situacije -medija i svih vrsta kontakata koji povezuju
poiljaoce i primaoce.
Analiza poinje od prve kategorije faktora, dakle, od medija. Potpuno
opravdano privlae panju istraivaa komunikacije. Ovdje e se mediji
razmatrati sa stanovita koje odgovara sociolokom pristupu, dakle, sa
stanovita veze izmeu tehnikih uslova realizacije poruke i drutvenih
kontataka u kojima se ostvaruje komunikacija. Karakter tih veza je raznovrstan.
Pojavljuje se, prije svega, u obliku dvije modalnosti: jedan tip sredstava
omoguava razliite odnose u prostornoj dimenziji, drugi - u vremenskoj.
Od te take, vrlo bitne za drutvenu situaciju komunikacije, mediji se dijele
na trenutne i trajne i neposredne i posredne. Prvi par pojmova odnosi se na
samu supstancu nosioca poruke, drugi - na nain na koji on povezuje poiljaoca
i primaoca.
Ukrtanjem dvaju prihvaenih kriterijuma podjele dobijaju se etiri logiki
mogue kategorije.
212
202
Sredstva komunikacije
Sredstva
Kontakti
Neposredni
Posredni
Trenutna
-----------------------------
dimenzija prostora
Trajna
D-------------------------------------
dimenzija vremena
Kategorija A obuhvata sredstva koja su primarni, najosnovniji mediji

ljudskog sporazumijevanja, kao i neke najranije oblike simbolike kulture. Tu
spada, prije svega, jezik sa svojim prirodnim aparatom realizacije, ritual vren
pomou gestova, dramski ples i predstava, esto u svom poetku povezana sa
ritualom, muzika u raznim oblicima: kao pratnja teksta ili instrumentalna,
pretpostavljajui pri tome njen semiotiki karakter.
Ova kategorija je vrlo sloena. Obuhvata i zvune i vizuelne znakove.
Vizuelni znakovi su gestovi rituala, plesne figure, scene i kostimi u spektaklu.
Meu vizuelnim znakovima mogu se izdvojiti ikoniki i isto konvencionalni.
Zajednika odlika cijele kategorije tih medija je da su trenutna i da imaju
ogranien prostorni opseg. Odatle uslov realizacije komunikacijskog ina da i
poiljalac i primalac budu istovremeno na jednom mjestu, u krugu djelovanja
stimulusa koje primaju neopremljenim ulima ljudskog organizma.
Mediji kategorije A nikada nisu izgubili svoj znaaj, koji je vezan za
psiholoke i drutvene potrebe i uslove ljudske egzistencije. Istovremeno,
upravo zbog toga - i s obzirom na svoj prirodni aparat - pripadaju najstarijim,
prvobitnim sredstvima komunikacije.
Kategorija B, koja obuhvata trenutne medije posredne komunikacije,
predstavlja najnoviji tip medija zasnovanih preteno na elektronskim tehnikim
ureajima, koji su proizvod razvoja nauke i tehnike XX vijeka. Neto ranije su
telegraf i telefon, ali u ogranienoj mjeri, a u ogromnim razmjerama radio i
televizija, omoguili ruenje prostornih granica sporazumijevanja ljudi,
ostvarujui posredni, ali istovremeni kontakt poiljaoca i primaoca poruke.
Kategorija C, koja predstavlja logiku klasu fenomena izdvojenu
ukrtanjem prihvaenih kriterijuma podjele medija, ima drugaiji empirijski
status. Trajna poruka je, po pravilu, namijenjena primaocima koji aktualno
nemaju kontakt sa poiljaocem. Kategorija C nije potpuno
T.Parsons, Essays in Sociological Theory
203
________________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE
prazna klasa. Mogu se navesti primjeri raanja trajnih poruka u prisustvu

primalaca. Takva je situacija kada gledaoci - umjetnikovi prijatelji ili mecene prate u ateljeu stvaranje slike ili skulpture. Pismo moe da bude sredstvo
sporazumijevanja sa prisutnom osobom, ali bez mogunosti primanja zvune
poruke. Takav oblik komunikacije su imale sveske prepiske Betovenovih
sagovornika. Ali to su rijetke situacije, koje nemaju poseban drutveni znaaj.
Trajne posredne poruke predstavljaju najstariji i do danas osnovni oblik
irenja opsega mogueg sporazumijevanja ljudi, mogueg funkcio-nisanja
poruka "koje potiu od ovjeka i namijenjenih ovjeku" izvan hic et nunc, bez
ogranienja dimenzijom vremena i prostora. Pismo u raznim oblicima rukopisa ili tampanog teksta - starije i mlae od pisma trajne ikonike poruke
pobijedili su prije svega vrijeme. Trajnost ovih medija je, naravno, nejednaka,
zavisi od supstance nosioca i naina biljeenja, kao i od naina primjene.
Dnevnu tampu veina korisnika ne tretira i ne koristi kao vrlo trajnu poruku. U
odgovarajuim okolnostima poruka zabiljeena na papirusu moe biti ouvana i
hiljade godina. Trajne poruke stvorile su mogunost prostorne komunikacije
prije trenutne. Mediji se po tome razlikuju. Njihovo prenoenje u prostoru je
ponekad bilo nemogue, kao na primjer prenoenje peinskog slikarstva ili
fresaka, ili oteano - kao to je sluaj sa inskripcijama na kamenim ili
bronzanim tablicama. U svakom sluaju, opseg i brzinu prenoenja te vrste
poruka odreivala je mogunost transporta, povezana sa prostornom migracijom
ljudi kao posrednika koji upravljaju sredstvima komunikacije - zaprenim,
parnim, elektrinim ili vazdunim.
Uloga medija koje obuhvata klasa D manifestovala se prvenstveno u
vremenskoj dimenziji, u stvaranju velikih, ali dijahroninih kolekcija uesnika
istorijske, vjerske, knjievne, ideoloke tradicije. Ta posredna povezanost u
vremenu imala je takoer sekundarni utjecaj na aktualno osjeanje povezanosti i
u prostoru. Drutvene funkcije medija bie razmatrane u slijedeim poglavljima.
Prije toga treba skrenuti panju na jo jednu podjelu medija.
Svi trenutni mediji imaju tekui karakter. Primjenjujui elektronsku
tehniku, savlauju prostor, ali sami se realizuju u vremenu kao proces, a ne kao
prostorna struktura slino trajnim medijima. Jedino zahvaljujui trajnim
medijima stvara se u prethodnom poglavlju predstavljen model potencijalne
kulture, koji je propozicija semiotike interakcije trenutno u
vakuumu. Aktuelizuje se u udaljenom trenutku dekodiranja poruke koje vri

kompetentni primalac. U sluaju trenutnih medija primalac, naravno, mora da se
ukljuuje u proces emitovanja poruke, koji aktuelno tee po prvom obrascu
aktualno drutvene kulture. Takoer ne moe slobodno da manipulie porukom
mijenjajui redoslijed dijelova ili vraajui se izabranim odlomcima. To se
odnosi i na neposredne, kao i na posredne trenutne medije.
Prije svega, primaoci televizijskog i radio programa moraju da se potine
tom tekuem ritmu programa u koji se ukljuuju u odreenom trenutku. Poto
primaoci imaju ogranienu mogunost povratne reakcije na poruku, oni,
dodue, mogu teoretski da izaberu trenutak kontakta, ali im je teko da utjeu na
njegov tok ili da obrnu redoslijed, to je mogue u neposrednoj i neformalnoj
razmjeni komunikacije, u toku koje je mogue neto ponoviti ili objasniti dio
teksta. Istina, ni zapisani tekstovi ne podlijeu takvim promjenama, ali nain na
koji se koriste daje mnogo vie manipulacijskih mogunosti nego reakcija na
tekst tekuih sredstava posredne komunikacije.
Najnoviji tehniki ureaji unose promjene u predstavljenu podjelu tekuih
trajnih i trenutnih sredstava. Zahvaljujui magnetofonskom zapisu, zahvaljujui
video rekorderima, primalac moe da zabiljei tekuu poruku i da je vie puta
emituje u izabranom trenutku. Ipak, takva operacija zahtijeva posjedovanje
odgovarajue aparature, kao i vrenje tehnikih operacija koje iziskuju izvjestan
napor. Moe se slobodno pretpostaviti da e jo dugo veina primalaca pasivno
koristiti organizovane masovne forme poruke u njenom tekuem obliku.
Istraivanje karaktera i preobraaja raznovrsnih centara komunikacije koji
su se raali, razvijali i nestajali u toku istorije ovjeanstva, predstavlja vano
poglavlje cjelokupne istorije kulture. Socioloko stanovite dje-limino
ograniava ta istraivanja na polje sopstvene specijalizacije, prije svega
zahtijeva izdvajanje i pokazivanje povezanosti medija sa elementima drutvene
situacije komunikacije.
Ve je prethodno ukazano da ovaj problem mora da se razmatra
prvenstveno s obzirom na tipove drutvenih kontakata, iji je uslov postojanje
odreenih tehnikih sredstava ili koji omoguavaju primjenu odreenih vrsta
medija, a iskljuuju upotrebu drugih. Odreeni aspekt drutvene interakcije uzet
je u obzir u predstavljenoj tipologiji komunikacijskih sredstava, u podjeli
sredstava na neposredna i posredna,
204
205
________________________________________________SOCIOLOGIJA KULTURE
budui da se ovaj pojam odnosi na kontakt poiljaoca i primaoca, a ne na samo

sredstvo. Samo sredstvo mora da daje stimuluse koji uvijek neposredno
nadrauju ovjekova ula. U suprotnom, nisu instrumenti djelovanja. Kada se
formulie ovakva tvrdnja, ne smije se, naravno, zaboraviti definicija znaka kao
stimulusa koji neposredno djeluje na ula i izaziva reakciju koja se odnosi na
neki drugi predmet, ne na samu sup-stancu i oblik znaka. Poto sredstvo,
suprotno Makluanovoj definiciji, nije identino poruci, mora biti neposredno
dostupno ulima kao stranica ispisanog papira, kao slika na televizijskom
ekranu koja se sastoji od svi-jetleih taaka ili talas vibracije izazvan pokretom
membrane ili u nekom drugom obliku.
Sasvim je drugo pitanje kontakta poiljaoca i primaoca do kojeg dolazi ili
u sasvim neposrednom dodiru ili posredstvom cijelog lanca tehnikih sredstava.
Ovdje je ve bilo govora ulozi koja je u dugoj tradiciji sociolokih i
psihosocijalnih analiza davana tipu drutvenog kontakta koji je odreivao ne
samo fizike - vremenske i prostorne - ve i drutvene uslove interakcije. Ti
uslovi su, prije svega, zasnovani na formalnom ili neformalnom karakteru
drutvenih odnosa.
Poev od Tenisa, Dirkema, Kulija, podjela na ta dva tipa (drutvene)
solidarnosti i iz nje izvedene grupe zauzimala je vano mjesto u sociolokoj
naunoj aparaturi. U skladu sa klasinom Kulijevom definicijom, primarna
grupa se odlikuje ne samo neposrednim kontaktom uesnika interakcije, nego i
osjeanjem posebne psihike bliskosti, neposrednou, dominacijom pozitivnih
stavova. Sline odlike ima, takoer, i drutveni krug, kako ga je vidio
Znanjecki, iako je solidarnost mnogo slabija. I primarna grupa i krug su male
drutvene skupine koje zadovoljavaju kriterijume male grupe.
Neposredni neformalni kontakti ne ograniavaju se samo na fenomene
primarnih grupa i krugova. U sloenim, urbanim savremenim drutvima, pa ak
i u milionskim drutvima koja omoguavaju stvaranje velikih drutvenih
skupina, stvaraju se prilike za neformalne, ali i trenutne, povrne neposredne
kontakte, na primjer: na javnim sastancima, gradskim ulicama, u autobusima,
radnjama. Te vrste kontakata na javnim mjestima istraivao je Gofman sa
stanovita komunikacije do koje dolazi u takvim situacijama. inove
komunikacije Gofman je podijelio na one koji nemaju jezgro, dakle, nemaju
predmet kolektivne reakcije
i na one sa jezgrom, koje je rezultat postojanja zajednikog, ali trenutnog

predmeta kolektivnog interesovanja.213
Nesumnjivo, komunikacijski procesi u toj situaciji imaju neformalan
karakter, ali istovremeno su daleko od glavnog predmeta sociologije kulture.
Komunikacija se u tim situacijama zasniva na prenoenju pomou pokreta,
gesta, odijela, informacije karakteru i statusu subjekta. Nije u potpunosti
intencionalna, niti u potpunosti refleksijska. Prije svega, operie dodatim
znacima ili naprosto oznakama i signalima.
Novi fenomen u oblasti komunikacije na javnim mjestima, koja nije
potpuno formalizovana, jesu paraumjetniki dogaaji kao to su pozori-ni,
likovni, muziki hepening. Ovi fenomeni pripadaju sociologiji umjetnosti, dakle
i sociologiji kulture. Kao eksperimentalna manifestacija umjetnike avangarde,
za sada predstavljaju jedino mali dio estetskog i spoznajnog iskustva drutva.
Ako se taj tip eksperimentalnog djelovanja ukorijeni i proiri, moe da postane
nova, vrlo vana forma savremene kulture, koja je izrasla iz tradicije. Za sada je
to samo marginalni dio moguih umjetnikih i spoznajnih iskustava. Drutveni
znaaj simbolike kulture koja se raa i realizuje u malim trajnim primarnim
grupama i drutvenim krugovima neuporedivo je velik s obzirom na opseg i
karakter te kulture.
Tu kategoriju, s obzirom na njen drutveni okvir, nazivam primam im
sistemom kulture. Ona je prvi od tri sistema, izdvojen prema tipovima osnovnih
drutvenih kontakata, a njen naziv se odnosi na dvostruko poimanje
primarnosti: u smislu hronolokog prvenstva i u smislu elementarnog tipa
drutvenog kontakta, slino kao to to predstavlja Kuli, ali bez neophodnog
pripisivanja uvijek pozitivnog karaktera tom tipu kontakta.
Drugi sistem kulture, koji se takoer zasniva na neposrednom kontaktu,
razlikuje se od prvog po formalnom karakteru kontakta. Interakcija je u njemu
institucionalizovana i zato taj sistem nazivam institucionalnim. Poiljalac i
primalac poruke pojavljuju se u formalizovanim, drutveno odreenim ulogama,
a njihove uloge se odnose na njihove funkcije u procesu komunikacije. Dakle,
poiljalac moe da bude autor, glumac, pjeva, a u toj ulozi se ne nalazi
incidentalno i trenutno, kao to se deava u prvom sistemu. Njegova
komunikacijska funkcija odreuje njegovu drutvenu ulogu i drutveni status,
ima profesionalni karakter.
213
206
E.Goffman, Behavior in Public Places; isti autor, Relations in Public
207
Antonjina Kloskouska ____________________________________________________
Funkcija primaoca ne odreuje na tako trajan nain njegovu ulogu. On je

samo trenutno gledalac, slualac, lan auditorijuma. Ali, njegova uloga u tom
sistemu je neprelazna. On biva gledalac, ali ne i glumac, ne poiljalac. U svojoj
ulozi primalac mnogo vie podlijee regulativnom sistemu drutvenog
oekivanja nego aktuelni, trenutni primalac u primarnom sistemu kulture. U toj
regulativnosti i u toj trajnoj podjeli na spoljni krug primalaca i unutranji krug
poiljalaca i organizatora izraava se institucionalni karakter drugog sistema
kulture, koji upravo tako moe da se definie pozajmljivanjem termina iz teorije
organizacije. U primarnom sistemu ne postoji podjela na unutranji i spoljni
krug.
Trei sistem kulture razlikuje se od oba prethodna, poto se zasniva na
sredstvima posredne komunikacije, a istovremeno ne moe da bude jednoznano definisan po kriterijumu formalnog ili neformalnog karaktera.
Posredni tip kontakta predstavlja vrlo vaan faktor specifinosti
komunikacije. Ve smo spomenuli da se posredna interakcija javlja i u oblasti
nesemiotike drutvene djelatnosti, prije svega u ekonomskim odnosima izmeu
ljudi. Ovaj tip odnosa ne mora uvijek da bude shvaen kao interakcija. Ljudi
esto nisu svjesni da je djelovanju faktora, koje je Kivicki u citiranom odlomku
nazvao "drutvenim sponama", izvorite -drutveno.
Drugaije je u oblasti komunikacije, dakle semiotike interakcije.
Predmetni, neznakovni elementi drutvenih veza djeluju gotovo automatski,
reklo bi se, per se. Uopte ne zavise ili mnogo manje zavise od ljudske
interpretacije i zato se opaaju i prihvataju kao to se opaaju i prihvataju
prirodni faktori sredine. Znakovi upotrebljavani u semiotikoj interakciji zavise
u svom djelovanju od zajednitva koda poiljaoca i primaoca. Upotreba znakova
prouzrokuje da partneri interakcije budu uzajamno prisutni u svojoj svijesti.
Istina, u trenucima estetske kontemplacije stvaralac ili primalac mogu da budu
ravnoduni prema adresatu ili izvoru komunikacijskog ina. Ipak, sutina
komunikacije, njena refleksivna strana, dovodi do saznanja da je to - izraeno
Marksovim rijeima - in koji potjee od ovjeka i namijenjen je ovjeku. Ova
svijest koja prati inove posredne komunikacije neizmjerno proiruje polje
ljudskog kulturnog iskustva, koje se prihvata kao drutveno i koje se realizuje u
vremenu i prostoru.
Ova dva aspekta predstavljaju osnovu podjele na dva velika skupa
posredne publike iste poruke ili iste vrste sredstava. Trajna sredstva
poruke omoguila su - iako ne jedino - odravanje odreene tradicije, dakle, u

toku vremena porast velike dijahronine publike. tampa kao sredstvo
umnoavanja poruka, zajedno sa poboljanjem saobraaja sensu stricto, tj.
prenoenja robe, a prije svega elektronska sredstva nae epohe, izvor su
ekspanzije prostorne posredne komunikacije u okvirima ogromne sinhronine
publike.
Prethodno su ovi fenomeni bili predstavljeni s gledita samih sredstava.
Sada ih razmatramo u vezi sa tipovima odnosa i kontakata. Trei sistem kulture
ne razlikuje se od dva prethodna jedino s obzirom na posredni karakter tih veza
i s obzirom na nain institucionalizovanja, koji zahtijeva znatno veu
formalizaciju na strani poiljaoca. Prije svega, savre-meni sistem masovne
komunikacije, zapoet razvojem tampe, razvijen zahvaljujui elektronskim
sredstvima, pretpostavlja funkcionisanje sloenog sistema realizacije poruke,
koji obuhvata i tehniku stranu procesa, kao i stvaranje poruka i njihovo
emitovanje. U tom su sistemu uloge poiljalaca i organizatora-posrednika vrsto
formalizovane, ukljuene u sistem institucija. Opet, primalac poruka - italac,
televizijski gledalac i radio slualac - funkcionie u isto tako neformalnoj
situaciji kao i primalac poruka u primarnom sistemu kulture. Razlikuje se,
naravno, od njih po neprelaznom odnosu prema poiljaocu, po ogranienim
mogunostima povratne reakcije, a takoer i samosvijeu da uestvuje u
velikom, ali personalno anonimnom skupu primalaca, a ne u primarnoj grupi. U
posrednim sredstvima osjeanje slobode u odluivanju praenju poruke, u
ponaanju koje prati primanje poruke, ak je mnogo snanije nego u primarnom
sistemu kulture. Na strani primalaca trei sistem kulture ima potpuno
neformalan karakter.
Trei sistem se rodio zajedno sa raanjem trajnih sredstava poruke, ali
posredna komunikacija dobila je pun razmah tek poslije industrijske revolucije
u tehniki razvijenim kulturama i u odreenom tipu drutva tog doba. Uz
odreene ograde, taj sistem kulture moe da se svede na kulturu masovnih
medija i da se definie kao sistem tih sredstava i odlika komunikacijske situacije
koje su njima svojstvene.
Prije podrobnije analize i karakteristike izdvojenih sistema neophodno je,
makar uopteno, povrno, odrediti njihov uzajamni odnos. Ovdje treba naglasiti
da koncepcija tri sistema nije rezultat iste spekulacije koja operie
apstrahovanim pojmovima komunikacijskih sredstava i interakcijskih odnosa.
Nastala je u toku empirijske analize monografskog materijala
208
209
kulturnom ivotu male gradske zajednice u centralnoj Poljskoj.214 Bila je

rezultat potrebe da se sistematizuju fenomeni koji utjeu na uestvovanje u
kulturi konkretne drutvene grupe, sredine, dakle, tih fenomena koji
predstavljaju dio kulturne stvarnosti, sa odreenim vremenskim i prostornim
pokazateljima. Pomou tih pokazatelja kultura odreene grupe je obuhvatila
elemente sva tri sistema, koji su meusobno sinhronino povezani. To je
karakteristina situacija za savremena razvijena drutva.
Opet, u dijahroninom prilazu mogue je pratiti postojanje jedino primarnog sistema, poslije njega pojavu institucionalnog, a, na kraju, treeg
sistema kulture, u kome danas dominiraju masovna sredstva komunikacije.
Ipak, taj sistem se, za razliku od primarnog, nikada ne pojavljuje samostalno i
ne eliminie ostale iz opsega kulturnog iskustva pojedinaca i ljudskih grupa.
Uzajamni odnos i proimanje ta tri sistema predstavljaju predmet istraivanja
koja su neophodna u spoznaji mehanizama savre-mene kulture.
Naravno, to ne znai da je predstavljanje funkcionisanja kulture u tom
prilazu dovoljno za potpunu socioloku analizu. U skladu sa ovdje prihvaenom
definicijom, zadatak sociologije kulture je da sociologiju kulture vidi u relaciji
sa drutvenom kulturom, sa strukturom i dinamikom prouavanih zajednica.
Analiza u kategorijama sistema kulture koja se bavi jednostavnijim,
elementarnim mehanizmima interakcijskih uslov-ljenosti semioze, jedino je
uvod u dalja istraivanja, ali s obzirom na univerzalnost primijenjenih
kategorija i njihov fundamentalni znaaj, istovremeno je vrlo vaan osnov tih
istraivanja.
214
210
A.Kloskovska, Drutveni okviri kulture
X. KULTURA TRIJU SISTEMA
Iz predstavljene karakteristike triju sistema kulture proizlazi da su to

elementi drutvene kulture, onog njenog dijela koji je neposredan okvir
realizacije simbolike kulture. Osnovno pitanje za sociologiju kulture jeste koji
se tipovi simbolike kulture realizuju u svakoj od tih varijanti drutvenog okvira
ili u svim, u situaciji koju odreuje njihovo istovremeno pojavljivanje.
ist oblik samostalnog primarnog sistema javlja se jedino u primitivnim
zajednicama. Ali, i u kulturi primitivnih zajednica raaju se zaeci
formalizovanih odnosa simbolike komunikacije. Pojavljuje se tu uloga
svetenika i mudraca, formira se princip autorskog prava u obliku klanovske
privilegije upotrebljavanje odreenog rituala, knjievnog teksta, oblika igre.
Dolazi do klanovske i personalne specijalizacije u vrenju obrednih funkcija.
Podjela na formalni i neformalni okvir kulture, slino kao i u mnogim
tipolokim sociolokim koncepcijama, odreuje prije svega polarne take
kontinuuma, a ne dihotomne kategorije koje iskljuuju proimanje fenomena.
Ali, ta podjela ipak ne gubi svoju spoznajnu vrijednost.
Pojam primitivnih zajednica obuhvata razne njihove oblike. Meu njima su
i takve koje mogu da budu prihvaene za empirijski tip neformaHzovane,
preinstitucionalne situacije u oblasti kulturne simbolike razmjene. Najee je
to rezultat proste drutvene strukture, s kulturom u zaetku. Ovo se odnosi, na
primjer, na pleme Ona iz Ognjene zemlje. Meutim, meu primitivnim
zajednicama mogu se nai primjeri neravnomjernog razvoja pojedinih kulturnih
oblasti. Linton je u svojoj studiji iz antropologije kulture The Tree of Culture
skrenuo panju na to da odreeni kulturni elementi imaju tendenciju ka
hipertrofiji, koja moe da prouzrokuje njihovu disfunkcionalnost u odreenim
tipovima zajednica, uz istovremenu nerazvijenost ostalih oblasti.215
215
R.Linton, The Tree of Culture
211
SOCIOLOGIJA KULTURE
Ve znatnu institucionalnu kristalizaciju drutvene kulture moe da prati

relativno rudimentaran razvoj institucija simbolike kulture.216
Ipak, najei fenomen je proimanje i mijeanje kulturnih kategorija.
Levi-Stros je, karakteriui pleme Bororo, pisao: "Vjerovanja i svakidanji
obiaji su tako meusobno isprepleteni, da se ini da domoroci uopte ne
obraaju panju na prelaenje iz jedne sfere stvarnosti u drugu." Slina svojstva,
iako ne tako jasno ispoljena, imala je srednjovjekovna evropska kultura.
Gurevi, piui simbolinosti te kulture, dolazi do zakljuka da je krto
empirijsko znanje pratilo neko drugo znanje svakom predmetu: poznavanje
njegovog simbolikog smisla, njegovog odnosa prema natprirodnim
fenomenima i njihovim vezama sa ljudskim problemima. U oba sluaja radi se
fenomenu pansemiotizma u njegovom prvobitnom obliku, svojstvenom
drutvima sa nerazvijenim racionalistikim elementima drutvene svijesti i sa
dominacijom prvog sistema kulture u ivotu zajednice.
Ukljuivanje simbolikih radnji u okvir svakidanjeg ponaanja i odsustvo
podjele na kulturne oblasti ne koriste njihovoj izrazitoj forma-lizaciji i - u
navedenim primjerima - rezultat je ograniene institucionalizacije. U pojedinim
drutvima, na primjer u nigerijskom plemenu Tiv, zapaa se potpuna
nezainteresovanost za umjetnika i za stvaralake procese, iako je umjetnost
priznati element kulture.219
Neformalni karakter simbolike kulture primitivnih zajednica treba shvatiti
kao odliku koja ipak ima odreene varijante i podlijee gradaciji. Meutim,
sasvim je izvjesno da se u ovim zajednicama pojavljuje druga odlika
karakteristina za primarni sistem - neposredni oblici komunikacije. Simboliki
ivot ljudi u prvobitnim zajednicama i grupama reali-zuje se gotovo iskljuivo u
praktinom iskustvu neposrednog kontakta poiljaoca i primaoca i ostalih
primalaca kulture, prostorno i vremenski je odreen na principu: hie et nunc.
Upravo s obzirom na to, primarni sistem stvara po opsegu i brojnosti ograniene
drutvene osnove razvoja kulture. Ovaj sistem je svojstven malobrojnim
primitivnim zajednicama, lokalnim seoskim zajednicama i malim grupama i
krugovima sloenih drutava.
216
217
218
219
212
Uporedi: R.Lowie, Primitive Society. P.Radin, Primitive Man as Philosopher.

K.Levi-Stros, Tuni tropi. str. 243
A.Gurevi, Kategorije srednjovekovne kulture
P.Bohanan, Artista Tiv
Tri navedene verzije kulture primarnog sistema imaju definicijske

zajednike odlike, ali se i razlikuju u odreenim vidovima, od kojih najvaniji
proizlaze iz razliitog opteg, ireg konteksta njenog pojavljivanja. Kultura
primitivne zajednice je globalna, u potpunosti autonomna, preteno autarhina i
gotovo izolovana cjelina. U dijahroninom pristupu, kultura prvog sistema
moe da se prezentira kao potpuna, svestrana i samostalna, a istovremeno kao
izvorite i poetak svake simbolike kulture.
Narodna kultura, kao posredni oblik prvog sistema, koja se rodila u
uslovima iskljuivosti, funkcioniui stotinama godina u neizbjenoj, ali dosta
ogranienoj koegzistenciji sa drugim sistemom i elementima treeg sistema,
nema sva ta obiljeja. Primjere tog tipa kulture daju seoske zajednice Evrope do
XIX vijeka, a u pojedinim sluajevima, kao to su seoske zajednice Latinske
Amerike i Azije, i do sredine XX vijeka.
Robert Redfild, ije je dihotomno razgranienje sela i grada s vremenom
preformulisano u koncepciju seosko-gradskog continuuma, priao je na isto tako
klasian nain problemu seoske zajednice i kulture. 220 Definiui ovu zajednicu
kao djeliminu, Redfild je na taj nain izrazio princip povezanosti lokalne, male
zajednice za irom drutvenom strukturom, njenu nepotpunu ekonomsku i
drutvenu samostalnost. Govorei drutvenoj strukturi, razmatrao je kategorije
kulture koje su ovdje defin-isane kao drutvena kultura. Veze i zavisnosti male
lokalne zajednice u odnosu na veliku drutvenu cjelinu izraavaju se, u skladu
sa Redfildovim stanovitem, u oblasti teritorijalne hijerarhije, administracije,
ekonomskih odnosa i mree personalnih kontakata vezanih, na primjer, za
egzogamiju.
U oblasti simbolike kulture "djelimini" karakter seoske zajednice na
razne naine je povezan sa navedenim trima aspektima drutvene podreenosti
u makrostrukturi. Malo, primitivno pleme, koje predstavlja ist, empirijski tip
prvog sistema kulture, isto je tako jedinstveno, autonomno i autarhino u oblasti
drutvene, kao i u oblasti simbolike kulture. Primitivni narodi, sa sloenijom
drutvenom strukturom, na viem stupnju razvoja, koji obuhvataju brojne,
uzajamno zavisne lokalne zajednice dje-liminog karaktera, mogu biti toliko
kulturno koherentni da je svaki lan zajednice ravnopravno kompetentan i
zainteresovan uesnik u svim dijelovima njihove kulture. Takva je, po Redfildu,
situacija u milionskom
220
R.Redfleld, The Little Community. Peasant Society and Culture; H.Miner, The FalkUrban Continuum
213
______________________________________________________
nigerijskom plemenu Tiv. Za razliku od toga, kultura Maora bila je podijeljena

na dva sloja nejednake hijerarhijske pozicije. U lokalnim seoskim zajednicama
uestvovanje u vioj kulturi bilo je dostupno malobrojnim pojedincima, koji su
izlazili iz prvog sistema kulture i, s obzirom na njihove specijalne uloge, bili
sposobni da uestvuju u institucionalizovanim oblicima "velike tradicije", koju
je Redfild suprotstavljao lokalnoj "maloj tradiciji".
Uzimanjem primjera iz evropskog kruga moe se pokazati kako se u
ljudskom iskustvu lomila iskljuivost prvog sistema kulture i njemu svojstvene
male tradicije pod utjecajem razvoja institucionalnog sistema, na primjer
vjerskog, kao nosioca velike tradicije. Ova tradicija koristila je, takoer, u
poetku, pojedine elemente treeg sistema: kulture posrednih sredstava
komunikacije. Ovakav dijahronini pristup funkcionisanju sistema kulture po
svojoj prirodi dio je istorije kulture i ovdje je skiciran jedino da bi se pripremilo
polje za sinhroninu analizu funkcionisanja sva tri sistema zajedno u razvijenim
savremenim drutvima. Ovaj drugi pristup blii je kompetencijama sociologa.
U dijahroninom prilazu kultura primarnog sistema moe da bude
izjednaena sa narodnom kulturom tamo gdje se odnosi na lokalne zajednice i
njihova osnovna jezgra, koja takoer imaju karakter elemenata prvog sistema:
na porodice i rodove, starosne grupe, susjedstva. Dakle, Redfildova kultura
"male tradicije" odgovara poimanju narodne kulture u njenom istorijskom
poetku. Zajedno sa udaljavanjem od izvora i srastanjem sa cijelim drutvenim
slojem, koji se sastoji od elementarnih lokalnih zajednica koje gube svoju
izolovanost i dobijaju osjeanje klasno-staleke povezanosti, narodna kultura
postaje univerzalna i kao takva ona je kultura velike tradicije, dio nacionalne
kulture. Bio je to dugotrajan proces, prepun napetosti u sferi drutvene kulture i
povezan sa naputanjem prvobitnog oblika najradikalnijeg kulturnog
demokratizma primarnog sistema.
U poetku, plemenske voe i obini lanovi zajednice uestvuju u kulturi
identinoj po sadraju i po mehanizmima neposredne, neformalne razmjene,
ak i tada kada postoje meu njima podjele u sferi drutvene kulture, koje su
rezultat hijerarhijski oblikovanih uloga.
Prema poljskim istoriarima srednjeg vijeka, slovenske zajednice na
poljskim teritorijama bile su kulturno koherentne do IX vijeka. Primanje
hrianstva i razvoj dravne organizacije uveli su u narodnu plemensku kulturu
institucije drugog, formalnog i viestepenog sistema. Gjeitor je
214
pisao da je u to doba slovenski ivot na selu bio arhaian, ali i u okviru njega
deavale su se znaajne promjene izazvane uvozom institucija, poruka i ljudi. 221
Ove institucije su bile prihvaene i djelimino neutralizo-vane u procesu
asimilacije, koja se nije zasnivala samo na prilagoavanju lokalne zajednice na
nove univerzalne obrasce, ve i na uklapanju obrazaca u "malu" lokalnu
tradiciju. Na taj nain se razvijao kult lokalnih svetaca i dolazilo je do spajanja
elemenata tradicionalnih paganskih obreda sa novim ritualom, to je tako
uznemiravalo srednjovjekovnu crkvenu hijerarhiju.
Na taj nain se prvi sistem branio od utjecaja institucionalnog sistema koji
je modifikovao tradicionalne obrasce. Izraz takve odbrane je u Poljskoj bio stil
ivota koji je Brikner nazvao "rustikalizmom", a koji je bio spona izmeu
seoske kulture i kulture sitnog plemstva. ak do XV vijeka staleke razlike
simbolike kulture bile su u Poljskoj mnogo manje nego u Zapadnoj Evropi, to
je, po Briknerovom miljenju, bilo rezultat slabe razvijenosti drutvenih
institucija karakteristinih za oformljeni, razvijeni feudalni sistem.
an le Gof u vezi sa zapadnim drutvima posebno naglaava drutvenu
slojevitost, raznovrsnost, ponavljajui za Fevrom da je opta kategorija
"srednjovjekovnog ovjeka" naprosto mit. Pravilnije bi bilo da se definie kao
dosta velika apstrakcija, a njenom konstruisanju i sam Le Gof dodaje odreene
elemente, definiui kao predmet svog interesovanja ono to je u kulturi
srednjeg vijeka zajedniko, kolektivno. Meu tim elementima nabraja
dominaciju oblika sela, preciznije, seoskog ivota - u periodu do XII vijeka - i
nadvremensku dimenziju svojstvenu seoskoj zajednici, dakle ogranienje
istorijskih perspektiva.222
Zapadni feudalizam je ranije stvorio staleki razliite uloge institucionalnih
posrednika simbolike kulture.
U srednjem vijeku je institucionalizovana u drugom sistemu popularizacija
umjetnosti i nauke vezana za pokretnu kulturu, koja je stvorila posebne uloge,
kao to su: dvorski trubaduri i pisci, crkveni pisci, zabavljai gradskog plebsa,
mimiari, lakrdijai.223 Pokretni karakter ove
221
A.Gjeitor, Kultura Pjastovske Poljske; Poljskapodeljena i ujedinjena, red.

A.Gjeitor
222
A.Brikner, Kultura, pismenost, folklor, odjeljak Narodna kultura i odeljak Povijest
poljske kulture u istorijskom presjeku; . le Gof, Kultura srednjovjekovne Evrope
223
. le Gof, Intelektualci u Srednjem vijeku; od istog autora, Kultura srednjovjekovne
Evrope. A.Hauzer, Drutvena istorija umjetnosti i knjievnosti, tom 1, odjeljak IV; J.Hojzinga,
Jesen Srednjega vijeka
215
kulture, to je Le Gof smatra za djeliminu nadoknadu ogranienja vremenske

perspektive, izraavao je njene praznine funkcije, realizovane na margini
svakidanjeg ivota, koji je jo bio blizu narodne kulture ili, ak, kao u sluaju
sela, ispunjen narodnom kulturom koja je jedino bila dopunjena crkvenim
institucijama, asimilovanim i uraslim u lokalnu tradiciju. To se, na primjer,
izraava u kultu lokalnih svetaca, u prelaenju u crkveni ritual domaih obiaja
i obreda. Vjerske ustanove su unijele u drutveni ivot karakteristine odlike
drugog sistema, koje se ne zasnivaju samo na formalizovanju uloga i odnosa u
procesu komunikacije, ve i na ukljuivanju njegovih lokalnih karika u
hijerarhijski sistem organizacije kulture, na odreivanju osnovnih elemenata
prenosnih kulturnih sadraja i periodinom davanju novih elemenata koji potiu
iz centralizovanog sistema.
Postupno razvijana mrea prosvjetnih ustanova, kola pri crkvama i
univerziteta bila je slijedea karika u razvoju drugog sistema, koji je imao vei
institucionalni oblik od pokretne kulture, a preko svojih veza sa crkvom bio je
centralizovan i podlijegao je istim procesima napajanja univerzalnim sadrajima
svojstvenim vjerskim ustanovama.
Meutim, neposrednost kontakta, koja je konstitutivna odlika drugog
sistema kulture, prouzrokuje da se izvanlokalni i vremenski udaljeni sadraji
realizuju na posredan nain, kroz lokalne i aktualne uslove. Ovo utjee na
slabljenje kontrasta i granica izmeu drugog i prvog sistema. Ve je
napomenuto da je takvo proimanje bilo karakteristino za srednjovjekovnu
kulturu. Ova odlika, koja moe da se definie kao dominacija prokseminosti u
srednjovjekovnoj kulturi, izraavala se i u treem sistemu. Gurevi tvrdi da je
neposredno poznavanje okolne stvarnosti znatno utjecalo na viziju cjeline
geografskih i istorijskih fenomena, tako da i pisci koji su drugima zamjerali na
partikularizmu nisu uspjeli da izbjegnu lokalni utjecaj u svojim analizama, koje
su bile zamiljene kao prikazi globalnog istorijskog procesa ili odreenih
istorijskih dogaaja.
I prostor i vrijeme u poimanju ljudi srednjeg vijeka, ili lanova lokalnih
zajednica u kasnije doba, imali su odlike svojstvene kulturi malih, relativno
izolovanih zajednica.
Kazimje Dobrovolski, karakteriui tradicionalnu seosku kulturu u
Poljskoj, ukazivao je na njene glavne odlike vezane za dominaciju neposrednih
drutvenih kontakata. Tim odlikama pripada okretanje prolosti, uz istovremeno
ogranienje istorijske perspektive; ova stabilizacija odnosi se, prije svega, na
opte sheme kulturne tradicije, a ne na
216
SOCIOLOGIJA KULTURE
detalje koje je gubio ili modifikovao neprecizni mehanizam usmene tradicije. U

toj kulturi anonimnost stvaralaca i proizvoda pratilo je priznavanje autoriteta i
vjera da ih podravaju transcendentalne sankcije. Osjeaj za posebnost
sopstvene kulture izraavao se u privrenosti prema njenim detaljima, uz
istovremeno omalovaavanje slinosti, podudarnosti sa optom shemom
susjedskih analognih stalekih grupa.
Narodna kultura XVIII i XIX vijeka koju opisuje Dobrovolski, a takoer i
ona iz ranijeg perioda, nije mogla da bude u takvom stepenu izolovana i
samonikla kao plemenska kultura primitivnih zajednica, esto odvojena
prirodnim granicama od spoljnih kontakata i utjecaja. Problem kontakata i
kulturne razmjene u stalekim drutvima razmatrali su mnogi poljski naunici;
Brikner i Bistronj vidjeli su to, prije svega, u terminu "opadanje" kulturnih
elemenata od viih klasa ka narodnoj kulturi. Ovaj termin upotrebljava i
Dobrovolski, kada govori procesu selektivnog i zakanjelog prihvatanja
kulturnih poruka, svojstvenom viim klasama i staleima. Ipak, savremeni
etnografi i istoriari istiu i uzajamnost pozajmica, razmjenu koja se ostvarivala
izmeu stalea kroz svakidanje veze u radu, u ritualnim situacijama i u zabavi.
Posebnu ulogu imale su posrednike funkcije dvorske slube, koja nije samo
elemente dvorskih obiaja prenosila na selo, ve je i sama, prije svega
vaspitavajui dvorsku djecu, utjecala na svijest drugih stalea, na sferu
vjerovanja i estetskih doivljaja. Karakteristian primjer ekspanzije narodne
umjetnosti je ritual karnevalske kulture smijeha, koji je analizirao Bahtin, a koji
ima svoje izvorite u narodnom obiaju, obogaenom "opadajuim"
elementima, ali koji utjee na kulturu drugih stalea u skladu sa svojom
kardinalnom odlikom prijelaznog ruenja barijere stalekih kontakata.224
Potpunija karakteristika narodne kulture morala bi da bude mnogo bogatija,
sadrajnija od ovdje predstavljenog shematskog opisa. U njoj bi se nale brojne
odlike koje se odnose na razliite sadraje, zavisno od drutva i epohe.
Predstavljeni opis uzima u obzir samo opta svojstva tog tipa kulture, koja su
povezana sa drutvenom osnovom, to znai sa karakterom komunikacijske
interakcije. Ova interakcija se odlikuje iskljuivo ili
224
A.Brikner, Povijest poljske kulture, tom 3. J.S.Bistronj, Narodna kultura; K.Dobrovolski, Studija drutvenog ivota i kulture; K.Zavistovi-Adamska, Granice i horizonti
istraivanja kulture sela u Poljskoj; J.Burta, Narodna kultura; M.Bahtin, Stvaralatvo
Fransoa Rablea; VGusev, Estetika folklora
217
kvaziiskljuivo neposrednim kontaktima, dominiranjem neformalnih

natkontakata formalnim, drugim rijeima, dominiranjem prvog, primarnog
sistema kulture.
Zajedno sa istorijskom evolucijom narodnih kultura, u njima raste i uloga
drugog, institucionalnog sistema. Ipak, i dalje dominira neposrednost kontakata
u toku kulturne transmisije. Ova odlika daje prvobitnim i narodnim kulturama
samosvojne, posebne crte i stvara odreena ogranienja. Zato kulturu masa
srednjovekovnog drutva ne treba izjednaavati sa masovnom kulturom
zasnovanom na posrednim sredstvima komunikacije irokog dometa i
istovremenog djelovanja.225 Sa sociolokog stanovita ovakav stav ini se
neprihvatljiv, kao i Makluanova koncepcija masovne televizijske publike u
razvijenim savremenim drutvima kao "globalnog sela", ekvivalenta prvobitne,
plemenske zajednice.
Drutva prelaznog tipa, takva kao to su bila srednjovjekovna drutva u
Evropi, vrsto utemeljena u prvom sistemu, ivjela su istovremeno i u sferi
zajednikih, izvanlokalnih kulturnih vrijednosti svojstvenih itavim drutvima i
civilizacijskim predjelima. Odatle su preuzimala simbolike kategorije za
interpretaciju fenomena, informacije svijetu, izvan-lokalnim dogaajima.
Ove nadlokalne kategorije znaenja, ocjena i znanja ipak su uvijek dopirale
posredstvom personalnih kontakata: neformalnih, kao u sluaju pripovijedanja
povratnika "iz svijeta": putnika, kupaca, vojnika ili hodoasnika, ili napola
formalnih i formalnih, kao u sluaju nosilaca pokretne kulture i zvaninih
poslanika, kurira, glasnika, izaslanika vjerske i laike hijerarhije ire zajednice.
I kada su te poruke imale karakter posrednih, pisanih poruka, njihovo
cirkulisanje u krugu nepismene zajednice zahtijevalo je reprodukovanje u
neposrednom kontaktu: objavljivanjem sa predikaonice, na gradskom trgu, a
dalje u neformalnom prenoenju "od ovjeka do ovjeka". Tek tada je spoljna
vijest, instrukcija i interpretacija bila ukljuena u tok lokalnog ivota, koji se
odigrava ovdje i sada. To se odigravalo sa znatnim vremenskim zakanjenjem,
sa neizbjenom promjenom perspektive koja je davala univerzalnim sadrajima
novu obojenost, individualnu u odnosu
na izvor, ali kolektivnog karaktera s gledita lokalne zajednice koja preuzima

poruku.226
Trei sistem kulture ulazio je, dakle, polako i postepeno u sferu komunikacije. U poetku je obuhvatao ire drutvene strukture, prije svega
posredstvom ikonikih znakova koji su predstavljali zabiljeena, trajna sredstva
poruke ireg drutvenog znaaja. Iz prirode njihove ikoninosti proizlazi da za
njihovu interpretaciju nije neophodna sistematska i sloena nauka, kao to je za
itanje pisma. Arhitektura, vajarstvo i slikarstvo Srednjeg vijeka bili su biblija
bijednih, koja je davala "bijednima duhom" makar djelimine informacije iz
istorije, teologije i filosofije, a koje su pismeni nalazili u knjigama. Panofski u
svojoj monografskoj analizi skree panju na podudarnost izmeu sholastike
filosofije i arhitekture Srednjeg vijeka.227
Kad se odreuje funkcija ikonikih poruka u kulturnoj transmisiji, ne smije
se zaboraviti da, i pored slinosti koja im pripada ex definitione sa
predstavljenim fenomenima, zahtijevaju takoer izvjesno poznavanje primarnog
i institucionalnog sistema, da bi se postigla odgovarajua kulturna
interpretacijska kompetencija. To se, prije svega, odnosi na simbolike funkcije
mnogih elemenata srednjovjekovne likovne umjetnosti ili na barokne
"koncepte" - potpuno konvencionalne likovne simbole koji su primjenjivani
prevashodno u crkvenoj umjetnosti, a njihovo razumijevanje bilo je nemogue
bez poznavanja koda, specijalno i drutveno odreenog, ali tada iroko
prenoenog u procesu socijalizacije. Le Gof je skrenuo panju na injenicu da je
tampa, koju je nazvao senzacionalnim otkriem, u poetku dovela do izvjesnog
ogranienja opsega komunikacije u drutvenoj perspektivi, jer je potisnula u
drugi plan likovne poruke koje su bile dostupnije nepismenoj masi.
Kontakt sa lokalizovanim i neprenosivim likovnim porukama bio je
takoer ogranien. U krugu poljske srednjovjekovne kulture dragocjena i vana
ikonika poruka bili su bareljefi na vratima katedrale u Gnjeznu. 228 U iskustvu
istorijskog primaoca mogli su da igraju ne samo ulogu svojstvenu sakralnim
porukama, ve i ulogu ekvivalenata pojedinih elemenata
225
Uporedi: Kultura elite i masovna kultura u Poljskoj kasnog Srednjeg vijeka, red.
B.Geremek. Naslov ovog rada je u potpunosti opravdan tenjom da se, nasuprot jednostranoj koncentraciji panje istoriara koja je okrenuta ka kulturi drutvenih elita, ispitaju i
karakteristike kulturnog ivota masa. Nije, meutim, korektno njegovo korienje termina
"masovna kultura", koji inae koriste istraivai razvijenih drutava XX vijeka.
218
226
Prvi poljski zapisi otkriu Amerike datiraju oko deset godina poslije prve Kolum
bove ekspedicije. To predstavlja posrednu mjeru informativnog kanjenja svojstvenu
drutvima Srednjeg vijeka.
227
E.Panofski, Gotska arhitektura i skolastika, u: Studija iz istorije umjetnosti
228
Vrata u Gnjeznu, red. M.Valicki
219
masovne kulture XX vijeka: stripa, televizijske serije. Ovakvo poreenje nee

se smatrati drastinim ako se uzme u obzir kakve su snane doivljaje, sline
dananjim iskustvima primalaca senzacionalnih poruka, mogle da izazovu scene
istjerivanja avola ili ubistva svetog muenika. Ogromna razlika koja dijeli ove
vrste medija jeste u tome to su vrata katedrale bila u sutini nedostupna
masovnom gledaocu. Najee su ih gledali stanovnici grada i okoline, rijetko,
moda jedanput u ivotu, oni koji su stizali u katedralu: hodoasnici, plemii,
vladari i gospoda. A to je po broju bio zane-marljiv dio stanovnitva tadanje
poljske drave.
Sam karakter prezentativnog simbolizma, svojstven ikonikim porukama,
onemoguavao je diskurzivnu komunikaciju koja je neophodna u mnogim
oblastima optenja. Fundamentalna promjena funkcija treeg sistema zahtijevala
je uvoenje novih tehnikih sredstava komunikacije. I to nije bio dovoljan
uslov, to pokazuje razvoj tampe. Suprotno Inisovim i Makluanovim
koncepcijama, preobraavanje elemenata treeg sistema u novi komunikacijski
sistem, kojem pripada naziv masovna kultura, nije moglo da bude rezultat
imanentnog djelovanja sredstava poruke. To je zahtijevalo, prije svega, mnoge
promjene u sferi kulture bitisanja i u sferi drutvene i simbolike kulture.
Nema potrebe da se ovdje podrobno predstave osnovi razvoja treeg
sistema kulture.229 Dovoljno je da se predstave glavne kategorije inilaca koji
uslovljavaju ovaj fenomen. To su tehniki faktori, koji su u osnovi opteg
drutvenog razvoja, ekonomski, povezani prije svega sa porastom
produktivnosti rada i potrebom za organskom povezanou drutva,
demografski, koji se izraavaju u optem porastu stanovnitva i njegovoj
urbanoj koncentraciji. Manje znaajnim faktorima, ali vrsto povezanim sa
kulturom treeg stepena, pripadaju: razvoj elementarne prosvjete,
demokratizacija drutva koja eliminie bar krute staleke podjele u kulturi,
razvoj transporta i novi tehniki pronalasci u oblasti komunikacije, ali ne kao
samostalan uzroni faktor.
Ovdje treba podsjetiti da pronalaskom tampe pismo nije postalo masovno
sredstvo komunikacije i da njegovo, u poetku ogranieno, djelovanje nije
imalo tehniki, ve drutveni karakter. Pismenost je u Evropi postala masovnija
tek krajem XIX vijeka, ali jo i u drugoj polovini XX vijeka nije masovno
obiljeje ovjeanstva.
U razvijenim zemljama nepismenost je marginalna pojava. To ipak ne

oznaava masovan i stalan kontakt sa pismenim porukama. Prema amerikim
podacima funkcionalni analfabetizam obuhvatao je sredinom sedamdesetih
godina vie od 20 odsto stanovnitva Sjedinjenih Amerikih Drava.
Informacije itanju tampe u evropskim zemljama govore masovnom
korienju tog sredstva komunikacije. Izvor informacije su ipak najee izjave
ispitanika. Sprovedena u Poljskoj kritika analiza ovih podataka pokazuje da ih
valja smanjiti za oko 25 odsto. Slino je i sa informacijom itanju knjiga.
Opti i neprecizni podaci italakoj publici u Francuskoj i Poljskoj osciliraju
izmeu 60 i 70 odsto. Ali, u obje zemlje jedino oko 40 odsto stanovnitva moe
se smatrati za faktike itaoce knjiga. To su osobe koje u djelimino
kontrolisanim izjavama itaju bar jednu knjigu u dva mjeseca.230
Zavisno od svog karaktera, trajna ikonika sredstva imaju razliit drutveni
domet. Kao likovna djela drana u muzejima, dopiru do neznatnog broja
stanovnitva. Kao plakati, skulpture, graevine i drugi elementi ikonosfere
ljudskih naselja, predmet su stalnog, ali najee povrnog kontakta.
Brz i spektakularan razvoj elektronskih medija u razvijenim zemljama i
njihovo irenje na zemlje Treeg svijeta, koje je esto bilo bre od procesa
opismenjavanja, prouzrokovali su da se pitanje komunikacije u XX vijeku
poelo potpuno opravdano razmatrati prije svega s gledita tih medija. Trei
sistem kulture, koji odlikuje posredni kontakt izmeu poiljaoca i primaoca, nije
jedina oblast djelovanja masovnih medija i njihovog tehnikog i organizacionog
aparata. S obzirom na trenutnu dominaciju ovih medija nad ostalim sredstvima
posredne simbolike, autoteline i formalizovane komunikacije, cjelokupna
kultura tih sredstava danas se obino naziva masovnom kulturom. Iako ovako
ekstremno stanovite nije pravilno, ova dominacija opravdava posebno
interesovanje za masovne medije.
Ali, bilo bi pogreno vienje cjelokupne savremene kulture kao masovne
kulture posrednih sredstava komunikacije. I u tehniki najrazvijenijim zemljama
trei sistem kulture koegzistira sa prvim i drugim i, utiui na njih, sam
podlijee njihovom utjecaju. Njihova uzajamna povezanost je glavni predmet
analize ovdje izdvojenih sistema, ali vienih u sinhroninoj ravni.
230
Dokumentacija o ovim informacijama nalazi se u XII glavi.
229
Razvoj sistema sredstava masovnih komunikacija i tipovi homogenizacije njihovog

sadraja detaljnije su predstavljeni u radu: A.Kloskovska, Masovna kultura.
220
221

Uznemirenje kritiara masovne kulture zabiljeeno je ve u doba
industrijske revolucije. U ironinoj Pohvali vijeku, Ignaci Krasicki je, u reenici
koja e i kasnije biti sutina kritiarskih ocjena, kratko definisao posljedice
novog sistema irenja kulturnih sadraja: "Ali to dobi u irini, izgubi u dubini".
Brojni sociolozi i socijalni psiholozi su, poevi od Tenisovog doba pa do
sredine XX vijeka, tvrdili da e pod utjecajem irenja masovnih sredstava
posredne komunikacije odumrijeti neposredna i neformalna drutvena veza.
Ipak je ve i Kuli suprotstavljao tim koncepcijama "mrtvog nivoa" personalne
veze teoriju stabilnoj ulozi primarnih grupa u ivotu civilizacijski razvijenih
drutava.
Istraivanja koja su pedesetih godina vodili Kac i Lazarsfeld dala su
empirijske dokaze za hipotezu funkciji personalnih veza u procesu
komunikacije, vienom kao sloena cjelina koja obuhvata i sredstva masovnih
sredstava komunikacije, kao i mreu interpersonalnih neposrednih kontakata. U
tim istraivanjima koja su nastavljali razni autori, operisano je koncepcijom
dvostepenog protoka informacije: od medija do lidera mnjenja, kasnije do
njihovih individualnih krugova.231
Razmatran u cjelini, drutveni okvir komunikacijskih procesa je, kao to je
ve naglaeno, mnogo sloeniji, a funkcije primarnog sistema kulture ne
ograniavaju se samo na regulisanje protoka informacija iz treeg sistema.
Primarni sistem je vanvremenski u tom smislu to se pojavljuje u svim epohama
ovjekovog drutvenog ivota. Njegova istorijska dimenzija se manifestuje u
bar djeliminim preobraajima njegove uloge. Drugi, institucionalni sistem
pojavljuje se u odreenoj epohi drutvenog razvoja, ali je polifiletian. Ima
brojne rodoslove, razliita izvorita i verzije svojih poetaka. Umjesto
prethodno izabrane ilustracije institucionalizovanja uloge tvoraca kulture u
srednjovjekovnoj Evropi, mogli su da budu navedeni i drugi brojni primjeri:
Grka u helensko doba, Indija, a prije svega Kina sa oformljenim i
formalizovanim mandarinskim sistemom, koji je povezivao elemente drutvene
sa elementima simbolike kulture.
Suprotno polifiletinoj odlici drugog sistema, za razvijeni trei sistem
kulture kao sistem sredstava masovne komunikacije karakteristina je gotovo
potpuna i vremenska i prostorna monogeneza. Naravno, tampa
__________________________________________
SOCIOLOGIJA KULTURE
ima dvostruko izvorite: ranije, kinesko i korejsko (VII-VIII vijek) i evropsko

(Gutenberg). Akumulisanje elemenata koji su utjecali na stvaranje filma, radija,
televizije i elektronskih zapisa zvuka, izvreno je u vrlo kratkom periodu od
tridesetak godina u Evropi i od njenog utjecaja zavisnom podruju Sjedinjenih
Amerikih Drava. Ove pronalaske odlikuje ogromna ekspanzivnost, koja se
manifestuje i u neobino brzom irenju samih tehnikih ureaja, kao i u difuziji
sadraja, kojoj se jedino malobrojne zemlje odupiru sopstvenim originalnim
stvaralatvom za potrebe masovnih medija. Primjer su neke zemlje Azije, a
granice neselektivnoj difuziji postavljaju socijalistike zemlje. Ipak, difuzija je
dominantna funkcija medija.
Ovaj iroki opseg difuzije odreenih motiva i gotovih poruka, svojstvenih
komercijalnoj kulturi zabave, dao je argumente za Makluanovu tvrdnju
identinosti sredstava i sadraja poruke. Determinizam sredstava komunikacije
je ipak ogranien. Homogenizacija sadraja je jedna od karakteristinih odlika
medija. Pojam je uveo Manhajm, a razradili su ga kasnije ameriki kritiari
masovne kulture, prije svega Mekdonald. On oznaava mijeanje raznovrsnih
motiva, a prije svega mijeanje nivoa sadraja koje je tretirano kao negativna
kulturna pojava. Dublja analiza sadraja masovne kulture nametnula je
zakljuak da fenomen homogenizacije moe da ima nekoliko oblika i da neki od
njih ne podlijeu kritici ak i ako je vrednujue stanovite zasnovano na
principu odreene hijerarhije kulturnih vrijednosti.
Fenomen homogenizacije iziskuje dublju analizu. Vienje ovog fenomena,
zasnovano na relativno sistematskoj i rigoroznoj analizi sadraja, ne smije da
dovede do zakljuka da je to potpuno jednorodan nain predstavljanja kulturnih
sadraja. Treba izdvojiti tri razliita tipa homogenizacije. Prvi, nazvan
mehanika homogenizacija, predstavlja zajedno ili u vremenskom redoslijedu
razliite sadraje i po karakteru i po nivou. Realizuje se u magazinima opteg
karaktera, a prvenstveno u radio i televizijskom programu koji, s obzirom na
ogromnu i heterogenu publiku, eli da odgovori potrebama i mogunostima
masovnog primaoca i da realizuje mnoge funkcije proizale iz tih potreba.
Ovdje se homogenizacija zasniva na mijeanju rodova i nivoa jedino s gledita
cjelokupnog sadraja kanala. Pojedine poruke, odvojene programskim okvirima,
mogu da budu isti oblici po svom rodu i nivou simbolike kulture. njihovoj
homogenizaciji odluuje jedino susjedstvo sa formama drukijeg nivoa i druge
231
E.Katz, RF.Lazarsfeld, Personal Influence; R.K.Merton, Pattern of Influence, u:
Social Theory and Social Structure; A.Siinjski, Lini kontakti
232
M.Granet, La civilisation chinoise, la vie publique et la vie pnvee
222
223
vrste. Ako sadraje asopisa ili radio i televizijskog programa primalac koristi
selektivno, tada uopte ne dolazi do homogenizacije sa stanovita koje je
osnovno za funkcionisanje simbolike kulture kao procesa komunikacije.
Vulgarizujua homogenizacija ne podlijee operaciji restrukturisanja, poto
se zasniva na promjenama pojednostavljenja samog teksta poruke. Takav
karakter imaju svakojake prerade klasinih stvaralaca ad usum Delphini,
skraene i pojednostavljene verzije knjievnih djela, jednostavne muzike
transkripcije ili plagijati koji preuzimaju najlake muzike fragmente,
transpozicije knjievnih djela, u kojima se gube glavne vrijednosti originala.
Vulgarizujua homogenizacija, koja nailazi na optu osudu kad se radi
umjetnosti, u odnosu na nauku ima potpuno drugaiji status. Ovdje se ona
naziva popularizacija. Poto je izvan mogunosti obinog laika da spozna
problematiku svih naunih oblasti u odreenom trenutku njihovog razvoja,
popularizovanje pojednostavljenih verzija naunih dostignua je drutveno
prihvaena metoda irenja spoznajnih horizonata. iroko se primjenjuje u
masovnim sredstvima komunikacije.
Definisanje treeg tipa homogenizacije kao imanentne moe da izazove
proteste meu kritiarima koji upotrebljavaju pojam homogenizacije, jer se
odnosi na djela koja se ubrajaju u elitnu umjetniku kulturu. Kao primjer mogu
da se navedu ekspirove tragedije, Servantesov Don Kihot, Defoova originalna
verzija Robinsona Krusoa, Tolstojevi romani Karenjina i Vaskrsenje,
Brehtove drame. Odlika ovih i slinih djela je organsko povezivanje atraktivnih
fabularnih potki: dramskih, sentimentalnih i kominih elemenata, filosofske
koncepcije i savrene forme koja u potpunosti realizuje estetsku funkciju, iji
harmonini karakter nije doveden u pitanje ni po kriterijumima savremene
kritike.
Ovdje se homogenizacija zasniva upravo na unutranjoj povezanosti
motiva dostupnih primaocima na razliitim estetskim nivoima i sa razliitim
intelektualnim kvalifikacijama i sa razliitim potrebama. Ovaj tip stvaralatva,
naravno, prethodi razvoju masovnih medija, iako je vrlo pogodan za medijske
adaptacije. Razvija se u doba odreene demokratizacije kulture, ije su
institucije bile teatar i roman, koji su traili priznanje - a esto i komercijalne
osnove - u podrci publike, u popularnosti meu novim, brojnim, anonimnim
primaocima, oslobaajui se na taj nain iskljuive zavisnosti od malobrojnih,
bogatih mecena.
U kasnijoj fazi, imanentna homogenizacija moe da bude povezana sa

ideolokim pretpostavkama sluenja narodnom primaocu, zadravajui sve
intelektualne i estetske vrijednosti djela. Takav karakter je imala u Bre-htovom
stvaralatvu. Takoer, ona moe da bude rezultat posebnih odlika stvaralakog
talenta. Uvijek proizlazi iz izuzetnih, individualnih stvaralakih svojstava, koje
je teko ili nemogue kopirati. Poruke sa takvim tipom homogenizacije vrlo su
pogodne za korienje u procesu masovne komunikacije, ali, s obzirom na
navedena svojstva, ne mogu da budu glavni sadraj masovne kulture, jer se ne
stvaraju po masovnoj porudbini upuenoj profesionalnim producentima ove
kulture. Njihovi stvaraoci moraju da budu obdareni posebnim i rijetkim
talentom.
Prilikom razmatranja pitanja homogenizacije, kao karakteristinog za trei
stepen kulture, esto mu se prilazi s gledita svojstava odreenih
komunikacijskih tekstova, a svojstva se smatraju za objektivno data. Ova
svojstva istrauju se metodom analize sadraja ili suptilnijom semiotikom
analizom. Meutim, ni jedna od navedenih analiza ne dopire do objektivne
sutine djela koje kao poruka predstavlja kariku u procesu komunikacije.
Prividno objektivno istraivanje treba razumjeti kao jedan od moguih oblika
dekodiranja poruke, kao oblik koji je svojstven kritiarima i poznavaocima
odreene oblasti simbolike komunikacije, ali koji ne mora da bude dominantan
oblik u najiroj recepciji drutvenog postojanja teksta.
Kolokvijalni i specijalistiki, nauni naini recepcije bie i dalje predmet
istraivanja. Ovdje je nuno, u vezi sa funkcijom sistema kulture koji se
uzajamno proimaju, istai proces homogenizacije koja je rezultat specifinosti
kolokvijalnog prijema. Ovdje glavno teite nije na samom djelu, za koje se
uslovno prihvata mogunost potpuno objektivne analize "pomou teksta samog
po sebi", ve na aktivnom i raznolikom procesu drutvenog dekodiranja. U
ovakvom prilazu, svojstvenom sociologiji kulture, pojavljuje se problem
subjektivnog aspekta homogenizacije, proizilog iz naina recepcije koji moe
da sadraje razliite po nivou i temi svede na jedan zajedniki imenitelj
interesovanja primalaca. Poruke vulgarizovanog tipa, s obzirom na svoju jednu
dimenziju, ne ostavljaju subjektivnim procesima homogenizacije nikakvu
slobodu manevra i mogu da budu ili odbaene ili prihvaene u svom
ogranienom karakteru. Suprotno tome, mehanika i imanentna homogenizacija
daje irok prostor homogenizacijskim operacijama ili drugim ne jednoobraznim,
ve raznolikim procesima recepcije.
224
225
____________________________________________
Ovdje upotrijebljen termin subjektivna homogenizacija ne odnosi se na

individualne, pojedinane naine recepcije, koji manje interesuju sociologiju
kulture i nisu u okvirima njene istraivake kompetencije. Subjektivna
homogenizacija se odnosi na tipine, grupne naine interpretacije poruka, koji je
svode na razumijevanje i oekivanje svojstvene odreenoj kategoriji ili grupi
primalaca, a katkad naginju tome. Kao to je ve reeno, ova homogenizacija je
jedan od rezultata djelovanja sistema kulture razmatranih u sinhroninom
prilazu, s gledita njihove povezanosti i uzajamnih zavisnosti. Ovdje posebno
mjesto pripada primarnom sistemu kulture, ija se uloga ne iscrpljuje u
mehanizmu odreivanja-dvostepenog toka masovne komunikacije i funkcije
liderstva u javnom mnjenju.
U primarnim naturalnim grupama, prvenstveno u porodici i generacijskim
starosnim grupama djece i omladine, vri se kulturna inicijacija koja prethodi
institucionalnom uvoenju u kulturu, a pratee rano djelovanje elektronskih
medija najee odreuje principe izbora i ocjene njihovih sadraja. Roditelji,
starija braa i sestre, kao i lideri generacijskih grupa, prema svojim lanovima
igraju ulogu "vratara", ono to je u nomenklaturi Kurta Levina oznaavalo
funkciju selekcije i propagiranja odreenih sadraja. Ova uloga je u sutini
slina onoj koju u samom drutvu imaju institucionalni organizatori i animatori
kulturnog ivota kao poznavaoci odreenih oblasti simbolike kulture, jednom
rijeju, kritiari u smislu koji je tom terminu dao Dankan.
Prvi i drugi sistem kulture, u odnosu na cjelinu kulturnog iskustva, u tome i
u odnosu na sadraje potencijalno dostupne u treem sistemu kulture, imaju
sline uloge. Ali, izmeu njih postoji bitna razlika u sve-obuhvatnosti,
univerzalnosti djelovanja primarnog sistema, a izvan njegovih regulativnih
utjecaja ne nalazi se nijedna normalna jedinka. A univerzalnost kulturnog
djelovanja institucionalnog sistema ograniava se na kolu obuhvaenu
obaveznim obrazovanjem. Ostale institucije ovog sistema ne utjeu na najire
kategorije u drutvu.
Primarni sistem nije samo univerzalan, ve se odlikuje i najveom
raznovrsnou djelovanja u oblasti simbolike kulture. Bio je izvor stvaralatva,
instrument transmisije, centar prenoenja obrazaca, selekcije i ocjena.
Institucionalizacija simbolike kulture najvie je utjecala na promjenu njegove
prve funkcije. Iz aktualnih istraivanja moe se zakljuiti da
su ostale funkcije u potpunosti ouvane. Poseban karakter primarnih grupa

prouzrokuje da su to, prije svega, istraivanja koja se zasnivaju na izjavi i
procjeni lanova grupe, a opservacija je vrlo oteana.234 Zbog toga se kulturne
funkcije prvog sistema mogu preciznije definisati istraivanjem
eksperimentalnih grupa, nego praenjem njegovih mehanizama u prirodnim
situacijama, potpuno spontanim.
Veina eksperimentalnih istraivanja koja su vodili socijalni psiholozi bila
je koncentrisana na spoznaju drutvene kulture. Obuhvatala su glavne tipove
interakcije u toku realizacije zadataka, formiranje liderstva i njegovih varijanti,
specijalizaciju funkcija. Takav karakter imala su istraivanja Kurta Levina i
njegove kole, Bejlsa, erifa i mnogih drugih sociologa i psihologa. Mnoga od
njih je predstavio i iskoristio Homans u svojoj analizi elementarnih oblika
drutvenog ponaanja.
Poreenje problematike i rezultata istraivanja u okvirima malih grupa
ukazuje na posebnost raznih kulturnih kategorija i osobitost simbolike kulture.
Kao primjer mogu se uporediti Lipitova i Vajtova eksperimentalna istraivanja
efikasnosti triju razliitih tipova liderstva i istraivanja Feltona i Rouza iz
1955. godine kulturnom stvaralatvu u otvorenim i zatvorenim grupama. Oba
istraivanja operiu slinim metodama, slinim tipom ispitanika, predmet
analize je ipak razliit. U prvom istraivanju predmet je karakter liderstva
razmatran s gledita efikasnosti djelovanja grupe. Tip liderstva je takoer
element kulture u smislu globalne kulture, ali, u skladu sa prihvaenom
podjelom kategorije kulture, pripada drutvenoj kulturi. To je jedan od osnovnih
elemenata sistema drutvenih odnosa.
U Feltonovom i Rouzovom istraivanju, pojam otvorenom ili
zatvorenom karakteru grupe takoer treba prihvatiti kao pojam drutvene
kulture. Ali, u ovom sluaju on se odnosio na nezavisne varijable istraivanja,
drugaije nego u prethodno navedenim istraivanjima. A zavisne varijable u
Feltonovom i Rouzovom istraivanju bili su fenomeni simbolike kulture. U
verziji ove kulture, pojednostavljenoj za istraivanje, trebalo je utvrditi,
formiran u okviru grupe, zajedniki odreen i prihvaen nain interpretacije
Rorahovih testova. Interpretacija je bila predmet diskusije i neposrednog
sporazumijevanja u okviru male neformalne, iako eksperimentalne, a ne
naturalne grupe. Bio je to, dakle,
233
226
H.Duncan, Sociology of Art, Literature and Music
SOCIOLOGIJA KULTURE
234
Istraivanja koja se time bave odnose se na pokoljenja roditelja i mladei u
dva poljska grada, kao i istraivanja studenata Varave; izvrio ih je S.Novak.
227
SOCIOLOGIJA KULTURE
primjer formiranja elementarnog grupnog zajednitva simbolike kulture u

okviru prvog sistema.
Nijedno istraivanje nije u stanju da odredi apsolutan poetak simbolike
kulture, koji se raa iz stadijuma pretkulture. To nisu uspjeli ni Felton i Rouz u
svom istraivanju. I u tim istraivanjima uestvovale su osobe koje su bile pod
raznovrsnim i brojnim utjecajima socijalizacije i koje podlijeu kulturnoj
transmisiji. Eksperimentalni pokuaji su ipak omoguili da se osvijetli proces
formiranja novih elemenata zajednike kulturne grupe.235
Suprotno polaznoj hipotezi autora, zatvorena grupa, dakle izolovana od
spoljnih utjecaja, pokazala se vie stvaralaka u propozicijama i obrascima
interpretacije od otvorenih grupa koje su u kontaktu sa ostalim analognim
grupama. Na kraju su autori istraivanja formulisali zakljuak po kome
pronalazatvo i pozajmice predstavljaju alternativne mehanizme koji se
uzajamno zamjenjuju. Relativna izolacija jaa unutranje stvaralatvo,
mogunost kulturne razmjene smanjuje tendenciju pronalazatva, inovacija.
Prilikom ocjenjivanja ovog hipotetikog zakljuka treba imati u vidu da je
"zatvorena grupa" u istraivanju autora bila samo trenutno i relativno izolovana.
Njeno zatvaranje se odnosilo na tok interpretacije Roraha, a ne na ranija
iskustva lanova grupe.
Feltonova i Rouzova istraivanja nisu nastavljena i ponovljena u veem
broju grupa, to bi omoguilo da se njihovi rezultati statistiki veri-fikuju
iskljuivanjem utjecaja nekontrolisanih varijabli, kao to su, na primjer, line
odlike lanova pojedinih grupa. Takoer je teko utvrditi da li bi u sadanjoj fazi
rezultati slinih istraivanja mogli da obuhvate i makrostrukturalne procese
stvaralatva i kulturne difuzije. U poznatoj studiji raanju grke kulture
arnovski je izvor njene veliine vidio upravo u brojnim kontaktima, u
otvorenosti za tue utjecaje i u sposobnosti pozajmljivanja. Njegova
interpretacija je, dakle, bila podudarna sa prvobitnom Feltonovom i Rouzovom
hipotezom, odbaenom u ishodu eksperimenta. Tvrdnja arnovskog nije
verifikovana, ima vie intuitivan karakter. ini se vjerovatnom u svjetlu
istorijskih komparativnih podataka. Treba ipak priznati da su ovi podaci
impresionistiki tumaeni. I odatle zakljuak da istraivanja kulture prvog
stepena u malim grupama, koje lake podlijeu kontroli, mogu da doprinesu
boljoj spoznaji mehanizama razvoja kulture.
235
228
Uporedi: T.McFeat, Small Group Culture.
Sljedei korak u ovim istraivanjima uinio je kanadski sociolog Mekfit,

koji je prouavao stvaranje i transmisiju kulture u eksperimentalnim grupama,
ali nije primjenjivao metod interpretacije testova projekcije.236 U svom drugom
eksperimentu, Mekfit je dao grupi eksperimentalnih studenata da proitaju
odlomak s poetka romana koji im je bio nepoznat. Ispitanici su dobili zadatak
da u grupnoj diskusiji rekonstruiu sadraj proitanog odlomka, i da projektuju,
predvide dalji tok radnje. Sutina eksperimenta je bila u tome da se u sljedeim
fazama sastav grupe mijenjao tako da, poslije etiri do est promjena, posljednja
generacija ispitanika nije obuhvatala nijednog lana prve grupe koja je imala
neposredan kontakt sa tekstom.
Po uzoru na Mekfitova istraivanja, izvren je slian eksperiment sa etiri
grupe studenata sociologije kulture u Varavi i Lou. Dvije grupe studenata iz
Loa, kao prva generacija, sasluale su na magnetofonu snimljenu prvu scenu iz
drame Tadeua Ruevia Laokonova grupa. Scenu su posebno za eksperiment
pripremili lanovi studentskog pozorita. Druga generacija studenata sasluala
je diskusiju u grupama prve generacije i na toj osnovi pokuala da rekonstruie
tekst i odredi njegov karakter.
Slino kao i u Mekfitovim istraivanjima, eksperiment je bio primjer
funkcionisanja kulturnih sadraja preuzetih iz treeg sistema u prvi sistem, koji
koristi sredstva usmene tradicije prenoene sa pokoljenja na pokoljenje.
Pokoljenja su u oba sluaja vjetaki stvorena i, naravno, bila su razliita od
pokoljenja naturalnih grupa. Sastav grupe je bio jed-norodan i po godinama i po
obrazovanju, kao i po optoj kulturnoj orijentaciji, a situacija transmisije je
imala odlike vjetake istraivake situacije. Ipak, mnogi elementi procesa
transmisije bili su analogni mehanizmima naturalne usmene tradicije.
I u poljskim i u Mekfitovim istraivanjima utvreno je, prije svega, da tok
rekonstrukcije teksta u svakoj grupi zavisi od uloge lidera, koji to postanu u
spontanom procesu diskusije. Tako je prva grupa loanske generacije
koncentrisala diskusiju na definisanje psihikih tipova junaka iz analizirane
scene i operisala je suprotnim pojmovima introverzije i ekstraverzije. Druga
grupa je odlomak analizirala u okvirima optih drutveno-politikih problema.
Dakle, prvobitna poruka je stigla u svaku od grupa varavske generacije u
promijenjenoj formi, transformisanoj ve u prvom sistemu kulture. U drugoj
grupi dolo je, a to je razumljivo, do
236
T.McFeat, Small Group Culture

229
Antonjina Moskovska _____________________________________________________
smanjenja informacije. Karakteristino je da se to odnosi na takve elemente koji

nisu mogli da budu povod za nesporazume u prvoj generaciji, na primjer na
knjievni rod poruke. Prva generacija je nesumnjivo znala da je to tekst nekog
dramskog djela. Druga nije bila sigurna. Drugoj generaciji je, takoer, bilo tee
da odredi iz kog perioda potie tekst i ko je njegov autor. Na kraju je istorijski
okvir proiren, iako su grupe obje generacije kao autore navodile alternativno
Ruevia ili Mroeka.
Istraivanja ovakvog tipa nalaze se tek u poetnoj fazi. Njihovo nastavljanje e sigurno omoguiti da se bolje upoznaju mehanizmi transmisije
prvog sistema, koji djeluju i u odnosu na sadraje stvarane u tom sistemu, kao i
u odnosu na transformacije poruka iz ostalih sistema. Iz dosadanjih djeliminih
istraivanja malih govornih grupa namee se zakljuak da u savremenim
razvijenim drutvima transmisija sopstvene kulture u malim grupama nije
prekinuta, iako je znatno redukovana. U porodici, transmisija obuhvata prije
svega genealoku, biografsku informaciju, koju prenose roditelji, a koja bar
djelimino obuhvata istoriju zemlje i zaviaja, klase i profesije. Genealoka
tradicija je na prekretnici: na osnovu aktuelnih poljskih istraivanja moemo
tvrditi da interesovanje za genealogiju kod mladog pokoljenja slabi u prvoj fazi
demokratizacije drutva, povezane sa brom industrijalizacijom, koja povlai
prostornu i drutvenu migraciju.237 U kasnijoj fazi industrijalizacije primjeuje
se u mnogim razvijenim zemljama ponovno interesovanje za sopstveno porijeklo, koje prati pojaano osjeanje etnike pripadnosti. Dakle, moemo
oekivati i u Poljskoj slinu pojavu u odnosu na svoju porodinu i zaviajnu
istoriju i tradiciju. Poljska istraivanja potvruju zakljuke ranijih engleskih
istraivanja da je veza, a u konsekvenci i informacija porodici, jaa u enskoj
liniji, nego u mukoj. Ali, ni u jednoj razvijenoj zemlji genealoko kulturno
interesovanje nije tako bogato informacijama kao u tradicionalnijim
zajednicama. Luis je, istraujui portorikanske grupe u Sjedinjenim Amerikim
Dravama, utvrdio da su lanovi ispitivanih porodica u stanju da navedu
prosjeno sto prezimena svojih roaka kojima su posjedovali informacije. 238
Srazmjerno veliko prihvatanje porodinih informacija vezano je za ratne

biografije roditelja. Ovakve poruke snano utjeu na formiranje stavova prema
sopstvenoj grupi i prema drugim narodima. Ovdje se manifestuje karakteristina
odlika primarnog sistema u formiranju osjeajne sfere i ocjena. Ovu funkciju,
pored funkcije upravljanja izborom sadraja, male grupe vre ne samo
transmisijom sopstvenih kulturnih sadraja, ve prije svega u odnosu na poruke
treeg, a djelimino i drugog sistema kulture.
U ranom periodu ivota ovu ulogu ima, prije svega, porodica, ali poto
drutvena migracija nastupa vrlo rano (na primjer, s obzirom na kolovanje),
utjecaj porodice na kulturna iskustva je sve vie ogranien. Njeno mjesto
zauzimaju generacijske grupe, posebno znaajne na svim nivoima obrazovanja,
ukljuujui i vie. Nain na koji jedinka u toj fazi svog ivota uestvuje u
kulturi zavisi u velikoj mjeri od obiaja njene generacijske grupe i moe se
znatno promijeniti, na primjer, pod utjecajem prelaska iz srednje kole u viu,
ali ne toliko zbog izabranih studija, koliko zbog podreivanja modi i
oekivanjima nove sredine.
I drugarske i prijateljske grupe odraslih takoer predstavljaju krugove koji
primaju i stvaraju miljenje porukama treeg i drugog sistema. Opte
interesovanje za probleme simbolike kulture prosjeno je manje meu
odraslima nego meu omladinom, koja nije optereena profesionalnim i
porodinim obavezama. Ipak, u poljskim istraivanjima je utvreno da je
televizijski program, prije svega meu enama, najea tema neobaveznih
razgovora na radnom mjestu.239
Slika odnosa prema masovnim medijima u svjetlu savremenih istraivanja
u cijelom svijetu znatno se razlikuje od ranije stvorene vizije apsolutnog,
automatskog podreivanja atomizovane publike manipula-tivnom utjecaju
svemonih medija. Ve krajem pedesetih godina, Klaper, D. i M. Rajli i Sram
predstavljali su publiku masovnih medija kao konglomerat organizovanih
grupa, a ne kao bezoblinu anonimnu masu. Ovakva miljenja dobila su
podrku u novijim istraivanjima.240
U svim razvijenim zemljama televizija kao sredstvo komunikacije ima od
svih komunikacijskih kanala simbolike kulture najvei domet. U takvoj ulozi
se iri u zemljama Treeg svijeta, posebno Latinske Amerike i Bliskog istoka. I
pored nekih razlika u programu, koje proizlaze iz specifinih
237
U mom ispitivanju univerzitetske mladei utvrdila sam da je 62% mladih ljudi znalo
imena obojice svojih djeda, a 25% znalo je ime najmanje jednog pradjede. Ovo se moe
shvatiti kao pokazatelj slabog interesovanja za istoriju porodice. Uporedi: A.Kloskovska,
Porodica kao inilac transmisije i kulturnog stvaralatva.
238
O.Luis, Goli ivot
239
(mimeo)
240
230
J.Mikulovski-Pomorski, Ispitivanja Krakovskog centra za ispitivanja tampe

Uporedi: T.Goban-Klas, Masovno komuniciranje kao i bibliografiju u toj knjizi.
231
organizacijskih oblika i utjecaja lokalne kulturne politike, televizija je

instrument difuzije slinih elemenata, na primjer, popularnih televizijskih serija
koje obilaze svijet, tekuih informacija od posebnog znaaja. Ipak, ne treba
zaboraviti da standardizovan, makar u okvirima jedne zemlje, televizijski
program podlijee faktikoj destandardizaciji, a takoer i specifinoj
subjektivnoj homogenizaciji u toku individualne percepcije, koja ipak podlijee
snanom utjecaju malih grupa i krugova prvog sistema kulture.
Vaspitni i propagandni utjecaj, koji moe da bude svemoan u treem
sistemu, ima ogranieno i jedino posredno djejstvo na prvi sistem kulture. Drugi
sistem s razliitog gledita ima mjeovit karakter. S obzirom na neposrednu
formu kontakta izmeu poiljaoca i primaoca, pribliava se prvom sistemu i ima
vie originalnosti i spontanosti nego trei sistem, jer uvijek prenosi aktuelno,
trenutno stvaralatvo, u kojem kreacija i invencija dominiraju nad tehnikim
sredstvima prenoenja poruke. Posebnost svakog od ovih sistema i razlike koje
ih dijele veoma su uoljive u poreenju sa slinim formama simbolike kulture
koje se i u jednom i u drugom sistemu razliito realizuju. To se odnosi, na
primjer, na "ivi" teatar i "ivu" muziku i televizijski teatar i film i muziku
zabiljeenu na razne naine. Sa sociolokog gledita nije toliko zanimljiva
razlika u formi ili odreenoj modifikaciji iskljuivo estetskih vrijednosti, na
koje e obratiti panju estetiari i teoretiari tih oblasti, ve potpuno,
fundamentalno razliita situacija emitovanja, a prije svega situacija percepcije
poruke.
Privatnost u recepciji sadraja pomou sredstava posredne komunikacije
daje gledaocu i sluaocu nadreen poloaj. Moe da odluuje prekidu
kontakta iskljuujui odreeni ureaj. Moe da prenosi panju sa poruke na
neke druge elemente sredine u kojoj se nalazi. Bez auditorijuma neposrednih
gledalaca i slualaca ili u privatnom krugu primalaca, efekti poruke su znatno
smanjeni. Suprotno tome, neposredan kontakt poiljaoca i primaoca u
institucionalnim situacijama kulturne komunikacije daje poiljaocu nadreen
poloaj, kontakt je gotovo obavezan i najee utjee na jaanje estetskog i
intelektualnog efekta.
Institucije drugog sistema kulture treba, dakle, prihvatiti kao potencijalno
sredstvo potpunijih, intenzivnijih kulturnih doivljaja. Istovremeno su vrlo
efikasno sredstvo kulturne politike, koja eli da povea konzumiranje kulture,
jer to je program manje obiman i nije homogenizovan, lake podlijee utjecaju
selektivne programske politike, nego sveobuhvatni kanali masovne
komunikacije. Naravno, nije svaka institucija
neposredne komunikacije u funkciji elitne kulture, ali u Poljskoj, na primjer,

uee dramskog teatra, odreeno brojem scena i predstava u cjelokupnim
scenskim spektaklima, vee je od uea televizijskog teatra u cjelokupnom
kulturnom i zabavnom programu.
To ipak ne znai da dramski teatar dopire do veeg broja gledalaca nego
zabavni i revijalni program, niti da "ivi" teatar ima brojniju publiku od
televizijskog teatra. U svim razvijenim zemljama drugi sistem kulture ima
manju publiku od sredstava masovne komunikacije i po svom dometu ne moe
njima da konkurie. Na sadanjim pretpostavkama ne moe se oekivati da bi
moglo da doe do takvog obrta poslije kojeg bi drugi sistem kulture kao
institucionalna forma kulturnih utjecaja ponovo bio dominantan. Zato e se trei
sistem, a prvenstveno sredstva masovne komunikacije, razvijati i opremati
novim tehnikim pronalascima, koji e proiriti mogunosti njihovog
korienja, a to su, na primjer, satelitska televizija, video kasete i ostali oblici
registrovanja i reprodukovanja simbolikih poruka.
Otvara se mogunost razvoja, opravdana psihosocijalnim aspektima,
napola institucionalnih i institucionalnih oblika korienja ovih sredstava i
organizovanja recepcije poruka koje emituje trei sistem. U veini zemalja gdje
je amaterska kulturna djelatnost institucionalno organizovana, poinje ona da
koristi - pored tradicionalnih oblika - nova tehnika sredstva kulturne
ekspresije, na primjer kablovsku televiziju, snimanje sop-stvenog pozorinog
stvaralatva video aparatima i si.
Pored toga, razvijaju se novi oblici organizacije prijema - filmski klubovi,
klubovi televizijskog teatra i si. Ovi oblici imaju velike mogunosti razvoja.
Iako su privatni stanovi sve bogatije opremljeni aparaturom za prijem masovne
kulture, raste potreba za socijalnim kontaktom u okviru zajednitva kulturnog
doivljaja. Porodica nije uvijek u stanju da podmiri te potrebe, a i ne daje
uvijek, prije svega omladini, najbolje uslove za stvaranje takvog zajednitva.
Razvoj kulturnih klubova u naseljima, pa ak i u blokovima velikih gradova, a
prije svega seoskih, u malim lokalnim zajednicama, daje osnov za stvaranje
takvog zajednitva. Djelatnost takvog kluba je utoliko efikasnija ukoliko je
sposoban da se osloni na naturalne, male grupe, dakle, da se priblii oblicima
prvog sistema kulture. Njihov uspjeh zavisi od izbora aktivnih uesnika, iju
drutvenu ulogu najbolje izraava naziv kulturnog udarnika, koji su uveli
socijalni pedagozi. Udarnici vre sline funkcije koje imaju lideri u
dvostepenom toku procesa komunikacije. Ipak, sami su lanovi i uesnici grupe
i djeluju
232
233
u njenom okviru ravnopravno sa ostalim lanovima. Slikovito reeno, samo su

jedan korak ispred ostalih lanova grupa po svojim kvalifikacijama, po svojoj
aktivnosti, po interesovanjima. A zahvaljujui takvim svojim stavovima, oni
povlae za sobom ostale lanove, kao to su to inili udarnici na tradicionalnim
etvama.241 Ulozi udarnika priblino odgovaraju zadaci i funkcije animatora
kulture. U mnogim savremenim drutvima animator vri funkciju u
formalizovanom sistemu institucionalne kulture, koji podlijee regulativnim
principima kulturne politike i njenim organizacionim formama realizacije. Da bi
efikasno djelovao, mora da pronae odgovarajue naine funkcionisanja na
granici izmeu prvog i drugog sistema, a u tome esto ne uspijeva, tako da je
blii ulozi slubenika aparata kulture, nego udarniku (ili lideru) grupe.
Do povezivanja drugog sistema simbolike kulture sa prvim dolazi i
drugim putem, ruenjem institucionalnih okvira simbolike kulture, do koga
dolazi na razliite naine, a koje ima poetak u teatru, slikarstvu i muzici. U
drugoj polovini XX vijeka grupe koje su propagirale ivi teatar i teatar
hepeninga sile su sa scene i ujedinile se sa publikom u zajednikom doivljaju,
koji je bio vie doivljaj nego umjetnost. ini nam se da u tom pokretu mogu da
se izdvoje najmanje dva razliita pravca. Jedan od njih eli da umjetnost uvede
u svakidanji ivot ljudi, kao to to ine grupe mladih likovnih umjetnika, koji
unose svoju umjetnost u selo, u ekaonice eljeznikih stanica, u vagone i na
ulice velikih gradova. Ovaj likovni i teatarski pravac eli da da simbolike
oblike svakidanjem iskustvu ljudi, da slomi rutinsko prihvatanje ivotnog
poretka bez refleksije. U tome je slian koncepcijama i istraivakim metodama
fenomenologije,
a
prije
svega
Garfinkelovim
etnometodolokim
eksperimentima. Analogije se mogu nai u poljskom studentskom teatru, koji
izlazi na ulice ili daje predstave pod cirkuskom atrom, kao i meu poljskim
likovnim grupama. Ali, to nije svjesno preuzimanje obrazaca. To je sluajno
srodstvo, koje je rezultat podudarnih stavova. U drugom toku prividno se ne
radi tome da se ivot prome umjetnou, ve tome da se odbaci vjetako,
koje je sadrano i u ivotu i u umjetnosti. Izraz takvog stanovita je karakteristina tvrdnja Jeija Grotovskog, koja je eho antike izreke: Totus mundus
histrionem agit.2421 u ovoj refleksiji moe se nai slinost sa savremenim, a
starijim dramaturkim koncepcijama drutvenog ivota koje razvijaju
241
Defniciju i koncept predvodnitva u odnosu na drutveni rad uvela je

H.Radlinjska. 242 Uporedi: TBuinjski, Z.Osinjski, Grofovski i njegova laboratorija.
SOCIOLOGIJA KULTURE
sociologija i socijalna psihologija. Opteprihvaen termin koji definie linost

(personnalite, personality, Persnlichkeit) potie od maske antikog glumca.
Uloga je jedan od osnovnih termina u rjeniku sociolokih teorija. Primjena
dramaturkih koncepcija u drutvenim naukama ne poinje od Gofmana, iako u
njegovoj teoriji vri posebnu funkciju. S druge strane, eksperimenti psihodrame
i morenovske sociodrame prenijeli su paratea-tralne operacije u terapeutske
grupe i laboratorijske kolektive, prije nego to je slinoj proceduri teatar i
pomislio.
Jei Grofovski, odbacujui pozorini spektakl u korist "Praznika", elio je
da okotale, konvencionalne oblike sporazumijevanja ljudi zamijeni novim
oblikom neposredne interakcije i neposrednog kontakta sa svijetom. To je
trebalo da bude posljednji korak u osiromaenju teatra. Ali, istovremeno, to su
pokuaji bogaenja ivota posebnim, sveprisutnim simbolizmom. Autotelinost
u svom istom obliku treba da postane forma uzajamnog optenja ljudi.
Komunikacija ipak tee posredno preko simbola i na taj nain umjetnost ivi i
dalje, ili njen optiji oblik - simbolizam kulture.
Drugim tokom tee proces izlaska muzike iz formalizovanih okvira drugog
ili treeg sistema kulture. Subjekt tog procesa nije muzika avangarda, koja ima
elitni karakter, ve popularna muzika. Ova muzika se raala izvan formalnih
sistema, u crnakom getu, u slamovima milionskih gradova, u zaostalim selima
i naseljima savremene Afrike.234 Prolazila je kroz ogromne mehanizme
komercijalizovanog sistema zabavne umjetnosti, ali dopirui do omladinskih
grupa, koje su se spontano i stihijski stvarale na osnovu zajednikih muzikih
interesovanja i doivljaja, vraala se u izvjesnom smislu svom izvoritu. Moda
upravo zahvaljujui tome, domet njenog djelovanja je najiri. Utjecaj likovnih i
teatarskih grupa stvaraju jedino enklave koje obuhvata spoljna akcija i nemaju
uvijek trajan rezultat. To je uviao i Grofovski, iako se sam pridravao principa
selekcije i ogranienog broja uesnika u "Prazniku", jer drugaije njegov
poduhvat ne bi mogao da ima zamiljeni karakter.
Sva tri tipa predstavljenih procesa imaju zajedniku odliku. To je
reafirmacija malih primarnih grupa i neposrednih neformalnih kontakata u
kulturnoj aktivnosti koja je prethodno bila formalizovana ili masovna.
Rasprostranjenost ovog i slinih fenomena u savremenim razvijenim drutvima
predstavlja znaajan primjer proimanja triju sistema kulture i ukazuje na
nesmanjenu vitalnost prvog sistema.
243
M.Gatecki, Rokenrol od Prislija do Santane, kao i bibliografija u toj knjizi
Defniciju i koncept predvodnitva u odnosu na drutveni rad uvela je H.Radlinjska.

Uporedi: XBuzinjski, Z.Osinjski, Grofovski i njegova laboratorija.
234
235
XI. OBLASTI SIMBOLIKE KULTURE

SOCIOLOGIJA UMJETNOSTI
U skladu sa prihvaenim stanovitem, simbolika kultura, kao jedna od

kategorija globalne kulture, dijeli se na oblasti koje stvaraju continuum i ne
zatvaraju se uvijek u okvire ove kategorije. Na primjer, nauka kao izdvojena
oblast djelimino pripada kategoriji kulture bitisanja, a djelimino kategoriji
simbolike kulture. Pokretnu granicu, a njeno odreivanje je nemogue bez
pozivanja na motivacijsku sferu ljudske djelatnosti, odreuje instrumentalni ili
autotelini karakter njenih spoznajnih funkcija.
Semiotiki i autotelini kriterijum, koji zajedno odreuju opseg simbolike
kulture, realizuju se posebno jasno u oblasti umjetnosti, zabave, a djelimino u
znanju i nauci. Moral, kao sfera neposredne regulacije uzajamnih ljudskih
odnosa, u skladu sa predstavljenim stanovitima raznih autora, pripada
kategoriji drutvene kulture.
Tee je odrediti karakter religije. Brojni autori istiu da se u religiji
povezuju mnoge oblasti kulture. Ovakvo stanovite odnosi se, prije svega, na
prvobitne oblike religije, dakle na vrijeme kada su ne samo oblasti, ve i sve
kategorije kulture bile prepletene na nain koji je onemoguavao ak i njihovu
analitiku podjelu. Ali, ovdje se ne radi toj ranoj fazi, nego nekim trajnijim
odlikama religije.244
Ova oblast kulture ima vie oblika, moda ne vie od umjetnosti, ali njene
funkcije se razlikuju vie od nauke, na primjer, tako da izlaze iz okvira
predloenih kategorijalnih podjela. Kao magija, ona je primarno, intencionalno
sredstvo instrumentalnog djelovanja koje prati tehnike operacije. U sferi mita i
provienja vri funkciju znanja i tu se u kon-sekvenci poklapaju instrumentalni
i neinstrumentalni opseg. Shvaena kao oblast regulisanja odnosa sa
antropomorfizovanim viim biima, predstavlja oblast pseudodrutvene kulture.
ist oblik drutvene kulture ima po Dirkemovom shvatanju.
244
E.Cassirer, Philosophie der Symbolischen Formen, citirano prema engleskom izdanju The
Philosophy of Symbolic Forms, tom 1, str. 78, 80, 86. M.Elijade, Sveto, mit, istorija; J.Vah,
Sociologija religije
236
SOCIOLOGIJA KULTURE
Za sferu religije karakteristina je, prije svega, vjera u realnost simbolikih

predstava, a to odvaja religiju od umjetnosti. Ovu odliku i posebnost religije
slino su predstavili Santajana i Kolingvud. Prvi je religiju nazvao poezijom u
koju se vjeruje; drugi je definisao predstavu svetih stvari kao ljepotu za koju se
smatra da je realna stvarnost.245 Suprotno u odnosu na religiju, odlika umjetnosti
je intencionalna fiktivnost njenih predstava, a u svakom sluaju odreena doza
fiktivnosti, koju nalazimo ak i u portretima. Smisao postojanja religije je, opet,
ubjeenje u realnost fenomena izraenih pomou rituala, mita, doktrine i
usredsreenja na ovu realnost.
Religija i umjetnost se razlikuju ne samo po svom odnosu prema simbolikoj stvarnosti, nego i po odnosu prema formi poruke. Ova forma nema
uvijek dodate estetske funkcije. Ali, uvijek je vana, ili ak vrlo vana, jer vri
funkciju rituala bez kojeg ne bi mogao da se ispuni sadraj, a nije vana s
obzirom na ogranienje providnosti poruke svojstveno umjetnikim djelima.
Dakle, religija se razlikuje od ostalih oblasti simbolike kulture prema ovdje
prihvaenom shvatanju prije svega po svom heterotelinom karakteru vezanom
za njenu transcendentalnu doktrinu, dimenziju koja je posebno naglaena u
velikim religijama svjetskog dometa: u budizmu, hrianstvu, islamu. Oblik
autoteline simbolike kulture religija ima jedino u svojim kontemplacijskim
funkcijama, u sferi koju je Vilijem Dems nazvao oblau noumenalnih
doivljaja. Tu je religija najblia umjetnosti. Potpuno drugaija situacija je kada
umjetnost jednostavno slui religiji, u jednoj od njenih brojnih formi i funkcija.
Moe to da ini ne gubei istovremeno svoj karakter autoteline simbolike
kulture.
Prema rasprostranjenom ubjeenju, religija je prvenstveno sfera simbola i
simbolikih radnji. Negiranje njenog mjesta u oblasti simbolike kulture
izazvalo bi velike otpore. Ali, ipak, sa stanovita prihvaenog u ovoj studiji,
simbolinost religija namee toliko mnogo interpretacijskih nedoumica, da ne
moe biti glavni predmet analize iji je cilj objanjenje karaktera kulturnih
fenomena. Umjetnost e biti predmet analize. Kada se formulie tvrdnja da je
umjetnost najkarakteristinija oblast simbolike kulture, neophodno je dokazati
da zadovoljava oba kriterijuma kojima je bilo govora u prethodnim
poglavljima, a koji su osnova definisanja ove kulturne kategorije.
245
Uporedi: M.Rader, B.Jessup, Art and Human Values, odeljak Art and Religion.
237
Antonjina Kloskovska _________________
U drugom radu su formulisane propozicije tvrdnji koje se odnose na

semiotinost umjetnosti: 1. postoje umjetnosti koje nemaju i one koje imaju
semiotiki karakter; 2. u svakoj vrsti umjetnosti pojavljuje se neki semiotiki
aspekt; 3. cjelina svake vrste umjetnosti vri semiotiku funkciju.246 Ovdje se,
naravno, ne postavlja problem semiotinosti razmatran sa stanovita prethodno
predstavljene kritike pansemiotizma, u suprotnom, postavljanje problema ne bi
bilo opravdano. Problem znaenja u umjetnosti moe se smisleno postaviti
jedino ako se prihvata da u ovjekovoj djelatnosti i njenim proizvodima nema
sve uvijek znaenje. Pod sintagmom znaenja umjetnosti podrazumijeva se stav
da se umjetnike poruke, ili bar neki njihov aspekt, odnose na neto to je izvan
njih samih, okrenute su nekom obliku stvarnosti drukijem od njihovog
sopstvenog.
Odgovor na pitanje koje se odnosi na semiotinost umjetnosti moe da se
pojednostavi uzimanjem za predmet analize takvih oblasti umjetnosti ili pravaca
iji se semiotiki karakter moe opravdano osporavati. Asemiotiki karakter
pripisuje se, prije svega, jednom dijelu likovne umjetnosti - arhitekturi i
vajarstvu, kao i apstraktnom slikarstvu. Muzika je druga oblast umjetnosti iji
se semiotiki karakter dovodi u pitanje; izuzetak su ilustrativna (pratea)
muzika i, eventualno, programska.
Kada se razmatra postavljeni problem, prethodno treba naglasiti da su
umjetniki fenomeni poruke koje se svojim odlikama razlikuju od komunikata
koji imaju samo reprezentativnu funkciju, a jo vie od signala konativnog
karaktera, koji pozivaju na izvrenje nesimbolike djelatnosti. Ovi posljednji su
savreno prozirni, a umjetnika djela, s obzirom na svoju estetsku funkciju,
zadravaju na sebi panju primaoca. Ipak, to ne mora da znai da se percepcija
umjetnosti iscrpljuje na zapaanju umjetnikog predmeta kao neznaenjskog
objekta fizike stvarnosti i da se ograniava jedino na zapaanje njegove
formalne strukture. U odnosu na slikarstvo, Ingarden je predlagao podjelu na
ivopis - predmet koji se sastoji od supstanci platna i slojeva boje - i na sliku znaenjski element znaka. Ingarden je predlagao da se jasno definie apstraktno
slikarstvo i upozoravao da se ono ne smije identifikovati sa deformacijom, iji
je semiotiki karakter sigurno van ikakve sumnje.247
S obzirom na miljenja i interpretacije kritiara i samih stvaralaca

apstraktnih likovnih djela, treba i djela tog pravca smatrati za simbolike
poruke, pod uslovom da se ne smatraju za vjeran, ikoniki odraz stvarnosti. Kao
to je pisao Arnhajm, slikar moe da kopira fiziki svijet vrlo vjerno, ali takoer
moe da operie potpuno nemimetikim formama, koje odraavaju ljudsko
iskustvo, oblicima i prostornim vezama koji uopte ne podsjeaju na stvarnost,
ali su ipak iz nje proizvedeni. Slian stav je imao ideolog poljskih formista
profesor Hvistek, kada je tvrdio da slikarstvo moe na razliite naine da
izraava razliite kategorije stvarnosti. Slikarstvo formista operie
konstrukcijama koje se odnose na stvarnost u predstavama umjetnika, koji u
haosu neposredne stvarnosti nalazi nove oblike. Odnos izmeu prirode i
apstraktnog slikarstva slino je vidio Staevski, naglaavajui da apstrakcija
nije izvan realne stvarnosti, nego je likovni ekvivalent njenih zakona koje je
otkrio umjetnik.248
Sline izjave, koje sadre semiotiku interpretaciju sopstvenih djela,
karakteristine su za mnoge apstraktne umjetnike, ukljuujui i najvee.
Uporeivanjem ovih izjava sa izjavama predstavnika figurativnog slikarstva
moe se zakljuiti da razlike u pravcima nisu tako velike, ne samo zato to i
apstrakcija sadri intenciju specifinog obrazovanja prirode, ve i zato to
intencija ikoninog slikarstva nije prevashodno i kruto numerika. Slikari
pejzaa u sutini ne ele da fotografski repro-dukuju prirodu, ve da predstave
ekspresiju individualnog vienja stvarnosti. Sigurno je da stvaralac likovnih
oblika preko njih prenosi neto drugo, a ne same oblike, neto to se sadri u
znaenju kao relaciji vizuelne poruke.
Kada se razmatra problem semiotinosti likovne umjetnosti s gledita
kritiara, teoretiara i stvaralaca, ne treba zaboraviti da je umjetnost sa
sociolokog gledita komunikacija i upravo zato teite analize je na reakciji
primaoca kao interpretatora, tumaa djela. I istraivanja masovne recepcije, kao
i eksperimenti u laboratorijskim uslovima, pokazuju da ogromna veina
primalaca ima semiotiki odnos prema likovnim djelima, oekuje od njih
prenoenje znaenja i odbacuje ona djela ija sloena i nova konvencija ne
dozvoljavaju dekodiranje tih znaenja.
246
247
238
A.Kloskovska, Iz istorije i sociologije kulture

R.Ingarden, Doivljaj, delo, vrednost
248
R.Arnhajm, Umjetnost i vizuelna percepcija; J.Hvistek, Mnogostrukost stvarnosti u
umjetnosti, u: Filosofske i logike studije; H.Staevski u: Constructivism in Poland 19231936.
239
Antonjina Kloskovska _____________________________________________________________
Semiotiki stavovi i za to vezana aktivnost primalaca bie kasnije predmet

analize, a ovdje emo se, u vezi sa semiotikim karakterom likovnih djela,
zadrati na rezultatima Takerovih istraivanja koje komentarie Ozgud.
Za ovaj eksperiment izabrane su apstraktne slike mladih slikara koji su
zamoljeni da predstave ideje est apstraktnih pojmova - harmonije, haosa,
aktivnosti, pasivnosti, snage i slabosti. Slike je kasnije interpretiralo desetak
osoba koje nisu imale likovno obrazovanje. Trebalo je svaku sliku nazvati
jednim od datih pojmova. Podudarnost sudova sa intencijama stvaralaca, kao i
slonost u eksperimentalnoj grupi, bila je gotovo potpuna, razlike su se
pojavljivale prije svega kada se u likovno predstavljenim pojmovima moglo
nai izvjesno srodstvo, na primjer pasivnost i slabost, aktivnost i haos. 249
Analogna istraivanja, koja su dala sline rezultate, vrena su i u oblasti
muzike. Istraivanja su obuhvatala vei uzorak i sprovedena su u manje
pojednostavljenim uslovima interpretacije, tj. bez davanja bilo kakvih
interpretacijskih prijedloga.250 U toku istraivanja, dvije grupe od pedeset
studenata sociologije kulture sasluale su Betovenovu uvertiru za Egmonta. U
eksperimentu su uestvovali samo studenti koji nisu prepoznali kompoziciju.
Vie od 70 odsto nije imalo nikakvih nedoumica to se tie mogunosti
semiotike interpretacije kompozicije. Analiziran je sadraj njihovih pismenih
izjava.
Naravno, nijedna interpretacija nije odgovarala sadraju fabule Geteovog
Egmonta, koja je bila potka za planiranu Betovenovu operu. U interpretacijama
je dominantna bila tvrdnja dvojakim osjeanjima, prelaenju lirskih
momenata u patetine i dramatine. Jedna od osoba definisala je djelo kao
ilustraciju dvije protivurjene tendencije: "tuga, izvjesna rezigniranost preplie
se u njemu sa stremljenjem ka slobodi, sa suprotstavljanjem sudbini, sa
energijom i snagom koja na kraju pobjeuje". Pojedini opisi bili su bliski
sadraju literarne fabule. Govorilo se rastanku dvoje ljudi i borbi da se zadri
voljena osoba, ljubavnoj i politikoj spletki, koje teku paralelno. U veini
interpretacija uopteno se govorilo dvojnim osjeanjima i dramatinom naboju
djela: "... Mnogo nemira, razdora, straha pred borbom koja se upravo odigrava.
Finale je bio radostan na nepatetian nain, kao pohvalna himna". "Sve je
mogue, nita nije sigurno. Sve je protivrjeno i sloeno istovremeno" - na
takav
249
250
240
Ch.Osgood (et al.), The Measurement of Meaning

Sopstvena istraivanja autarke sprovedena u Lodu i Varavi.
SOCIOLOGIJA KULTURE
nemuziki nain pojavio se u jednom odgovoru princip koji moemo da

prihvatimo kao nemuziko definisanje kontrapunkta.
Veina interpretacija bila je slina komentarima Egmontu u popularnim
koncertnim vodiima ili na omotima ploa.
Pojedine izjave imale su ipak karakter potpuno individualne, vrlo emotivne
i ekspresivne reakcije. U takvim sluajevima muziki eksperiment moe da se
uzme kao vrsta projekcijskog testa, koji izaziva manifestacije trajnih stavova ili
aktuelnog emotivnog stanja osobe. Ali, neosporno je dominirala semiotika
interpretacija. Kada se komentariu rezultati ovog eksperimenta, treba naglasiti
da kompozicija koja je koriena ima programski karakter, dakle, namjera
poiljaoca je bila da pomou muzikih sredstava izrazi odreene sadraje koji se
odnose na spoljnu stvarnost. Ista eksperimentalna grupa je odustala od
semiotikih interpretacija kada je predmet eksperimenta bila Elegija rtvama
Hiroime Kitofa Pendereckog. Sigurno je na to utjecala druga vrsta muzike, a
moda i nedostatak istorijske distance. Betovenova muzika je prebogata
interpretacijskim komentarima koji imaju izvorite u komentarima samog
Betovena, u njegovoj biografiji i u anegdoti. Ovdje treba, prije svega, podsjetiti
na interpretacije III simfonije (Eroika), V simfonije (Simfonija sudbine) Sonate
op. 47 (Krojcerova), kvarteta u a-molu (Zahvalna molitva prezdravljenog) ili
treeg dijela kvarteta u F-duru (Muss es sein? Es muss sein!).
Stanovita kritiara i teoretiara prema slinim interpretacijama i prema
optem problemu znaenja u muzici bila su podijeljena.251 Istiu se dvije orijentacije - jedna autonomna ili apsolutistika, iji je utjecajni zagovornik u XIX
vijeku bio Hanslik, i heteronomna, referencijalna, koja prihvata da muzika moe
da se odnosi na izvanmuzike funkcije i sadraje. Prva je postala dominantna u
muzikologiji, s obzirom na to da savremena muzika naputa tonalnost i s
obzirom na neke druge promjene koje su uvrstile autotematinost muzikih
formi. Danas se teorija muzike pribliava semi-otici prvenstveno u ravni
strukturalne i sistemske analize, potiskivanjem u dalji plan ili potpunim
eliminisanjem problematike znaenja.252
251
G.Haydon, On the Meaning of Music; J.Barzun, Pleasure of Music; N.E.Ringbom, ber die
Deutbarkeit der Tonkunst; D.Cook, The Language of Music; A.Winold, Elements of Musical
Understanding; R.Kuhns, Music as a Representational Art
252
L.B.Majer, Emocije i znaenje u muzici; M.Bristiger, Muzikologija i lingvistika i drugi
lanci u tomu: Muzika u kontekstu kulture
241
Ipak, to ne znai da je koncepcija semiotikog karaktera muzike potpuno

odbaena. Pa i savremeni kompozitori daju naslove svojim djelima, to daje
povod za semiotiku interpretaciju, a sami nalaze inspiraciju u fabularnim
potkama i knjievnim djelima. Znaaj ovog fenomena ne moe se negirati, iako
savremeni kompozitori drugaije od romantikih stvaralaca tretiraju vezu
izmeu muzike i teksta.
Ipak, glavne argumente u korist semiotinosti muzike daju stavovi
primalaca. Ubjeenje referencijalnom ili ekspresivnom karakteru muzike vrlo
je rasprostranjeno i to je injenica koja se ne smije previdjeti. U svojoj tipologiji
muzikih ponaanja, Adorno je izdvojio est kategorija slualaca, meu kojima
se samo dvije - ekspert i "dobri slualac" - kon-centriu na praenje organizacije
muzikog materijala. Ostali, manje ili vie, trae znaenje i emociju, koji nisu
zasnovani na potpunom i adekvatnom poznavanju strukturalnih implikacija
odreenog djela. Ovakvi sluaoci predstavljaju veinu primalaca najpoznatijih
muzikih poruka.253
S druge strane, stvaralaki eksperimenti, koji dovode do gotovo potpunog
raspada muzikih formi, prouzrokuju da se i muzika elita vraa traenju
sadraja. Na taj nain se razliitim putevima i na razliitim nivoima formira stav
koji je Kuns definisao kao svijest da je muzika "o neemu". Takav stav, koji
moe da se nazove generalnim semiotikim stavom primalaca, drutvena je
pojava i najbolje polazite za socioloka istraivanja muzike kao oblasti
simbolike kulture. Kako je naglaavao Majer, pripisivanje znaenja muzikim
djelima vri se u drutvenim uslovima i s obzirom na to podlijee istorijskoj i
socijalnoj standardizaciji. Primjeri takvih procesa pokazani su u ovdje citiranim
istraivanjima.
Iz ovoga se moe zakljuiti da muzika kao oblast kulture zadovoljava
semioriki kriterijum bar u onim aspektima koji joj odreuju socioloki prilaz.
Ako se muzika tretira kao instantia cruris, moe se i umjetnosti uopte priznati
mjesto u okviru simbolike kulture kao oblasti sociolokih istraivanja. Ali,
tada se namee iri problem kompetencije sociolokih istraivanja umjetnosti,
njihovog opsega i granica.
Po miljenju pojedinih estetiara, nuno je jasno razgraniiti zadatke
teorije umjetnosti i sociologije umjetnosti. Po njima, sociolog je kompetentan
jedino da prouava drutveno-demografske fenomene koji su vezani za
umjetniko stvaralatvo.254 Dakle, da prouava socijalnu struk-
turu umjetnika, zakonitosti u njihovom ivotu, ivotne uslove i one strane

stvaralatva koje imaju svoje spoljne pokazatelje, kao to su: godina
debitovanja, broj komponovanih djela, eventualno njihova vrsta, itd. Postoje
istraivanja koja se odnose na razne oblasti umjetnosti i simbolike kulture koja
imaju upravo takav prilaz, dopunjen ponekad istraivanjem institucionalnih
oblika organizacije i recepcije kulture. Mogu se navesti primjeri iz sociologije
knjievnosti i sociologije likovne umjetnosti. Ovakav prilaz sociologiji
umjetnosti pribliava je sociologiji profesija.255 Naravno, on je potreban, ali je
nedovoljan.
Izvjesna analogija sa ovakvim tretiranjem umjetnosti moe se nai kod
Znanjeckog u njegovom vienju sociologije nauke kao analize drutvenih uloga
naunika. Ovdje je ve reeno da je Znanjecki u ranoj fazi svog naunog
stvaralatva, u skladu sa formalistikim pretpostavkama, pokuavao da otro
razgranii sociologiju od ostalih disciplina koje prouavaju kulturu. Odatle
postulat da se treba zatvoriti u okvir isto sociolokih pojmova i problema.
Ovakav nain bavljenja sociologijom nauke predstavljaju pojedine savremene
publikacije, koje analiziraju uloge naunika ili institucionalnih drutvenih
sistema meu naunicima.256
Slian, iako se temelji na potpuno razliitim pretpostavkama, bio je
Bistronjev pristup sociologiji knjievnosti. On je jednostavno u ovu oblast
istraivanja prenosio svoju optu shemu socioloke teorije, koja je obuh-vatala
pet glavnih tematskih taaka: 1. demografski aspekt drutvenih procesa, dakle
ljudski supstrat istraivanih fenomena; 2. prostorni aspekt, koji se odnosi na
raspored ljudi, institucija, ideja, njihovo prostorno premjetanje i razgranienje,
3. pojmovni fond grupe, njene ideoloke sisteme; 4. psihike tipove u okviru
grupe i 5. organizaciju grupe.
Pojam grupe je u Bistronjevom analiziranom tekstu vrlo irok, istovjetan
pojmu zajednice ili drutvenog sistema. On treba da usredsrijedi panju
sociologa na sve oblasti njegovih istraivanja. Bistronj, koji je istovremeno bio i
sociolog i etnograf i istoriar kulture, nije mogao da predloi radikalno
razgranienje sociolokog prilaza kulturi od istraivanja njenih sadraja. I zato
se u okviru njegove koncepcije sociologije knjievnosti nalazi analiza
pojmovnog fonda grupe, a samim tim i njena ideologija. Ali, centar istraivanja
je knjievna publika, tj. "grupe osoba
253
254
242
Th.W.Adomo, Einleitung in die Musiksoziologie

S.Moravski, Umjetnost i drutvo
255
A.Siinjski, Poljski pisci

F.Znaniecki, The Social Role of the Man of Knowledge; J.Ben-David, The Scientist's
Role in Society
256
243
____________________________________. ___________ SOCIOLOGIJA KULTURE
koje uestvuju u knjievnom ivotu, i one koje uestvuju aktivno, kao i one
koje uestvuju pasivno",257 dakle autori, itaoci, sluaoci, recitatori i institucije
koje se mijenjaju zavisno od istorijskog doba i drutvene strukture: dvor, krma,
knjievni salon, redakcija asopisa, izdavaka kua.
Takav prilaz problemima literature koji - mutatis mutandis - moe da se
prenese na mnoge oblasti umjetnosti, estetiari i teoretiari knjievnosti
smatraju za jedino dozvoljen u sociolokim istraivanjima. Na primjer, Stefan
Moravski smatra da se izvan okvira sociolokih problema nalaze istraivanja
geneze i funkcije umjetnosti u kojima se samo djelo prouava, kao i istraivanja
djela kao odraza epohe i ekspresije.258 Ovakvo stanovite je sigurno sporno. U
Marksovom prilazu, mimetike i istoristike funkcije umjetnosti treba da budu
glavni predmet estetike.2591 upravo s obzirom na svoje iroko poimanje
istorizma, marksistika estetika nosi u sebi odlike sociolokog prilaza i obrnuto
- socioloki prilaz umjetnosti u veini svojih verzija pribliava se marksizmu.
Ovo ne znai da je granica izmeu estetike ili specijalistikih oblasti teorije
umjetnosti i sociologije umjetnosti potpuno izbrisana.
Zolkjevski se ne slae sa identifikovanjem sociologije knjievnosti,
odnosno umjetnosti, sa marksistikom teorijom literature u cjelini. Takva
ograda je, naravno, potpuno na mjestu. Estetika, teorija i kritika umjetnosti
obuhvataju niz problema ija analiza prekorauje kompetencije sociologa. Ali,
sociolog je obavezan da uzme u obzir rezultate tih analiza. To se odnosi
prvenstveno na konstrukciju umjetnikog djela, njegove formalne odlike, vrstu i
estetsku konvenciju, fond estetikih pojmova, na kriterijum estetskih ocjena koji
primjenjuju znalci umjetnosti. Ovakve koncepcije, koje se zasnivaju na
marksistikim pretpostavkama, uzimaju u obzir socioloke aspekte problema i
na taj nain odgovaraju potrebama socioloke analize. Ostaje problem koji je
okvir analize u strogo sociolokom smislu.
Zolkjevski je za sociologiju knjievnosti predloio etiri polja istraivanja,
koja obuhvataju slijedee predmete: 1. vezu izmeu knjievnosti i drutva; 2.
formiranje i djelovanje drutvenih normi knjievnosti; 3. procese drutvene
knjievne komunikacije, kao dio koji je mogue izdvojiti iz cjeline drutvene
komunikacije; 4. probleme knjievne politike.
Tematski krug prva dva predmeta, a prije svega prvog, vrlo je iroko odreen,
ini se da je ak suvie irok za sociologiju kulture. A uz trei predmet, koji se
odnosi na komunikaciju, nainjena je ograda da se radi jedino "aspektima koji
su spoljni u odnosu na tekst".260
Ne moemo se sloiti sa ovakvim ogranienjem zadatka sociologije prema
problematici simbolike kulture. Ako prihvatimo pretpostavke karakteru
umjetnikih fenomena, zajednike za veinu savremenih teoretiara umjetnosti i
sociologa, ne bi bilo operativno, dakle pravilno, da se izvan sociolokih
istraivanja ostavi samo djelo, jer ono predstavlja sutinu umjetnikih fenomena
vienih kao proces komunikacije. Veina sociologa umjetnosti navodi tri glavne
oblasti interesovanja svoje subdiscipline, tj. prouavanje, djela i publiku sensu
stricto, ne kako je razumije Bistronj, ve kao drutvenu kategoriju primalaca.
Ipak, ove tri oblasti se razliito razvijaju, proiruju i akcentuju.
Dankan izdvaja, pored stvaralaca i publike, i kategoriju kritiara. A ovim
pojmom obuhvata sve osobe i institucije koje odluuju selekciji stvarnih
sadraja i njihovom dopiranju do publike. Dakle, to je predmet koji obuhvata
kulturnu politiku i organizaciju kulture. Dankan je skicirao osnovnu shemu
sociologije umjetnosti, zasnovanu na analizi istorijski promjenljivog odnosa
izmeu triju izdvojenih kategorija - stvaralaca, kritiara i publike. U doba
masovne kulture, na primjer, i za kritiare i za stvaraoce referentna taka je bila
publika, dok u elitnoj kulturi XIX vijeka kritiari su bili referentna taka za
ostale dvije kategorije. U Dankanovom prijedlogu nije odreeno realno mjesto
umjetnikoj poruci. Ulogu umjetnike poruke razmatrao je Dankan iz drugog
aspekta u svojoj optoj studiji, u kojoj je umjetnost definisao kao straara
drutvenog poretka.261
Meutim, na umjetniko djelo kao na glavni predmet koncentriu se
koncepcije sociologije umjetnosti ili knjievnosti Vata i Memija. Eskarpi je u
svojoj ranoj studiji posveenoj sociologiji knjievnosti predloio najiri opseg
tog predmeta i tragao je za teorijskim premisama u izdvajanju njegovih oblasti.
Izdvojio je tri sfere postojanja literature - psihu pojedinaca, formu knjievnog
djela, apstraktnu u odnosu na ljudske subjekte, i anonimne grupe primalaca
predstavljene u okviru drutvene strukture. Kao oblasti istraivanja ovim trima
sferama odgovaraju problemi proizvodnje,
257
J.S.Bistronj, Knjievna publika

S.Moravski, Umjetnost i drutvo
259
S.Pazura, Marks i klasina njemaka estetika; H.Koch, Marxismus und sthetik;
M.Kagan, Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen sthetik
258
244
260
S.olkievski, Kultura, sociologija, literarna semiotika, str. 402-403

H.Duncan, Sociology of Art, Literature and Music; isti autor, Communication and
Social Order
261
245
tj. stvaralatvo zajedno sa svojim drutvenim uslovljenostima, distribucija, tj.

popularizovanje i cirkulisanje, i potronja, pod kojom se podrazumijevaju djelo
i publika, zajedno sa drutvenim uslovima itanja.262 Eskarpi je, dakle, prilazio
knjievnim fenomenima kao procesu cirkulisanja i razmjene, znai, prihvatio je
komunikacijsku koncepciju umjetnosti kao element simbolike kulture. U
Poljskoj, ovu koncepciju primjenjuje Zolkjevski u istraivanjima najnovije
knjievnosti kao cirkulisanja knjievnosti, kao i drugi istraivai koji se bave
tipologijom stilova recepcije i knjievnom kulturom u cjelini. Po koncepcijama
Fugena, Jausa i Vajmana, literatura je razmatrana jedino kao proces
komunikacije.
Ovo stanovite treba prihvatiti kao dominantno u dananjoj orijentaciji
sociologije umjetnosti. S obzirom na njega, umjetniko djelo mora da bude u
centru panje istraivaa, jer je djelo predmet cirkulisanja, ono povezuje
umjetnika-poiljaoca i njegovu publiku i jedino s obzirom na djelo umjetnika i
primaoci uestvuju u procesu umjetnike komunikacije upravo u takvim
ulogama i jedino u takvim ulogama moraju da budu prouavani, a ne kao
uesnici svake druge drutvene kategorije, profesionalne ili situacijske.
Uzimanje djela za glavni predmet istraivanja nesumnjivo namee problem
definisanja specifinosti sociologije umjetnosti u odnosu na posebne discipline
estetike i druge oblasti sociologije. Teko je dati zadovoljavajui odgovor,
budui da zavisi od vrste prihvaenog estetskog stanovita. Saeti prijedlog
odgovora sadri Hauzerova definicija, u kojoj je umjetnost podijeljena na sistem
i na igru. Kao sistem, umjetniko djelo predstavlja zatvorenu cjelinu, koja moe
da bude prouavana s gledita uzajamnih zavisnosti formalnih elemenata, bez
obzira na njegovu drutvenu genezu, a treba dodati - i bez obzira na funkciju. A
umjetnost je, takoer, i igra koja se odigrava izmeu poiljaoca i primaoca.
Smisao joj daje poznavanje odreenog cilja koji se sadri u iroko shvaenom
ideolokom znaenju djela.263 Prilaz umjetnosti kao igri proirio se i pod
utjecajem Vitgentajnove koncepcije jezika.
Podjela analize umjetnikih djela na dvije ravni nalazi svoje obrazloenje u
Ingardenovoj teoriji estetike. U skladu sa ovom teorijom, literarno
djelo kao shematska tvorevina moe da bude prouavano imanentno i rezultati

analize koju vre razni poznavaoci bie podudarni. U kolokvijalnoj recepciji svi
slojevi djela se "blie odreuju", njegov karakter je istorijski promjenljiv, tako
da je njegova spoznaja mogua jedino kroz istraivanje opte recepcije.264 Iz
ovoga slijedi da se i istraiva koji izlazi iz okvira isto shematske analize
umjetnike poruke preobraava u primaoca djela, da analiza sadraja koja
prekorauje formalne principe kvantitativnog poreenja prestaje da bude
objektivna metoda spoznaje sadraja, a dobija karakter subjektivnog, to ne
znai i iskljuivo individualnog, njegovog reprodukovanja.
Dakle, komunikacijska koncepcija umjetnosti proiruje kompetencije
sociolokog i psihosocijalnog prilaza umjetnikim fenomenima. Ako umjetnost
nema u nekoj zajednici ezoterian karakter, nego se realizuje u uoj ili iroj
kolokvijalnoj recepciji, njeno prouavanje postaje neophodan zadatak spoznaje
umjetnosti, jer se u recepciji realizuje glavni oblik postojanja umjetnosti.
Kritike i teoretske interpretacije umjetnosti imaju posebnu drutvenu ulogu,
kojoj e kasnije biti govora, ali same po sebi ne predstavljaju glavni oblik
recepcije. Glavni oblik su: tip kontakta sa potencijalno najbrojnijim
primaocima, karakter njihove reakcije, ono to primaoci ine sa umjetnikom
porukom i to poruka sa njima ini - utjecaj djela na drutvenu svijest, jednom
rijeju, svi aspekti pragmatike analize procesa komunikacije. Potrebu za
takvim prilazom uviaju i estetiari, ali kada sve ove aspekte ukljuuju u svoja
istraivanja, koriste socioloki i psihosocijalni materijal, kao i istraivaki
metod.265
Ova tvrdnja nije prijedlog da se izmeu sociologije umjetnosti i estetike
izbriu granice. Zadatak estetike je da pripremi i realizuje "kritiki" prijem
umjetnikog djela, izmeu ostalog, i kroz analizu osnovnih estetskih pojmova, a
prije svega pojmova ljepote, estetskog doivljaja i same umjetnosti. Istorija
estetike, prebogata nepremostivim razlikama u stavovima, pokazuje kako je to
teak zadatak. Zato se ini da je sigurnije rjeenje prilaz svojstven istoriaru
umjetnosti, koji uporeuje i analizira razne istorijski formirane interpretacije tih
pojmova i na taj nain daje
262
I.Vat, Knjievnost i drutvo; The Arts in Society; A.Memi, Problemi sociologije

knjievnosti; R.Escarpit, Sociologie de la litterature; isti autor: Knjievnost i drutvo
263
A.Hauzer, Filosofija istorije umjetnosti
246
264
R.Ingarden, knjievnom djelu; isti autor: Oblici optenja u knjievnom djelu, u:
Studija iz estetike, tom 3; isti autor: saznavanju literarnog djela, u: Studija iz estetike, tom
1. Saznavanje knjievnog djela sam Ingarden je definisao kao jedan od oblika optenja
psihofizikog predmeta sa djelom.
265
Uporedi: M.Golaevska, Primalac umjetnosti kao kritiar.
247
Antonjina Kloskovska______________________________________________________
mogunost njihovom moguem smislu, nego arbitrarni izbor jedne orijentacije.266

Takvo stanovite zauzima Tatarkjevi, ali se slina mogu nai u estetikim
monografijama koje u svojim pretpostavkama nemaju istorijski karakter.
Kada se uvode estetiki pojmovi u konstrukciju socioloke teorije kulture,
nuno je izvriti izbor meu koncepcijama naslijeenim od prethodnih
generacija. Kljuni pojam estetike - "ljepota" - odnosi se na vrijednosti, jednu od
vrijednosti-ideja iz klasine Platonove trijade. U skladu sa ovdje predstavljenim
stanovitem u vezi sa aksiolokim krite-rijumom kulture, sve vrijednosti, dakle i
ljepota, razmatraju se u relaciji, kao odnos subjekta prema odreenim
predmetima. Ova orijentacija je najblia marksistikoj estetici i svojstvena je
mnogim drugim estetia-rima, na primjer Perijevoj teoriji, a prije svega odgovara
sociolokim koncepcijama umjetnosti.
U takvom prilazu estetski doivljaj je iskustvo subjekta sa predmetima
vienim kao ljepota, a umjetnost obuhvata radnje i proizvode koji kreiraju takve
predmete. Potrebno je pokazati kriterijume koji dozvoljavaju da se ljepota i
stavovi za nju vezani odvoje od ostalih kategorija vrijednosti. I tu se pojavljuju
osnovne tekoe. Brojni mislioci, poev od Aristotelovog doba, pa do Kanta,
smatrali su da je bezinteresnost osnovna odlika estetskog stava. Opet se, nasuprot
tome, od Tome Akvinskog do Santajane, formirao pojam ljepote kao neega to
se dopada i to je izvor prijatnosti.
Osovski je u traganju za specifinostima estetskog doivljaja uvjerljivo
pokazao da svi navedeni kriterijumi odreuju jednu optiju kategoriju, koja se
moe nazvati kategorijom doivljaja i autotelinih vrijednosti. Ona nesumnjivo
predstavlja genus proximum estetskih fenomena, ali da bi se odredila njihova
differentia specified neophodno je pokazati jo neke dodatne kriterijume. Nije ih
naao ni Osovski, niti ijedna estetika propozicija koja bi ovdje mogla da bude
prihvaena.
Sociolokom prilazu problemima estetike posebno odgovara princip
primijenjen u Vitgentajnovim analizama pojmova, koji je on primijenio u
odnosu na pojam ljepote. Princip nas obavezuje da se zamislimo nad nainom na
koji smo naueni da se sluimo datim pojmom i nad situacijama u kojima je
upotrebljavan.267
Meusobno povezane estetske reakcije i ocjene su nesumnjivo nauene i

drutveno formirane, nezavisno od toga ta moe da se misli postojanju
objektivnih, na primjer ekspresivnih odlika predmeta koji za to daju osnov.
U noveli Tadeua Ruevia Grijeh moe se nai opis uvoenja djeteta u
oblast estetskih doivljaja i ocjena, i uz to interesantna analiza prirodnog, reklo
bi se nekog prvobitnog otpora prema autotelinom karakteru estetskih
predmeta. Djeak, posmatrajui vazu koja je donijeta u kuu, pita majku emu
slui. Majka odgovara: "Niemu. Lijepa je sama po sebi"... "Jo trenutak sam
stajao i posmatrao porculansku vazu. Bila je to prva lijepa stvar u naem stanu
koja nije sluila nikome i niemu... ova lijepa porculanska vaza bila je
beskorisna. Nikada nije bila neto drugo. Bila je lijepa sama po sebi."268
Ova scena - jedna od mnogih opisanih u literaturi i autobiografskim
dokumentima - predstavlja formiranje osjeanja ljepote kroz izgradnju estetskih
stavova. Scena se odnosi na fenomene koji nesumnjivo postoje. Ali, po emu se
oni izdvajaju od ostalih slinih poziva na autotelinu reakciju? Po emu se
razlikuju u tretiranju predmeta, poruka koje se smatraju lijepim? Da li osnov
takvog prilaza moe da se nae u samom predmetu ili je on sadraj u drutveno
formiranoj svijesti ljudi? I na kraju - da li su estetski kriterijumi neophodni za
definisanje umjetnosti kao predmeta sociolokih istraivanja? To su pitanja na
granici estetike, teorije i sociologije umjetnosti koja se neprestano nameu iako
su formulisana na drugi nain, a ne na konaan kao klasina pitanja sutini
ljepote.
U Jakobsonovoj karakteristici knjievnih poruka, kojoj je ve bilo
govora, kao jedna od funkcija teksta navedena je estetska (ili poetska),
definisana kao usredsreenost na sam nain njenog izraavanja pomou
specijalnog izbora i redoslijeda znakova koji su suvini s gledita obinih
komunikacijskih funkcija. Slian nain definisanja umjetnikih djela bie
predmet razmatranja. Blii je orijentaciji svojstvenoj sociologiji kulture, nego
onoj filosofsko-estetskih analiza apstraktno shvaenog pojma ljepote.
Ako se poe od pretpostavki koje su bliske Jakobsonovom stanovitu,
umjetnost se moe definisati kao sfera simbolizacije, sposobna da vri estetsku
funkciju. Ovdje se govori vie mogunosti, nego faktikom vrenju ove
funkcije, jer - u skladu sa razumijevanjem simbolike kulture
266
267
248
V.Tatarkjevi, Morija est pojmova; H.Rader, BJessup, Art and Human Values
L.Vitgentajn, Predavanja iz estetike
268
T.Ruevi, Proza, str.
8
249
kao procesa komunikacije - realnim funkcijama umjetnosti moe se govoriti

tek nakon analize cjelokupnog procesa komunikacije. Dakle, nije dovoljna
analiza umjetnikovih komunikacijskih intencija i karaktera poruke koju vre
znalci kritiari. Naravno, njihova recepcija je takoer odreen oblik recepcije, a
sam tekst sadri injenice koje recepciju programiraju. Ako djelo ima irok
drutveni domet, njegovim realnim svojstvima presuuje ipak nain
kolokvijalne recepcije.
Sljedstveno tome, dalja razmatranja ovog problema sa sociolokog gledita
treba zapoeti od pokuaja definisanja realizacije estetske funkcije u
kolokvijalnoj recepciji i od definisanja drugih moguih funkcija tog irokog i
raznovrsnog opsega fenomena koji je obuhvaen i institucionalnim okvirima i
kolokvijalno upotrebljavanim pojmom umjetnosti. U svojim istorijsko-esteskim
analizama Tatarkjevi se, uz ograivanje, saglasio sa ukljuivanjem medijskih
poruka u umjetnost, a na drugom mjestu je jasno odvojio umjetnost od razonode
organizovane u masovnoj skali i koja slui institucionalizovanoj zabavi. 269
Istraivai i teoretiari koji polaze sa sociolokog stanovita i koji prvenstveno
uzimaju u obzir forme simbolike kulture najireg opsega, iroko primjenjuju
koncepciju masovnih, popularnih umjetnosti koje funkcioniu u treem sistemu
kulture. Kao instrumentarij primjenjuju medijske kanale ili njima svojstvena
sredstva izraavanja koja ti kanali kreiraju.
Dosadanje saznanje funkcionisanju umjetnosti u svim njenim dometima
cirkulisanja, ukljuujui i najiri, jo je nepotpuno i nije sistema-tizovano. Alije
dovoljno za prijedlog socioloke koncepcije umjetnosti, ako se uzmu kao osnov
njene drutvene funkcije realizovane u najirem dometu.
Umjetnost predstavlja oblast ljudskog djelovanja u kojoj najpotpunije i na
najtipiiniji nain dolazi do toga da semiotiki procesi prerastaju granice
neposredne instrumentalne upotrebe. Umjetnost je sfera hipertrofije semioze,
svojstvena drutvenim formama ljudskog optenja. I upravo s tog gledita treba
da je razmatra socioloka analiza. Analiza mora da obuhvati i striktno
umjetnike oblike umjetnosti, kao i njoj srodne para-umjetnike forme ljudskog
djelovanja, iz kojih je vjerovatno umjetnost ponikla i kojima se vraa u
pojedinim svojim najnovijim avangardnim manifestacijama, na primjer u obliku
ivog teatra i umjetnosti u ivotu.
Malinovski je, predstavljajui funkcije jezika u primitivnim zajednicama,

opisivao i pripovijedanje trobrijandskih ribara interesantnim dogaajima u
toku ribarenja. Slino tome, u prvom sistemu pripovijedanje putovanjima i
dogodovtinama lanova zajednice koji se vraaju iz vojske, sa vjerskog
hodoaa ili trgovakih ekspedicija, predstavlja zaetak epskog stvaralatva i
to je esto jedini supstitut literarne naracije. Nezavisno od eventualnih
sociolokih funkcija koje nisu bile naumljene, a kojih zajednica nije ni svjesna,
ovakva pripovijedanja su za poiljaoce imala nesumnjivo ekspresivnu funkciju.
S gledita primalaca, mogla su da vre ulogu sekundarne ekspresije.
Zahvaljujui svom numerikom karakteru ili, drugim rijeima, zahvaljujui
referencijalnim svojstvima, dozvoljavala su surogatsko preivljavanje,
omoguavala obogaivanje iskustva koje je izlazilo iz okvira ograniene sfere
realnog mjesta i vremena. Funkcije ovih privatnih pria realnim dogaajima,
iako su sigurno u toj fazi imale izvjesnu dozu fantazije, preuzela je epska
poezija, a s vremenom roman, film, televizijska serija. Ovakvo fiktivno
kopiranje ivota u umjetnosti bilo je povezano sa njegovom ocjenom, sa
formulisanjem normi i prijedloga za slijedee faze ivotne prakse. Ove funkcije
umjetnosti bie kasnije razmatrane. Ali, ipak, najkarakteristinija odlika
mimetike umjetnosti je hipertrofija semioze, koja prerasta praktine signalizacijske i instrumentalne zadatke: specifino ljudska potreba za
izraavanjem u semiotikoj sferi onoga to se prethodno deavalo u sferi
bitisanja, a kasnije potreba za semiotikim oblikovanjem vjerovatnoe dogaaja
koji su mogli da se dese iako se nikada nisu desili, fenomena kojih nikada nije
bilo, a koji uvode ljudsku matu u sferu nalik na stvarnost, ali takoer i u sferu
njenog negiranja, nevjerovatnog, neobinog.
Jedno od znaenja umjetnosti koje su zabiljeili istoriari estetike odnosi se
na njenu patvorenost, fiktivnost. Umjetnost, oponaajui stvarnost, stvara
privid, iluziju i privlai upravo zato to nije stvarnost, a njoj je slina.
Kasirerova definicija kulture kao procesa stvaranja simbolikih formi uvia
praksu ljudskog djelovanja koje tee tako kao da postojanje neimenovanih
predmeta i fenomena ili neobuhvaenih nekim drugim simbolikim oblikom
nije zadovoljilo ovjeka, kao da je za potpuno osjeanje uestvovanja u
stvarnosti bilo nuno stvaranje njenih oblika. A slijedei in koji je rezultat
ekstenzije te potrebe jeste stvaranje oblika fiktivnih fenomena, hipertrofija
semioze autotelinog karaktera.
26
250
V.Tatarkjevi, Put kroz estetiku, odeljak: Ni rad, ni zabava
251
Mimetike funkcije su bile glavni predmet socioloke analize umjetnosti,

iji zaeci su formirani u XIX vijeku. Na njih su se odnosile koncepcije madam
De Stal, rane aslesove ideje, Tenova pozitivistika teorija.270
Tendencije koje su se pojavljivale kod ovih autora nale su svoj
najpotpuniji izraz u Teneovom prilazu. On je polazio od drutvenih i
psihosocijalnih faktora koji formiraju stvaraoca ijim posredstvom djelo
odraava fenomene stvarnosti. Po Tenu, u tom procesu su uestvovala tri
osnovna uzrona faktora: istorijska epoha, uslovi sredine i rasa, shvaena, u
sutini, prije kao sistem odlika nacionalnog karaktera, nego kao bioloki faktor.
Tenova koncepcija je optereena krutim shematizmom karakteristinim za
taj vid pozitivizma, sa kojim se susreemo i u Baklijevoj optoj teoriji kulture ili
civilizacije, koja je imala snaan utjecaj na nain razmiljanja kulturi u toj
epohi. Moglo bi se initi da ima jedino istorijski karakter. Ali, slinu shemu
analize nalazimo i kod savremenih sociologa. Predstavlja shemu zavisnosti:
drutvo i kultura - stvaralac - umjetniko djelo. U svojim optim crtama ova
shema predstavlja neophodan osnov socioloke interpretacije fenomena
umjetnosti. Ali, karakter povezanosti tri navedena elementa je toliko sloen, da
svi pokuaji predstavljanja njihovog uzajamnog odnosa u obliku jednoznane
zavisnosti dovode do uproavanja i vulgarizacije.
Goldmanov pokuaj stvaranja teorije romana predstavlja savremeni primjer
sline interpretacije literature koji, iako polazi od razliitih filo-sofskih i
ideolokih pretpostavki, dijeli sa Tenovom teorijom posljedice shematskog i
jednodimenzionalnog tretiranja umjetnikih fenomena, a poto je u premisama
monistika, njen shematizam je jo izrazitiji.
Da bi objasnio genezu i karakter romana kao tvorevine kulture, Goldman
je primijenio pojam homologije, tzv. podudarnosti izmeu forme romana i
formi drutvenog ivota.271 Forme koje su stvorile roman nastale su, po njemu,
u individualistikim drutvima uslovljenim trinom proizvodnjom. Ekonomski
princip takvog drutva je zamjena upotrebne vrijednosti drugom vrijednou,
koja se izraava u kvantitativnom obliku novca. Dakle, u takvom sistemu
ljudske djelatnosti nisu regulisane neposrednim odnosom prema autentinim
vrijednostima, ve se odnose
na posredne, degradirane, fetiizovane vrijednosti. Tako se dogaa ne samo u

strogo ekonomskoj sferi, ve i u cjelokupnoj aksiolokoj sferi.
Promjene oblika formi romana odgovaraju evoluciji razmjene. Mime-tizam
u toj interpretaciji zasniva se ne na jednostavnom kopiranju stvarnosti u
umjetnosti kao njenom odrazu, ve u reprodukovanju principa organizacije
drutva na nain svojstven umjetnikoj sferi. Umjetnost uestvuje u stvaranju
lane svijesti, stavljajui posredne, neautentine, na primjer nadistorijski
individualni kapitalizam slobodne konkurencije, na mjesto pravih, drutvenih
autentinih vrijednosti.
Brojni Goldmanovi kritiari, prebacujui mu pojednostavljeni ekonomizam, ukazuju da njegova interpretacija nije pomak naprijed, nego zapravo
nazad u odnosu na Lukaevu teoriju romana, koja je Goldmanu bila polazite.
Ipak, Goldmanov shematizam najdrastinije se manifestuje u optoj koncepciji
homologije. Meutim, u svojim analizama Rasina, MoKjera, Paskala i
jansenizma, Malroa, koje predstavljaju egzemplifikaciju njegove teorije
literature, Goldman je mnogo manje shematian, ali istovremeno nije dosljedan
spekulativnom stanovitu sadranom u koncepciji romana. Prije svega, odvaja
metodoloki postupak nazvan interpretacijom, koji se odnosi na sam tekst, od
objanjenja koje je traenje veza izmeu teksta i stvarnosti. Interpretacija tei da
otkrije strukturu istraivanog predmeta, objanjenje pak - da pokae povezanost
strukture djela sa stvarnou, dakle sa drutvenim uslovima epohe u kojoj je
ivio stvaralac, njegovog drutvenog sloja i klase. Ovakav prilaz, nazvan
genetikim strukturalizmom, tei da pokae saglasnost dviju struktura: djela i
stvarnosti. Prihvatanje premisa neponovljivosti istorije i posebnosti
individualnog stvaraoca, navodi Goldmana na zakljuak da se ova saglasnost
zasniva prije na permanentnim promjenama struktura koje se uzajamno uslovljavaju, nego na njihovom trajanju.
Imanentna interpretacija djela kao saglasnog (homolognog) na taj
dinamian nain sa drutvenom strukturom, prouzrokuje da se istraivanje
svijesti kao posrednog faktora smatra suvinim.
I pored razlika izmeu ovakvog strukturalistikog stanovita i Tenove
pozitivistike teorije umjetnosti, postoji slinost u jednodimenzionalnom
pristupu knjievnim injenicama. Genetiki strukturalizam, slino prethodnim
teorijama umjetnosti, bavi se knjievnou jedino na relaciji drutveno tie djelo. Po Goldmanu, literatura je oblik spoznaje stvarnosti, jer kao njoj
homologna predstavlja jasniju, pregledniju strukturu.
270
I.Ten, Filosofija umjetnosti 271

L.Goldmann, Pour une theorie du roman
252
253
I _______________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE
Jednodimenzionalnost i Tenove i Goldmanove teorije temelji se na

imanentnoj analizi umjetnikih djela tretiranih kao univerzalan, za svakog
identian predmet doivljaja. Tom stanovitu suprotstavljaju se mnogi
savremeni teoretiari i sociolozi knjievnosti. Robert Vajman kritikuje
Goldmanov genetiki strukturalizam za prouavanje umjetnikih fenomena
jedino neposredno u odnosu na ekonomske fenomene, iskljuujui ili
minimizirajui ulogu svijesti. To stanovite, ponekad ga nazivamo vulgarnim
sociologizmom, u svojoj biti je ekonomizam, to je vraanje na stanovite
prevazieno u marksistikoj teorijskoj refleksiji.
Slinim pojednostavljenim i jednodimenzionalnim interpretacijama
umjetnosti Vajman suprotstavlja sintezu dva pristupa, zasnovanu na povezivanju
istorije njenog postanka i istorije njenog djelovanja (Entstehungsgeschichte und
Wirkungsgeschichte).272 Obje navedene perspektive moraju da obuhvate nain
recepcije umjetnike poruke i u epohi njenog postanka i u toku istorijski
promjenljivih uslova djelovanja. Slian pristup je iroko rasprostranjen meu
savremenim istraivaima i u tom pogledu povezuje autore razliitih filosofskih
orijentacija. U hermeneutici to je povezano sa polisemijom, kojoj govori na
primjer Riker. Sovjetski semiotiari naglaavaju potrebu za proirenjem analize
strukture teksta na dimenziju povezivanja teksta sa primaocem, a ne samo sa
poiljaocem. U savremenoj sociologiji umjetnosti, a prvenstveno u sociologiji
literature, ovaj aspekt dobij a sve vei znaaj i odreuje pravce preduzimanih
istraivanja.
Istraivanje umjetnosti koja ima mimetiki karakter mnogo je jednostavnije
od istraivanja njenih ostalih vidova. Studije percepcije takvih umjetnikih
poruka pokazuju da je fabulama potka sloj koji se najee uoava. Ostali
vidovi umjetnosti, sa ogranienom mogunou prenoenja fabule, imaju
suenu percepciju. U istraivanjima recepcije literarnih djela, na pitanja koja se
odnose na interpretaciju dobijaju se od italaca sa niim obrazovanjem relacije
sadraju, a esto je nemogue dobiti bilo kakav odgovor koji bi svjedoio
distanci prema djelu koja omoguava, prije svega, ocjenu njegovih formalnih
odlika.
Dakle, razumijevanje umjetnosti kao fikcije koja je slina stvarnosti
najblie je karakteru umjetnosti realizovanom u optoj, kolokvijalnoj
recepciji. Umjetnost koja bar djelimino izrasta iz relacija stvarnim

dogaajima, stvara sferu iluzije koja dozvoljava ljudsko postojanje u imaginarnom svijetu. Zbog takvih doivljaja iroke kategorije primalaca tragaju za
semiotikim porukama koje prerastaju potrebu za instrumentalnom
komunikacijom. Autotelinost takvih doivljaja ne treba razumjeti kao
besciljnost. U predstavljenoj analizi koncepcija kulturnih vrijednosti, odbaena
je Djuijeva teza konsekutivnom karakteru svake vrijednosti. Autotelinost ne
iskljuuje funkcije vrijednosti okrenutih nekom cilju, pod uslovom da tom cilju
ne slue neposredno.
U skladu sa psihoanalitikom teorijom, umjetnost je zamjena, sup-stitut,
dakle nesavrena u podmirivanju bitnih libidalnih potreba. Ovdje upotrijebljena
definicija umjetnosti kao supstituta stvarnosti nije rezultat slinih pretpostavki.
Umjetnost ne zamjenjuje - naravno, na nepotpun nain - stvarne doivljaje
iskustva, ve je element stvarnih doivljaja druge vrste - doivljavanjem
fiktivnog svijeta stvorenog pomou simbola. Bjekstvo od ivota moe da
prouzrokuje da povlaenje iz realnih drutvenih odnosa prati uranjanje u
umjetniku fikciju. To ne znai da umjetnost ograniava uee u ivotu.
Potpuno suprotno, djelimino nadoknauje ta ogranienja na sebi svojstven
nain, fiktivno, tamo gdje bi se ta ogranienja pojavljivala nezavisno od njenog
djelovanja.
vrstu vezu sa ivotom umjetnost zadrava u svojim ekspresivnim
funkcijama. Kreativne sposobnosti razmatrane s tog gledita zasnovane su na
umjetnikovoj sposobnosti nalaenja simbolikog izraza za emocionalna,
intelektualna stanja i sva ostala iskustva kojima sam podlijee i koja kreira. U
aspektu koji je i dalje dostupniji sociolokim istraivanjima nego
psihosociologiji umjetnosti, problem ekspresije odnosi se na doivljaje primalaca umjetnosti, koji u njoj trae izraz sopstvenih doivljaja koje je teko
simboliki odraziti. Osovski je u vezi sa ovim procesom izdvojio dvije vrste
ekspresije: pasivnu, koja je mogue vjerno reprodukovanje stanja koje izraava
umjetnik, i aktivnu, u kojoj primaoci vide sopstvene doivljaje i iskustva. Sivert
je slino razumio interpretacijske reakcije, tako da je kategoriju "italac
literature" podijelio na dva tipa: na prvi, Autoren-leser, i na drugi - Selbstleser,
tj. na one koji itaju autora i na one koji itaju sami sebe.
Ova dva vida stavova mogu se u recepciji primalaca izraavati u raznim
oblicima identifikacije sa itanim tekstom. Moe to da bude identifikacija sa
autorom ili sa izabranim likovima u djelu. Taj razliit odnos
72
R.Vajman, Knjievnost: proizvodnja, reprodukcija; isti autor: Literaturgeschichte

und Mythologie
254
255
prema djelu i njegovom stvaraocu pravilno je zapazio Zigmunt Krasinjski, koji

u proznom odlomku Herburta pie: "Sa Margaritom u poi u zatvor. Odlazei,
Geteov salon bih zaobiao... Don uana moete da mrzite, ali u Grku - u
Grku putujte sa Bajronom!" Ovako razliite stavove Krasinjski je povezivao sa
samim karakterom djela, koje moe da skriva ili pokazuje autora.
Tomas Man je smatrao sebe vrlo linim autorom. Odgovarajui na
primjedbe kritiara da u Kraljevskom visoanstvu ima na hiljade podataka,
odgovarao je da njegova namjera nije bila da stvori dvorski roman, ve da je
kao materijal koristio, kao i u svim prethodnim djelima, svoj lini ivot. Ovakav
prividni egotizam komentarie u iskazu: "U meni ivi ubjeenje da treba da
priam jedino sebi i da na taj nain izrazim epohu i univerzalnost. Bez te vjere
ne bih se nikada prihvatio truda stvaranja."273
Manov primjer pokazuje da mimesis i ekspresija mogu biti vrsto
povezane, to su ve davno teorije estetike i utvrdile. Problematika predstavljena u Kraljevskom visoanstvu nije se, po autoru, odnosila na ivot
kneevskih dvorova u sumrak Drugog Rajha, ve na poziciju i vokaciju
umjetnika u demokratskom drutvu. Ali, ako su mnogi kritiari tumaili roman
drugaije, teko je oekivati da e opta recepcija biti podudarna sa pievom
namjerom! U vezi sa tim treba se neto due zadrati na umjetnikoj percepciji,
koja je glavni predmet sociologije umjetnosti.
Svaki tok dekodiranja poruke je aktivan proces, koji ponekad zahtijeva od
primaoca znatan napor - zavisno od karaktera djela. Perceptivne funkcije ne
treba tretirati kao pasivne. Suvie rigorozna podjela na aktivno i pasivno uee
u kulturi, koju prihvataju propagatori amaterskog umjetnikog pokreta, nije
opravdana u svjetlu komunikacijske teorije umjetnosti.
Ova tvrdnja ne oznaava negiranje drutveno korisnih funkcija amaterskog
stvaralatva. U dananjoj fazi drutvenog razvoja, koju prati sve sloeniji
tehniki aparat komunikacije i njene organizacije, nemogue je oekivati
ponovnu dominaciju stvaralakih oblika svojstvenih prvom sistemu kulture. Iz
specijalizacije kulturnih funkcija slijedi podjela drutva na malobrojniju
kategoriju poiljalaca-primalaca i ogromnu masu primalaca kulturnih poruka.
Ali, primaoci nikada nisu potpuno pasivni, a stepen njihove perceptivne
aktivnosti je razliit i zavisi od poruke i naina njenog reprodukovanja u toku
percepcije.
------------------------------------------- ________________
Prethodno navedena podjela ekspresije na pasivnu i aktivnu, koju je

predloio Osovski, a koja je ovdje prihvaena, ne znai da forma percepcije
dovoljno vjerna umjetnikovoj intenciji, ne zahtijeva takoer napor uloen u
aktivnu percepciju. Moe, zapravo, da nametne vee zahtjeve interpretacijskim
sposobnostima primaoca, nego aktivna ekspresija, koja ima vie lian karakter,
koja dekodirani tekst esto podeava prema sopstvenoj ivotnoj situaciji, prema
potrebama i nainu miljenja i sferi vrijednosti primaoca. Interpretatore ovog
drugog tipa u knjievnosti Sivert je nazvao itaocima koji itaju sami sebe
(Selbstleser). I takav zadatak zahtijeva intelektualni napor, emocionalnu
napetost, odreene perceptivne kvalifikacije. Ipak, to moe da bude forma
percepcije koja je slabo, ponekad vrlo slabo povezana sa odreenom porukom.
Tatarkjevi sline reakcije definie kao "sanjarenje, matanje", suprotno
umjetnikoj ili intelektualnoj "usredsreenosti", koja je dosljedna i vjerna
reproduktivna interpretacija poruke.274 Iako je "matanje" laka forma reakcije
na poruku, ne bi bilo pravilno da bude nazvana pasivnom formom.
Za naune tekstove Novak je predloio podjelu koja je slina pristupu
mnogih autora problemima percepcije umjetnosti. Primijenio je sljedee
termine: istorijska interpretacija i adaptacijska interpretacija.275 Prva se zasniva
na reprodukovanju smisla teksta na nain koji je najvjerniji mogui intencijama
autora, a druga na korienju teksta za rjeavanje problema koje je postavio
primalac. Ova predloena podjela odnosi se na naune tekstove i na specifian
nain njihove percepcije, koji opravdano moe da se nazove interpretacijom u
uem smislu, tj. u znaenju intelektualne percepcije, koju vri istraiva. Ipak,
izmeu navedenih prijedloga analize odnosa primaoca i simbolike kulture u
njenim razliitim oblastima postoje podudarnosti koje zasluuju panju.
Za svoju spoznajnu analizu istraiva trai podrku u "istorijskim" ili
adaptacijskim interpretacijama tuih teorija. Obian primalac umjetnosti, koji
nije sposoban ili je manje sposoban da formulie svoja osjeanja, refleksije i
tenje, nalazi u njegovom djelu forme izraza za svoja neizraena osjeanja. Uz
to, moe u toku aktivne ekspresije, evokacije, da podeava tekst prema
sopstvenoj viziji svijeta. Ali, podlijeui umjetnikoj kreaciji, moe takoer da
otkriva nove, prethodno uopte nesluene smislove
274
273
Th.Mann, ber Knigliche

Hochheit
256
SOCIOLOGIJA KULTIJRF
275
V.Tatarkjevi, Put kroz estetiku

L.Novak, adaptivnoj interpretaciji, u: Vrednost, delo, smisao, red. J.Kmita
257
Antonjina Kloskovska______________________________________________________
____________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE
fenomena. Upravo u ovoj drugoj situaciji opravdano se priznaje umjetnosti

funkcija obogaivanja linosti, iji mehanizam je povezan sa mimetizmom i sa
njegovim identifikacijsko-ekspresivnim aspektom.
Prije nego to se pristupi sociolokoj karakteristici tog procesa, treba se
zaustaviti na teoretsko-estetskim pretpostavkama komunikacijske teorije
umjetnosti. Ve je ovdje naglaeno da jednu od moguih osnova daje
fenomenoloka estetika Romana Ingardena, ije teze mogu da budu prihvaene
bez uputanja u ontoloke i epistemoloke pretpostavke fenomenologije.
U svojoj teoriji Ingarden definie knjievno djelo kao shematsku tvorevinu
u kojoj mogu da se izdvoje etiri sloja: zvuni sloj, sloj znaenja koji obuhvata
smislove reenice, sloj predmeta predstavljenih u obliku intencionalnih stanja
stvari odreenih smislovima reenica i sloj shematizovanih izgleda
predstavljenih predmeta. Tako shvaeno, djelo je nepotpuna tvorevina. Realizuje
se tek u percepciji, koja se zasniva na konkretizaciji, tj. na dopunjavanju mjesta
koja u prvobitnoj shemi nisu do kraja definisana.
Brojne interpretacije Ingardenove koncepcije nisu potpuno jasne u
tumaenju konkretizacije. Sigurno je da se odnosi prvenstveno na dopunjavanje
izgleda predstavljenih predmeta. ak ni najprecizniji mimetiki opis nije u stanju
da odrazi na takav nain boju kose, oiju datog lika, njegov glas, pokrete kao
posmatranje realnog objekta. U skladu sa Ingar-denovim pretpostavkama, mata
primaoca dopunjuje svim tim svojstvima shematski opis. Najee se prihvata da
se dopunjavanje odnosi na sve ostale slojeve knjievnog djela.276
I bez dubljeg ulaenja u problem Ingardenove interpretacije tekstova, to je
zadatak estetiara i teoretiara knjievnosti, ve je mogue konstatovati da ta
koncepcija omoguava pristup literarnim fenomenima kao procesu koji se
ostvaruje kroz konkretne inove percepcije realizovane u drutvenim uslovima.
U tome nije prepreka ni Ingardenovo ubjeenje da se djelo kao intencionalna
tvorevina razlikuje od inova percepcije, niti koncepcija pravilne lektire koja je
kod njega suprotstavljena kolokvijalnoj lektiri. Sam smatra da je ta nesavrena, a
i "pogrena" lektira legitiman
predmet psiholokih i sociolokih istraivanja. Princip takvog prilaza umjetnosti,

svojstven navedenim disciplinama, moe se nai i u njegovoj koncepciji trajnim
znaenjima jezika kao drutvenom fenomenu i inter-subjektivnoj tvorevini.277
Iako Ingardenu njegovo sopstveno filosofsko stanovite ne dozvoljava da prihvati
knjievno djelo, s obzirom na pripisan mu transcendentni karakter, kao istovjetno
njegovoj razliitoj drutvenoj percepciji, itanju, ipak smatra da je znaenje jezika
drutveno odreeno. A na jeziku se zasnivaju mnoge oblasti umjetnosti, prije
svega knjievnost.
Ovdje se treba vratiti problemu, osnovnom za sociologiju umjetnosti,
razliite percepcije estetskih poruka zavisno od drutvenih odlika primalaca.
uslovljenosti recepcije osnovnim odlikama drutvene strukture bie govora u
sljedeim poglavljima. Ovdje je, prije svega, rije razlikama izmeu opte
(kolokvijalne) percepcije i percepcije specijalista -teoretiara umjetnosti, kritiara
koji se s obzirom na svoje profesionalne i drutvene funkcije bave ocjenom,
izborom i interpretacijom estetskih poruka. Ovdje e takva forma biti nazvana
kritikom percepcijom. Opta (kolokvijalna) percepcija, pak, obuhvata cijelu
skalu reakcija na umjetnika djela onih koji nisu profesionalno vezani za
umjetnost, ne tragaju za umjetnikim doivljajima s obzirom na svoje
profesionalne uloge, i koji najee ne ostavljaju zabiljeen trag doivljaja u
kontaktu sa umjetnou. Ova druga kategorija, a ne prva, reprezentativna je za
cjelokupno drutvo. Obuhvata veinu primalaca umjetnikih poruka,
izostavljajui takva ezoterina djela koja se nalaze iskljuivo u domenu kritike
recepcije. U savremenim drutvima takvoj publici - kao narodu - namjenjuju
umjetnici i organizatori kulture cjelokupno umjetniko stvaralatvo.
Druga kategorija primalaca je, prije svega, predmet interesovanja sociologije
kulture. Ipak, kritika recepcija takoer zahtijeva panju istraivaa: u irokom
poimanju, kritiari predstavljaju kategoriju koja utjee na cirkulisanje umjetnikih
poruka i na njihovu kolokvijalnu interpretaciju; imaju ulogu "vratara", kako ih je
definisao Levin, tj. osoba koje posreduju u recepciji i koje upravljaju tuom
recepcijom. Istovremeno, istraivau daju fond teoretskih pojmova ije
poznavanje zahtijeva njegova analiza, ak i onda kad je u sociolokoj analizi
njihova primjena nedovoljna ili nemogua.
276
Uporedi: Roman Ingarden and the Contemporary Aesthetics, a posebno lanke

H.Markjevia i M.Glovinjskog koji su sadrani u toj knjizi. R.Ingarden, saznavanju literarnog djela, str. 9.
258
277
Isto, str. 19-20 i druge
259
Antonjina Kloskovska ______________________________________________________
___________________________________ ____________ SOCIOLOGIJA KULTURE
Kritika kao vid recepcije estetskih poruka koncentrie se prvenstveno na

njihove aspekte i funkcije koji nisu najjae akcentovani u kolokvijalnoj recepciji.
Koncentrie se na specifinost poruka koja je vezana za njihovu estetsku
funkciju. Razni teoretiari kulture semiotike orijentacije, razmatrajui naine
komunikacije svojstvene umjetnosti, dolaze razliitim pute-vima, zavisno od
svoje teoretske orijentacije, do definicija i zakljuaka koji se podudaraju sa
Ingardenovim stanovitem. Neke koncepcije koje su reprezentativne za takvu
orijentaciju, ovdje e biti predstavljene kao primjeri.
Prouavajui odnos izmeu umjetnosti i prirodnog jezika, Mikel Difren je
izdvojio tri koda koji se nalaze u osnovi sistema signalizacije, jezika i umjetnosti.
Signalizacijski kd, definisan kao sublingvistiki, karakterie ogranienost i
preciznost. Poruke formulisane u tom kodu jednoznane su, ne podlijeu
individualnoj interpretaciji, nemogua je redundansa, ali i njihove informativne
mogunosti su ograniene. Lingvistiki kod se nalazi na nivou koji omoguava
protok raznovrsnih informacija koje slue praktinim potrebama. Usklaenost
kda i poruke omoguava pravilnu interpretaciju poruka. A umjetnost, pak,
primjenjuje supralingvistiki kd. Taj kd nije trajan, podlijee promjenama,
dozvoljava nejasne poruke, mnogoznane, bogate redundansom, koje podlijeu
razliitim interpretacijama, poto je sm kd neprecizan. Primaoci su neophodni
zbog dopunjavanja djela, koje postoji jedino u percepciji.
Slino je i Lotmanovo stanovite. Po njemu, umjetniki tekst treba razmatrati kao mehanizam prenoenja izuzetno koncentrisane informacije.
Knjievno, likovno ili muziko djelo moe da sadri i prenosi sadraje koje nije u
stanju da obuhvati poruka kolokvijalnog jezika, jer estetske poruke sadre
odreenu sumu alternativnih poruka. Iz strukture umjetnikog teksta proizlazi
mogunost njegove podjele na razne, ekvivalentne dijelove. Umjetnik
proizvoljno, slobodno bira princip organizacije teksta, ukoliko ga ne ograniava
sopstvena biografija, drutvena tradicija ili neki drugi spoljni faktor.
Informacijska sposobnost estetskog teksta javlja se jo i naknadno, na liniji
izmeu djela i primaoca koji sam vri rekompoziciju primane poruke.279 U vezi
sa Rasinovim djelima, Bart pie da su njihovi znakovi vjeno nejasni i da je
njihova interpretacija uvijek izbor.
Koncepciju umjetnikog djela kao izuzetno otvorene poruke proiruje prije

svega Umberto Eko. Uz pozivanje na Ingardenovu koncepciju moglo bi se rei
da ovo Ekovo stanovite odgovara interpretaciji po kojoj svi slojevi djela
podlijeu dopunjavanju. U njegovoj terminologiji, govori se operisanju svim
nivoima poruke, da bi se postigao originalan efekat. Sama supstanca imeniteljaznakova je zbog toga specijalno birana, kd je upotrijebljen na neobian nain.
Sve to stvara idiolekt djela, tj. nain primjene kda karakteristian za stvaraoca
da bi se stvorila mogunost novih i razliitih smislova koje primaoci nalaze u
poruci. Ova svojstva poruke utjeu na njenu nejasnou, mnogoznanost koju
takoer i Eko naglaava.280
Eko skree panju na mogunost gradacije svojstava umjetnikih djela, to
svjedoi njihovoj otvorenosti. Po prirodi su posebno otvorena ona djela koja
zahtijevaju posrednike izmeu stvaraoca i primaoca dakle -izvoae,
interpretatore. To se odnosi na muzika i dramska djela. Ali, u svojim
razmatranjima Eko svako djelo tretira, reklo bi se, kao partituru koju primalac
koristi na svoj nain. Proizvoljnost interpretacije ipak zavisi od konvencije djela,
njegovog stila. To odgovara razliitoj proizvoljnosti u izvoenju, na primjer
aleatornog djela u poreenju sa tradicionalnom kompozicijom tonalne muzike.
Interpretacija apstraktnog slikarstva, ormana "s odsustvom teme", daje primaocu
ogromno polje, ali istovremeno mu namee i ogromne tekoe, zahtijeva vrlo
aktivno uee u dopunjavanju sheme, reprodukovanju stvaralake zamisli ili
jedne od moguih varijanti.
Odvajajui obine komunikacijske funkcije poruka od funkcija umjetnikih
djela, francuski i italijanski semiotiari upotrebljavaju termine "denotacija" i
"konotacija", ali ne u znaenju koje ovi termini obino imaju u semantici.
"Denotacija" se odnosi na znaenje teksta koje je intersubjek-tivno odreeno,
jednoobrazno. "Konotacija" se odnosi na smislove koji su vrlo neodreeni,
individualno i situacijski promjenljivi. Kada se smisao poima na taj nain,
umjetnike tekstove odlikuje njima svojstveno bogatstvo informacije. Takva
dvojnost funkcije pojavljuje se u poetskom jeziku ve na nivou rijei, kojima
konvencija ili umjetnika stvaralaka invencija moe da daje nove smislove u
poreenju sa prirodnim jezikom. Primalac moe da ih primi kao takve, ali
takoer moe da stvara sopstvene, koji manje ili vie odgovaraju intenciji
poiljaoca i konvenciji grupe.
278
M.Dufrenne, L'art est-il langage?

J.Lotman, Struktura hudoestvenovo teksta; R.Bart, Mit i znak, str.
177
279
260
280
U.Eko, Semiotiki pejza; isti autor: Otvoreno djelo
261
Riker smatra da su polisemija i metaforinost odlike svakog jezika, a ne

samo vrsta ornamenta u umjetnosti. Mnotvo moguih znaenja sadrano u
rijeima redukuje se u izboru jednog koje zavisi od opteg znaenja reenice, ali
time to mnotvo nije potpuno uniteno. U iskazima "tehnikog" jezika ovo
mnotvo je namjerno svedeno na minimum. Ali, u reenicama moe takoer da
bude namjerno ostavljeno slobodno polje za realizaciju raznih smislova.
Takvu mogunost koriste prvenstveno semiotiki sistemi umjetnosti, a
posebno odreeni pravci u savremenoj umjetnosti. Pojedini teoretiari
umjetnosti, imajui u vidu upravo takva svojstva savremene umjetnosti, definiu
njena djela kao vrste projekcijskih testova, koji izazivaju reakcije jae
determinisane stavovima primalaca, a stavovi odreuju reakciju u veoj mjeri
nego stimulusi. Takvo poreenje umjetnosti sa projekcijskim testovima
primjenjuje Bart, a Lem u razmiljanjima literaturi ide jo dalje, negirajui
ulogu samog djela kao faktora koji odreuje perceptivne reakcije.281
Ovakvi pristupi umjetnikoj komunikaciji pridaju ogroman znaaj
sociolokim i psihosocijalnim analizama recepcije. U ekstremnim, pak,
sluajevima potpuno prenose istraivanja umjetnosti iz oblasti kritike i teorije
estetike u oblasti drutvene nauke i psihologije. Ali, razmislimo ta te nauke
mogu da uine sa ovakvim darom i u kojoj mjeri ga opravdava karakter
faktikih uticaja umjetnosti. Koncepcije djelu potpuno razvodnjenom,
bezoblinom u njegovom kvaziobjektivnom obliku u odnosu na recepciju,
podjseaju na Makluanovu tezu odnosu sredstva i poruke. Travestirajui
Makluanovu krilaticu, takvu koncepciju mogli bismo formulisati na slijedei
nain: "Recepcija je poruka". Ali, prihvatanje takve teze ne bi koristilo
sociologiji umjetnosti, poto se u svjetlu dosadanjih empirijskih istraivanja
pokazuje lanom.
Mnoge estetske koncepcije, a prije svega knjievne, potvruju da se ak ni
otvorenom umjetnikom djelu ne smije prilaziti kao bezoblinoj poruci bez
granica. U knjievnoj koncepciji virtuelnog ili mogueg primaoca italac je
"upisan" u djelo ili, drugim rijeima, recepcija je u glavnim crtama
programirana karakterom i sadrajem poruke. To moe da bude autorova
namjera, ali i rezultat odlika koje sadri djelo, a koje autor nije
281
R.Bart, Mit i znak; RRicoeur, Le conflit des interpretations; S.Lem, Filosofija sluaja.
Knjievnost u svijetlu empirije
262
SOCIOLOGIJA KULTURE
namjeravao da predstavi. Analiza kritiara i teoretiara esto izdvaja virtuelnog

itaoca iz teksta, a objavljena moe da utjee na karakter recepcije odreenog
dijela publike. Taj utjecaj je jedan od faktora jednoobraznosti i stabilizacije
recepcije.
Prouavanje virtuelnog itaoca nije iskljuivo zadatak sociologije
knjievnosti. Zolkjevski ga ubraja u klasina istraivanja teorije knjievnosti.
Po njemu, on se sadri u reprodukovanju unutartekstualnih signala sadranih u
semiotikim i sintaksikim odlikama teksta.282 Skala reakcije realnih italaca na
te signale nije neograniena. Ali biva iroka. Istraivanje faktikih reakcija
realnih primalaca je u okviru zadataka sociologije knjievnosti i - mutatis
mutandis - sociologije umjetnosti. Dakle, to je granino polje teorije i
sociologije knjievnosti.
Rezultati dosadanjih istraivanja i manje preciznih opservacija pokazuju
da drutveno i individualno razliite varijante osciliraju oko poruke, a zavisno
od karaktera i konvencije umjetnikog djela, njegove manje ili vee
"otvorenosti", zatvaraju se u ire ili ue granice. Navedeni primjeri zauzimanja
semiotikog stava prema muzikim djelima pokazuju da su, i u sluaju
umjetnikih fenomena sa znatnim stepenom neodreenosti, interpretacije
primalaca, statistiki gledano, bile u odreenim zajednikim okvirima i u
znatnoj mjeri podudarne sa intencijama poiljaoca-stvaraoca. ak i u sluaju
djela koje teko podlijee semiotikoj interpretaciji, kao to je, na primjer,
Elegija rtvama Hiroime, sluaoci iz jednog jednorodnog drutvenog kruga
sloili su se sa takvim naslovom djela. A prijedlog da se izmijeni naslov Elegije
i, na primjer, naslov Debisi-jevog Popodneva jednog fauna sigurno bi izazvao
negodovanje.
Naravno, semiotiki karakter je mnogo vie izraen u knjievnim, nego u
muzikim djelima. Ali, da ni knjievne poruke nisu jednoznane takoer je
empirijski utvreno. U skladu sa prethodno citiranim teorijama, to je
prvenstveno vezano za poetsku ili estetsku funkciju umjetnike poruke. U
svjetlu istraivanja, ta funkcija je refleksijski najslabije uoavana u
kolokvijalnoj recepciji, ali to ne znai da se ne realizuje u faktikom djelovanju
na primaoce. Karakter umjetnikog otvorenog teksta koji daje posebno
informacijsko bogatstvo moe da ima dvojak utjecaj na repro-dukovanje poruke
u recepciji.
S.Zolkjevski, Kultura, sociologija, literarna semiotika, str. 429
263

Neodreenost knjievnog djela, po kojoj se ono potpuno razlikuje od, na
primjer, jednoznanog, odreenog informativnog teksta u novinama, u izvjesnoj
mjeri, i u odnosu na odreenu kategoriju primalaca, omoguava da bude
primljeno vrlo lino. Takav tekst ostavlja polje za stvaralaku ekspresiju.
Mnogi, razliiti itaoci mogu da ga prime kao vrlo blisko, gotovo sopstveno
djelo, koje izraava njihova neiskazana emotivna ili intelektualna stanja. U
procesu takve recepcije djelo se dopunjava, profilie, zatvara i - na ta je skretao
panju Lotman - smanjuje se njegova informativna teina s gledita odreenog
primaoca koji bira jednu od moguih varijanti reprodukovanja poruke. Ali, kada
se uzmu u obzir sva ostvarena reprodukovanja teksta, suma njegovih
informativnih mogunosti moe da bude znaajna. Ipak, to isto djelo, s gledita
drugih primalaca, ili neki drugi tekst sa visokim stepenom neodreenosti i
otvorenosti, mogu da budu potpuno nerazumljivi i da uopte ne podlijeu
reproduko-vanju. Vajman, predstavljajui fenomen porasta znaenja knjievnih
tekstova u irokoj istorijskoj perspektivi, govori dvjema dimenzijama
umjetnikih djela. S jedne strane, to su proizvodi svoje epohe, ogledalo drutva
iz kojeg potjeu autor i njemu savremeni primaoci. S druge strane, to su,
takoer, generatori novih fenomena, reflektori koji osvjetljuju budunost.
Povezujui mimetike i inspirativne funkcije, koje Vajman naziva moralnim,
umjetnost sintetizuje prolo znaenje sa novim smislom svoje recepcije, ona je
istovremeno imitacija i kreacija.283 Sline probleme s gledita teorije poetike
izlae Majenova.284
Istoriar umjetnosti moe da navede mnoge primjere transformacije i
kumulacije znaenja i smislova, na primjer transformaciju ljubavne pjesme
pastirskog naroda u mistinu crkvenu molitvu Hristu, ili transformaciju
moralizatorske utopije buroaskog drutva u avanturistiki roman za omladinu.
Osnovni zadatak sociologije knjievnosti je tei, jer mora da ukae ne samo na
posljedice procesa, ve i da proui njegove mehanizme, tendencije i realizacije
in statu nascendi.
Teorija umjetnosti kao komunikacije za sada operie jednostranim
empirijskim materijalom. Glovinjski, biljeei svjedoanstva knjievne
recepcije, naveo je pet njihovih kategorija. etiri se odnose na zapise
reprodukovanja knjievnih djela u nekim drugim umjetnikim djelima ili
283
284
264
R.Weimann, Literaturgeschichte und Mythologie

M.R.Majenova, Teorijska poetika. Pitanja jezika
SOCIOLOGIJA KULTURE
u kritikim ili teoretskim tekstovima. Dakle, njihov predmet je forma recepcije,

koja je ovdje nazvana kritikom recepcijom. Posljednja kategorija se odnosi na
kolokvijalnu recepciju, pravilno joj je odreeno mjesto u oblasti sociolokih
istraivanja.285 Tekoa je u tome to, za razliku od analize kritike recepcije,
ovdje tek treba stvoriti materijalnu bazu. Dok teoretiar literature raspolae
gotovim, najee diskurzivnim zapisom ili nekom drugom umjetnikom
porukom, koja je reakcija na drugo umjetniko djelo, sociolog i socijalni
psiholog moraju prvo da nau naine spoznaje kolokvijalne reakcije na to djelo,
da tu reakciju zabiljee i da je analiziraju.
U istraivanjima iz oblasti sociologije umjetnosti najee se primjenjuje
isti aparat koji se primjenjuje u ostalim oblastima sociologije, dakle: razne
pismene ankete, intervjui, manje opservacije, analize linih dokumenata, koji u
ovoj oblasti mogu da imaju vanu ulogu. Materijali nazvani svjedoanstvima
recepcije, priblino odgovaraju linim dokumentima u preciznijem sociolokom
znaenju, a ponekad su upravo takvi dokumenti. Ipak, preteno se odnose na
izdvojenu drutvenu kategoriju, prije svega na stvaraoce i kritiare umjetnosti.
Svjedoanstva kritike recepcije intere-suju, naravno, i sociologa i predstavljaju
izvjesnu pomo u organizaciji sopstvenih istraivanja. Ali, teite je ipak na
kolokvijalnoj recepciji. Ali, njeno istraivanje prati svijest ogranienim
sposobnostima sopstvenog tehnikog aparata upravo u odnosu na taj predmet.
Da bi se ocijenilo koliko je aparat od koristi, kao i da bi se utvrdili zadaci
istraivanja, nuno je precizno odrediti recepciju kao predmet istraivanja.
Pojam recepcije je vrlo irok i moe da obuhvata sve oblike reakcije na
kontakt sa semiotikim predmetom. Poetna i neophodna faza sociolokih
istraivanja odnosi se na problem kao to je dostupnost poruka koje teku
razliitim kanalima, upuenih raznim drutvenim kategorijama, dakle, odnosi se
na objektivne uslove potencijalne recepcije; dalje, kako se esto i koliko koriste
dostupne poruke, na primjer broj proitanih knjiga, odlazaka u bioskop,
pozorite i, na kraju, karakter sadraja poruke na osnovu ocjene analize sadraja
ili na osnovu formiranog javnog miljenja istraivanjima, navedenim autorima
i djelima. U istraivanjima ovakvog tipa, kao osnov najee se uzimaju izjave
konzumiranju kulture, esto uz zadravanje samo na utvrivanju kontakta sa
umjetnikim porukama. To je korisno u kvantitativnim analizama, predstavlja
osnov drugih
283
M.Glovinjski, Stilovi odabira
265
Antonjina Kloskouska_______________________________________________
istraivanja, neophodan iako nesavren s obzirom na ogranienu mogunost
kontrole deklarativnih tvrdnji.
Koncepcija simbolike kulture kao komunikacije ipak zahtijeva produbljeno razumijevanje recepcije kao procesa koji se deava u semiotikoj
interakciji izmeu poiljaoca i primaoca. Takvo razumijevanje u potpunosti se
odnosi na sve reakcije primaoca na poruku, sa izostavljanjem jedino njihove
fizioloke sfere. Predmet posruliranih istraivanja obuhvata, dakle, emotivnu,
intelektualnu sferu, formiranje, modifikovanje i aktualizaciju stavova i sline
procese koji imaju izvorite u kontaktu sa porukom i koji su njoj okrenuti.
Takoer i reakcije koje se raaju pod utjecajem semiotikog kontakta, ali izlaze
iz njegovog okvira i, realizovane u drugim oblicima djelovanja, interesuju
istraivaa i nalaze se u opsegu maksimalistiki odreenih spoznajnih zadataka,
koji se postuliraju prije svega s obzirom na praktine, drutvene funkcije
umjetnosti.
Samo razumijevanje recepcije kao procesa usredsreenog na poruku
takoer zahtijeva terminoloka objanjenja. Citirana Ingardenova koncepcija
dopunjavanja, ak i u najirem smislu da se to odnosi na sve slojeve umjetnikog
djela, sugerie takvu funkciju recepcije koja je obogaivanje prvobitne sheme
poruke i mogunosti dopunjavanja koje su u njoj sadrane. Ipak, efekt recepcije
moe da bude potpuno obrnut. I sam Ingarden skree na to panju: "Djelo bogato
elementima spoljnog izgleda iz raznih ulnih sfera (kao to su na primjer
Prodavnice cimetove boje Bruna ulca) italac moe tako pogreno da
reprodukuje da time osiromai bogatstvo moguih izgleda."286 Dakle, recepcija
biva i osiromaena. Uzrok tome moe da bude u isputanju, previanju nekog
sloja ili njegovih elemenata i potencijalnih funkcija. To je uvijek odreen izbor
koji ograniava potencijalno informativno bogatstvo djela, na ta su skrenuli
panju Lotman i drugi teoretiari semiotikih funkcija umjetnosti. U ekstremnim
sluajevima, kontakt sa porukom moe da se svede, zbog njegove izuzetne
neprozirnosti i ogranienih kompetencija subjekta, iskljuivo na fiziku
ekspoziciju bez ikakvih semiotikih rezultata. Tada e potencijalna poruka biti
jedino fiziki stimulus sa fiziolokim djelovanjem.
Kada se takve krajnosti ostave izvan okvira fenomena semiotike recepcije,
treba imati u vidu raznovrsnost formi opsega i dubine semiotikih reakcija. Za
definisanje tih reakcija najee upotrebljavan termin je interpretacija, koji moe
da sugerie da se radi jedino intelektualnim procesima
286
266
SOCIOLOGIJA KULTURE
koji se jo dodatno manifestuju u verbalnim iskazima. Tano je da su upravo

takvi oblici i svjedoanstva recepcije prije svega dostupni istraivanjima i da
aktuelno predstavljaju njihov glavni predmet. Ali, to ne iscrpljuje sve forme i
sfere recepcije. S obzirom na to ovdje se za definisanje aspekta recepcije kao
karike u procesu komunikacije predlae termin "reprodukovanje". Primalac
poruke koji vri njeno dekodiranje na sebi svojstven nain i u svojoj drutvenoj
kategoriji reprodukuje je upravljajui se u tome karakteristikama sopstvene
linosti, raznim faktorima svog drutvenog poloaja i aktuelne situacije
recepcije. Termin "reprodukovanje" obuhvata sve kategorije semiotike reakcije
i naglaava aktivnu ulogu subjekta u procesu komunikacije.
Reprodukovanje kao forma uestvovanja u svim oblastima simbolike
kulture dobija specifian oblik u sferi umjetnosti. Kao to je poznato, taj
poseban karakter estetskih reakcija je vrlo teko uhvatiti. Gubio ga je u svojim
analizama Osovski, a mnogi estetiari ili psiholozi umjetnosti, koji su prema
sopstvenim istraivanjima bili manje od njega kritini, davali su definicije koje
su mogle da se odnose na mnoge druge oblike autotelinog djelovanja ljudi. Jer,
takva je funkcija kriterijuma altruizma, prijatnosti.
Prethodno navedene definicije umjetnosti, s obzirom na njenu Aktivnost,
takoer nisu dovoljne kao differentia specifica, jer su u izvjesnom smislu
vjetake i situacije zabave i drutvenog kontakta, druenja. Dakle, ako su
semiotike, onda su vezane za sferu umjetnosti. Ovdje se ne radi elji da se
naini otra podjela izmeu artistike i ludike kulture. Problem je u tome za
koga i kakva umjetnost je zabava, kakva zabava zakorauje u umjetnost. Ipak,
treba tragati za moguim vezama - i granicama - izmeu autotelinih spoznajnih
radnji i zabave. Za socioloko stanovite je ipak instruktivno da se razonoda u
optim izjavama dosta jasno odvaja od kulture koja obuhvata nauku, umjetnost i
dobre obiaje. Zabava je ubrajana u fenomene koji se, za razliku od kulture, ne
tretiraju ozbiljno.
Na slinosti izmeu umjetnosti i zabave skretao je panju Zimel,
naglaavajui da je njihova zajednika odlika automatizacija formi, spontanost,
odsustvo praktinog. Takoer i u koncepcijama Hojzinge i Kajoa zabava ima
mnoga svojstva koja su bliska umjetnosti kao fiktivnosti: deava se negdje na
margini praktinog ivota, neproduktivna je - dakle, razlikuje se od kulture
bitisanja - slobodna, iako podlijee pravilima.287
287
R.Ingarden, O saznavanju literarnog djela; u: Studija iz estetike, tom I, str.
J.Huizinga, Homo ludens; R.Caillois, Les jeux et les hommes
267
Nemaju svi jezici u svojoj terminologiji podjelu na igru i zabavu. Francuski i

njemaki pojmovi jeu, Spiel odnose se na obje forme. Tamo gdje je to mogue,
treba ukazati na njihove razlike: zabava je esto mimetika - kao umjetnost, ali
vrlo slobodna po obliku. Igra najee stvara forme koje su daleko od
instrumentalnog djelovanja, ali podlijee pravilima, ije krenje unitava sutinu
igre. Ovu odliku Kajoa vezuje za lucidnost svojstvenu tendenciji namjernog
stvaranja tekoa da bi se prebroivale. Izvor zabave definisane kao paideia
vidi u primarnoj ljudskoj veselosti i sposobnosti za improvizaciju
manifestovanu u fikciji.
Izmeu igre i zabave i umjetnosti razmatrane s gledita navedenih aspekta
ipak postoje razlike. Nije svaka fiktivnost umjetnost. Igru i zabavu mogu da
prate elementi koji se smatraju estetskim, ali ne moraju. Primjeri takve
alternativnosti mogu se nai u sportskim igrama i popularnoj razonodi. Uz
odustajanje od jasne definicije vrijednosti i estetskih doivljaja, ovdje je
prihvaeno da umjetnike poruke karakterie sposobnost vrenja u nekom
stepenu estetske funkcije, koja se zasniva na ogranienju prozirnosti i na
koncentraciji na nain semiotikog izraavanja.
Empirijska istraivanja ipak navode na zakljuak da je estetska funkcija
najrjee refleksijski opaana u optoj recepciji. Tu se najjae ispol-java razlika
izmeu kolokvijalne i kritike recepcije. Kritika recepcija izraava se upravo u
interpretacijama formi poruka. Skromni iskazi koji se odnose na formu, a ak i
nemogunost da se neto njoj kae, ipak ne znae da estetska svojstva poruke
nemaju nikakav utjecaj na njeno repro-dukovanje u kolokvijalnoj recepciji.
Istraiva koji stoji na stanovitu humanistikih nauka voljan je da pretpostavi
da te odlike imaju ogroman znaaj za realizaciju mimetikih funkcija, a
prvenstveno ekspresivnih u oba vida - pasivnom i aktivnom.
Takvoj hipotezi se takoer priklanjaju sociolozi kulture. Ali, u svjetlu
rezultata dosadanjih istraivanja i kolokvijalne opservacije pokazuje se da
umjetnost, i ne uvijek velika, daje irokim kategorijama primalaca najpotpunije
ekspresivne, katarzine, eskapistike i kompenzacijske doivljaje. Mnoga djela
koja specijalisti stavljaju nisko u hijerarhiji estetskih vrijednosti, esto bivaju
izvor zadovoljstva za primaoce najirih drutvenih kategorija. Tom problemu e
biti posveeno sljedee poglavlje. U njegovom prouavanju neophodna je, prije
svega, empirijska analiza, ali se istovremeno nameu mnoge tekoe zbog
nedostatka istraivakog aparata koji bi bolje od danas primjenjivanih tehnika
koristio u spoznaji
tako bitnih, ali najteih problema stvaranja i reprodukovanja simbolike kulture.

Postavljanje otrije granice izmeu umjetnosti i razonode nee rijeiti problem,
jer umjetnost "niskog nivoa" moe da vri funkcije koje obino nisu pripisivane
neozbiljnoj, lakoj razonodi. Problem treba tretirati kao otvoren.
Poreenje umjetnosti sa igrom i zabavom naglasie jo neka specifina
svojstva umjetnosti. S obzirom na svoj fiktivni karakter, umjetnost omoguava
supstitutske, kompenzacijske doivljaje. ak i u prvom i drugom sistemu
kulture, kada je kontakt izmeu poiljaoca i primaoca neposredan s gledita
interakcije izmeu partnera, nalazi se poruka koja ne vri iskljuivo
instrumentalnu funkciju, ve koncentrie na sebe panju primaoca. Sto je
primalac jae koncentrisan na proces reprodukovanja, to za njega postaje bitnija
kvazirealna stvarnost umjetnosti. ak i u sluaju ekspresivne funkcije, kontakt
sa poiljaocem koji je posredan kroz poruku treba razlikovati od ostalih oblika
kontakta sa autorom u toku obine, drutvene komunikacije.
Kada primalac reprodukuje u unutranjem doivljaju zamiljeni svijet
umjetnosti, kree se u takvoj sferi kvazidrutvene stvarnosti koja nema
interakcijski residium. Primalac moe slobodno da se identifikuje bilo kojim
izabranim likom literarnog djela, literarnom potkom i estetskim motivom. U
tome ga ne ometaju nikakva ogranienja koja proistiu iz njegove realne
drutvene pozicije. Ali, in identifikacije takoer nema nikakav utjecaj na
njegovu poziciju. ivotna Pepeljuga moe da bude heroina u djelu ili na filmu,
ne mijenjajui pri tom svoju faktiku situaciju. Upravo je u tome funkcija bajke
Pepeljugi.
Reprodukovanje poruke isto moe da vri kvazifaktiku funkciju. Primalac
moe da zamisli kontakt sa bilo kojim likom djela ili sa autorom, koje jo
dopunjuje i slobodno interpretira, to je svojstveno evokacijskoj ekspresiji. Prije
svega, trei sistem kulture daje iroko polje za takve imaginarne kontakte.
Dosadanje opservacije pokazuju da mnogi itaoci, filmski i televizijski
gledaoci, radio sluaoci, koji nemaju u stvarnom ivotu brojne i zadovoljavajue
kontakte, tretiraju simboliku kulturu kao sup-stitut faktike komunikacije. To
je razumljivo, jer su i faktike funkcije jezika, kao i komunikacija kroz
umjetnost, vezane za hipertrofiju semioze, za njeno irenje koje izlazi iz okvira
instrumentalnosti, znaajne s gledita kulture bitisanja i interakcijskih residua
koji se nalaze u osnovi drutvene kulture.
268
269
Antonjina Kloskovska __________________________________________________________
Poreenje igre i zabave sa umjetnou pokazuje da ludika kultura ima

mjesto izmeu artistike i drutvene kulture. iroko shvaena zabava predstavlja
univerzalan element kulture. Ima ak ekvivalente, a vjero-vatno i zajedniko
evolucijsko izvorite u ponaanju ivotinja vieg reda. Pojedini autori tvrde da je
zabava, ak i neki njeni utvreni oblici, univerzalna u ljudskim kulturama. Mur i
Anderson smatraju da su takvi univerzalni modeli zagonetke, aleatorne igre (igre
na sreu) i strateke igre.288 Ne navode igre koje u svoju tipologiju igara - zabava
ukljuuje Kajoa, a u kojoj emo jo nai zanos (ilinx), koji odgovara stratekim
igrama, takmienje (agon) i igre na sreu. Neki od ovih tipova zabave mogu da se
odigravaju u samoi. Ali, sve dobijaju na vrijednosti u kolektivnoj realizaciji, i
najee u takvom obliku postoje u svim kulturama.
Kolektivna zabava ili igra jae od umjetnosti angauje uesnike u
interpersonalnim kontaktima. Lake se preoblikuje u tip kontakta svojstven prvom
sistemu kulture, ili je njena realizacija jedino i mogua u prvom sistemu. I upravo
s obzirom na to, u mnogo manjem stepenu je podlona dopunjavanju i
reprodukovanju kao umjetnost. Prevashodno strateke ili agonistike igre zavise
od oba partnera, od njihovih sposobnosti i umijea. Nijedan uesnik ne moe
slobodno da upravlja njihovim tokom, nezavisno od partnera. Takva igra donosi
pobjedu ili poraz. Taj rezultat, s obzirom na autotelini karakter igre, na njenu
iskljuenost iz praktinog realnog ivota, nema instrumentalno znaenje ako igra
nije deformisana nekim oblicima materijalne ili neke druge praktine koristi.
Ostaje mogunost prestia, pobjede ili poraza, koja je znaajna u krugu ljudi
zabave. Drutveni odnosi nisu samo okvir zabave - kao to su za umjetnost - ve
su takoer njen instrument. Zato i pored fiktivnosti zabave, njena sloboda je
mnogo ogranienija od proizvoljnosti umjetnike fikcije. Robovi u vrijeme
saturnalija ili plebejci u naopake okrenutom karnevalskom prazniku nisu smjeli
da zaborave da e se taj svijet sutradan vratiti na stari poredak i to je ograniavalo
njihovo ponaanje prema velikanima sa kojima su dolazili u dodir u realnom,
fizikom kontaktu, ne sub simulacro umjetnosti.
Nigdje simbolika hipertrofija ne dostie takav nivo kao u umjetnosti. Raste
slojevito, u stepenu u kojem umjetnost postaje predmet
288
O.K.Moore, A.R.Anderson, Some Principles for the Design of Clarifying Educational
Environments
270
SOCIOLOGIJA KULTURE
metaartistikog komentara: estetike, teorije, istorije te teorije, kritike te istorije

itd. to je poruka otvorenija, to je umjetnikovo uee u konstrui-sanju
sopstvenog svijeta imaginacije vee, vea je i sloboda umjetnosti u odnosu na
realne uslove ivota. U reprodukovanju umjetnikih poruka, realizovanom u
kolokvijalnoj svijesti primalaca, ta sloboda je teoretski potpuna onda kada
umjetniko iskustvo ima isto autotelini karakter.
Ali, treba se jo jedanput vratiti pitanju ta znai isto autotelian karakter
umjetnosti, ili spoznaje, zabave ili bilo kog drugog oblika simbolike kulture.
Stanjislav Osovski je napisao da ako neko ini neto samo za umjetnost, ne
znai da to radi jedino za umjetnost. Ovu tvrdnju treba tumaiti odvajanjem
motivacijskog karaktera od objektivnih uslovljenosti i funkcije umjetnosti.
Motivacijska kreativna i reproduktivna djelatnost moe da bude doivljena kao
potpuno proizvoljna na nivou odluka, koje se odnose na prihvatanje realizacije
ili odustajanje od nje, kao i na izbor naina realizacije. Moe to da bude
djelatnost koja potpuno zaokuplja, apsorbuje, potiskuje iz svijesti sve ostale
motive, koja postie potpunu koncentraciju u momentu trajanja. To se
podjednako odnosi i na umjetnost i na spoznajne procese, na simboliku zabavu
ili vjersku ekstazu.
U skladu sa predloenim trima modelima simbolike komunikacije, svaki
od njih je ipak drutveno uslovljen. Realizuje se aktuelno ili potencijalno u
nekoj formi drutvenog kontakta. Intrasubjektivni doivljaj semioze, koji je
izvor i poetak stvaralatva, genetiki je drutven i odreen u svojim oblicima.
Poruka je iskaz s obzirom na drutveni kd, ak i kada je novatorski, kao i s
obzirom na mogunost dekodiranja. I kada tee u osjeanju potpune slobode
reproduktivnih reakcija, proces reprodukovanja podlijee itavom sloenom
sistemu drutvenih i psihosocijalnih uslovljenosti, a njegovi rezultati vre razne
funkcije koje se manifestuju u realnom, ne u fiktivnom, iskljuivo imaginarnom,
nego u drutvenom djelovanju. Dakle, da bi se simbolika kultura razumjela,
mora da bude smjetena u drutvene okvire.
Odreivanje mjesta problematici sociologije umjetnosti izvan tih okvira
moralo bi da izazove otre i potpuno opravdane proteste. Vei dio dosadanjih
istraivanja i sociolokih teorija koje se odnose na umjetnost i simboliku
kulturu imaju kao svoj predmet upravo uzajamno proimanje drutvene i
simbolike kulture, na primjer, prestine funkcije artistike kulture, vaspitne ili
demoralizujue utjecaje odreenih poruka, ideoloko djelovanje umjetnosti kao
instrumenta politike propagande i politike
271
borbe. Umjetnost, zapravo, funkcionie u svim tim aspektima i s obzirom na te

svoje funkcije je glavni, iako ne i jedini, predmet interesovanja kulturne politike
i raznih drutvenih institucija kulturne "kritike". Elementi simbolike kulture
razmatrani u tom aspektu prelaze u oblast drutvene kulture, dobijajui oblik
interakcijskih residua. Taj proces moe da se ilus-truje mnogim primjerima.
itanje Trilogije Henrika Sjenkjevia formiralo je kroz pokoljenja stavove
prema sopstvenoj nacionalnoj grupi i otadbini kao vrijednostima. Imena
Sjenkjevievih junaka bila su pseudonimi omladine u vrijeme okupacije, a to
pokazuje vezu izmeu lektire i uea u borbi - posebno dramatinog oblika
drutvenog djelovanja. Na suprotnom polu ocjena drutvenog ponaanja, nalazi
se prestupnika djelatnost, koja se u pojedinim sluajevima potpuno opravdano
povezuje sa utjecajima odreenih kulturnih sadraja. Fenomeni slinog tipa
opravdano su ubrajani u drutvene funkcije i efekte simbolike kulture.
Ipak, pravilna spoznaja tih fenomena mora da obuhvati specifian karakter
simbolike kulture, prije svega umjetnosti, koji se prevashodno realizuje u
obliku autotelinih doivljaja u semiotikoj sferi, u obliku traganja za
doivljajem za kojim se traga zbog njega samog. Sekundarna, neposredna
drutvena djelovanja simbolike kulture u oblasti koja se temelji na residuima
faktike interakcije utoliko su uspjenija ukoliko istiji, s motivacijskog
gledita, autotelini oblik imaju kulturni doivljaji. Ova teza, koja je u sutini
samo preformulisana tvrdnja Osovskog, u svjetlu dosadanjih istraivanja ostaje
jedino hipoteza. Ipak, to je hipoteza koja se oslanja na brojne opservacije.
272
XII. DRUTVENA STRUKTURA I SIMBOLIKA

KULTURA
U prethodnim razmatranjima drutvu i kulturi odustali smo od otrog

razgranienja tih pojmova pomou disjunktivne klasifikacije drutvenih i
kulturnih fenomena. Parsonsova koncepcija, koja jo ima veliki utjecaj u
sociologiji, predstavlja te dvije kategorije kao dva odvojena funkcionalna
sistema. Definisanjem kulture u terminima normi i ocjena, a drutva u
terminima uloga i obrazaca koji imaju nesumnjivo normativni karakter,
koncepcija se zaplie u kontradiktornosti. Sline probleme pokuava da
izbjegne koncepcija globalne kulture, kao nadreene kategorije u odnosu na njoj
podreene tri subkategorije, u kojima se nalaze drutvena kultura, simbolika,
kao i kultura bitisanja. U skladu sa tim stanovitem, drutvena kultura, koja
operie obrascima i normama koje se odnose na djelatnosti ljudi i koja, takoer,
u tim djelatnostima bogato koristi elemente semioze, zasnovana je na
interakcijskim reziduima. Ne mora uvijek da se manifestuje u neposrednom
uzajamnom djelovanju ljudi. Posredna njena sredstva su, na primjer, zapisani
ustavi, proglasi, tampani statuti politikih partija, pismeno formulisane dnevne
zapovijesti i radne obaveze. Ipak, slini elementi semioze uvijek posreduju u
ljudskim djelatnostima koje izraavaju i realizuju njihove uzajamne kontakte,
zavisnosti i pozicije, dakle cijelu mreu povezanosti, u okviru kojih ljudske
zajednice vre svoje funkcije i podmiruju potrebe svojih lanova.
U okviru te mree drutvenog sistema ljudske zajednice bave se, takoer, i
simbolikom kulturom. Dvostrane zavisnosti tako podijeljenih kategorija
fenomena predmet su analize koja predstavlja okosnicu sociologije kulture. Ali,
tu analizu treba tretirati jedino kao prolegomenu, uvod u predmet koji zahtijeva
dalje koncepcijsko preciziranje, prije svega niz istraivanja koja e polaziti od
odreenih hipoteza.
U takvom shvatanju stvari, sada nije dovoljno zadrati se na takvom nivou
optosti koju odreuje koncepcija triju sistema kulture. Ne isputajui iz vida
opte okvire realizacije simbolike kulture koje odreuju ti sistemi,
273
Antonjina Kloskovska____________________________________________
sada treba da razmotrimo utjecaj cijele unutranje strukture drutva na tu

kulturu i mogue utjecaje kulture na tu strukturu.
Savremeni istraivai predlau razne sheme za takvu analizu. Jedan od
prijedloga je prethodno predstavljena podjela na modele aktuelno drutvene,
potencijalno drutvene i genetiki drutvene kulture. Istraivanja prve
kategorije odnose se, prije svega, na recepciju kulturnih poruka u faktikoj
komunikaciji. Druga obuhvata same poruke, koje su za potrebe istraivanja
izolovane od procesa komunikacije. Tu se, u sutini, radi analizi poruke s
gledita teoretiara, kritiara odreene oblasti simbolike kulture. Taj pristup
jo nije isto socioloki, i sam treba da bude predmet socioloke analize. Dakle,
u odnosu na njega sociologiji pripada metateori-jska pozicija, zasnovana na
istraivanju kritike recepcije kao jednog od moguih oblika recepcije.
Trei model komunikacije definisan je kao skrivena kultura. Ovdje se radi
procesima unutranje semioze, nedostupnim intersubjektivno, koji protiu u
svijesti uesnika kulture. Meutim, koliko su u svojoj biti kulturni, toliko
predstavljaju rezultat prethodnih drutvenih uslovljenosti. Unutranji,
intrasubjektivni semiotiki tokovi imaju poseban znaaj za dalji razvoj kulture,
kada se pojavljuju u doivljajima stvaralaca i predstavljaju poetnu, pripremnu
fazu spoljne komunikacije. Takoer su vani i kao faza recepcije tog procesa,
koji je prethodno nazvan aktivnim repro-dukovanjem poruke.
Kulturni sadraji koji postoje u obliku skrivene kulture izmeu faza
aktuelne komunikacije sa drugim ljudima, formiraju svijest ovjeka koji te
sadraje prihvata. Predstavljaju osnov trajnih, a istovremeno slobodnih
doivljaja pojedinca, ine se najproizvoljnijim i najlinijim elementom, ali su
pri tom drutveno odreeni, iako postaju neponovljiva, individualna
kombinacija drutvenih uslovljenosti i linih dispozicija. Za sada je ta
unutranja sfera kulturnih doivljaja, kao najmanje dostupan predmet
istraivanja, i pored svog znaaja, najmanje spoznata. Ovdje e biti razmatrana
na kraju i jedino kao nagovjetaj analize koja tek slijedi.
Glavno podruje istraivanja kulture kao komunikacije predstavlja
konzumiranje kulture shvaeno kao recepcija osnovnih sredstava i poruka u
njihovoj povezanosti i zavisnosti od glavnih elemenata drutvene strukture.
Rezultati istraivanja u toj oblasti najlake mogu da se ilustruju primjerima na
kojima se zasniva dananje saznanje simbolikoj kulturi u savremenim
drutvima.
274
SOCIOLOGIJA KULTURE
Prije mnogo godina, Merton je, na osnovu postojee istraivake prakse,

odredio paradigmu sociologije nauke i primijenio je u analizi najveih teorija
nauke u evropskoj drutvenoj misli XIX i XX vijeka.289 Ta paradigma moe
takoer da se primijeni i u ostalim oblastima simbolike kulture. Njene dvije
prve take odnose se na uslovljene i uslovljavajue fenomene, dakle, na
odreivanje repertoara zavisnih i nezavisnih varijabli koje primjenjuje
istraiva. Prethodno predstavljena karakteristika oblasti simbolike kulture
pokazuje opseg fenomena koji odgovaraju prvoj taki u Mertonovoj
istraivakoj shemi. Uopteno odreuje predmet istraivanja. Pojam nije
dovoljno precizan da bi zadovoljio kao osnov sistematskih empirijskih
istraivanja i zahtijeva operacionalizaciju. Termin se u istraivakoj praksi
vezuje za metodoloku orijentaciju neopozitivizma i za empirizam
Lazarsfeldove orijentacije. Ali nema povoda da se procedura operacionalizacije
ogranii samo na primjenu aparata te metodologije. Humanistika orijentacija
koja izrasta iz marksizma, iz fenomenologije ili francuskog strukturalizma
takoer zahtijeva primjenu u empirijskim istraivanjima ukoliko eli da izae iz
sfere filosofskih spekulacija i da svojim tvrdnjama da verifikacioni karakter.
Prethodno navedeni aspekti simbolike kulture zahtijevaju primjenu
raznovrsnih metoda i koncepcija, kao i naina njihove operacionalizacije.
Drugaije moraju da se istrauju objektivne mogunosti recepcije medija,
drugaije drutveno formiranje stvaralakih procesa i reproduktivnih reakcija na
umjetnost. Garfinkelova etnometodologija je primjer uvoenja fenomenolokih
koncepcija u empirijska istraivanja kolokvijalne jezike prakse. U poljskoj
sociologiji bilo je pokuaja da se u istraivanjima knjievne recepcije primijeni
shema Ingardenove teorijske analize, uz koruenje tehnike ankete i intervjua.
Ipak, instrumenti tih tehnika moraju da se modifikuju zavisno od prihvaenih
teorijskih koncepcija i ciljeva analize. Tekoe u takvom postupku koe
napredak u pojedinim oblastima istraivanja koje zahtijevaju posebne i suptilne
tehnike, a pri tom i interdisciplinarne kompetencije.
I upravo s obzirom na takve tekoe, samo se mali broj sociolokih
istraivanja odnosi na stvaralatvo i reprodukovanje kulture, a najvei broj kao
predmet istraivanja ima objektivne uslove konzumiranja kulture i
289
R.K.Merton, Social Theory and Social Structure, odeljak The Sociology of
Knowledge and Mass Communication
275
______________________________________________
izbore koji vode odreenoj vrsti poruka. Ti podaci e biti prvo razmatrani s
gledita povezanosti istraivanih fenomena sa drutvenom strukturom i sa
njenim utjecajem na raznovrsnost i univerzalnost konzumiranja kulturnih
dobara.
Toj vrsti istraivanja, prvenstveno u njegovoj poetnoj fazi, najbolje
odgovaraju standardizovane empirijske metode. Neophodno je ipak
odrediti pokazatelje koji odgovaraju dvjema prvim takama Mertonove
paradigme - tipu kulturnog proizvoda koji je podvrgnut analizi i tipu
egzistencijalnih stavova konzumiranja kulture.
Ovakvi pokuaji odreivanja osnovnih pokazatelja kulturnog ivota
nisu preduzimani samo u teoretske svrhe, ve i s obzirom na praktine
potrebe nacionalnih i meunarodnih kulturnih institucija. Statistiki biro
Uneska, vrei pregled kulturnih pokazatelja koje najee primjenjuju u
istraivanjima u raznim zemljama, naglaavao je da pokazatelji treba da
budu oslonjeni na modele koji proizlaze iz teorije, kao to je to u sluaju
ekonomskih pokazatelja.290 Ali, stanje dosljednosti i metodoloke valjanosti nije postignuto. Takoer nisu stvoreni zadovoljavajui, teorijski
opravdani, sintetiki pokazatelji kulturnog ivota. Pojedinani pokazatelji,
primjenjivani u raznim zemljama, takoer nisu identino konstruisani, ne
zasnivaju se na injenicama koje se mogu porediti. I pored toga to se taj
aspekt spoljne kulture, koji obuhvata mjerljive podatke, ini najlakim za
sagledavanje, nemogue je predstaviti njegovu potpunu, koherentnu i
jasnu sliku. Iako nisu identini, podaci i pokazatelji osnovnih fenomena
recepcije podudarni su u mnogim zemljama i omoguavaju priblino
poreenje bar izvjesnog broja fenomena.
Kada se govori objektivnim mogunostima konzumiranja kulture
koja su podlona istraivanju, najee se imaju na umu oni oblici kulture
koje organizuju javne institucije u razvijenim zemljama - tampa, radio,
televizija, film, publikacije i dostupni fondovi biblioteka, pozorine predstave, koncerti muzikih institucija i muzejske izlobe. To su, dakle,
proizvodi koje emituju drugi i trei kanal kulture. Informacije koje se na
njih odnose predstavljaju obine statistike podatke, a dobijaju karakter
indikatora kada su predstavljeni u odnosu na broj stanovnika zemlje i
omoguavaju bar priblina poreenja nekih pojava.
290
S.Fanchette, Cultural Indicators: Theory and Practice. Autor je direktor odjeljenja

statistike kulture Uneska.
276
SOCIOLOGIJA KULTURE
Naravno, ti najjednostavniji kvantitativni pokazatelji mogunosti

konzumiranja kulture mogli bi da se uporede kada bi bili usaglaeni naini
njihovog odreivanja, na primjer, u odnosu na cjelokupno stanovnitvo ili
pojedine, iste starosne grupe i si. Ali do takvog usaglaavanja nije dolo.
Podaci i indikatori mogunostima kulturne aktivnosti daju jedino osnov
za opisnu kulturnu karakteristiku izdvojenih drutvenih administrativnih
cjelina koje se nalaze u zvaninim statistikama. U pojedinim oblastima
informiu stvaralatvu, a globalno tome ta cirkulie u kulturi.
Meutim, faktinom cirkulisanju govore tek pokazatelji recepcije
koji se jednim dijelom dobijaju na osnovu zvaninih podataka, na primjer
broju prodatih bioskopskih, pozorinih, koncertnih ulaznica, kao i na
osnovu izjava dobijenih u istraivanjima, na primjer broju proitanih
knjiga u odreenom periodu. Zvanini podaci se mogu kontrolisati, ali
gotovo nita ne govore socijalnim odlikama primalaca. Izjave daju
mogunost informacije socijalnim karakteristikama primalaca, ali dobijene podatke je nemogue provjeriti.
Sve navedene i njima sline vrste podataka i indikatora odnose se na
oblasti i kanale simbolike kulture, a ne na karakter emitovanih sadraja
koji se predstavlja sumarno, iskljuivo pomou kvantitativnih indikatora,
bez podjele na vrste i nivoe poruka, ukoliko institucije na koje se odnose
podaci ne dozvoljavaju posredne zakljuke karakteru poruke. Primjeri
takvih institucija mogu da budu filharmonija ili dramski teatar u
poreenju sa revijalnim teatrom i muzikom estradom.
Ove primjedbe, koje se odnose na metodologiju sociolokih istraivanja kulture, treba imati u vidu prilikom interpretacije iroke slike
konzumiranja kulture stvorene od masovnih podataka koji se odnose na
mnoge oblasti kulture i na iroke kategorije njenih primalaca. Upravo
takva slika ili njeni dijelovi mogu da predstavljaju "tip kulturnog
proizvoda podvrgnut analizi" - po Mertonovoj paradigmi.
Druga taka paradigme, definisana kao "egzistencijalne osnove umne
proizvodnje", odnosi se na elemente drutvene strukture, njihove relacije
i svojstva, a oni stvaraju repertoar nezavisnih varijabli u istraivanju. U
masovnim statistikim obradama najee su primjenjivane elementarne
drutvene kategorije na principu formalnih odlika: uzrast, pol, mjesto
stanovanja sa podjelom na tip mjesta, profesija, obrazovanje. Klasni
karakter uslovljenosti konzumiranja kulture, naravno, izaziva opte
interesovanje, ali klasa je sloena, sintetika kategorija drutvenih
277
fenomena, a masovna kvantitativna istraivanja bolje obuhvataju proste odlike
ispitivanih skupina koje se dobijaju iz "line karte". I zato takva istraivanja
najee atomizuju klasu, koja se raspada na konglomerat pojedinanih odlika
rekonstituisanih u skupove odreene pomou tih odlika i koji se dodiruju sa
raznim klasama. To nije jedini pristup primjenjivan u istraivanju stanja
masovnog uea u kulturnom ivotu, ali je najei u odnosu na globalna
drutva.
U najnovijim istraivanjima, prije svega u takvim koja se odnose na
kulturni razvoj, primjenjuju se prefinjenije metode analize i predstavljanja
podataka - na primjer, vroclavska taksonomska kola i metoda grafikona.
Meutim, takve metode zahtijevaju podatke koji ne mogu uvijek da se dobiju u
komparativnim istraivanjima ni na vremenskoj skali, kao ni u meukulturnom
poreenju. ak i najrudimentarnije predstavljanje istih podataka i elementarnih
indikatora koji se odnose na cjelokupno drutvo moe da bude bogato
sugestijama vezama izmeu kulture i drutvene strukture i da bude koristan
uvod u analizu voenu suptilnijim i raznovrsnijim metodama. Sociologija
kulture potpuno opravdano, s obzirom na svoj predmet istraivanja, koristi
raznovrsne metode i pristupe, a takva raznovrsnost je neophodna. Primjedba
istraivau da se ne pridrava jedne metode, ili ak tehnike, moe da bude
jedino rezultat nesporazuma.
Problem drutveno odreenih mogunosti i za to vezanih osnovnih
kulturnih izbora bie predstavljen, u vidu uvodnih napomena, na osnovu
elementarnih podataka koji dozvoljavaju poreenje kulturne situacije u Poljskoj
izmeu dva rata i sredinom sedamdesetih godina. Takvo poreenje omoguava
konfrontaciju razliitih, istorijskih modela kulture, podijeljenih granicom epoha
koje odreuju duboke promjene u sastavu i strukturi drutva, u drutvenom
ureenju i ideolokim naelima, dakle glavni elementi drutvene kulture,
drutva koje je odralo svoj osnovni nacionalni i dravni identitet.
Kvantitativni aspekti dvaju modela poljske kulture bie razmatrani na bazi
podataka koji se odnose na osam oblasti kulture, prvo s gledita objektivne
dostupnosti poruka, a zatim pokazatelja uea stanovnitva u svakoj oblasti.
Izabrane su slijedee oblasti komunikacije: knjiga, tampa, radio, televizija,
bioskop, teatar, koncerti i muzeji. Ti kanali u najveoj mjeri odreuju kulturni
ivot u savremenim drutvima, i zato podaci koji se na njih odnose mogu da
budu tretirani kao indikatori optih mogunosti konzumiranja kulturnih dobara,
kvantitativno predstavljeni.
278
SOCIOLOGIJA KULTURE
Raznovrsnost tih kanala u pojedinim sluajevima dozvoljava da se pomou
institucionalnog kriterijuma odredi potencijalni nivo njihovih sadraja. To se
odnosi na dramske teatre, muzeje, koncertnu muziku. Meutim, veinu
navedenih oblasti kulture odlikuje homogenizacija sadraja i zato je kvalitativni
karakter kulturnih modela koji oni kon-stituiu mogue odrediti pomou nekih
drugih metoda, a ne pomou analize zvaninih statistikih podataka.
Uporeivanje kvantitativnih podataka dvaju istorijskih modela -zbog
razliitog, nejednakog grupisanja podataka i razlika u karakteru samih
institucija - zapravo je jedino mogue u odnosu na poruke treeg sistema
kulture, na posredne poruke, ukljuujui i knjigu (Tabela 5). Za pojedine kanale
pokazatelji rasta pokazuju znatan raspon. Svi su ipak visoki i dozvoljavaju da se
preobraaji izmeu oba istraivana razdoblja predstave kao rezultat mutacije, a
ne kontinuiranog razvoja. U tome je izuzetak broj objavljenih naslova knjiga.
Porast koji se tu biljei ne izraava istu dinamiku kao i porast pokazatelja
dometa. Ipak, ovi podaci se ne odnose striktno na kvantitativno, ve vie na
kvalitativno predstavljanje modela.
Tabela 5
Kanali treeg sistema kulture (na 1.000 stanovnika)
Kanali
Razdoblje
1938.
Stopa rasta
1975.
(%)
TV pretplatnici
Ukupno
Grad
Selo
Radio pretplatnici
Ukupno
189
232
135
26
238
9,4
Grad
Selo
64
12
282
183
4,4
15,3
83*
720**
(5.370)
248
4.208
(10.277)
3,0
5,8
1,9
Jednokratni tira tampe

Knjige: prosjean godinji tira
Knjige: naslovi u apsolutnim brojkama
* Podaci iz 1936. godine
** Prosjek iz 1934-1938. godine
Izvor: Statistiki godinjak 1978. str. 27, 386-395; Statistiki godinjak 1977. str. 525. Zolkjevski, kulturi
Narodne Poljske, Warszawa 1964. str. 225, 392. M.arnovska, Kvantitativni razvoj poljske izdavake
delatnosti 1501-1965, Warszawa 1967, str. 92, 93, 144
279
SOCIOLOGIJA KULTURE
Drugi tip kanala komunikacije obuhvata bar djelimino institucije koje na

selektivan nain emituju kulturne sadraje "na viem nivou". Komparativna
interpretacija ne omoguava, ipak, da se te odlike kompletno predstave, jer
nain na koji su u meuratnom periodu objavljivani statistiki podaci nije
predstavljao razlike izmeu institucija, a informacije su fragmentarne. I pored
toga, poreenje omoguava odreene zakljuke dometu kanala drugog
sistema u koji je ukljuen i bioskop.
Tabela 6
Frekvencija u bioskopima velikih gradova (na 1.000 stanovnika)
Grad
1938.
1973.
Stopa pada (%)
Warsz.
12.720
9.210
1,4
d
Krakw
Pozna
12.329
13.180
9.384
6.328
7.236
6.457
1,9
1,8
1,5
Izvor: Mali statistiki godinjak 1939, str. 348; Statistiki godinjak kulture 1974, str. 150
Pokazatelji predstavljeni na Tabeli 6 ne odnose se vie na mogunost, ve

na faktiko korienje kulturnih institucija, na elementarne izbore koji se
izraavaju u kvantitativnom obliku. Iz poreenja se moe zakljuiti da je opalo
interesovanje za bioskop u velikim urbanim sredinama. Opti porast frekvencije
u bioskopima proizlazi iz porasta frekvencije u seoskim bioskopima, a to nije
predstavljeno na tabeli. Suprotno, u gradskim bioskopima frekvencija je znatno
opala, smanjio se ak i broj bioskopa. To je jedini fenomen te vrste meu
elementima uporeivanih modela. Njegov poetak je zabiljeen ezdesetih
godina, a uzeo je maha sedamdesetih. Analogni procesi su zabiljeeni u svim
razvijenim zemljama. Na primjer, u SR Njemakoj, pokazatelj frekvencije u
bioskopima iznosio je samo 282,2%. U Maarskoj je, opet, znatno vii nego u
Poljskoj (717,8%).291 Takva tendencija moe da se tumai tehnikim
preobraajima univerzalnog karaktera u savremenom svijetu. Ona prati razvoj
televizije.
La politique culturelle en Republice Federale d'Allemagne; Cultural Policy in

Hungary
280
Tabela 7
Frekvencija u pozoritima velikih gradova (na 1.000 stanovnika)
Grad
Warsz.
d
Pozna
Krakw
1938. Velike i male

scene
1.765
598
472
409
1973. Dramsko
pozorite i estrada
Kolinik
porasta
4.848
2,7
1.308
1.368
1.957
2,2
2,9
4,8
Izvor: Mali statistiki godinjak 1939, str. 3, 346; Statistiki godinjak kulture 1974, str. 117,128; Statistiki
godinjak 1974, str. 382
Razvoj televizije moe da bude jedan od faktora koji koe razvoj teatra
(Tabela 7). Ali ta veza se ne namee tako neposredno kao u sluaju bioskopa.
Najizrazitiji porast frekvencije meu kulturnim institucijama biljee muzeji, i u
komparativnoj analizi, i u analizi samog poslijeratnog perioda, ali njihov
apsolutni domet je beznaajan u poreenju sa djelovanjem medija. Opta ocjena
podataka koji se odnose na drugi sistem kulture pokazuje da je njegov razvoj,
predstavljen i komparativno i sa gledita unutranje dinamike socijalistikog
modela, mnogo sporiji od razvoja treeg sistema i da nije ravnomjeran u svim
oblastima. Dakle, i razvoj kulturnih oblasti koje imaju vii, elitni karakter, i koje
su vezane za prostorno locirane oblike poruka, mnogo je sporiji, pa je donekle i
diskutabilan. Najbri je razvoj onih sredstava koja imaju kompenzacijski i
egalita-rizujui uticaj na kulturnu situaciju sela i grada. Taj proces je najizrazitiji
u sferi radija i televizije. Istina, i tu se disproporcija izmeu sela i grada suvie
sporo smanjuje s gledita pretpostavki kulturne politike. Poreenje stopa porasta
radiofonije sela i grada sa predratnom situacijom pokazuje da je tempo promjena
u odnosu na drutvenu kategoriju, koja je bila naj-ogranienija u modelu
tridesetih godina, bio neobino brz.
Razvoj dometa tampe i knjige nije mogue predstaviti u odnosu na
odreene drutvene kategorije, ne samo klasno ve i lokalno, bez specijalnih
istraivanja. Ovdje se donose zakljuci jedino na osnovu stope opteg rasta. Ona
je visoka, ali rezultati postignuti sedamdesetih godina jo Poljskoj odreuju
mjesto u zaelju meu socijalistikim zemljama.
Ove primjedbe se odnose na tempo rasta postuliranih odlika modela. Na
primjeru knjige i tampe mogu se uoiti odreena karakteristina svojstva
281
SOCIOLOGIJA KULTURE
postuliranih odlika po kojima se razlikuju dva poreena istorijska modela.

U odnosu na domet koji je vezan za broj poruka, u meuratnom periodu
njihov sadraj je razliitiji nego danas. Izraz toga je broj naslova novina,
asopisa pa i knjiga - u poreenju sa njihovim tiraom.
U meuratnom periodu, broj naslova dnevne tampe bio je etiri puta
vei od dananjeg, a, opet, jednokratni tira jednog naslova iznosio je 10-15
hiljada primjeraka prosjeno. Sedamdesetih godina taj prosjek je iznosio
oko 184 hiljade. Ovako se u poreenim modelima predstavljaju prosjeni
tirai nedjeljnika: 4,9 hiljada i 92.610, a knjiga 4.577 i 12.985.292 Kao to je
poznato, u meuratnom modelu, raznovrsnost, prije svega tampe, bila je
izraz nacionalne nekoherentnosti drutva i razlika u politikoj orijentaciji.
Ali raspored kvantitativnih podataka bio je u oblasti kulture uslovljen i
drugim odlikama drutvene strukture. Drugi model nije ukinuo raznovrsnost, ve ju je samo ograniio.
Modeli simbolike kulture u Poljskoj izmeu dva rata i poslije nekoliko
desetina godina socijalistikog razvoja mogli bi da budu uporeeni na
grafiki nain, slian onome na koji demografi predstavljaju starosnu
piramidu. Starosnoj klasi odgovarali bi nivoi kulture podijeljeni - sa
odreenom dozom arbitrarnosti - na slojeve vie, srednje i nie kulture. U
svjetlu sadanjih podataka, djelimino hipotetinih, moe se utvrditi da je
za model sedamdesetih godina, u poreenju sa meuratnim modelom,
karakteristian apsolutan porast svih slojeva kulture. U tome se, izmeu
ostalog, izraava demokratizacija kulture. Istovremeno je piramida koja
odgovara drugom modelu vie spljotena, jer je razvoj u oblasti elementarne i srednje kulture bio relativno bri nego u oblasti vie kulture. Ipak,
ova hipotetina tvrdnja odnosi se na autotelinu simboliku kulturu, a ne,
na primjer, na razvoj prosvjete.
Ovo poreenje i hipoteza koja iz toga proizlazi dodiruju vrlo vane
probleme za sociologiju kulture, koji zahtijevaju da se vratimo pokazateljima mogunosti konzumiranja kulture.
Nuno je razgraniiti podatke i pokazatelje koji se odnose na koliinu
poruka standardizovanog sadraja, na primjer tira asopisa i knjiga, broj
radio i TV prijemnika, od broja poruka razliitih sadraja, na primjer
naslova knjiga, televizijskih programa, pozorinih premijera. Prva grupa
pokazatelja je mjera demokratizacije kulture, druga - mjera bogatstva kulture
i mogunosti izbora koje imaju najaktivniji uesnici kulturnog ivota, koji

esto postavljaju i najvee zahtjeve. Brojnost raznovrsnih poruka slinog
nivoa sa minimalnim cirkulisanjem karakteristian je model konzumiranja
relativno malobrojne elite.
U meuratnom periodu, kulturne poruke upuene relativno malobrojnim, ali vrlo aktivnim primaocima mogle su da im osiguraju dosta
raznovrsne sadraje. Naravno, ti primaoci su bili klasno odabrani. To ne
znai da je tada kultura bila potpuno zatvorena u krug inteligencije. U
svojoj studiji cirkulisanju knjievnih djela dvadesetih godina u Poljskoj,
Zolkjevski pravilno skree panju na porast interesovanja za knjigu meu
organizovanom seoskom omladinom i uesnicima radnikog sindikalnog
pokreta.293 Ali i vrlo optimistiki podaci pokazuju da se taj fenomen odnosi
na manjinu. To je bio izraz tendencije da se prelomi tadanji model kulture, ali to nije uspjelo. Tadanji kulturni model bio je izgraen na principu
- mnogo za malobrojne. Tom principu bilo je podreeno mnotvo novinskih naslova, broj naslova knjiga relativno velik u odnosu na tira, veliki
broj pozorinih premijera i koncertnih programa. Tom principu nije podlijegao radio, ali ne iz principijelnih razloga, ve s obzirom na svoj karakter
masovnog sredstva.
Meutim, iz porasta broja identinih poruka ili ureaja kulturne
transmisije moe se zakljuiti da su za sve drutvene kategorije istovremeno sve vee ili potpune mogunosti kontakta sa kulturom. Ali, to ne
odreuje opseg integriuih funkcija kulture. Najrasprostranjeniji kanali
kulturne transmisije prenose homogenizovane sadraje, koji mogu da
budu predmet nejednakih izbora, a prije svega nejednake interpretacije i
reprodukovanja. Primjer takvog kanala je radio, za koji moe da se kae da
je sedamdesetih godina svojom mreom obuhvatao gotovo sve drutvene
slojeve, dakle, minimalno je podlijegao utjecajima drutvene strukture.
Ova tvrdnja se, naravno, ne odnosi na izbore vrene u okviru programa.
Ali, nema sumnje da postoji odreena skala zajednikih, identinih izbora.
Meutim, u odnosu na sve ostale kanale kulturne transmisije, opseg
faktikih kontakata i njihovog prostornog rasporeda ne proizlazi iz broja
kontakata, tako da to mora da bude predmet posebnih istraivanja. Ipak,
metode i rezultati tih istraivanja izazivaju kritike primjedbe. Na primjer,
ve ezdesetih godina, istraivanja poljskog Centra za ispitivanje javnog
M.arnovska, Kvantitativni razvoj poljskog izdavatva; Statistiki godinjak 1977.

282
S.Zolkjevski, Knjievna kultura 1918-1932.

283
mnjenja i Glavnog statistikog ureda pokazivala su da tampu ita 93,8 odsto

stanovnitva u gradovima, a na selu 85 odsto. Tek kasnije, istraivanja koja su
primjenjivala monografske metode ili kontrolne testove, kritiki su korigovala
te rezultate.294
Poreenje rezultata istraivanja koja su voena tokom dvadeset godina
pokazuje izvjesnu nepodudarnost, koja ne moe uvijek da se tumai evolucijom
istraivanog procesa.
Predstavljeni podaci vrlo jasno zavise od metode istraivanja, a takoer i
od same definicije istraivanih fenomena i prihvaenih pokazatelja. To se
prvenstveno odnosi na odreivanje italake publike i na nain njenog
odreivanja.
Knjiga je dostupna na razliite naine, dakle, u istraivanjima ne moe da
bude korien samo jedan izvor, koji ima kontrolisane podatke, na primjer
biblioteke. Kompletne informacije daju jedino izjave ispitanika, koje, opet,
zavise od toga kako je pitanje formulisano. Pitanje koje se odnosilo na lektiru u
posljednja dva, tri mjeseca dalo je djelimino kontrolisane podatke, koji mogu da
se uporede sa podacima u drugim zemljama. Ako se primijeni takav kriterijum,
sedamdesetih godina u Poljskoj oko 35 odsto stanovnitva italo je knjige dosta
redovno. Za Francusku, analogni pokazatelj iznosi - zavisno od istraivanja - od
33 do 42 odsto. U Sjedinjenim Amerikim Dravama to je 10 odsto stanovnitva,
ali poto kriterijumi po kojima se istrauje fenomen nisu precizni, ini se da se ti
pokazatelji ne mogu uporeivati.295
Globalni podaci i pokazatelji nisu dovoljni za odreivanje povezanosti
izmeu aktivnog konzumiranja kulture i drutvene strukture, poto se odnose na
manji dio stanovnitva. Tu su neophodna specijalna istraivanja. Ipak, na
osnovu globalnih podataka i pokazatelja moe se utvrditi postojanje dvostruke
cezur u dometima kanala komunikacije. Prva odvaja sferu utjecaja radija,
tampe i televizije, sa pokazateljima iznad 60 odsto stalnih kontakata, od
bioskopa, asopisa i knjiga. Druga odvaja tu sferu od muzeja, teatra,
filharmonije. Sto je domet kanala kulturne transmisije manji, to i publika
podlijee veoj selekciji.
294
H.Sivek, Spoznajna vrijednost pokazatelja novinskog italatva ; J.Sobjecki, Deklarisano295
i stvarno italatvo dnevne tampe; italatvo tampe na selu
A.Kloskovska, Drutveni okviri kulture; E.Vnuk-Iipinjska, E.Vnuk-Lipinjski, Prob
lematika formiranja italakih potreba; J.Charpentereau, Le Uvre et la lecture en France;
L.Tarnari, Ceise actuelle de la "chose imprimee"; A.Girard, Developpement culturel: Expe
rience et politique
284
SOCIOLOGIJA KULTURE
Aktualni model kulturnog ivota u Poljskoj, suprotno od predstavljenog

meuratnog modela, temelji se na principu to veeg uea najirih masa, tj. na
principu demokratizacije kulture. Ali, taj princip nije do kraja ostvaren.
Sredinom sedamdesetih godina u Poljskoj intenzitet sve vee kulturne potronje
bio je razliit, zavisno od drutvenih kategorija, a jo su vee bile razlike u
karakteru kontakta. Analogan fenomen - u razliitim varijantama, zavisno od
istorijske tradicije, ekonomskih uslova i tipa drutvene formacije - pojavljuje se
u svim razvijenim drutvima. U takvim drutvima je nemogua standardizacija,
izjednaavanje simbolike kulture. Takvo uniformisanje stvaranih i percipiranih
sadraja neprihvatljivo je u tom tipu zajednica. Ravnomjernost u kontaktima sa
kulturom u globalnoj drutvenoj strukturi ne mora da oznaava standardizaciju.
Odbrana od nje su raznovrsnost, komplementarnost i supstitucionalnost, svojstvene simbolikim porukama.
Utjecaj elemenata drutvene strukture na izbor samog kanala simbolike
kulture do sada je najopirnije predstavljen na osnovu istraivanja italake
publike. Iz tih istraivanja dosta dosljedno proizlazi zakljuak da obrazovanje
predstavlja faktor koji najjae utjee na razlike u tom vidu kulturne aktivnosti.
U navedenim francuskim istraivanjima pokazatelji imaju raspon s obzirom na
pol 35 odsto do 45 odsto, s obzirom na uzrast 33 odsto do 80 odsto, s obzirom
na veliinu mjesta u kome ive ispitanici od 25 do 61 odsto, a s obzirom na
obrazovanje: 28 odsto - osnovno obrazovanje, 60 odsto - tehniko struno i 80
odsto - opte srednje i vie. Podaci nisu obraeni pomou multifaktorske
analize, dakle ne moe se utvrditi koliko su razlike u obrazovanju utjecale na
djelovanje ostalih varijabli. Ali, to su nesumnjivo razlike koje imaju dominantan
utjecaj, to potvruju i druga istraivanja.
Takoer, i najnoviji podaci koji se odnose na SAD pokazuju da je prilikom
primjene multifaktorske analize uloga obrazovanja ispred dohotka kao faktora
koji utjee na razlike u konzumiranju izabranih, prvenstveno manje masovnih
oblasti kulture. To se, prije svega, odnosi na pozorite, koncerte klasine muzike
i lektiru. Pored obrazovanja, specifian utjecaj ima i profesija. Za razliku od
Francuske, pozicija nastavnika, uitelja - ne samo akademskog - u tom pogledu
je ispred slobodnih profesija.296 Na osnovu poljskih podataka moe se utvrditi
da je zavisnost izmeu obrazovanja i lektire slina kao u Francuskoj:
296
E.Dimaggio, U.Useem, Social Class and Art Consumption

285
Antonjina Kloskovska__________________________________________________
procenat italaca sa osnovnim obrazovanjem iznosi 26 odsto, sa niim strunim

40, srednjim 60, a visokim 77 odsto.297
Meutim, obrazovanje ne djeluje kao samostalan faktor. U istraivanjima
koja su obuhvatila tri poljska grada, Vojehovska je pomou multi-faktorske
analize utvrdila da socijalno-profesionalna pripadnost utjee na raslojavanje
italake publike. Tu su se odrali neki obrasci navika i aspiracija
intelektualaca, tako da su "umni radnici" sa obrazovanjem niskim za tu
kategoriju itali vie od radnika koji su bili na istom formalnom nivou
obrazovanja. Istovremeno su ta ista istraivanja pokazala da su klasne razlike u
kulturi sve manje i da se kategorija kvalifikovanih radnika, prema
pokazateljima kulturne recepcije, nalazi ispred izvjesnog dijela "umnih
radnika". Takoer, i druga poljska istraivanja dokazuju da se raspon u
kulturnoj recepciji pojavljuje i unutar iste klase i drutvene kategorije, a kao
posljedica dolazi do proimanja klasa i smanjenja kulturnih razlika.298
Glavno ogranienje ovakvih istraivanja proizlazi iz injenice da ona
obuhvataju jedino izolovane, posebno izdvojene drutvene odlike, a ne njihove
prirodne agregate, dinamino povezane i svojstvene itavim klasama,
krugovima i drutvenim grupama, koji su subjekt realnog djelovanja i
drutvenih odnosa. Njihovo drugo ogranienje je istraivanje izolovanih
elemenata bez spoznaje kako se u ljudskoj svijesti povezuju kulturni doivljaji
koji imaju razliita izvorita.299
Vraajui se Mertonovoj koncepciji paradigme, moemo rei da optimalno
predstavljanje veza izmeu drutvene strukture i kulture treba da obuhvata
sintezu drutvene baze egzistencijalne kulture i to potpuniji registar njenih
elemenata, predstavljenih ne u izolaciji, ve u uzajamnoj povezanosti. Pokuaj
takvog istraivanja predstavljaju Burdijeove studije posveene "anatomiji
ukusa" francuskog drutva i razlikama u kulturi, dakle, drutvenoj kritici
legitimnosti suenja.
Burdije kritikuje, za ameriku sociologiju tipine, stratifikacione koncepcije klasa kao hijerarhije stupnjeva smjetenih na jednoj osi, koji grupiu
jedinke sa sumom odreenih odlika. Takvim koncepcijama on suprotstavlja
shvatanje klasa kao sintetikih inilaca, u kojima se kumuliraju
297
Prema podacima E.Vnuk-Lipinjskih, Problematika formiranja italakih potreba

A.Vojehovska, Materijalni poloaj i uee u kulturi i drutvena
struktura
299
Uporedi primjedbe, A.Tika, Uee u kulturi, odjeljak I.
298
Izvor: Statistiki godinjak 1947, str. 13,172,174,175; Statistiki godinjak 1956, str. 31, 348, 349, 354,
356; Statistiki opis uslova kulturnog razvoja u NR Poljskoj u periodu 1946-1970, urednik A. Valis,
Warszawa 1974, str. 18, 222, 223, 224, 274, 289; Statistiki godinjak 1977, str. 25, 387, 388, 389, 392 .
286
287
_______________________________________________ SOCIOLOGIJA KULTURE
prethodne situacije klasne borbe i obuhvataju sve elemente koji su bitni za

socioloko definisanje ivotnog poloaja i pozicije ljudskih grupa. Te faktore
podjednako predstavljaju i ekonomska sredstva, kapital sensu stricto, kao i
cjelokupna baza sposobnosti i intelektualnih kvalifikacija koje omoguavaju
cijelim drutvenim kategorijama da u skladu sa svojom drutvenom situacijom
dostignu materijalni i prestini nivo.300
Burdije, koristei mnoge svoje prethodne radove iz sociologije obrazovanja i kulture i oslanjajui se na opirna svoja i tua istraivanja koja su se
odnosila na cijelu zemlju, predstavlja sliku raznovrsnih stilova ivota
svojstvenih tako shvaenoj klasnoj strukturi. Svojom analizom obuhvata
kulturne fenomene koji izlaze iz okvira simbolike kulture, kao to su ureenje
stana, nain oblaenja, ishrana, slobodno vrijeme. Ipak, svi fenomeni su
razmatrani s obzirom na njima dodata znaenja, dakle kroz simboliki pristup.
Simbolika kultura sensu stricto smatra se za sferu u kojoj se skupljaju,
koncentriu, explicite izraavaju, na neposredan i ist nain, vrijednosni sistemi
koji karakteriu stilove ivota. Stil ivota u cjelini izraava, pak, formu
prilagoavanja drutvene klase na poziciju koju zauzima u klasnoj strukturi. Taj
adaptacioni proces je vien ne kao trajno stanje, ve kao dinamian trenutak
permanentne borbe, u kojoj je i kultura vaan i karakteristian ulog.
Nivo prihvatanja kulture u Burdijeovim istraivanjima mjeren je, prije
svega, pomou kvantitativnih pokazatelja vrenih izbora u oblasti muzike,
slikarstva, lektire, radio programa, kontakata sa umjetnikim institucijama.
Odreivanje hijerarhije tih izbora odlikuje, naravno, arbi-trarnost. To nije
rezultat slobodnog autorovog izbora, ve konsekvenca, moglo bi se rei, na
principu humanistikog koeficijenta, hijerarhije prihvaene u prouavanom
drutvu. Taj princip odreuje nivo reprezentativne, legitimne (legitime) kulture i
ona predstavlja okvir na koji se odnose ocjene. U skladu sa Burdijeovim
stanovitem, koje je on izloio u mnogim svojim radovima, a prvenstveno u
osnovnoj svojoj koncepciji kulturne reprodukcije, legitimna kultura predstavlja
instrument simbolikog nasilja vladajue klase. Stanje koje proizlazi iz
realizacije tog nasilja mora ipak da bude osnov analize distribucije kulturnih
vrijednosti u okvirima klasne strukture, sve dok se drutvo kao totalitet
podreuje, u veem ili manjem stepenu, principima nametnutog poretka. I sam
autor
negira principe tog podreivanja. Ali, nije jasno da li takoer negira zasnovanu
na njima hijerarhiju vrijednosti simbolike kulture, ako je tako, da li i ta joj
suprotstavlja u sferi ocjena i vrednovanja kulture.
U skladu sa prihvaenim pretpostavkama predstavljena je kulturna
anatomija francuskog drutva. Njena slika se temelji na sistemu koordinata ija
vertikalna skala, koja se smanjuje odozgo nadolje, pokazuje veliinu
ekonomskog kapitala mjerenog dohotkom ili piatom, ali koji odreuju i dodatni
pokazatelji: izvor prihoda, radno vrijeme, karakter profesije, broj djece.
Horizontalna skala, koja se smanjuje slijeva nadesno, pokazuje kulturni kapital
uslovljen porodinom tradicijom, karakterom studija, vrstom profesije, a koji se
izraava u kulturnim izborima.
Na vrhu te drutvene hijerarhije, koja pak odreuje hijerarhiju kulturnih
izbora, nalaze se veliki industrijalci i trgovci, slobodne profesije, nastavnici
viih kola i umjetnici. Te kategorije imaju najvee kvalitativne i kvantitativne
pokazatelje aktivnog konzumiranja kulturnih dobara, koji se pri tom smanjuju
obrnuto proporcionalno u odnosu na dohodak pri prelasku od umjetnika i
profesora na velike trgovce i industrijalce. Slijedei sloj koji se nalazi u
vertikali, odreen na istim principima horizontalne kulturne hijerarhije, jesu
nastavnici srednjih kola, javni slubenici i zdravstvena sluba, kao i srednja
buroazija. Slijedei sloj su nastavnici sa maturom, tehniari, sitni trgovci i
zanatlije, a samo neto nie - sitni slubenici, ekonomi, dio seljatva. Ispod te
linije, duinom ose nalaze se razne kategorije seoskog stanovnitva i industrijski
radnici: majstori, radnici triju kategorija po francuskoj industrijskoj
nomenklaturi i poljoprivredni nadniari. Ta kategorija, proporcionalno
pokazateljima ekonomskog poloaja, pribliava se nultoj taki konzumiranja
kulturnih dobara.
Prihvaena u sinoptinoj slici anatomije ukusa, kulturna jednorod-nost
klasnih kategorija mogla bi da bude shvaena kao rezultat shematizma u
predstavljenom pristupu. A, u sutini, autor, vrei podrobniju analizu pojedinih
klasa i slojeva, upravo naglaava raznovrsnost njihovih kulturnih izbora. Istie
nepodudarnost, disonancu izmeu prihvatanja i poznavanja odreenih pozicija
kulture i izmeu poznavanja i faktike akceptacije, a to bi u terminologiji
Osovskog odgovaralo konfliktu izmeu priznatih i osjeanih vrijednosti. Po
Burdijeu, multivarijantna analiza i kvantitativni opisi izabranih individualnih
kulturnih silueta dozvoljavaju da se odredi opti, klasno-slojni profil simbolike
kulture koja utjee na stil ivota.
300
P.Bourdieu, M.de Saint-Martin, Anatomie du got; EBourdieu, C.Passeron, La reproduction; EBourdieu, La distinction. Critique sociale du jugement
288
289
U poljskim istraivanjima, Tiska je, za sada, najpotpunije primijenio

metodu iji se element pojavio u Burdijeovoj studiji. On je razmatrao kulturu iz
aspekta naina njenog konzumiranja, koje je polazite za stvaranje tipova.301 A
tek kasnije je tipove uporeivao sa drutvenom strukturom. Osnov tipologije su
studije sluajeva, primjera pomou kojih moe da se predstavi gradacija
moguih stavova u konzumiranju kulture. Tako konstruisana skala obuhvata, na
jednoj strani, od viestrano dubokog angaovanja u raznim oblastima kulture na
visokom nivou, povezano sa aktivnim kulturnim stvaralatvom, preko raznih
posrednih formi sve manjeg konzumiranja kulture, pa sve do nivoa potpunog
odbijanja kulture, ili nedostupnosti, ili razbatinjenja kojeg su ispitanici ponekad
svjesni, a ponekad nisu.
Zahvaljujui podrobnim i konkretnim podacima i studioznoj analizi, ova
studija mnogo govori moguim varijantama kulturnih razlika u okviru
drutva, pa i u okviru lokalne zajednice. Ali, primijenjena metoda ne dozvoljava
da se odrede zakonitosti u formiranju stavova, jer uzimanjem u obzir mnotva
pojedinanih odlika oteava generalizaciju. Istovremeno, upozorava na povrne
generalizacije i sadri niz inspirativnih hipoteza.
Burdijeova studija francuske kulture predstavlja rezultat opsenih
istraivanja, koja operiu raznovrsnim tehnikama. Zahvaljujui tome, kulturne
razlike se mogu predstaviti ne u individualnom, ve u klasno-slo-jnom aspektu.
Mnogo panje posveuje donjem nivou te skale.
Pojam kulturnog razbatinjenja narodnih masa, koji Burdije upotrebljava u
svojoj analizi, vrsto je povezan sa pojmom legitimne, reprezentativne kulture,
a nije rezultat njegovog sopstvenog ubjeenja. Kao to je naglaeno, i sam autor
smatra da je to rezultat simbolikog nasilja nad narodnim masama. Kulturno
razbatinjenje je, po Burdijeu, vrsto povezano sa alijenacijom rada radnika i
nadniara u Marksovom poimanju.
Po Burdijeovom miljenju, osnovni mehanizam drutvenih funkcija kulture
temelji se na razlikama u ocjenama i faktikim izborima. Taj mehanizam je
rezultat opte dispozicije, koja predstavlja uzroni princip kulturne prakse
podlone distinkcijama i koja je istovremeno princip ocjene tih kulturnih izbora.
Taj princip Burdije odreuje terminom "habitus". Takoer ga naziva sistemom
generiuih generativnih shema, to moe da bude neki odjek koncepcije
Comskog. Habitus se odnosi na
301
290
A.Tika, Uee u kulturi
SOCIOLOGIJA KULTURE
nova iskustva koja, im se pojave, podlijeu istoj dispoziciji za podjelu i ocjenu

sopstvenog i tueg konzumiranja kulture.
Za razliku od Comskog, Burdije izriito naglaava da je habitus proizvod
uslova drutvenog ivota. Kada je oformljen, sam opet utjee na djelatnosti u
raznim sferama drutvenog ivota. Konfiguracija uslova i habitusi koje ona
stvara funkcioniu kao stilovi ivota, kada postanu predmet drutvene refleksije.
Drutvene razlike izraavaju se u raznovrsnosti stilova ivota svojstvenih
drutvenim klasama i kategorijama profesije i obrazovanja. Burdije smatra te
stilove koherentnim, jedno-rodnim, koji se manifestuju konsekventno u svim
kategorijama kulturnih fenomena.
Burdijeova analiza drutvene anatomije ocjena i prakse u oblasti
simbolike kulture, s obzirom na mnoge svoje elemente kojima je bilo govora,
ima znatnu spoznajnu vrijednost. Ali, neki njeni, pa i osnovni elementi izazivaju
primjedbe, sumnje. To se, prije svega, odnosi na prihvaene pokazatelje
kulturnog nivoa, koji se ne mogu smatrati potpuno pouzdanim, valjanim. Na
primjer, ar ptica Stravinskog je pokazatelj nieg nivoa od Das
Wohltemperierte Klavier, kao to se Van Gog i Utrilo nalaze na niem nivou od
Vazarelija, Garsija Lorka nie od Brehta i si. Problem akcepriranja dominantne,
reprezentativne kulture nije u svim Burdijeovim radovima podjednako
predstavljen. U vezi sa koncepcijom odnosa simbolike kulture i drutvene
strukture, treba naglasiti, prije svega, dvije stvari. Prouavanu situaciju
uslovljavaju nacija i ureenje, to ne dozvoljava uoptavanje analize sprovedene
u jednoj zemlji. Sama koncepcija legitimne kulture vrsto je povezana sa
intelektualnom i umjetnikom tradicijom francuskog drutva i sa ulogom koja je
odreena simbolikoj kulturi u neautotelinoj sferi drutvenog ivota. Dakle,
koncepciju ne treba automatski prenositi na drutva u kojima analogne funkcije
mogu da budu vrlo ograniene, na primjer na situaciju u Sjedinjenim
Amerikim Dravama. S druge strane, naglaeno razumijevanje simbolike
kulture kao instrumenta klasne borbe i klasne dominacije moe da bude manje
operativno u odnosu na situacije naroda u kojima je simbolika kultura igrala
integriuu ulogu, kao na primjer u Poljskoj, i gdje kulturno vodstvo nije bilo
vezano za aparat vlasti tokom cijelog vijeka nacionalnog razvoja, tako vanog u
istoriji nacionalne kulture. Treba naglasiti da se ne radi o eliminaciji itave
koncepcije, ve jedino o njenoj modifikaciji, koja je nuna s obzirom na
specifine istorijske uslove.
291
SOCIOLOGIJA KULTURE
Ve je naglaeno da je prednost Burdijeove analize sintetiki pristup

sferi prouavanih fenomena, ne razmatranje izdvojenih indikatora ije
veze se uspostavljaju iskljuivo na principu statistike podudarnosti. U traganju za sintetikim pristupom sferi uslovljenih fenomena u sociolokim
istraivanjima simbolike kulture, treba se zadrati na pojmovima triju
stilova kulture koji se najee pojavljuju u teoretskim taksonomijama, a
uvedeni su takoer i u empirijska istraivanja savremene kulture. To su
pojmovi: narodna kultura, popularna ili masovna kultura i via ili elitna
kultura.
Pojam vie kulture odgovara opsegom ve analiziranom terminu
legitimna kultura. ini se da je odgovarajui, iz aspekta na koji je ukazao
Vilenski u uvodu u sopstvena istraivanja konzumiranja kulture u velikim
aglomeracijama u SAD.302 U terminologiji Vilenskog, via kultura ima slijedea obiljeja: stvarana je pod kontrolom elite koja djeluje u okvirima
odreene etike i intelektualne tradicije. Elita zauzima elne pozicije u
sistemu prosvjete, umjetnosti i zabave, realizuje naelne vrijednosti tih
sistema i stvara normativne modele djelovanja unutar sistema. U oblastima vie kulture, u ocjenjivanju se primjenjuju kriterijumi koji ne zavise
od ukusa publike, nego su preuzeti od stvaralaca. Slino definie elitnu
kulturu Rasel Naj, navodei etiri njena kriterijuma: 1) stvaraju je poznati
umjetnici; 2) u okviru svjesno prihvaenog konteksta; 3) na principu
kanona, priznatih pravila i 4) na osnovu normativnog izbora priznatih
klasinih djela.
Meutim, Gansova definicija se odnosi na primaoce, jer definie
elitnu kulturu s obzirom na elitnu poziciju njenih konzumenata, to nije
pravilno s obzirom na sadraj pojma i opseg na koji moe da se odnosi.
U studiji napisanoj deset godina ranije, Vilenski je opravdano opovrgao
takav pristup. Upravo ameriko istorijsko iskustvo jasno je pokazalo
razilaenje ekonomsko-politikih elita sa umjetniko-intelektualnim. A
Juzef Halasinjski u svojoj studiji pokazuje da bi se intelektualno-umjetnika elita u Americi sredinom stoljea teko mogla nazvati drutvenom
elitom.303 Drutvena pozicija intelektualca i umjetnika u toj zemlji nije bila
visoka. Njihov vaei rasprostranjeni stereotip bio je negativan. Tek
naredne godine donijele su znaajne promjene. Vilenski, koji je pisao

svoju studiju na poetku prethodnog desetljea, pravilno je upozoravao
da definicije ne smiju da sadre ogranienja koja se odnose na drutveni
karakter stvaralaca elitne kulture i na mogunosti njenog cirkulisanja
jedino u krugu elitne publike, koja je izabrana s obzirom na neto to je
drutveno.
Vraajui se Dankanovom prijedlogu modela odnosa izmeu
poiljaoca-stvaraoca, kritiara i publike, moemo rei da se elitna kultura
koncentrie na uzajamnu relaciju stvaralaca i kvalifikovanih kritiara.
Meutim, to ne znai da uopte ne dopire do ire publike. Prethodno
predstavljeni procesi mehanike i imanentne homogenizacije prenose
tvorevine vie kulture u masovna sredstva komunikacije. To moe da se
utvrdi na osnovu objektivne analize sadraja, a da se ne ulazi za sada u to
ta se deava sa sadrajima vie kulture u masovnoj recepciji.
Nita manje nedoumica ne izaziva pojam popularne kulture. Vrlo
esto biva jednostavno izjednaen sa pojmom masovne kulture, koji
odreuje faktiki iroko cirkulisanje i recepciju standardizovanih sadraja,
ali bez presuivanja o karakteru tih sadraja, o njihovoj klasnoj provenijenciji i adresi, kao i o ideolokoj obojenosti. I upravo s obzirom na tu
deklarisanu neutralnost prema sadrajima i ideolokom karakteru
masovne kulture, sovjetski teoretiari odbacuju mogunost primjene
pojma u odnosu na fenomene kulturne cirkulacije u drutvenoj strukturi
socijalistikih zemalja, a u odnosu na zemlje sa drugaijim drutvenim
ureenjem pripisuju fenomenima koje taj pojam oznaava ideoloki jednoznaan, iako ne uvijek ispoljen karakter. 305 Ova pretpostavka je u
znatnoj mjeri pravilna. Postoje mnoge studije o ideolokim sadrajima u
politiki prividno neutralnim i jedino zabavnim tvorevinama masovne
kulture, kao to su stripovi, kriminalistiki filmovi ili televizijske serije.
Rezultati tih istraivanja, zasnovanih na analizi sadraja, ne odgovaraju na pitanje zato su, u stvari, popularne odreene poruke masovne
kulture, ne samo u smislu njihovog irokog emitovanja, ve u smislu
sutinske recepcije, prihvatanja. To to ih prihvata vrlo brojna i drutveno
heterogena publika, moe da se odnosi na neke druge dimenzije, a ne na
one koje su dominantne u analizi sadraja, a njihove funkcije ne moraju
da budu podudarne sa funkcijama koje im je odredio poiljalac.
302
H.Wilensky, Mass Society and Mass Culture: Interdependence or Independence?

Citat prema: G.H.Lewis, Webs of Significance: Mass, Popular, Folk and Elite Cul
tures; H.J.Gans, Popular Culture and High Culture.
304
Uporedi: J.Halasinjski, Amerika kultura.
303
292
305
Masovaja kuljtum. Iljuzii i dejstviteljnost
293
Popularnost odreenih elemenata masovne kulture moe u sutini, kako je

to interpretirao Grami, da proizlazi iz toga to odgovaraju interesima i
interesovanjima narodnih masa. Ovdje se ipak predlae da se tako shvaen vid
popularne kulture nazove populistikom kulturom.306 Ne mogu se svi sadraji
popularne kulture argumentovano izvoditi iz narodnih potreba i aspiracija, na
nain na koji to ini Grami. Popularan karakter u smislu distribucije,
dostupnosti i faktike recepcije povezane sa akceptacijom ima znatan dio
komercijalnih tvorevina masovne kulture, na primjer kriminalistika serija,
zabavna muzika, kojima u cjelini ne moe da se pripie karakter drutvenog
protesta, kao i revijski spektakli, cirkus i njima sline forme zabave.
Dakle, ako se prihvati da pojam masovne kulture obuhvata sve sadraje
koje emituju sredstva masovne komunikacije najireg dometa, termin popularna
kultura odnosio bi se na onaj - najee dominantan -dio njenih poruka koje su
iroko prihvaene, izmeu ostalog i zbog njihove jednostavne percepcije.
Meutim, onaj dio masovne kulture koji zaista postaje popularan, a porijeklo
ima u narodnoj tradiciji i iji sadraji posebno odgovaraju vrijednostima i
interesima narodnih slojeva, predlaem da se nazove populistikim.
Oigledna je veza izmeu te kategorije i kategorije narodne ili folklorne
kulture. Folklorna ili narodna kultura ipak se temelji na principijelno razliitom
okviru drutvenog poretka. To je kultura prvog sistema, koja se raa u
njegovom istorijskom razvoju. Predstavljena je u vezi sa dijahro-ninim opisom
triju sistema kulture. Narodna kultura je potpuna kultura prvog sistema, koja se
razvija u malim, prvenstveno seoskim lokalnim zajednicama, ali i u plebejskim
skupinama gradskog stanovnitva.
Narodna kultura, uz sve manju izolaciju malih lokalnih i plemenskih
zajednica, koje su bile njeni primarni nosioci, prestaje da bude sama sebi
dovoljna, ali je i dalje dio kulturne batine malih primarnih grupa. Njeni
tradicionalni oblici imaju i danas utjecaj na druge stilove kulture. Pri tom
podlijeu transformaciji, zavisno od karaktera vrene adaptacije. Masovna
kultura iroko eksploatie tip pseudonarodne muzike, koristi "siee" narodnih
pria i predanja za svoju tipinu standardizovanu proizvodnju -kaubojskih i
kriminalistikih filmova, TV serija. Korienje elemenata narodne kulture u
sferi vie kulture isto je tako rasprostranjen proces. Brojni
306
294
A.Grami, Izabrani spisi, tom 1
SOCIOLOGIJA KULTURE
primjeri mogu se nai u sferi umjetnosti, u stvaralatvu opena, Stravin-skog,

Simanovskog, Bartoka, u poljskoj secesiji i rustikalnom stilu. Fenomen
"dizanja" elemenata narodne kulture, suprotno "opadanju" elemenata vie
kulture, nije uvijek vezan za politiki demokratizam. Ali, treba ga prihvatiti kao
vanu manifestaciju stvaranja kanona optenarodne kulture. Tom pojmu i toj
kategoriji simbolike kulture posvetiemo vie panje poslije razmatranja
problema povezanosti ve navedenih kategorija sintetikih stilova kulture sa
drutvenom strukturom.
Proces prelaenja elemenata jedne kategorije u drugu ne ograniava se
samo na difuziju elemenata narodne kulture. Slinom procesu podlijee via ili
elitna kultura. Ta injenica pokazuje kako je teko i neuvjerljivo odreenim
izdvojenim drutvenim kategorijama razvijenih drutava, na primjer klasama i
slojevima, podreivati odreeni stil simbolike kulture, ovdje u uem smislu.
Taj problem je jo sloeniji kada se ne razmatra iskljuivo, kao do sada, s
gledita virtuelnih primalaca odreenih na principu poznavanja poruke, ve
kompleksno, uzimanjem u obzir faktikih izbora, recepcije i naina
reprodukovanja. Tako predstavljen, problem moe da bude rijeen jedino na
osnovu bogatih empirijskih podataka, kojima za sada ne raspolaemo.
Za sada je sigurno da nijedna klasa savremenog drutva nije u takvom
stepenu izolovana i kulturno zatvorena kao to su bili feudalni stalei, a prije
svega seoski ivalj srednjeg vijeka. O savremenoj simbolikoj kulturi odreenih
klasa moe da se govori u dvojakom znaenju: prvo, u distributivnom prilazu,
tj. kao o kulturi klasa, dakle o svim kulturnim sadrajima i kanalima njihova
emitovanja koje koriste lanovi odreene klase; drugo, u kolektivnom prilazu
kao o klasnoj kulturi, dakle, o vrijednostima i formama kulture svojstvenim toj
klasi, koje su u sklopu globalne kulture drutva i ija recepcija nije ograniena
na jednu klasu. Prvom prilazu odgovaraju pojmovi: kultura radnika, seljaka,
inteligencije, drugom - radnika, seljaka, inteligentska kultura. Spoznaja
fenomena definisanih kao kultura klasa u distributivnom pristupu, u domenu je
empirijskih istraivanja. Kategorije svojstvene drugom pristupu rezultat su vrlo
apstraktnih pojmovnih konstrukcija. Ne ograniavaju se na sferu simbolike
kulture, ve je u njihovom centru ethos prouavane klase, njena drutvena
kultura, njena uloga i pozicija u okviru cijelog drutva.
Takvo obiljeje ima, prije svega, radnika kultura, koja je relativno iroko
prihvaena. Definiui ethos te kulture u sferi drutvenih odnosa, i
295
arnovski i Osovski posebno su naglaavali, kao svojstveno ideologiji te klase,

osjeanje pravednosti, odravanje principa egalitarnosti i solidarnosti unutar
klase. arnovski je u svom poznatom radu analizirao, takoer, i knjievno
stvaralatvo, prije svega njemakih radnika iz kruga socijaldemokratije, u kojem
je vidio raanje nove klasne kulture. Osovski je ipak stajao na stanovitu da se
sve vea specijalizacija i profesionalizacija, karakteristine za XX vijek, ne
podudaraju sa hipotezama formiranju novog klasnog podreivanja naunog ili
umjetnikog stvaralatva. To stanovite ne mora da bude odluujue, ali ga
treba prihvatiti kao upozorenje na zakljuivanje koje postulate prihvata kao
postignuto stanje.
U vezi sa kulturom savremene Poljske, predloena je tipologija koja
obuhvata etiri kategorije stila ivota sa klasnom osnovom: stil inteligentski,
inteligencije koji prelazi u elitni, graanski i neograanski, seljaki koji se
preobraava u seoski i radniki.307 Konstruisani tipovi u sadanjoj fazi, koju i
autori smatraju poetnom, imaju mnogo odlika stereotipa. To znai da su to
prilino arbitrarne hipergeneralizacije, koje se zasnivaju na zvaninim
podacima. Podrobnije predstavljanje svakog tipa koje bi obuhvatilo obiman
empirijski materijal kao dokumentaciju, moglo bi da podri te konstrukcije, ili
bar neki njihov dio.
Radnika kultura ili kultura radnika je u mnogim socijalistikim zemljama
jedan od glavnih predmeta publicistike refleksije kulturi. Koncepciju
radnike kulture razvijali su poetkom vijeka autori bliski radnikom pokretu i
socijaldemokratiji. U savremenim razmatranjima mogu da se izdvoje glavni
pristupi toj problematici: 1. uloga radnike klase kao tvorca, u kolektivnom
smislu, obrazaca koji se odnose na cijelo drutvo, to proizlazi iz njene uloge u
politiko-ekonomskom sistemu; 2. uee radnika u kulturi, najee u njenom
irem poimanju kao specifinog stila ivota; 3. radniki folklor kao izdvojena
forma spontanog, tradicionalnog kulturnog stvaralatva.
Kao poseban predmet istraivanja najee se pojavljuje radniki folklor.
Brojne studije na granici etnografije i sociologije kulture toj temi pokazuju da
je, na primjer u Poljskoj, taj fenomen vrlo vitalan, a podstie ga i organizovan
drutveni pokret. Ali, ta kategorija fenomena ne predstavlja glavnu
problematiku radnike kulture. Drugi, prethodno navedeni
307
296
Stil ivota. Promjene u savremenoj Poljskoj
SOCIOLOGIJA KULTURE
njeni aspekti izazivaju kontroverze, koje ukazuju na neophodnost teoretskog

preciziranja problema radnike kulture i uopte klasnih kultura u kolektivnom
pristupu.308 Sigurno se ne moe oekivati da e kulturni kompleksi vezani za
savremene klase biti odvojeni u takvom stepenu kao to je to bilo sa kulturom
stalea u tradicionalnim drutvima.
Istraivanja kulture klasa, kojima pripadaju poljske, francuske i amerike
studije citirane u ovom poglavlju, pokazuju da je razliit stepen klasne
podijeljenosti kulture i da ona ne odgovara uvijek klasnoj podjeli, ve taj stepen
predstavlja i funkciju uloge simbolike kulture kao drutveno priznatog
pokazatelja prestine podijeljenosti. Ako je ta prestina funkcija minimalna,
onda pripadnost viim drutveno-ekonomskim kategorijama ne oznaava i
konzumiranje vie kulture. Takav zakljuak je proizlazio iz istraivanja
Vilenskog, koje je na poetku ezdesetih godina sproveo u Americi. Novije
studije pokazuju da se situacija neto promijenila.
Meutim, Burdijeova analiza, kojom je obuhvaeno francusko drutvo,
ukazuje na vrstu vezu izmeu drutvene pozicije i mogunosti konzumiranja
kulturnih dobara. Kapital u ekonomskom i kapital u kulturnom smislu ovdje su
zamjenljivi principi, koje on tretira kao osnov odreivanja visoke pozicije na
dijagramu anatomije ukusa. Slojevi sa najviim dohotkom nalaze se
istovremeno u sferi najvieg nivoa konzumiranja kulturnih dobara. Ovdje se radi
nivou koji odreuju kvantitativni kriterijumi, konzumiranje vie kulture, a ne
samo intenzitet kontakata sa kulturom. Slina situacija, ukoliko je mogua njena
retrospektivna ocjena, bila je u meuratnoj Poljskoj. Specifinost poljske
situacije bila je pozicija viih slojeva inteligencije, koja u pogledu kulture
odgovara poziciji francuske visoke buroazije, jer je u Poljskoj ta kategorija
buroazije bila malobrojna i nije utjecala na profil nacionalne kulture.
Inteligencija je imala svoju drutvenu poziciju prevashodno zahvaljujui
"kulturnom", a ne ekonomskom kapitalu, kao to je sluaj sa profesorima i
slobodnim profesijama u Francuskoj.
I pored slinosti izmeu istorijski oformljenih situacija kulture, na skali
vrijednosti postoje i razlike. Meu niim klasama u Francuskoj, pored
revandfkacijskih tendencija i aspiracija koje su okrenute vioj kulturi, to je
308
Uloga kulturnog stvaralatva radnike klase. "Loske Etnografske Studije", tom XV;
D.Markovska, Iz pitanja radnike kulture; B.Golembjovski, Radnika klasa i kultura u socijalizmu; isti autor: Dinamika aspiracija; Kulturni ivot radnika velikog industrijskog preduzea
297
Antonjina Kloskovska_________________________________________________
vezano za elju da se prekorai barijera drutvene prednosti, mogu se nai

tendencije odbacivanja vie kulture kao klasne, tue, buroaske. Burdije
posebno skree panju na taj fenomen u svojoj knjizi reprodukciji kulturnog
kapitala.
Krajnji oblik odbacivanja dominantne kulture, koji je svojstven drugoj
polovini XX vijeka, predstavlja kontrakultura. Egzistencijalni osnovi tako
definisanog pokreta vezani su vie za generacijske, nego za klasne kategorije.
Funkcije kontrakulture su vie instrumentalne, nego autoteline, dakle, o njoj e
biti govora na kraju studije, prilikom razmatranja izlaenja simbolike kulture
iz okvira autotelinosti.
Poreenje odnosa francuskih i poljskih radnika prema kulturi izvreno je s
obzirom na funkcije koje u sutini ne izlaze iz tih okvira.
U savremenim poljskim istraivanjima takoer se mogu nai izjave radnika
o odbacivanju vie kulture, ali ne kulture koja se negira, ve kao suvie sloene
kulture, koja "nije za nas". Ispitanici sa osnovnim obrazovanjem ee od
drugih nemaju miljenje o izdvajanju vie kulture. Ako imaju neki stav, tada
ee od osoba sa srednjim obrazovanjem prihvataju hijerarhijski karakter
kulture. Pozitivan stav prema hijerarhiji kulturnih vrijednosti dominantan je ak
i onda kada ga ne prate faktiko poznavanje i percepcija sadraja ubrajanih u
viu kulturu, ve jedino opte predstave. Takve opte predstave mogu da budu
podsticaj za stvarnu spoznaju vrijednosti vie kulture. Karakteristian primjer te
vrste je stav starije radnice, koja je otila da vidi Vajdin film Svadba, nadajui
se da e uti "one slavne reenice koje su tako vane". 309
Razlike u stanovitima francuskih i poljskih primalaca prema reprezentativnoj, "legitimnoj" kulturi vie su razlike u stepenu, a ne potpuna
nepodudarnost. Ovdje se kao vjerovatna prihvata hipoteza da te razlike imaju
svoje istorijsko izvorite u razliitoj nacionalnoj situaciji u XIX vijeku. Taj
period formiranja radnike klase i ideologije nacionalnih pokreta u Poljskoj
protekao je u specifinim uslovima porobljene zemlje. To doprinosi jaanju
nacionalnih i drutvenih vrijednosti, a bilo je potpomognuto demokratizmom i
revolucionarnou ogromnog dijela umjetnikog stvaralatva poljskog
romantizma, pozitivizma i Mlade Poljske.310 U ideologiji poljskog radnikog
pokreta pobijedio je stav prih-vatanja glavnih vrijednosti nacionalne kulture i,
uz malobrojne izuzetke,
309
298
SOCIOLOGIJA KULTURE
bilo je prihvaeno u teorijskim radovima zagovornika tog pokreta koji su se

odnosili na probleme kulture, a povezanih neposredno sa djelovanjem radnikih
politikih partija.311
Karakteristina je injenica da, iako su radikalni kritiari i intelektualci simpatizeri pokreta bili skloni da selektivno prilaze ideolokim i estetskim
obiljejima nacionalne kulturne batine, glavni voi pokreta, koji su esto u
mladosti bili aktivni na kulturno-prosvjetnom polju, bili su jako privreni
naelnim vrijednostima nacionalne kulture.312 To se ispoljilo u kulturnoj politici
socijalistike Poljske, koja nije prola kroz fazu lutanja, karakteristinu za
situaciju sovjetske Rusije dvadesetih godina. Uostalom, i to iskustvo je utjecalo
na oblikovanje principa poljske kulturne politike. Na kraju su je odredili utjecaji
revandikacijskih stremljenja, ija je elja bila da priznate kulturne vrijednosti
budu iroko dostupne, jai od utjecaja resantimana prenoenog na tvorevine
kulture iz drutvenih klasa koje su u prethodnom istorijskom periodu bile glavni
tvorci i primaoci tih vrijednosti.
Najrasprostranjeniji izbori kulturnih sadraja ili su dalje od prih-vatanja
kulturne politike u prvim godinama poslije revolucionarnih preobraaja u
drutvenom ureenju zemlje. To najbolje izraava odnos prema stvaralatvu
Henrika Sjenkjevia. Popularnost Sjenkjevia, koja rui sve klasne barijere,
predstavlja specifian poljski fenomen kulturne percepcije, iako moe da se
tumai i univerzalnim siejnim odlikama, koje u svijetu imaju najiri domet.
Njegova djela neosporno zauzimaju prvo mjesto u izborima deklarisanim u
masovnim istraivanjima italake publike.313 Kada se primaocima na
razliitom nivou obrazovanja predlae izbor izmeu Sjenkjevia i eromskog,
biraju crvog, iako su primaoci sa viim obrazovanjem svjesni da stvaralatvo
eromskog ima vee estetske i ideoloke vrijednosti. ine to podjednako i
itaoci sa viim obrazovanjem i radnici sa osnovnim, a svoje stanovite
objanjavaju tvrdnjom : "Sjenkjevi je pisao za ljude". 314
310
Uporedi, na primjer: MJanjon, M.migrocka, Romantizam i istorija.

Uporedi: J.Marhlevski, O umetnosti.
Selektivnije stavove o naslijeu narodne kulture predstavio je J.Fik, a jo kritiniji bio
je S.Bozovski koji je napadao Sjenkjevia i odgovarajuu kulturnu tradiciju. Uporedi: A.Valicki, Stanjislav Bozovski. Putevi misli.
313
E. i E.Vnuk-Lipinjski, Problematika formiranja italakih potreba
314
A.Kloskovska, Uobiajeni prijem literature. Na primjeru eromskog, u: Stefan
eromski. Povodom pedesete godinjice smrti
311
A.Kloskovska, A.Rokuevska-Pavelek, Knjievni mitovi

299
SOCIOLOGIJA KULTURE
Da su takve ocjene i meuklasni izbori autentini, potvruje popularnost

slinih i srodnih sadraja u drugim medijima. Filmska verzija Potopa, koja se
pojavila na ekranu u oktobru 1974. godine, do kraja godine imala je 13,5
miliona gledalaca. Film Hubal, koji se zasniva na Sjenkjevi-evskoj tradiciji,
prikazan godinu dana ranije, imao je u istom periodu 6,2 miliona gledalaca.
Meu televizijskim serijskim filmovima, Kapetan Klos (Ulog vei od ivota)
jedini je imao 92 odsto gledalaca, a razlike s obzirom na obrazovanje nisu bile
velike: 90,7 odsto u kategoriji sa osnovnim obrazovanjem, 85,2 odsto u
kategoriji sa viim obrazovanjem.315 Nijedna druga televizijska ili filmska
poruka nije postigla tako brz ili opti uspjeh. Na primjer, nijedan filmski hit
poslije Hubala nije postigao frekvenciju veu od tri miliona u toku godine.
Najpopularnije kriminalistike serije ili kaubojski filmovi, koji su prikazani u
istoj godini u kojoj i Kapetan Klos, imali su 70-80 odsto gledalaca.
U svim navedenim primjerima univerzalnog zova kulturnih poruka koje
rue klasne i starosne barijere, djeluju sadraji koji se sastoje od elemenata
senzacije, napetosti i patriotskih vrijednosti povezanih sa vanim trenucima u
istoriji naroda. Sjenkjevievi junaci i njima srodni likovi iz filmova o Drugom
svjetskom ratu i okupaciji, potjeu iz zajednike tradicije junaka koji, i pored
svoje hrabrosti, junatva i portvovanosti, nije lien odreene ambivalencije
svojstvene romantinim likovima, a i karakteristinim tipovima savremene
svjetske masovne kulture.316
Na osnovu analize sadraja poruka moe se tvrditi da je junak tipa Kmiica
ili kapetana Klosa - poljskog patriote u uniformi njemakog oficira reprezentant nacionalnih vrijednosti, kao i siea popularnih tvorevina masovne
kulture, koje pokazuju shemu prividno negativnog, a u sutini plemenitog
junaka, i koje operiu tom ambivalencijom u elji da se pojaa interesovanje
primalaca. Meutim, analiza sadraja nije u stanju da pokae koju od moguih
shema reprodukovanja prihvataju primaoci, koji primaoci mire obje sheme u
svojim interpretacijama, koji negiraju, uz otar protest, svaku analogiju epske
proze Sjenkjevia, koja pripada velikoj nacionalnoj literaturi, sa proizvodima
masovne kulture, koje
odbacuje iz principijelnih razloga, a koji, pak, primaoci danas identifikuju

sjenkjevievske siee upravo sa proizvodima masovne kulture.
Dakle, vraa se problem analize reprodukovanja kao nune metode u
istraivanju simbolike komunikacije. Kao to je ve naglaeno, savremena
istraivanja literature inspirisana strukturalistikim i fenomenolokim teorijama
vide fenomene umjetnosti vie kao cirkulisanje, a ne kao trajne, nepromijenjene
predmete, iji sadraji mogu da se iscrpe u imanentnom pristupu. Poljskim,
sovjetskim, maarskim istraivaocima osnov za takav pristup daju, izmeu
ostalog, Marksove i marksistike koncepcije umjetnosti. U Poljskoj su
istraivanja kulture kao komunikacije posebno razvijena meu teoretiarima
knjievnosti, kojima takav pristup omoguava sagledavanje umjetnikih
fenomena u vrstoj povezanosti sa njihovim drutvenim osnovama. Na primjer,
Zolkjevski, analizirajui literaturu dvadesetih godina u Poljskoj, podijelio ju je
na pet kategorija cirkulisanja -visoko umjetniku, trivijalnu, bulevarsku,
vaarsku i takozvanu knjigu za narod. Autor definie cirkulisanje kao kruenje
knjievnih tekstova "izmeu posebnih tipova poiljalaca i specifinih sredina
primalaca" i kao percepciju u situacijama svojstvenim odreenoj kulturi, to se,
vjerovatno, takoer odnosi na ve navedene specifine sredine.317
Zolkjevski istie da u okviru svakog cirkulisanja mogu da se nalaze i dobra
i loa knjievna djela, dakle, predloenoj tipologiji ne odgovara odreena
hijerarhija literarnih vrijednosti. Citirani odlomak, koji govori posebnim
tipovima poiljalaca, ipak pokazuje da je cirkulisanje, u skladu sa tom
interpretacijom, vezano za odreen skup poruka i da njihov karakter, izmeu
ostalog ili jedino, odreuje cirkulisanje. Druge knjievne teorije, a prije svega
socioloke koncepcije, pokuavaju da predstave sloenu situaciju u kojoj taj isti
krug stvaralaca ili ak to isto umjetniko djelo, s obzirom na razliit karakter
percepcije, moe da bude uvreno u razliite kategorije cirkulisanja. Takav
fenomen prelaenja vjerovatno se pojavljivao u raznim istorijskim epohama,
kada se imaju u vidu individualno odreene varijante percepcije, koje su jo
dodatno bile uslovljene razlikama u godinama i polu. Empirijski podaci
pokazuju da isti ovjek u razliitim fazama ili situacijama svog ivota moe
razliito da reaguje na istu simboliku poruku.
315
Mali filmski godinjak 1974; Filmski godinjak 1975; A.Kanja, Igrani film na televi
ziji; A.Ruinjska, "Ulog vei od ivota" i kapetan Klos kao uzor savremene poljske omladine
316
M.Janjon, M.migrocka, Romantizam i istorija, odjeljak Istorijski heroji, heroji
romantiarskog linog mita, str. 286
300
317
S. Zolkjevski, Knjievna kultura 1918-1932, str. 41
301
Dva za taj fenomen karakteristina primjera, koja e biti navedena,

predstavljaju istovremeno dva razliita svjedoanstva percepcije, kako to naziva
Glovinjski, tragajui za izvorima istraivanja knjievne percepcije. Prvo
svjedoanstvo literarnog karaktera odnosi se na pjesnikovo itanje poezije.
Mjeislav Jastrun opisuje kako je u djetinjstvu i mladosti doivljavao
stvaralatvo Slovakog, a prije svega as razmiljanja, i pie: "Kasnije sam se
vraao asu razmiljanja i iitavao sam u njemu druge sadraje, kao da je to
bila tema sa varijacijama koje smo mi sami stvarali".318
Drugi dokument reprodukovanja knjievne poruke je odlomak iz intervjua
sa mladim radnikom iz Loa, ljubiteljem Sekspira i Vitkacija. Opisujui svoje
itanje Jadnika, ispitanik govori da su mu prilikom prvog itanja bili dosadni
opisi parikih kanala, ivot dobrog biskupa koji je spasao ana Valana. "Ja
sam sve to preskakao... I uzeo sam knjigu ponovo prije dvije godine i kao da
sam itao novu knjigu... Sada imam strpljenja da proitam knjigu stranu po
stranu. -1 potpuno nova knjiga!"
Drugaiji je predmet literarnog doivljaja, drugaiji rjenik i, naravno,
nain opisivanja sopstvenih doivljaja, ali slian je karakter refleksije oba
primaoca, slina je svijest o promjeni sopstvenih literarnih doivljaja, o
bogatstvu moguih znaenja sadranih u umjetnikoj poruci, o zavisnosti
reakcije od situacije i uslova percepcije. Ovdje se ponovo vraa problem
funkcije i opsega konkretizacije, stepena otvorenosti umjetnikog djela i
njegovih granica. Ali, ne vraa se na nivou teoretskih razmatranja filosofa i
poznavalaca knjievnosti, ve u empirijskim injenicama koje govore o pristupu
tim fenomenima raznih realnih, a ne virtuelnih primalaca, italaca.
Raznovrsnost percepcije, koja obuhvata najiru skalu varijacija reprodukovanja teksta o kojima je govorio Jastrun, treba da bude predmet
istraivanja psihologije percepcije. Socioloki pristup nema za cilj da obuhvati
cijelu skalu psihiki moguih reakcija na poruku, ve prije svega da definie
drutveno odreene tipove reprodukovanja, koje uslovljavaju drutvene
kategorije i situacije percepcije. U takvom pristupu odbacuje se koncepcija
bezgranine otvorenosti djela, traga se za faktorima stabilizacije, ponekad ak i
univerzalnosti recepcije, kroz djelovanje drutvene strukture i njoj svojstvenih
mehanizama standardizovanja reproduktivnih reakcija.
318
302
SOCIOLOGIJA KULTURE
Dakle, sociolog traga za onim to je Jung nazivao kolektivnim aprior-ijem

ljudske psihike, ali ne u arhetipovima koji predstavljaju oblik instinkata, ve u
mehanizmima socijalizacije, u pretpostavkama koje upravljaju organizacijom
kulturnog ivota i u njihovim realizacijama. Ta oekivanja odreuju horizont
njegovih spoznajnih oekivanja. Naravno, ona se ne smiju prenositi u jezik
istraivanja na nain koji bi sugerisao odgovore ili blokirao biljeenje rezultata
koji se razlikuju od oekivanih.
Ostvarivanje tako oiglednih principa nije lako u praksi, a upravo je oblast
istraivanja recepcije teka oblast empirijske sociologije. Ispitanici imaju za
intervjue i ankete koje se odnose na konzumiranje kulture manje razumijevanja,
nego za probleme vezane za posao, porodicu, ivotnu situaciju, dakle, za
probleme koji su u okvirima drutvene kulture i kulture bitisanja, jer se njihov
predmet smatra manje vanim. S druge strane, to su mnogo manje delikatni
problemi od tema drugih istraivanja, iako i oni pobuuju odbrambene stavove
u sredinama u kojima konzumiranje kulture igra prestinu ulogu.
Kada konzumiranje kulture ima isto autotelian karakter, ponekad njegova
autotelinost dobija oblik koji odgovara definiciji Osovskog, ali se ne podudara
sa njenom intencijom. Zasniva se na ivotu-u-trenutku, ali jedino u trenutku. O
kojoj god funkciji poruke se radilo, ona je doivljavana jedino dok traje kontakt
sa njom. Umjetnost, zabava, igra za mnoge uesnike je kratkotrajna, potpuno se
iscrpljuje u momentu doivljavanja i nije podrana faustovskom eljom
"zadravanja trenutka". Posebno esto je umjetnost masovne kulture - s obzirom
na prirodu sadraja i s obzirom na stavove primalaca - upravo ars brevis kratkotrajna umjetnost, kao to je i njeno doivljavanje. Navika trajne refleksije
okrenute fenomenima simbolike kulture nije internalizovani stav, a i svi
fenomeni te kulture ne opravdavaju zauzimanje takvog stava. Dakle, nije lako
dokuiti tragove potpunih kulturnih doivljaja, ak ni onda kada su moda
negdje u dubokoj podsvijesti.
Kao i svi pokuaji spoznaje stavova i internalizovanih aspekata vrijednosti,
istraivanja percepcije simbolike kulture ne mogu se zaustaviti na
opservacijama ponaanja, bez obzira na to da li su eksperimentalno izazvani ili
se ostvaruju u prirodnim ivotnim situacijama. Bio bi to vrlo dug, a i nepouzdan
put, jer mnoga spolja identina ponaanja, na primjer utanje o umjetnosti,
mogu da kriju razliita stanja ispitivanih osoba.
M.Jastrun, Borba za rije
303
Antonjina Moskovska _____________________________________________________
Da bi se ta stanja spoznala, neophodna je primjena introspekcijskih izjava.

Kritiari ekstremnih verzija neopozitivistikog empirizma rehabili-tovali su taj
izvor spoznaje. Istrospekcijske izjave prihvatao je i Osovski kao jednu od
specifinosti humanistikih nauka. Sve vea popularnost hermeneutikih
metoda bitno proiruje opseg mogunosti korienja slinih podataka i operacija
zasnovanih na podraavanju tuih doivljaja i uivljavanju u svijest drugih poiljalaca i primalaca simbolikih poruka.
Takve metode nameu niz teoretskih i striktno ontolokih problema, na
primjer, vezanih za definisanje svijesti i njenog odnosa prema materijalnim
fenomenima. Razvoj neurofiziolokih istraivanja nije rijeio mnoge od tih
osnovnih pitanja. Eklesov problem, citiran u prethodnim poglavljima, pokazuje
da se najistaknutiji predstavnici te specijalnosti, pokuavajui da odrede sutinu
ljudske samosvijesti, vraaju eshatolokim pojmovima, jer za sada ne nalaze
zadovoljavajua nauna objanjenja veze izmeu svijeta prirode i kulture. Karl
Poper unaprijed odbacuje pitanje koje se odnosi na sutinu uma, ali on je, opet,
sklon hipostaziranju svijeta kulture iako ima ukorijenjenu, kroz rani
neopozitivistiki trening, odbojnost prema svim hipostazama. Bogata literatura
fenomenu svijesti manje panje posveuje relaciji izmeu spoljnog,
objektivizovanog svijeta kulture i njene internalizacije, nego fiziolokim i
filosofskim interpretacijama umnih procesa. Ali i tu mnoga pitanja ostaju bez
odgovora.
Ostavljajui po strani tu sferu burnih kontroverzi, sociolog kulture treba da
potrai u semiolokom pristupu obrazloenje za introspekciju i interpretaciju
takvih podataka. Iz toga ne proizlazi nunost prihvatanja diskutabilne tvrdnje da
svi oblici svijesti, a tim prije jeziki, imaju semiotiki karakter. Meutim, sva
intencionalna ponaanja koja imaju za cilj da nekome saopte svoje unutranje
doivljaje, moraju da imaju oblik znakova, iako to ne moraju da budu jeziki
znaci. U okviru semioze nalaze se i sistemi prezentativnog simbolizma. Slikar
esto bolje izraava stanja svoje svijesti pomou skice ili slike, nego rijeima.
Matematiari u diskusiji razmjenjuju zapise matematikih simbola, a ne rijei
prirodnog jezika. Hemiar predstavlja svoja razmiljanja u obliku formule
procesa koji je
319
Uporedi: .Pijae, Govor i miljenje djeteta; N.Geschwind, Selected Papers on Language and the Brain; Miljenje i govor; J.A.Fodor, The Language of Thought; E.Groinjski,
Unutranji govor; isti autor: Monizam i dualizam. Glavna gledita savremene filosofije i
fiziologije psihikog ivota predstavljena su u studiji: Z. Cackowski: Savremene teorije uma,
u djelu istog autora Teorija identiteta.
304
SOCIOLOGIJA KULTURE
prethodno proticao u njegovoj svijesti. Ekles je u diskusiji sa Poperom tvrdio

da, kada radi nad nekim problemom, razmilja u dijagramima koji imaju
dinamian karakter. Morao bi da upotrijebi dijagrame ako bi elio da svoja
razmiljanja prenese kompetentnom sagovorniku.
Ali, van diskusije je injenica da veina introspektivnih relacija o optim
temama, kao i komunikacijskih veza izmeu ljudi, ima oblik nekog od prirodnih
jezika i da su ti jezici takoer instrument unutranjeg govora koji predstavlja
znatan dio svijesti. U skladu sa modelom skrivene kulture, koji je predstavljen u
prethodnim poglavljima, intrasubjektivni procesi komunikacije su genetiki
drutveni, to znai, odreuje ih uee jedinke, to je rezultat socijalizacije, u
kulturi svoje grupe i drutva. Istraiva i ispitanik raspolau zajednikim
kodom, to je uslov njihovog sporazumijevanja. Dakle, kada ispitanik opisuje
svoje stavove, ocjene, reakcije pozivajui se na introspektivne procese,
upotrebljava u intersubjektivnoj izjavi sline ili identine izraze i fraze pomou
kojih bi, za svoje unutranje intra-subjektivne potrebe, nazvao svoja stanja.
Opet, istraiva-sagovornik prepoznaje njegove iskaze kao identine po zvuku i
po obliku onim koje je sam formulisao ili mogao da formulie u slinim
situacijama, ili u razliitim.
Iz ovoga ne proizlazi da je razumijevanje introspektivnog iskaza mogue
jedino kada ispitanik opisuje svoja iskustva i doivljaje identino ili analogno
onome kako bi to uinio istraiva. Vrlo esto je istraiva iznenaen reakcijom
na kulturnu poruku koju on sam doivljava drugaije. Karakter reakcije je
mogue prepoznati jedino pozivajui se na sopstvene, iskljuivo introspektivno
dostupne doivljaje odreene znakom, simbolom koji je identian po zvuku i
obliku. Sline, podudarne izjave velikog broja ispitanika predstavljaju takoer
osnov za utvrivanje tipinog reprodukovanja odreenih poruka u ispitivanoj
sredini ili drutvenoj kategoriji, iako ne postoje dva potpuno identina
doivljaja dviju jedinki.
Zbog toga istraiva mora da odustane od biljeenja razlika u nijansama, u
jaini osjeanja i u vrednovanju podudarnih iskaza. Meutim, mora da pokua
da dostigne maksimalno preciznu interpretaciju reakcije, to mu omoguava
jezik, taj najprecizniji i istovremeno najelastiniji nain komunikacije.
Obavezan je da razjasni eventualne potpune jezike nesporazume proizale iz
razliitog razumijevanja identinih termina -drugaijeg u ispitivanoj sredini,
drugaijeg u njegovoj sopstvenoj jezikoj praksi. Zahvaljujui jeziku, takve
operacije su mogue u odnosu na ljude.
305
SOCIOLOGIJA KULTURE
Meutim, nisu mogue u odnosu na ivotinje. I zato bi bilo nerazumno

prihvatanje takvih interpretacija "jezika ivotinja", kao to su citirani Sibiokovi
primjeri reprodukovanja emotivnih stanja riba, ptica, itd.
U sluaju odnosa meu ljudima postoji osnov da se njihovo izraavanje
zainteresovanosti, oduevljenja, nezadovoljstva uporedi sa nama bliskim
stanjima, koja opisujemo slinim jezikim znacima i, odustajui od razlika u
nijansama, da se prihvati podudarnost reakcije onih koji upotrebljavaju sline
izraze. Uostalom, emotivna stanja su element stavova do kojih je najtee
doprijeti. Za istraivaa reprodukovanja simbolikih poruka ona sama nisu
toliko vana, koliko je znaajan nain na koji ih razumijemo, njihova
interpretacija, a takoer i ocjena. Analizirajui podatke dobijene od ispitanika,
esto je nemogue odvojiti priznate od osjeanih vrijednosti i istraiva je
obavezan da to naglasi u zakljucima. Istraivanje znanja, opsega informacije,
dozvoljava veu kontrolu deklarisanih ocjena njihovim posmatranjem u odnosu
na realizovane vrijednosti. A sama spoznaja priznatih vrijednosti nije
zanemarljiv rezultat u istraivanju simbolike kulture.
U toj oblasti, kao i u oblasti naina interpretacije simbolikih poruka, moe
se oekivati znatan utjecaj drutvene kulture, koja unificira i standar-dizuje
kulturne doivljaje. Prvi neosporan inilac standardizacije jeste utjecaj
porodice. On izjednauje, ukoliko se tome ne suprotstavljaju razliita
individualna obiljeja i statusi, na primjer pol i uzrast djece, odreeni elementi
poruke u okviru male grupe, ali je istovremeno i faktor raznolikosti s gledita
makrostrukture. tome je ve bilo govora u vezi sa kulturom prvog sistema.
Prije svega, u okviru porodice se realizuje znaajan drutveni zadatak
prenoenja osnovnog, optenacionalnog jezikog kda i njegovih eventualnih
klasnih ili regionalnih subkodova.320
U vrlo irokom i raznovrsnom opsegu, standardizacija kulturne percepcije
realizuje se kroz kolu. kola je glavni instrument tog procesa, koji je Burdije
nazvao simbolikim nasiljem. Ovdje se ne radi o negativnoj kvalifikaciji tog
procesa. kolski sistem transmisije simbolike kulture ima u cjelini korektivan,
prinudni karakter. kolski kontakt sa kulturom moe, dakle, ali ne mora, da
izgubi autotelian karakter. Ali, ne dobija svaki kolski doivljaj oblik
gombrovievskog asa ili latinske recitacije Hana
320
B.Bernstein, Family, Role System, Communication and Socialization; isti

autor: Class, Codes and Control, torn 1
306
Budenbroka. Na osnovu literature mogu se navesti brojni primjeri aktuelnog ili

retrospektivnog autotelinog doivljavanja kolskog znanja i drutvenog
konteksta njegovog sticanja. Iz poljske knjievnosti sjetimo se Parandovskog,
Tuvima, Gomulickog, Sirokomle. kolska kulturna inicijacija, i pored razlika u
svom toku, ima izjednaavajui utjecaj ne samo zbog izbora i ocjene prenoenih
kulturnih elemenata, ve i zbog formiranja trajnih kriterijuma ocjena koji se
kasnije primjenjuju, ve u slobodnoj fazi izbora, interpretacija i vrednovanja
kulturnih doivljaja. Sline funkcije vre razni vidovi kulturne kritike, ali ona
dopire do znatno manjeg broja primalaca, selektivno izabranih u pogledu
obrazovanja. ak i u sredstvima masovne komunikacije faktiki domet kritike
ograniava se na oko deset odsto potencijalnih primalaca, izuzimajui
komentare koji prethode spektaklu televizijskog teatra, a koje vie od 40 odsto
primalaca smatra poeljnim i vjerovatno ih isti procenat publike sa panjom
prati.
O samom izboru kulturnih sadraja u velikoj mjeri odluuje repertoar
objektivno dostupnih poruka, a on u savremenim drutvima zavisi od kulturne
politike, ukoliko takva politika postoji. Pod pojmom kulturne politike najee
se razumiju svi principi i pravila izraeni explicite ili implicite, kojima je
podreena djelatnost javnih ili privatnih institucija koje utjeu na
isntitucionalizovane oblike stvaralatva, distribucije i dostupnosti prosvjetnih,
umjetnikih, knjievnih, zabavnih sadraja. U toj djelatnosti se primjenjuju
metode planiranja i programiranja, a takoer i ocjene koje imaju bitan utjecaj na
organizaciju i uslove kulturnog razvoja. Pojam kulturne politike u uem smislu
odnosi se jedino na djelatnosti javnih institucija. Najbolji primjer integrisane
kulturne politike su socijalistike zemlje. Primjenjujui ue znaenje kulturne
politike, autor koji je utvrivao karakteristiku Sjedinjenih Amerikih Drava u
ciklusu istraivanja UNESKa posveenih toj temi, nije bio siguran da li ona
uopte postoji u njegovoj zemlji, s obzirom na dominiranje stihijske igre
privatnih ekonomskih interesa u organizaciji kulture. Mogue je i njeno ire
poimanje, koje Bogar formulie u obliku podjele na kulturnu politiku u jednini i
u mnoini. Kulturne politike se realizuju kroz brojne institucije koje utjeu na
organizaciju kulture i manifestuju se u konfliktu interesa, filosofija i normi.321
Pluralizam kulturnih politika je povezan sa jednorodnom kulturnom
321
L.Bogart, Le contrle de mass media i drugi lanci u tomu Communications koji je

posveen ovom problemu.
307
politikom, koja moe da odluuje tirau knjiga, programskoj televizijskoj

shemi, umjetnikim stipendijama, nagradama i podjeli finansijskih sredstava u okviru kulturnog budeta, doputanju ili eliminisanju odreenih
sadraja i njihovoj ocjeni.
Meutim, kulturna politika je uvijek plan, program i odreenje
mogunosti simbolike recepcije. Ona uspjenije eliminie odreene
sadraje, nego to odreuje njihovu faktiku recepciju i karakter percepcije. Tu ve djeluju mehanizmi aktivnog, kreativnog reprodukovanja, iji
subjekt su sami primaoci. Ti mehanizmi funkcioniu u okviru drutvene
strukture i takoer su drutveno programirani, ali ih odreuju brojni
sloeni drutveni i psihiki faktori, tako da je nemogue oekivati potpunu
i svestranu standardizaciju. Otvorenost umjetnikih poruka i ludikih
oblika prouzrokuje da je u tim oblastima simbolike kulture raznovrsnost
percepcije velika, ak suprotno pretpostavkama kulturne politike.
Za sada se najvie zna nainima percepcije kulture onih kategorija
primalaca koji su sa umjetnou povezani aktivnom stvaralakom i teoretsko-kritikom djelatnou, jer oni ostavljaju najbrojnija svjedoanstva
percepcije. Preteno na takvim svjedoanstvima Glovinjski je konstruisao
svoju tipologiju stilova kulturne recepcije. ini se da je njegova tipologija
podudarna sa Jakobsonovom tipologijom funkcija poruka. Ako se prihvati
da se mitski, alegoriki, simboliki i numeriki stil odnose na varijante realizacije reprezentativne funkcije, onda se dvije sheme podudaraju, jer dva
ostala stila odgovaraju ekspresivnim i estetskim funkcijama. Ali, kod Glovinjskog nema ekvivalenata za apelativnu i fatiku funkciju jezika.
Te dvije Jakobsonove kategorije mogu biti korisne u sociolokoj analizi
percepcije, ali ne mora se odustati od prijedloga Glovinjskog, ako se imaju
na umu funkcije stabilizacije reprodukovanja koje kritika i teorija umjetnosti vre u odnosu na dio publike. Socioloka istraivanja e nesumnjivo
biti preciznija ako budu koristila analitike koncepcije koje primjenjuju
teoretiari odgovarajuih kulturnih oblasti. Meutim, za sada nije lako
pronai koncepcije koje bi se mogle primijeniti u istraivanju kolokvijalne
percepcije. Semioloke analize francuskih strukturalista su suvie daleko od
iskustva obinih korisnika kulturnih simbola, da bi mogle da budu od
koristi. Prijedlozi estetiara-filosofa, kao to je Ingardenova teorija literarnog
djela, Lukaeva teorija romana ili Goldmanova koncepcija homologije,
nailaze na kritiku drugih teoretiara. Kritiari i interpretatori potpuno
308
SOCIOLOGIJA KULTURE
razliito tumae te propozicije, tako da su dosta opravdano optueni za

stvaranje novih nesporazuma oko umjetnosti. 322
Dok istraivai literature svoje dosadanje koncepcije percepcije najee zasnivaju na "svjedoanstvima percepcije" osoba koje su profesionalno vezane za knjievnost ili na intuitivnoj ocjeni tog procesa, sociolozi
pokuavaju da sistematski prikupe empirijske podatke nainu percepcije
tipinih lanova zajednice. Ali, svoja istraivanja ne temelje na odreenim
koncepcijama poruke ili biraju koncepciju koju nije prihvatio iroki krug
poznavalaca. Tako je postupio Sulkovski, koji je u svojim istraivanjima
primijenio Ingardenovu teoriju knjievnog djela. Bez presuivanja
pravilnosti izbora moe se rei da je primjena te koncepcije omoguila da
se sistematski predstavi razliita percepcija dvaju razliitih knjievnih
tekstova u razliitim drutvenim klasama i kategorijama obrazovanja.
Bokanjski je u istraivanju, koje je imalo sline ciljeve, primijenio
koncepciju semantikih polja za analizu izjava umjetnikim porukama.
Rokuevska i Kloskovska su, istraujui kako se u kolokvijalnoj svijesti
odraavaju elementi kanona nacionalne literature, polazile od najrasprostranjenijih kritikih interpretacija kao eventualnih instrumenata stabilizacije znaenja. Istraivanja slinog karaktera zapoeta su u Francuskoj i
u Maarskoj.323 Prethodno navedeni radovi imaju socioloki karakter,
dakle, ne uzimaju u obzir utjecaje koje na reprodukovanje umjetnikih
poruka nesumnjivo imaju psihiki faktori. Zato se usredsreuju na raznovrsne drutvene utjecaje. Ta istraivanja u sadanjoj fazi daju podudarne
rezultate sa istraivanjima koja se odnose na jednostavnije fenomene
kvantitativnog konzumiranja kulture i na samu selekciju poruka. Slino kao
i prethodni fenomeni, kvantitativni karakter percepcije - reprodukovanje
umjetnikih poruka - najvie zavisi od nivoa i vrste obrazovanja.
Posmatrajui statistiki, predstavnici raznih grupa obrazovanja, to se uz
to priblino poklapa sa klasnim kategorijama, razliito reprodukuju, a preciznije, interpretiraju odreeni tekst u toku intervjua.
Ako sociolog ne eli da se zaustavi na toj banalnoj tvrdnji i eli, na
primjer, da odredi nivo interpretacije, susree se sa tekoama proizilim iz
322
J.Prokop, Kritika kao nerazumijevanje djela; J.Baho, Kako su itane pripoviijetke
Juzefa Koenjovskog
323
B.Sulkovski, Povest i itaoci; Z.Bokanjski, Mladi radnici i kulturni napredak;
J.Leenhardt, EJozsa i EJozsa, Mecanisme de la communication des valeurs esthetiques
309
SOCIOLOGIJA KULTURE
problematinog karaktera ocjena koje mogu da budu primijenjene u istraivanju

odreenog fenomena. Najee, ocjene se zasnivaju na interpretacijama
poznavalaca, na nainu percepcije koja je prethodno nazvana kritikom, a
predstavlja rezultat reakcije teoretiara i istraivaa umjetnosti. Spomenuta
kritika kritiara neka bude upozorenje na primjenu takvih kriterijuma ocjena,
ali, opet, teko je od njih potpuno odustati.
Kada se predstavljaju rezultati sociolokih istraivanja percepcije, koja se,
uostalom, nalaze u poetnoj fazi, ne treba izgubiti iz vida i to da se izjave
ispitanika, predstavljene u situaciji istraivanja, mogu razlikovati od
kolokvijalnog, privatnog reprodukovanja. Moe se pretpostaviti da te razlike
idu u pravcu sublimacije sopstvenih doivljaja u skladu sa ispitaniku poznatim
drutvenim recte - kritikim pravilima ocjene. Meutim, primalac nije u stanju
da simulira, na primjer, znanje koje ne posjeduje, malo je vjerovatno da e ga u
spomenutoj situaciji disimilirati, dakle skrivati. Ipak, uz sva dosadanja
ogranienja, empirijska istraivanja kolokvijalne percepcije blia su analiziranoj
stvarnosti, nego koncepcije teoretiara umjetnosti preteno zasnovane na
intuiciji i spekulacijama, priznajmo, esto interesantnim i suptilnim. Meutim,
mogue je i poeljno proirivanje eksperimenta i projekcije kao tehnike
istraivanja.
Istraivaki eksperiment na ogranienoj skali primijenio je Sulkovski.
Prouzrokovao je da itaoci u bibliotekama izaberu specijalno odabrane romane,
ije poreenje omoguuje spoznaju reakcije manifestovanu u izboru objektivno
razliitih poruka. U toj analizi kvaliteta recepcije, slino kao i u istraivanjima
kvantiteta i frekvencije kontakta sa umjetnou, pokazalo se da je obrazovanje
glavna nezavisna varijabla. Veza izmeu obrazovanja i recepcije ipak nije bila
jednoznana, dakle, nije odreivala slabljenje ili jaanje sposobnosti percepcije.
itaoci-radnici su osjetljiviji na spoljne odlike predstavljenih predmeta, a
inteligencija bolje prihvata intelektualne sadraje, bolje razumije knjievnu
metaforu, tolerantna je prema deformaciji i odsustvu realizma i svjesnija
formalnih odlika djela, jer su radnici ocjenjivali, na primjer, likove u romanu u
kategorijama moralnih vrijednosti, a ne estetskih vrijednosti njihove kreacije.
Istovremeno je inteligencija bila sklona uoptavanju u interpretaciji smislova
poruke i tako se udaljavala od autorove zamisli. Dakle, na svoj nain takoer je
odbacila model virtuelnog itaoca.
Veze izmeu klasne pripadnosti i obrazovanja, utvrene u citiranim
istraivanjima, nisu imale apsolutan karakter, izraavale su se jedino u
310
promjenljivim mjerama znaajnih statistikih podudarnosti i korelacija. Te veze

su se pokazale jaim od ostalih uslovljenosti ispitivanih odlika, na primjer
starosti i pola. Bokanjski je u svojoj analizi, koja je imala za cilj da utvrdi
razliite naine recepcije u okviru iste klase, pokazao znatnu raznovrsnost
reproduktivnih reakcija. Prije svega, na mjerljiv nain odreene razlike
semantikih polja, koja su se odnosila na junake iz proitanih djela, dozvolile su
da se ispitanici, mladi radnici, podijele na kategorije ija percepcija je bila
gotovo ili potpuno podudarna sa oblikom "kritike" percepcije ili se od nje
udaljavala.
Nii nivo obrazovanja je iz razumljivih razloga vezan za manji kvantum
znanja. Odatle proistiu suene mogunosti operisanja skalom poreenja ili kako to nazivaju teoretiari knjievnosti - modelima pomou kojih je mogue
interpretirati tekst poruke.324 Smislovi izabrani u takvim situacijama najee su
veoma lini, vezani za problematiku malih socijalnih skupina, za moralne
aspekte predstavljene fabule. Analizirana djela stavljaju se u kontekst poznate
radio ili televizijske porodine sage ili, naprosto, u kontekst sopstvenih
porodinih odnosa. Svadba Vispjanjskog podlijee kontaminaciji sa fabulom
serije raene prema Rejmontovom romanu Seljaci. Realan primalac, koji je
nezadovoljan informacijama obiajima sadranim u tekstu, kritikuje autora i
zahtijeva dopune. Dakle, ne prihvata pokorno ulogu virtuelnog primaoca, koje
najee nije ni svjestan.
U istraivanjima poznavanju kanona nacionalne kulture kao trajnog
elementa grupne svijesti, zabiljeene su mnoge sline interpretatorske
deformacije, koje se uopte ne ograniavaju na reakciju osoba sa niim
obrazovanjem ili lanova jedne drutvene kategorije.325 Dio radnika je isticao
znaaj vrijednosti koje nije umio da obuhvati u svojim interpretacijama i
izraavao je nesposobnost percepcije znaenja koja je ipak prihvatio za trajna i
adekvatna. Opet, drugi dio ispitanika je, i pored svoje izraene nekompetencije,
zauzimao relativistiko stanovite i negirao znaaj vrijednosti koje su mu bile
nepoznate. Takav stav je bio relativno ei meu inteligencijom sa srednjim ili
viim tehnikim obrazovanjem.
Kada su, predstavljajui prethodno odreene drutvene uslovljenosti
kolokvijalne percepcije umjetnikih poruka, primijenjene su klasifikacije
324
J.Lalevi, Semantike determinante lektire

A.Kloskovska, Uobiajeni prijem literature; u: Stefan eromski; A.Kloskovska,
A.Rokuevska-Pavelek, Knjievni mitovi
325
311
Antonjina Kioskovska
koje se najee upotrebljavaju prilikom njenog ocjenjivanja sa stanovita

kriterijuma kritike percepcije. Takvu kvalifikaciju istraivanih fenomena ne
izbjegavaju ni autori iji su radovi ovdje citirani. Vrednovanje percepcije, kao i
njena ocjena zasnovana na tom principu, nameu mnoge potekoe. Naravno,
mogue je navesti brojne primjere koji pokazuju da nepoznavanje istorije
odreenih elemenata literarne batine, nesumnjivo osiromauje kanon ili
deformie percepciju. To se deava kada, na primjer, gledalac Svadbe
zamjenjuje ili identifikuje Selu sa Vernihrom, kada italac romana Nijemci
Krukovskog smatra njemakog komunistu Petersa Poljakom, kada se Konrad
iz Mickjevievih Zadunica zamjenjuje sa Konradom Valenrodom, a ta dva lika
sa Kordijanom Slovakog.
Slini primjeri mogli bi da budu prihvaeni kao dokaz neograniene
otvorenosti umjetnikih djela. Meutim, vrlo je verovatno da bi i zagovornici
koncepcije neograniene otvorenosti umjetnosti tumaili takve primjere kao
sluajeve nepotpune percepcije, neostvarene percepcije ili poremeenog procesa
komunikacije. Nepotpuna realizacija mogunosti sadranih u tekstu nije uvijek
rezultat ogranienih kompetencija primalaca, a sigurno je rezultat njihovog
intelektualnog i estetskog ogranienja. U procesu simbolike interakcije izmeu
autora i primaoca, koju Lotman i neki drugi semiotiari i teoretiari knjievnosti
esto nazivaju igrom, moe se desiti da primalac, svjestan pravila koja mu
predlae poiljalac, ipak ih negira i odbacuje. U istraivanjima Sulkovskog
izvjestan broj ispitanika sa viim obrazovanjem potpuno je odbacio moralni
didaktizam Kraevskog, a dio primalaca sa osnovnim obrazovanjem
maksimizirao je upravo te aspekte poruke, iako je bio manje sposoban da dokui
moralne apele sadrane u Kamijevoj Kugi. U tom pogledu, u odnosu na
Kraevskog, reakcije drugog dijela ispitanika bile su potpunije od prvog, bez
obzira na to koji je izvor razlika.
Percepcija estetske funkcije umjetnikih poruka je izrazito uslovljena
nivoom obrazovanja. Takav zakljuak se namee iz izjava ispitanika. Odraslima
sa niim obrazovanjem najee smeta nedostatak realizma u umjetnikim
djelima, iako su tolerantni prema malo vjerovatnoj, na primjer, melodramskoj
fabuli. Meutim, formalna deformacija opisa, kao i sloena konstrukcija
izazivaju negodovanje. S obzirom na takva obiljeja, djelo moe da bude
definisano kao "udno", "neozbiljno", "ludo". Dio primalaca je takoer
netolerantan prema moralnoj ambivalenciji junaka, ako ne proizlazi iz privida
prebroenih na kraju. Meutim, vrlo je teko
312
SOCIOLOGIJA KULTURE
definisati reakcije ispitanika na estetske forme koje ne izazivaju otpor, jer

spontane opaske pojavljuju se vrlo rijetko, a na neposredna pitanja dobijaju se
odgovori koji su esto etiki, a ne estetski sudovi. Na primjer, u istraivanjima
Sulkovskog, na pitanje koji su junaci u romanima Kraevskog najuspenije
predstavljeni, dobijeni su odgovori u kojima su isticani moralni, pozitivni
likovi.
Primaoci sa viim obrazovanjem sposobni su da ire i pravilnije definiu
estetsku funkciju. Kada se na taj nain ocjenjuje sposobnost estetske percepcije,
ne smije se izgubiti iz vida da kola i umjetnika kritika daju umijee opisivanja
estetskih aspekata umjetnosti, koje se ne poklapa uvijek sa linim unutranjim
doivljajem. Ve razliite sposobnosti jezikog izraavanja, koje zavise od
nivoa obrazovanja, mogu da oteaju ili olakaju predstavljanje sopstvenih
doivljaja. Dakle, da bi se mjerodavno predstavila realizacija estetske funkcije
zavisno od drutvenih uslovljenosti, treba primijeniti neke druge tehnike, a ne
iskljuivo izjave ispitanika. To su korisne projekcijske metode, dugotrajna
opservacija izabranih uzoraka, tehnike koje zahtijevaju vrijeme i kvalifikacije
istraivaa zavisno od sloenosti predmeta.
Primjenjujui u ovoj studiji termin "reprodukovanje" za definisanje svih
reakcija primaoca na simboliku poruku, eljeli smo upravo da naglasimo kako
se te reakcije ne svode iskljuivo na jeziku interpretaciju, a sigurno ne dobijaju
kod svih primalaca takav oblik. Odsustvo jezikog iskaza, a - moda - i
refleksije o estetskoj funkciji, ne znai da ona ne igra nikakvu ulogu u
doivljaju. Bez nje bi za primaoca bili nemogui najvaniji doivljaji, bez nje
poruka ne bi bila toliko otvorena, tako da adekvatno odgovara sferi doivljaja
brojnih kategorija primalaca i da je oni primaju kao najbolji izraz svojih stanja,
miljenja i elja.
Razmatranja o drutvenoj kulturi i simbolikoj kulturi, sadrana u ovom
poglavlju, odnosila su se prije svega na umjetnost, a prvenstveno na
knjievnost, jer je ta oblast za sada najbolje prouena. Ograniila su se takoer iz istih razloga - gotovo iskljuivo na pitanje percepcije. Vrlo uopteni zakljuci
sadre se u jo hipotetikim tvrdnjama da klasna i profesionalna pripadnost
utjeu na razlike u konzumiranju kulture. To se podjednako odnosi i na
recepciju mjerenu kvantitativnim pokazateljima kon-takata sa oblastima i
porukama simbolike kulture, kao i na naine repro-dukovanja poruka. Glavne
varijable koje utjeu na konzumiranje kulture i u jednom i u drugom aspektu
jesu nivo i karakter obrazovanja.
313
Burdijeovu tvrdnju nepromjenljivom mehanizmu reprodukcije kulturnog

kapitala u okviru klasnih struktura neophodno je modifikovati bar u odnosu na
zemlje koje, kao na primjer Poljska, prolaze kroz fazu demokratizacije kulture.
Istraivanja pokazuju da cijeli drutveni slojevi mijenjaju svoju poziciju u
odnosu na tradicionalni sistem, kada se radi kvantitativnim pokazateljima
recepcije. Po definiciji Vesolovskog, to je jedna od manifestacija dekompozicije
odlika klasnog poloaja.
Tendenciju smanjenja kvantitativnih i kvalitativnih razlika u konzumiranju
kulture s obzirom na klasnu pripadnost prati pojava novog izvora podjele,
proizale ne toliko iz nivoa, koliko iz karaktera obrazovanja. Po miljenju
mnogih autora, sve vea profesionalna specijalizacija stvara sve dublji jaz
izmeu humanistikih i egzaktnih kompetencija, koje obuh-vataju ne samo
steeno znanje, nego i razliite izbore u oblasti kulture, kao i naine
vrednovanja. Odvojenost tako shvaenih "dviju kultura" utvrena je u
empirijskim istraivanjima.326 Ona je, opet, povezana sa klasnom, slo-jnom i
profesionalnom podjelom kategorija drutvene strukture. Sve vei drutveni
znaaj tehniara i tehniki orijentisanih organizatora drutvenog ivota moe da
dovede do jaanja relativizma u oblasti simbolike kulture, neproporcionalno
vee rasprostranjenosti popularne kulture u odnosu na viu kulturu, jaanja
globalnog iracionalizma uprkos jaanju racionalnih principa djelovanja u
instrumentalnoj sferi.
Ali, to nije neizbjean proces, jer takvim konsekvencama specijalizacije
"dviju kultura" moe da se suprotstavi narodna tradicija, kulturna politika
organizacija sistema obrazovanja, tim prije ako nau oslonac u prvom sistemu
kulture.
Prikaz razliitih procesa funkcionisanja drutvenih uslovljenosti savremene
kulture prekorauje okvire opte, sintetike studije sociologije kulture. Takav
prikaz zahtijeva monografsku obradu i niz novih i podrobnijih empirijskih
podataka koji bi dozvolili spoznaju prije svega kvantitativnog karaktera
percepcije. Problem reprodukovanja ima niz dodirnih taaka sa problemima
vrednovanja i hijerarhije vrijednosti simbolike kulture i sa njenim razliitim
funkcijama koje djelimino izlaze iz okvira autotelinog kriterijuma te kulture.
Dakle, dodiruje najtee probleme koje nameu istraivanja simbolike kulture, a
kojima e jo biti govora u posljednjem poglavlju.
326
Ch.P.Snow, Two Cultures and a Second Look; K.Richmond, Culture and General
Education
314
XIII. KRITERIJUMI RAZVOJA SIMBOLIKE KULTURE
Problem razvoja simbolike kulture mora da bude razmatran u sklopu svih

procesa drutveno-kulturnog razvoja, ali ipak kao jedan od njegovih posebnih
tokova, koji je izdvojen na osnovu istih principa pomou kojih se definie
simbolika kultura u okviru svih kulturnih fenomena. Ali, u toj oblasti
istraivanja kulture nailazimo na dvostruke tekoe. Prva proizlazi iz promjene
orijentacije u sociologiji u prvoj polovini XX vijeka. U tom periodu je za
zapadnu sociologiju karakteristino naputanje teorije razvoja, u
evolucionistikom ili bilo kojem drugom obliku. Sociologija je nastala u XIX
vijeku kao nauka strukturi i razvoju drutva. Naputanje takvog stanovita bilo
je povezano sa kritikom vrednovanja u humanistikim naukama, a prije svega sa
utjecajem neopozitivizma, koji je u svom pristupu izjednaio vremenske
promjene sa prostornim kao izraz uvjerenja da je proces promjena neutralan u
pogledu vrijednosti.
Marksistika sociologija je zadrala koncepciju razvoja kao osnovnu
kategoriju u analizi drutveno-kulturnih fenomena, dok je zapadnoevropska, a
prije svega amerika, sociologija radikalno izbacila pojam razvoja iz svojih
istraivanja, tako radikalno da se nekoliko decenija uopte nije pojavljivao u
osnovnim sociolokim enciklopedijama i rjenicima.327 Na tom stanovitu su
ostali jedino malobrojni antropolozi kulture, zagovornici neoevolucionistikih
teorija formiranih u pojedinim sluajevima pod neposrednim utjecajem
marksizma. tome je bilo vie rijei u prethodnim poglavljima u vezi sa
neoevolucionistikom teorijom Leslija Vajta.
Alen je u knjizi posveenoj dinamici kulturnih promjena, izdatoj poetkom
sedamdesetih godina, opisivao dominantne teorije tog procesa na slijedei
nain: "U opisima preobraaja bilo kojeg sistema stoji se na
327
Uporedi: Encyclopedia of the Social Sciences iz 1931, a takoer sa narednim izdanjem iz 1949. godine; Ch.Winick, Dictionary of Anthropology. . Nizbet krajnje decidirano
odbacuje ideju bilo kakvog usmjeravanja drutvenih promjena u uvodu u zbornik Social
Change. Stanovite F.R.Alena manje je odluno.
315
SOCIOLOGIJA KULTURE
neutralnom stanovitu ... razvoj ili faza razvoja se ne vrednuju".328 Takvom

prilazu bila je suprotstavljena vrednujua koncepcija napretka, a sam termin
"razvoj" autor upotrebljava kao sinonim promjene.
Takva odbrana od arbitrarnosti prihvaenih ocjena najee daje prividne
rezultate. Neobuhvaene i kritici nepodvrgnute vrijednosti imaju jo jai utkaj
na pravac i tok istraivanja i na karakter zakljuaka, a to upeatljivo ubjedljivo
pokazuje Sorokinova teorija.
Pojam razvoja, eliminisan ili ogranien u upotrebi, vraao se u istraivanjima drutva ili kulture u obliku koncepcije inovacije ili modernizacije.
Neposredno se pojavljuje u klasifikaciji zemalja kao slabo i visokorazvijenih ili
koje se "nalaze na putu razvoja".329 Sadran je i u raznim drutvenoekonomskim koncepcijama fazama razvoja, na primjer u teoriji Rostova, kao i
u svim prognostikim koncepcijama, ukoliko nisu povezane sa pesimistikom
ocjenom procesa razvoja.
U drugoj polovini stoljea i zapadnoevropska i amerika teorijska
ekonomija, sociologija i antropologija takoer se vraaju koncepciji razvoja u
priblino tradicionalnom poimanju. Ta tendencija je vezana za kritiku principa
Wertfreiheit kao ideoloke i metodoloke osnove drutvenih nauka.
Naravno, koncepcija razvoja je jedno od osnovnih naela teorije istorijskog
materijalizma. Dakle, traenje kriterijuma razvoja simbolike kulture moe da
nae najbolji oslonac u marksistikom prilazu tom problemu. U poreenju sa
drugim kategorijama kulture u globalnom antropolokom poimanju, definisanje
kriterijuma razvoja simbolike kulture je i u ovakvom prilazu vrlo sloen i teak
zadatak.
U teorijama koje imaju polazite u idealistikoj filosofiji, a koje su
predstavljene u etvrtom poglavlju, odluno su odbaene interpretacije duhovne
kulture u kategorijama progresa ili razvoja. Po pengleru, razvoj upravo vodi
propasti kulture. Alfred Veber, ije je vienje kulture bilo u izvjesnom smislu
blisko Platonovom svijetu ideja, otvoreno je pisao: "Nae kulturno osjeanje i
djelovanje nemaju u sebi nita od relativizma, jer ele ono to je vjeno. Ali
uzvienost, ljepota i dobro i sve drugo to elimo da
328
F.R.Allen, Socio-cultural Dynamics. An Introduction to Social Change, str. 57 329 U tomu

A Handbook of Method in Cultural Anthropology (HMCA), koji je reprezentativan u toj
disciplini za anglosaksonske krugove, pojam razvoja razmatran je iskljuivo u odnosu na
politike promjene Treeg svijeta. Istorija se obuhvata kroz prizmu "dijahroninih
poreenja", dok se u indeksu problema ne nalazi termin "razvoj".
316
uinimo istinitim nije nita materijalno, zauvijek dato ... to je dijadema ... a sa
njenim dostizanjem je razliito u razliitim epohama. Tu napretka sigurno
nema".330 Veber smatra da progres postoji jedino u oblasti civilizacije, koja vri
instrumentalne funkcije i zato je, po njegovom ubjeenju, nia od kulture.
Marksistiko stanovite je, naravno, suprotno. U skladu sa njim, u osnovi
razvoja, kao njegov glavni uzroni faktor, nalazi se sfera drutvenog bia i
djelatnosti ljudi koje podmiruju proizvodne, a ne civilizacijske potrebe.
Za Marksa je ontoloki osnov kulture, kao i cjelokupnog ljudskog svijeta
ovjek, ovjekova djelatnost, njeni proizvodi i predmeti. Ali, ovjek nije
apstraktno, bioloko bie, ve uesnik drutvenih odnosa i odraz tih odnosa u
odreenom istorijskom trenutku i u okviru svoje drutvene klase.
Takvo stanovite, naravno, ne znai da treba odustati od teoretskih
konstrukcija koje imaju karakter "idealizacije", kako to naziva Novak, a koje se
odnose na sloene drutvene tvorevine i drutvene procese. Ali, to je upozorenje
koje se odnosi na ekstremne antiredukcionistike koncepcije drutvenih
fenomena, za koje je vezana mogunost hipostaziranja pojmova koji se odnose
na te fenomene. Izvjesne takve tendencije pojavljuju se u savremenoj
antropologiji i filosofiji kulture.
Redukcionistiki elementi u marksizmu nemaju ipak odlike natura-lizma.
Kao to znamo iz poznatog odlomka Osamnaestog brimera, ovjek stvara
istoriju u cijeloj njenoj sloenosti, tim prije simboliku kulturu kao njen dio,
djeluje ne samo pod pritiskom raznih uslova svoje egzistencije, ve i pod
utjecajem obrazaca koji formiraju njegove stavove i odreuju mu njegove
istorijske uloge. Istraiva kulturnog razvoja nije, dakle, u stanju da u
metodologiji izbjegne konstrukcije koje se odnose na kulturne norme i obrasce.
To nisu jedino njegove i tue teorijske "idealizacije" i modeli, ve se susree sa
njima u normativnim ili spoznajnim konstrukcijama, koje ljudi manje ili vie
svjesno prihvataju, dakle predstavljaju neposredan predmet istraivanja.
Pokuaj definisanja marksistike koncepcije razvoja kulture, u ovdje
prihvaenom poimanju, mora prije svega da osvijetli interpretaciju odnosa
kulture prema ostalim sferama drutvene stvarnosti, da bi bila uzeta u obzir pri
definisanju povezanosti kulturnih preobraaja sa optim drutveno-ekonomskim
razvojem.
330
A.Weber, Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, str. 44-45
317
Marksovi tekstovi koji se neposredno odnose na kulturu imaju polemiki

karakter. To je polemika sa poimanjem stvarnosti kao realizacije duha, iji
apsolutni oblik, otjelotvoren u kulturi, predstavlja najviu fazu razvojnog
procesa. I zato je u njima naglaena sekundarnost i zavisnost, uslovljenost
svijesti. Meutim, iz toga ne proistie da su Marks i Engels u bilo kojem
periodu formiranja svoje teorije poimali kulturu kao pojavu koja ima karakter
epifenomena koji potpuno pasivno prati tok drutvenog razvoja, koji potpuno
vjerno odraava sve njegove padove i uzlete i koji je sa njim potpuno izomorfan
u pogledu tempa i pravca preobraaja.
U Njemakoj ideologiji nalazi se karakteristian fragment, koji naglaava
sekundarnost razvoja kulture, a koji kao vaan argument u raspravi o kulturnom
razvitku treba ovdje navesti: "Moral, religija, metafizika i sve druge ideologije i
njima odgovarajui oblici svijesti ve time gube privid samostalnosti. Oni
nemaju istoriju, nemaju razvoj; jedino ljudi, razvijajui svoju materijalnu
proizvodnju i svoje materijalne uzajamne odnose, mijenjajui svoju stvarnost,
mijenjaju svoju svijest i njene tvorevine."331
Tvrdnja da tvorevine kulture nemaju svoju istoriju moe se smatrati
kategorinom jedino ako se izuzme iz ovdje navedenog konteksta, kao i cijelog
Feuerbacha i ostalih fragmenata Marksovih radova. U svom kontekstu ona
izraava, prije svega, prethodno razmatrano ontoloko stanovite koje odbacuje
hipostaziranje tvorevina svijesti. To stanovite moe da se uporedi sa kritikom
upuenom savremenim predstavnicima krajnjeg antiredukcionizma u
antropologiji kulture, koje zagovornici jasnog sociolokog i antropolokog
poimanja kulture podsjeaju da nije kultura ta koja se klanja bogovima,
podlijee modi ili uestvuje u politikom ivotu, ve da to ine ljudi.
Meutim, ovdje problem nije u kritici hipostaza, ve u tome u kojoj se
mjeri specifine ljudske djelatnosti nazvane kulturnim smatraju povezanim u
istorijski uzrono-posljedini lanac zavisnosti i uslovljenosti; koliko je
opravdano traenje njima svojstvenih razvojnih zakonitosti; da li im se, dakle,
moe priznati izvjesna autonomija.
ini se da je u tome opte Marksovo stanovite jednoznano. U Prilogu
faitici politike ekonomije Marks pie o neravnomjernom razvoju materijalne
proizvodnje i, na primjer, umjetnike, i kae: "Pojam razvitka nije obina
apstrakcija." U Teorijama o viku vrijednosti izraava analogno miljenje,
331
318
K.Marks, F.Engels, Djela, tom 3, str. 28
SOCIOLOGIJA KULTURE
polemiui sa stanovitem krajnjeg ekonomskog determinizma. Ta se tvrdnja

odnosi na cjelokupnu "duhovnu proizvodnju", iako su primjeri uzeti preteno iz
umjetnikog stvaralatva. U Prilogu kritici politike ekonomije, da bi naglasio
neravnomjernosti u razvitku, Marks navodi primjere iz oblasti pravnih doktrina
i institucija, pozivajui se na istoriju recepcije rimskog graanskog prava.
Slian argument je i primjer razliitih nasljednih prava u Francuskoj i
Njemakoj, koji navodi Engels u pismu upuenom K. mitu.
Ovakve i sline primjedbe i kritike sadrane u Marksovim i Engelso-vim
radovima ne predstavljaju sistematizovano stanovite o kulturnom razvitku. Ali,
na osnovu njih mogu se stvoriti kriterijumi za definisanje takvog razvoja, bar u
hipotetikom obliku. Sigurno je da tvrdnja o neravnomjernom razvitku
materijalne proizvodnje i kulture nije u suprotnosti sa koncepcijom drutvenoekonomskih formacija. Poimanje formacija kao sistema uzajamno zavisnih
fenomena raznih kategorija mogue je jedino ako se tretiraju kao otvoreni
sistemi, koji se uzajamno ne iskljuuju, nego su povezani u istorijskom
kontinuitetu.
Engels je u pismima mitu, koja su esto citirana, naglaavao da shema
razvitka istorijskog materijalizma ne moe da bude izgovor za odustajanje od
istorijskih istraivanja. Tek empirijski istorijski i drutveni podaci omoguuju
da se odredi karakter zavisnosti kulture od drutveno-ekonomskih uslova.
Meutim, jedan od nesumnjivih faktora razvitka jeste samo stanje odreene
kulturne oblasti u prethodnom periodu, na primjer u sluaju filosofije,
"postojei filosofski materijal koji su ostavili prethodnici". Sloen i posredan
karakter zavisnosti od "posljednje instance" ekonomskih injenica prouzrokuje
da ekonomski nerazvijene zemlje mogu da zauzimaju vodea mjesta u
pojedinim oblastima kulture, na primjer u filosofiji.333 Slian tok razmiljanja
primjeuje se u dilemi koju je formulisao Marks o neravnomernom razvitku i
savrenstvu grke epske poezije. Uslovljenost stanja kulture ekonomskim
razvitkom nije, dakle, poimana jednoznano.
Ipak su sve oblasti kulture ukorijenjene u ivotu zajednice, dakle zavise od
njenih ekonomskih faktora i razlikuju se s obzirom na karakter i
332
K.Marks, Uvod u Kritiku politike ekonomije, u: K.Marks, F.Engels, Djela, tom 13,
str.
732; Njemaka ideologija, u: isto, tom 3; Teorije o viku vrijednosti, u: isto, tom 26, dio I
333
F.Engels, Pisma Kmitu i J.Blohu, u: KMarks, F.Engels, Izabrana djela, tom 2,
posebno str. 464-5 i 473
319
SOCIOLOGIJA KULTURE
elemente njene drutvene strukture. Neophodno je da ta sfera uslov-ljenosti

bude uzeta u obzir i u odnosu na procese istorijske tradicije, kao i prostorne
difuzije kulture, emu e kasnije biti govora. Odnos prema drutvenoekonomskim osnovama kulture u svjetlu teorije marksizma najpravilnije je
definisati kao relativnu autonomiju. Takvi su zakljuci analize Marksovih
estetikih stavova u studiji Pazure.334
Stepen i karakter autonomije zavise od vrste kulturnih tvorevina.
Najizrazitija je upravo u sferi estetskih fenomena. Najogranienija je u odnosu
na kulturne tvorevine sa izrazitim ideolokim funkcijama. Takva podjela ne
prorie uvijek podjednako, ve zavisi od istorijski odreene drutvene situacije.
Vjerovatno tako treba razumjeti Marksovu sugestiju da vezu izmeu
ekonomskog i kulturnog razvoja ne treba shvatiti apstraktno, ve u "odreenom
istorijskom obliku". Ista kulturna poruka, na primjer grki ep, prebogat
ideolokim implikacijama u trenutku postanka, poslije mnogo vijekova moe da
zadri jedino svoje estetske funkcije, to e poveati njegov stepen autonomije i
autotelinosti. Meutim, vea autonomija nikada ne znai potpuno oslobaanje
od uslovljavajuih utjecaja drutvenih faktora. To je opta i fundamentalna teza
sociolokog pristupa kulturi.
Kada se razmatraju kriterijumi kulturnog razvitka zasnovani na navedenim
principima, treba izdvojiti tri njegova aspekta, koji danas ne mogu biti
podjednako podrobno predstavljeni. To je, prije svega, aspekt kulturnog
stvaralatva, zatim drutvenog okvira i organizacije, kao i kulturne recepcije.
Primjena termina "aspekt" u njihovom izdvajanju proizlazi iz ubjeenja da su to
jedino analitiki izdvojene kategorije u stvarnosti koherentnog fenomena
kulture u uem poimanju, a u ovoj studiji kao procesa komuniciranja ljudi.
Takva interpretacija nalazi obrazloenje u marksistikom pristupu kulturi.
Istorijska analiza najee i najopirnije razmatra kulturno stvaralatvo koje u
istoriji ostavlja trajan trag, a to omoguava, poslije niza vijekova, podrobna
istraivanja, komparativna poreenja i traganje za razvojnim zakonitostima i
tendencijama.
Meutim, teko je navesti kriterijume razvitka koji bi bez ograivanja
mogli da se primijene na sve oblasti kulturnog stvaralatva. Najjednostavniji,
kvantitativni kriterijum progresivnog razvoja ne moe biti prihvaen kao
potpuno zadovoljavajui, to, primjerice, pokazuju kritike
ocjene savremene masovne kulture razvijane u komercijalnom sistemu. Istina,

bogatstvo kulturnih dobara predstavlja neophodan uslov kulturnog razvoja, ali
sigurno nije dovoljan. Takoer nije potpuno operativan princip sve vee
sposobnosti podmirivanja potreba naspram ogromne elastinosti, raznovrsnosti i
komplementarnosti kulturnih potreba. Kao adekvatno mjerilo kulturnog razvoja
prije moe da bude prihvaeno stimulisanje tih potreba, a ne njihovo
podmirivanje na stabilizovanom nivou. Da bi se u toj oblasti odredili
kriterijumi, neophodno je definisati kvalitet nivoa, dakle principe ocjenjivanja
kulturnog stvaralatva, sadraja i karaktera kulturnih tvorevina obuhvaenih
kulturnom batinom.
Ostavimo za sada po strani pitanje u kojoj mjeri je takva ocjena uopte
mogua bez razmatranja kulturnih poruka u odnosu na proces njihove
percepcije. Kulturno bogatstvo minulih epoha moe da bude istraivano gotovo
iskljuivo na imanentan nain, ti. s gledita odabranih kompetentnih
poznavalaca. Takav prilaz u izvjesnom stepenu smanjuje tekoe proizale iz
oprenih ocjena, ali ih ne eliminie u potpunosti.
U marksistikoj aksiologiji problem ocjena je rijeen u odnosu na oblasti
koje imaju isto ideoloki ili neki drugi instrumentalni karakter neposredno i
jednoznano povezan sa interesima klasa u razvoju, a prije svega proletarijata,
sa mogunostima ovjekovog razvoja saobraenim sa tim interesima i sa
podizanjem ekonomskog nivoa drutva.
Meutim, ta veza se ne pojavljuje ravnomjerno u svim oblastima kulture.
To se, prije svega, odnosi na estetski aspekt umjetnosti. Brojne Marksove
opaske i analize koje kao predmet imaju knjievno djelo, a najopirnije se
odnose na Franca fon Sikingena Ferdinanda Lasala i Tajne Pariza Eena ija,
razmatraju prije svega ideoloke funkcije knjievnosti, dakle njihove
instrumentalne aspekte, koji su u ovoj studiji ukljueni u drutvenu kulturu.
Takav prilaz je dominantan u kasnijim analizama marksistikih teoretiara, u
radnikom pokretu i u koncepcijama njegovih voa. Potpuni izraz dobija u
Lenjinovom principu partijnosti literature. Takav prilaz, meutim, ne iskljuuje
ostale kriterijume ocjenjivanja. U skladu sa Kohovom interpretacijom, princip
partijnosti treba da bude shvaen i kao estetska kategorija. Estetski karakter
ovdje je pretpostavljen kao za nju specifian uslov, koji je takoer neophodan za
realizaciju njene ideoloke i politike funkcije.335
335
334
320
S.Pazura, Marks i klasina njemaka estetika
VI.Lenjin, III opteruski kongres komsomola kao i: Rezolucija o pitanju proletkulta,

u: Djela, tom 33
321
SOCIOLOGIJA KULTURE
Poznato je da je Lenjin u polemici sa stanovitem proletkulta naglaavao

potrebu za "dobrim poznavanjem kulture stvorene u razvoju ovjeanstva" kao
osnove njenih preobraaja i upozoravao na "lebdenje u oblacima proleterske
kulture".336 Zagovornici proleterske kulture bili su skloni prihvatanju iskljuivo
ideolokih kriterijuma. Ali, takvo ekstremno stanovite nije prihvaeno ni u
kulturnoj politici, niti u sovjetskoj estetici.
Podudarnost estetskih i drutveno-moralnih aspekata kulturnog stvaralatva
sigurno oteava drutvenu ocjenu procesa njegovog razvitka. Brojni moralisti,
poevi od Platona, odbacivali su umjetnika djela koja toleriu moralnu
ambivalenciju. Takoer i ocjena iskljuivo umjetnikih vrijednosti djela stvara
probleme vezane za istorijski promjenljive i kontroverzne estetske sudove. Ako
se realizam smatra naelnom, fundamentalnom vrijednou, kao to je to u
sovjetskoj estetici, pokazuje se da sam termin "realizam" nije potpuno
jednoznaan.337
Marks je veliku panju poklanjao umjetnikim vrijednostima. Produbljene
studije estetike zapoeo je u vezi sa pripremom enciklopedijskog lanka
estetici. Brojne refleksije istorijski trajnim vrijednostima grke umjetnosti
pokazuju da je uoavao sloenost uslovljenosti i kriterijuma razvoja
umjetnikog stvaralatva. Pojedina pitanja koja je Marks pokrenuo ine se
lakim za rjeavanje u analizi promjenljivih oblika recepcije, nego u imanentnoj
interpretaciji samog djela. I ta razmiljanja potvruju tezu relativnoj
autonomiji umjetnosti. Slian je bio Engelsov stav prema filosofiji i nauci, kad
je pisao da se prevaga ekonomskih utjecaja, koji su u osnovi njihovog razvitka,
ostvaruje u uslovima "koje diktira svaka oblast posebno".338 Ekonomija
posredno utjee na dalji razvoj intelektualnog materijala, koji ostavlja
prethodno intelektualno stvaralatvo u pojedinim oblastima kulture. Postoje,
dakle, dva nivoa uslovljenosti stvaralatva u pojedinim oblastima kulture. Jedan
je odreen linijom drutveno-ekonomskog razvoja, koji nije bez zaokreta i
padova. Drugi, linijom jedne oblasti odreenom kontinuitetom ili njegovim
odsustvom, utoliko bogatijom meandrima. Vertikale koje povezuju te dvije
linije su vektori
336
H.Koch, Mariasmus und sthetik, str. 611. G.I.Kunicin u lanku Lenin o partijnosti
hudoestvenovo tvorestva naglaava prije svega instrumentalne implikacije tog principa.
337
G.Lukacs, Essays ber Realismus; S.Moravski, Izmeu tradicije i vizije
budunosti;
H.Koch, Marxismus und sthetik, odjeljak Der Realismus. Takoer ne nedostaju kritike sa
stanovita koja su blizu koncepta "realizma bez obala" R.Garodija, na primjer, Socijalistieskaja rolj literaturi i iskustva.
338
F.Engels, Pisma (citirana u fusnoti 7), str. 473
322
utjecaja drutveno-ekonomske sfere na sferu kulturnog stvaralatva. Ali,

prihvata se i mogunost uzajamnih utjecaja koji bi se kretali odozgo nadolje.
Realizuju se, prije svega, u oblasti tehnike i daju jasne kriterijume razvoja
egzaktnih nauka. Tim naukama se pripisuje permanentna kumu-lacija, koja
pogoduje razvoju i takoe pojednostavljuje njegovu dijagnozu.
Teza kumulativnosti nauke, koja je iroko prihvaena i u nemarksistikim teorijama, negirana je u radu Tomasa Kuna revolucijama u nauci.
Koncepcija Kunove paradigme je u izvjesnoj mjeri podudarna sa pojmom
obrasca ili kulturnog plana Alfreda Krebera.339 Njegova studija o
konfiguracijama kulturnog rasta zavrjeuje panju, jer predstavlja pokuaj
sistematske empirijske analize. Kao kriterijum kulturnog procvata Kreber
prihvata princip relativne saglasnosti kompetentnih sudija. Primjer primjene tog
principa u analizi materijala koji obuhvata nekoliko hiljada godina i dva
kontinenta, Evropu i Aziju, pokazuje njegovu ogranienost, ali i pored toga
ostaje nezamjenljiv instrument istraivanja razvoja kulture.
Kreberova analiza traga za zakonitostima razvoja stvaralatva u oblasti
filosofije, egzaktnih nauka, filologije, slikarstva, vajarstva, knjievnosti i
muzike. Prvobitna hipoteza o podudarnoj evoluciji tih oblasti i o mogunosti
izdvajanja odreenih razvojnih faza kulture pribliava Krebera pengleru, a i on
priznaje tu srodnost. Ipak, to je vrlo ograniena veza. To se odnosi jedino na
uvodna, hipotetika oekivanja. Sve ostale teoretske pretpostavke, istraivaki
postupak i zakljuivanje, a prije svega Kreberovi zakljuci, potpuno se razlikuju
od Spenglerove istoriosofije, tako da se ne moemo sloiti sa interpretacijama
koje identifikuju njegovu teoriju sa takvim stanovitem.
Kreber u svojim empirijskim analizama ne nalazi nikakvu potvrdu za
penglerovo naelo homologije, odbacuje organicistiku analogiju i dolazi do
negacije, lanosti hipoteza predstavljenih na poetku. Pojedine njegove tvrdnje
sadre prejaku negaciju zakonitosti kulturnog razvoja. Ne vidi u njemu
"nikakvu ciklinost, nita to se regularno ponavlja, niti to je neophodno".340
Nita ne podrava tezu da svaka kultura mora ostvariti procvat i da kasnije mora
da odumre bez mogunosti obnove. Univerzalije nisu neposredno sadrane u
konkretnim kulturnim fenomenima. Nalaze se tek negdje u ravni njihovih
apstrahovanih svojstava i procesa.
339
Growth
340
T.S.Kun, Struktura naunih revolucija; A.L.Kroeber, Configuration of Culture

A.L.Kreber, Sutina kulture, str. 761
323
SOCIOLOGIJA KULTURE
Ipak, sfera kulture nije za Krebera amorfna, haotina masa ljudskih

djelatnosti i tvorevina. Dijelei Boasovo stanovite, on upravo pokuava da
apstrahuje iz kulture obrasce njenog procvata i pada. Pojam obrasca kulture kod
Krebera je dosta podudaran sa koncepcijom Kunove paradigme, ali obuhvata
iri opseg fenomena i podrobnije je razmatran vie u odnosu na umjetnost, nego
na nauku.
Obrazac kulturnog razvitka predstavlja teoretsku konstrukciju, koja ipak
odraava stvarnost empirijskih fenomena. Obrazac oznaava odreeni stil,
odreenu intelektualnu ili estetsku konvenciju koja odreuje principe izbora
izmeu raznih mogunosti djelovanja i angaovanja, da bi se postigao odreeni
tip savrenstva, a istovremeno oznaava iskljuivanje odreenih rjeenja i
naina djelovanja.
Kreber traga za zakonitostima u realizaciji obrazaca, u postizanju najviih
dometa njihovog razvoja, trajanja i pada. Ali, to nema nieg zajednikog sa
stvaranjem hipostaza, sa pripisivanim odlikama samostalnog bitka ili specifine
entelehije. Obrasce realizuju ljudi, sve do postizanja njihovog savrenstva i
iscrpljenja kreativnih mogunosti, zatvorenih u obrasce, poslije ega je mogua
jedino faza epigonstva, koja, uostalom, moe dugo da traje ili da nametne
potrebu za novim obrascem i njegovom uspjenom realizacijom. Kun slino
tumai promjenu teoretskih paradigmi, ali do nje ne dolazi zbog nedostatka
mogunosti novih kreativnih primjena starog obrasca, ve zbog postojanja
fenomena nepo-dudarnih sa odreenom paradigmom. Obje interpretacije
podravaju tezu o diskontinuitetu kulturnog razvitka.
Tretiranje tog procesa kao faza koje se ponavljaju generatio aequivoca,
protivrjei njegovom istorijskom karakteru. Novi stilovi u umjetnosti, a tim
prije teoretske paradigme, nisu stvarani u umjetnikom i naunom vakuumu,
ve ih stvaraju kreativniji, originalniji i kritiniji stvaraoci starih konvencija i
sadraja, ija biografija se podudara sa fazom iscrpljenja mogunosti starih
obrazaca ili empirijski dokazane lanosti priznatih tvrdnji. Ajntajn je dobro
poznavao Njutnovu mehaniku, a Pikaso je u svom stvaralatvu proao kroz fazu
figurativnog slikarstva bliskog realizmu. Razmatran u kategorijama
sueljavanja obrazaca i paradigmi, razvoj kulture bi se mogao pravilno nazvati
dijalektikim procesom.
Iscrpljivanje stilskih obrazaca i umjetnikih pravaca potvruju istraivanja
i teorije mnogih umjetnikih oblasti. U muzici, koja je takoer bila predmet
Kreberove analize, taj fenomen mnogi kritiari razmatraju u
kategorijama prelaenja tonalne muzike u atonalnu.341 U kulturama razvijenih

zemalja analogni procesi su se razvijali u likovnoj umjetnosti i knjievnosti.
Takva slika permanentne fluktuacije razliitih obrazaca i paradigmi u
umjetnosti, nauci i filosofiji namee pitanje da li takvo stanovite znai reviziju
prosvjetiteljske i pozitivistike koncepcije progresivnog razvoja kulture. U
odnosu na nauku, u smislu sciences, prihvatanje koncepcije naunih revolucija
moe jedino da znai razumijevanje procesa njihove kumulativnosti drugaije
od starog. Stari Bekonov princip o nauci kao izvoru moi daje najbolje, iako
posredno, mjerilo progresa u nauci i pored istovremenih signala o sporednim
negativnim posljedicama faustovske ovjekove aktivnosti u nauci.
Fluktuaciona teorija razvoja umjetnosti nalazi se u drugaijim okvirima i
stvara drugaije probleme. Koncepcija apsolutnog progresa u umjetnosti
izazivala je otpor u mnogim epohama i teorijama. Cak ni Marks nije bio voljan
da je prihvati u odnosu na umjetniko stvaralatvo, ali je vidio mogunost
tumaenja istroenosti umjetnikih oblika u faktorima spoljnim u odnosu na
umjetnost i njene forme - u oblasti tehnikog progresa i drutvenog razvoja.
Savremena ratna tehnika i organizacija unitile su herojski ep, a racionalni
finansijski sistem odbacio je Hermesov mit.
U analizama te vrste, iji primjer je Kreberov konfiguracionizam, potpuno
se odustaje od pokuaja da se fluktuacija u kulturi objasni njenom uslovljenou
spoljnim faktorima. Ne negirajui takve uslovljenosti, one nisu u stanju da
odrede njihovu prirodu, a jo manje njihove zakonitosti. A pored procesa
imanentnog razvoja, zapaa se i djelovanje difuzije, kojoj se pripisuje znatan
utjecaj, ali ni njeni mehanizmi se ne odreuju. Prijedlog interpretacije istorijskih
procesa kulturnog razvitka, koji je dao Kreberov uenik Bagbi, opravdano je
ocienjen kao neubjedljiv?42
Studija Arnolda Hauzera, bliska marksistikim interpretacijama, prije
svega posveena istoriji knjievnosti u poreenju sa ostalim oblastima
umjetnosti, sinteza je vrijedna potovanja, ali ima vie opisni karakter i ne
formulie opte koncepcije specifinosti drutvenih uslovljenosti umjetnosti.
Smjeli pokuaj tumaenja istorijskih mehanizama razvoja umjetnikog
341
Uporedi, na primjer, T.VAdorno, Filosofija nove muzike i prijedlog dopune njegovog

shvatanja u: A.V.Mihajlova, Koncepcija proizvedenija iskustva u Teodora V. Adorno.
F.Bagbi, Kultura i istorija, Uvod J.Topolskog
325
324
SOCIOLOGIJA KULTURE
stvaralatva sadri rad Kavolisa.343 Primjena Parsonsove koncepcije

funkcionalnih razvojnih ciklusa dala joj je koherentnost. Glavna teza studije
glasi da integraciona faza drutvenog razvoja pogoduje umjetnikom
stvaralatvu, a to pretpostavlja prihvatanje instrumentalnih funkcija umjetnosti
kao odluujueg inioca njenog razvoja. Kavolisove teze su isto tako arbitrarne
kao i Parsonsova funkcionalna teorija, a nedovoljni empirijski dokazi
dozvoljavaju da budu tretirane jedino kao hipoteze.
Kreber nije uspio da utvrdi bilo kakve opte zakonitosti u formiranju
profila kulturnih obrazaca raznih umjetnikih oblasti u raznim zemljama i
epohama. Krive koje predstavljaju rast ili opadanje nivoa stvaralatva imale su
vei ili manji nagib ili su bile blizu normale. inilo se da su novi obrasci bili
prije negacija, nego kontinuacija prethodnih. Meutim, fenomen potronje
obrazaca nije podjednako tumaen u teorijama kulturnog razvitka. Mnogi
elementi mehanizma njihovih promjena ostali su bez objanjenja u teorijama
zatvorenim u okvire imanentnih procesa umjetnikog stvaralatva.
Marksistiki pristup kulturi, koji namee izlaenje iz takvih okvira, otvara
perspektivu potpunije interpretacije. Iz njega proizlazi, izmeu ostalog, nunost
relativizacije stvaralakih mogunosti spram istorijski odreenih uslova razvoja
kulture, koja se manifestuje, na primjer, raznovrsnou umjetnikih rodova i
pravaca. Relativizacija, pri tome, ne znai isto to i princip relativizma
kriterijuma ocjene. Upravo suprotno, ona daje mogunost sagledavanja
odreenih nunih veza izmeu trajnih vrijednosti kulturnih dostignua i uslova
epohe.
Kagan je pokuao da predstavi istorijske uslovljenosti razvoja raznih
umjetnikih rodova kroz vijekove.344 Jo je inspirativno Marksovo tumaenje
zavisnosti procvata herojskog epa od istorijskih oblika ratovanja, koji
omoguavaju manifestovanje linog junatva, a, opet, zavisnih od optih uslova
tehnikog razvoja drutva. U toj interpretaciji sadrana je plodotvorna sugestija
izvan formalnog tumaenja procesa iscrpljivanja obrazaca kulture. Iz nje
proizlazi zakljuak da je neophodna primjena elastinih, istorijski promjenljivih
kriterijuma ocjene sloenih kulturnih kompleksa, kao i da je neophodno
obuhvatanje supstitutivnosti oblasti, stilova i konvencija i raznovrsnosti
funkcija koje su najispoljenije u oblasti umjetnosti.
Davidov je, poslije prouavanja razvojnih tendencija u sovjetskoj kritici i

umjetnikom stvaralatvu u posljednjih pedeset godina, predstavio sloenu sliku
raznovrsnih funkcija umjetnosti. Formulie eksplic-itno definiciju umjetnosti
kao proces komunikacije. "Umjetniko djelo postaje stvarno jedino kroz in
estetskog zapaanja, ovjek taj in ostvaruje, on je interpretator djela i
uspostavlja dijalog za njegovim autorom, a to je odreeni vid meuljudske
komunikacije."345
Takvo stanovite, koje je u potpunosti prihvaeno i primijenjeno u ovoj
studiji, odgovara kriterijumima razvoja kulture koji mogu da odigraju znaajnu
ulogu u marksistikom pristupu kulturnim preobraajima, jer ti kriterijumi se
odnose na masovne drutvene procese funkcionisanja kulture. Istraivanje
kulture jedino s gledita stvaranja kulturnih, intelektualnih i ideolokih
tvorevina ne moe dati potpunu i pouzdanu sliku njenog razvoja. Svi
"imanentni" pristupi tom procesu predstavljaju takoer odreeni oblik analize
recepcije, ali se ograniavaju iskljuivo na recepciju uskog i kvalifikovanog
kruga specijalista i poznavalaca, dakle na fenomene elitnog karaktera. Meutim,
problem kulturnog razvoja je i pitanje na koji nain poruke koje su tvorevine
odreenih drutvenih situacija i tradicije u datoj oblasti, prolaze u najiru
drutvenu svijest, kako ih ona prihvata i transformie.
Taj proces je prethodno nazvan drutvenim reprodukovanjem kulture, s
ciljem da se naglasi da on nije pasivna recepcija, ve predstavlja, kako je to
pravilno nazvao Davidov, dijalog izmeu stvaraoca-poiljaoca i primaoca. To je
zajedniko stvaranje kulture, na iji konaan oblik, nivo i znaaj utjeu
psihodrutvene odlike i situacija jednog i drugog partnera, njihova pozicija u
drutvenoj strukturi i tip kontakta. Kriterijumi kulturnog razvitka u tako
definisanoj sferi fenomena mogu se nai u marksistikoj teoriji i praksi
radnikog pokreta, kao i u naelima kulturne politike socijalistikih zemalja.
U svojim ranim filosofskim razmatranjima procesa otuenja i post-varenja
Marks je izrazio ubjeenje da tek odgovarajua drutvena formacija stvara
osnov za razvoj ljudske kulture, jer stvara mogunost da je ovjek prihvati kao
sopstveno stvaralatvo koje mu pripada. Muzikalno uho i oko osjetljivo na
ljepotu uslov je razvoja umjetnosti, ne samo s obzirom na njeno stvaranje, ve i
na irenje u kreativnoj recepciji. Ako
343
344
326
VKavolis, History on the Art's Side

M.I.Kagan, Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen sthetic
345
J.Davidov, Umetnost kao socioloka pojava. Komunikacijsku ideja kulture razvija
M.Kagan u narednim izdanjima svoje knjige Vorlesungen, dio III.
327
radnik koji uestvuje u proizvodnji lijepih stvari ne moe da ih koristi, nije

samo on duhovno osiromaen, nego je takoer osiromaena suma ljepote. To to
Marks naziva umnim, svjesnim i ulnim ovjekovim potvrivanjem u
predmetnom svijetu, oznaava proirivanje opteljudske kulturne batine.
Meutim, klasno drutvo ograniava domete takvog razvoja, odreujui,
zavisno od drutvene situacije, stepen mogueg prisvajanja ljudske stvarnosti.
Ali, sutinsko prihvatanje kulture esto ne zahtijeva posjedovanje, potpuno
suprotno - posjedovanje ga ograniava. Zahtijeva iroko, neogranieno
privilegijom svojine, uee u cirkulisanju proizvoda i vrijednosti koji potiu od
ovjeka i ovjeku su namijenjeni. Ukoliko je uslov komunikacije potpunije
ostvaren, utoliko je ovjek bogatiji i utoliko je vea njegova mogunost
spoznaje samog sebe u svijetu koji je stvorio. Kultura se razvija kroz
emancipaciju ovjeka, i u stvaranju, i u recepciji.346 Kriterijum razvoja kulture
kroz irenje njenih dometa i utjecaja, iako u drugom obliku, pojavljuje se i u
Lenjinovim spisima iz perioda stvaranja socijalistike drave. Taj istorijski
kontekst odreuje njihov karakter, kao i to da je glavni akcent stavljen na
instrumentalne funkcije kulture, prije svega na funkcije nauke i na potrebu za
irenjem prosvjete. Nauka je potrebna masama za postizanje njihove
ekonomske i politike pobjede; za stvaranje dobrog dravnog aparata potrebna
je kultura. Ne treba se zaustaviti na irenju elementarne prosvjete, nego preuzeti
sve to je vrijedno u svjetskoj nauci, upoznati kulturu stvorenu u ljudskom
razvoju. Takvi motivi se ponavljaju u brojnim Lenjinovim govorima i lancima
iz perioda 1918-1923.347 Meutim, Lenjin se nije interesovao iskljuivo za one
oblasti kulture koje imaju neposredno instrumentalni karakter. tome svjedoi
njegova briga za biblioteke, vrlo konkretno, izraeno u materijalnoj podrci,
interesovanje za stvaranje rjenika savremenog ruskog jezika, kao i za stanje
novinarskog jezika kao inioca koji otupljuje jeziku osjetljivost masa i utjee
na njihovu jeziku kolokvijalnu praksu. Jeziko umijee je, kao to je poznato,
vano s gledita mogunosti uea u raznim oblastima kulture.
346
K.Marks, Ekonomsko-filosofski rukopisi iz 1844. godine, u: Dela, tom 1, str. 554,
581 i 582
347
V.I.Lenjin / opteruski kongres posveen pitanjima vankolske prosvete, u: Dela, tom
29; Opteruski kongres uitelja internacionalista, u: Dela, tom 32; III opteruski kongres Komsomola, u: Dela, tom 33; Kaika gorine u bavi meda, kao i Bolje manje, a bolje, u: Dela,
tom 33; Pisma A.V.Lunaarskom kao i Pismo JVi.iV.Poirovstem, u: Dela, tom 35
328
SOCIOLOGIJA KULTURE
U poljskoj marksistikoj misli i u poljskom radnikom pokretu istican je

znaaj ireg kulturnog uea masa kao puta kulturnog razvitka. Tu su, prije
svega, karakteristina stanovita Marhlevskog i Fika. Marhlevski je oekivao da
e u socijalistikom drutvu biti rasprostranjene estetske vrijednosti. Mogunost
tako shvaenog razvoja vidio je u interesovanjima radnika za viu kulturu.
Definiui umjetnost kao komunikaciju i organizaciju osjeanja, Fik je
zahtijevao da se paternalistiko geslo specijalne kulture za mase zamijeni
geslom: "Masa za potpunu kulturu". Takvo stanovite poljskih marksista bilo je
blisko stavovima sovjetskih teoretiara kulturnog preobraaja, za koje je
karakteristino miljenje Lunaarskog: "Socijalizam polazi od ubjeenja da
odgovarajue drutvo koje ne poznaje bijedu moe da postane normalna baza
stvarnog razvoja visoke kulture ... maksimalnog razvoja svih ovjekovih
mogunosti, u kojima je Marks vidio kriterijum stvarnog duhovnog nivoa tog ili
nekog drugog drutva."348 Takvo stanovite ipak ne rjeava sve teoretske, a
takoer ni praktine probleme vezane za selekciju kulturnog naslijea i za
ocjenu vrijednosti simbolike kulture u kojoj treba da uestvuju mase.
Fikovi kritiki pogledi su primjer rezervisanog stava prema nacionalnoj
kulturnoj batini, koja predstavlja osnov irenja kulture. Drutveni rodoslov
poljske literature sadri kritika miljenja o romantikoj knjievnosti, za razliku
od onih koja su izraavali kritika i radniki pokret u doba porobljene Poljske.
Kao to je ve naglaeno, tada formirani stavovi utjecali su na trajne i
konsekventne, sa nekim varijantama, ocjene izabranih djela i stvaralaca, na
tretiranje, na primjer, romantike knjievnosti kao priznatog inioca psihike
integracije naroda i drutva. Sigurno su na prihvatanje takvih kriterijuma ocjena
i na njihove konsekvence u savremenoj kulturnoj politici utjecali lini stavovi i
iskustva mnogih voa radnikog pokreta. Ipak to ne znai da interpretacije i
drutvene funkcije nisu u toku razvoja podlege preobraajima. Osvjetljavanju
fenomena slinih preobraaja doprinijele su mnoge koncepcije poljskih
sociologa bliskih marksizmu, koji su razmatrali uslove preobraaja ideja i
kulturnih siea u istorijskoj tradiciji i prostornoj difuziji.349
348
A.V.Lunaarski, Metod istorijskog materijalizma u istoriji knjievnosti, u: Izabrani
spisi, tom 1, str. 434
349
Ovdje je posebno rije o ranim radovima L.Kivickog i studijama S.arnovskog. Ovo
stanovite razvija J.acki u svom konceptu aktivne uloge tradicije u poreenju sa pasivnom
329
Kada se prihvate recepcija i reprodukovanje kulture kao kriterijumi njenog

razvoja, neophodno je razmotriti ulogu kvantitativnog i kvalitativnog aspekta
tih fenomena. Znaenje prvog je nesumnjivo. Ako se prihvata da kultura raste
kroz irenje svojih dometa u drutvenoj strukturi, onda su bogatstvo i
dostupnost poruka osnovni uslov razvoja. Ni ovdje, kao ni u sluaju
stvaralatva, marksistiki teoretiari nemaju na umu svaki kvantitativni porast i
bilo koji pravac irenja dometa.
Iz ve citiranih Marksovih Rukopisa i iz brojnih programskih teza
marksistikih partija i drutvenih organizacija proizlazi da se, u odgovarajuoj
fazi istorijskog procesa, kao irenje dometa kulture, koje odluuje njenom
razvoju, smatra prije svega ono to se odnosi na odreene klasne kategorije:
neposredne proizvoae, radnike i seljake. Upravo se po takvom kriterijumu
marksistiki pristup razlikuje od optih koncepcija demokratizacije kulture, koja
je neka varijanta utilitarizma.
Predstavljajui naela marksistike aksiologije, Leek Novak tvrdi da u
skladu sa njima subjekt vrednovanja nije bilo koja konkretna jedinka, niti
prosjena (statistika) jedinka, ve idealni drutveni subjekt, koji manifestuje
preferencije koje pogoduju realizaciji, utvrivanju, a moe se dodati - s obzirom
na odreene uslove - i postizanju odreene pozicije njegove klase u drutvu.350
ini se da bi prihvatanje takve teoretske pretpostavke bilo korisno za
definisanje i primjenjivanje marksistikih kriteri-juma kulturnog razvitka koji se
odnose na aspekt recepcije.
Primjena kvantitativnog kriterijuma kulturnog razvoja u marksistikom
poimanju zahtijeva razmatranje recepcije u relaciji sa drutvenom strukturom.
Naravno, ono se ne moe zadrati na utvrivanju objektivne dostupnosti
kulturnih poruka raznim drutvenim kategorijama, nego treba da utvrdi faktiko
uee u reprodukovanju kulturnih sadraja. Utvrivanje koje poruke dopiru do
kojih primalaca zadatak je empirijskih istraivanja. To dozvoljava da se
obuhvati dinamika kulturnog razvitka u zavisnosti od drutvene strukture i da se
hipotetiki predstave razlike u karakteru i nivou kulture na osnovu prethodno
predstavljenih institucionalnih kriterijuma ili jednodunog suda sudija koji su
drutveno prihvaeni u ulozi kompetentnih znalaca.
ulogom naslijea. Proces prostorne i vremenske difuzije kulture ima mnogo zajednikih
osobina na koje je ukazao E.A.Baler opisujui ih terminom "prejemstvenost". E.A.Baler, Prejemstvenost razvitii kuljturi.
350
330
L.Novak, Osnove marksistike aksiologije
SOCIOLOGIJA KULTURE
Brojni rezultati istraivanja potvruju zavisnost uea u kulturi od vrste i

nivoa obrazovanja, koje samo po sebi predstavlja bitan uslov njenog daljeg
razvoja. Zato je, na primjer, Grami smatrao vertikalnu raznolikost kolskog
sistema, uz istovremeni irok domet i dostupnost svih njegovih nivoa, osnovnim
iniocem, a i kriterijumom razvoja kulture.
ak ni utvrivanje irenja faktikih dometa kulturne recepcije nije
dovoljan kriterijum njenog razvoja, bez sagledavanja kakav karakter ima proces
reprodukovanja kulture. To je takoer zadatak empirijskih istraivanja, koji
zahtijeva suptilnije metode od primjenjivanih do sada u masovnim
kvantitativnim istraivanjima, kao i preciznije postavljanje teoretskih hipoteza.
Podizanje prosjenog ekonomskog nivoa, zajedno sa pritiskom organizovanog radnikog pokreta i razvojem novih tehnikih sredstava umnoavanja
i masovnog komuniciranja kulturnih poruka, znatno je proirilo domete kulture
u drutvenoj strukturi u kapitalistikim zemljama. To ne znai da su nestale
kulturne razlike meu klasama, niti da je eliminisana kulturna i prosvjetna
diskriminacija odreenih grupa, ali ipak kulturna nejednakost se pomjerila na
drugi nivo i prije u sferi kvaliteta, nego kvantiteta. Kvalitet najire distribuirane
kulture izaziva primjedbe, s obzirom na intelektualni i estetski nivo, kao i na
filosofska obiljeja. Uz to, uslovi komercijalne organizacije distribucije i
homogenizacija vie pogoduju opadanju nego podizanju nivoa u samom procesu
reprodukovanja. Prethodno citirani radikalni kritiari savremene kulture na
Zapadu tvrde da masovna kultura zajedno sa sistemom kolstva, ali na drugom
nivou, predstavlja realizaciju "simbolikog nasilja" nad radnim masama. S
druge strane, neminovni klasni antagonizmi moraju da djeluju kao konica u
pri-hvatanju vrijednih sadraja kulturne batine ovjeanstva.
Vrlo otri kritiari razvoja komercijalne masovne kulture su predstavnici
frankfurtske kole: Maks Horkhajmer, Teodor Adorno, a prije svega Herbert
Markuze. U njihovoj kritici dominiralo je ideoloko i politiko stanovite, ali se
ona, takoer, odnosila i na autotelini aspekt simbolike kulture. Markuze je,
napadajui model jednodimenzionalnog ovjeka, koji propagira laka masovna
zabava, suprotstavljao tom obliku
351
A.Grami, Izabrani spisi, tom 1, odeljak Intelektualci i organizovanje kulture. Teza o
pozitivnoj ulozi diferencijacije, prije nego jednoobraznosti, kolskog sistema moe biti ocijenjena kao kontroverzna, slino kontroverznosti drugih Gramijevih tvrdnji, na primjer, njegove ideje o ulozi intelektualnih elita u strukturi svih drutvenih klasa.
331
kulture vie estetske i moralne aspekte. Kako se ini, u toj ideologiji kulture
nisu dovoljno ocijenjene tekoe distribuiranja vie kulture, suprotno koncepciji
simbolikog nasilja koja je te tekoe, moda, precijenila.352
Situacija u socijalistikim zemljama je u izvjesnom pogledu drugaija, ali
irenje kulturnih dometa stvara i tu probleme vezane za razvoj kulture definisan
po kriterijumima kvaliteta reprodukovanja. Primjena kvantitativnih kriterijuma u
kulturnoj recepciji relativno je laka, to ne znai, naravno, da je uvijek lako
stvaranje uslova kvantitativnog razvoja. Meutim, utvrivanje porasta nivoa
recepcije sloen je zadatak i s obzirom na tekoe u dobijanju potpuno
podudarnih vrednujuih sudova, prije svega savremenoj kulturi, kao i s
obzirom na tekoe u utvrivanju karaktera i nivoa reprodukovanja kulturnih
poruka u kolokvijalnoj svijesti. Meutim, treba raditi na preciziranju i primjeni
tog kriterijuma, ako se eli stvoriti znaajno mjerilo razvoja kulture u
socijalistikom drutvu. Drutveni okviri kulturne komunikacije daju treu vrstu
kriterijuma kulturnog razvoja. Organizacija kulture je vrsto povezana sa
fenomenom dometa. Meutim, ona namee takoer niz drugih problema. To je,
prije svega, pitanje odnosa izmeu poiljalaca i primalaca kulturnih poruka,
postepene specijalizacije i institucionalizacije uloga stvaralaca, organizatora,
posrednika i kritiara. Sa tim problemima je povezan karakter sredstava
komunikacije, broj i oblik drutvenih sistema, u kojima se pojavljuju poiljaoci i
primaoci, oblik drutvene regrutacije poiljalaca i struktura publike, kao i stepen
mogueg i faktikog uea njenih raznih kategorija u recepciji. A slijedei
osnov odreivanja kriterijuma razvoja je karakter drutvene baze organizatora i
voditelja kulturne politike, njihov odnos prema osnovnim klasnim kategorijama.
Organizacioni aspekti kriterijuma razvoja kulture moraju da obuhvate sve
te probleme. Nije potpuno jasno kakvu ulogu, u svjetlu marksistike koncepcije
kulturnog razvitka, pripisati pojedinim navedenim aspektima. Po Marksu,
podjela rada, koja u ekonomiji predstavlja nesumnjiv faktor i pokazatelj razvoja,
u sferi kulture je dovela do otuenja, dala poetak zabludama potpunoj
nezavisnosti i samostalnosti duhovne proizvodnje. U izvjesnom smislu,
primitivna zajednica, koja ne poznaje takve podjele, predstavlja ideal
organizacije kulturne komunikacije, zasnovane na
352
H.Marcuse, One-Dimensional Man. Studies in the Ideology of Advanced Industrial
Societes; A.Mennel, Theoretical Considerations on the Study of Cultural Needs
332
SOCIOLOGIJA KULTURE
neposrednom kontaktu poiljaoca i primaoca, na harmoninosti njihove

djelatnosti i na prijelaznom karakteru funkcije, tj. iste osobe pojavljuju se i u
ulozi poiljaoca i u ulozi primaoca. Ona, takoer, predstavlja ideal demokratske
recepcije.
U prethodnim poglavljima razmatrani su parateatralni i slikarski likovni
eksperimenti, koji predstavljaju pokuaj vraanja umjetnike kulture u okvir
prvog sistema. Kao iskljuiv kriterijum ocjene umjetnikih vrijednosti, a jo
vie kao jedini obrazac praktine djelatnosti za savremena drutva, oni mogu da
budu jedino konzervativna utopija. U svim drutvima sa sloenijom strukturom
tei je problem egalitarnog i harmoninog uea kulturnog stvaralatva i
kulturne recepcije. Istovremeno, porast kulture nesumnjivo je praen sloenou
organizacije tog uea, specijalizacijom i formalizacijom odreenih njegovih
sistema.
Ovaj pokuaj analize problema kulturnog razvoja teko je bilo ograniiti na
predstavljanje samih kriterijuma razvoja. Neizbjeno je bilo vraanje na
definicije kulture i na poimanje procesa razvoja, to sigurno nije doprinijelo
predstavljanju jasne koncepcije kriterijuma razvoja. Dakle, ovde je treba
ukratko ponoviti.
U njenom shematskom predstavljanju uzimaju se u obzir prethodno
izdvojena tri aspekta razvoja: stvaralatvo, recepcija i organizacija kulture. Svi
oni treba da budu razmatrani s kvantitativnog i kvalitativnog gledita. To
omoguava da se kriterijumi razvoja predstave u obliku sheme od est taaka.
Uvoenje novih elemenata u kulturu svakog drutva moe da se vri putem
originalnog stvaralatva ili unoenjem spoljnih sadraja u proces difuzije.
Razvoj u toj sferi moe da bude mjeren brojem novih elemenata, potencijalno
dostupnih drutvu u svim vremenskim fazama. Taj kriterijum se ini potpuno
objektivnim i jasnim. U stvarnosti, njegova primjena susree se sa brojnim
potekoama. One ne proizlaze samo iz injenice da je teko empirijski utvrditi
broj novih elemenata, nego i iz nunosti utvrivanja uzajamnog odnosa izmeu
broja novih elemenata i eliminisanih kulturnih sadraja. Prevaga drugog procesa
dovodi do smanjenja kulturnog bogatstva, a to je zapisano u istoriji, na primjer
u pojedinim oblastima kulture u zemljama Sredozemlja na prelasku iz Starog u
Srednji vijek.
Slijedee potekoe pojavljuju se u primjeni kvantitativnog kriterijuma na
relaciji izmeu stvaralatva i recepcije. Sirenje dometa kulturnih
333
SOCIOLOGIJA KULTURE
poruka prethodno je prihvaeno kao znaajan kriterijum kulturnog razvoja,

karakteristian za poimanje tog procesa u ideologiji demokratizacije kulture. Da
bi se, meutim, dobila potpuna slika razvoja, neophodna je zajednika primjena
kriterijuma stvaralatva i recepcije. iri domet predstavlja porast kulture, ak i
kada ga ne prati istovremeni porast stvaralatva. Ipak, nije lako odrediti
relativnu veliinu porasta, ako zajedno sa irenjem dometa dolazi do izrazitog
pada broja elemenata ili se deava obrnuta situacija - izrazit porast stvaralatva
povezan je sa relativnim smanjenjem dometa, prouzrokovanim ogranienim
kulturnim ueem - konzumiranjem - cijelih kategorija ili drutvenih klasa.
Primjer druge situacije su klasina robovlasnika drutva u poreenju sa prvobitnom zajednicom, a moda i drutva ranog kapitalizma u poreenju sa
feudalnim drutvima.
Kada je karakterisan prethodno primijenjeni kriterijum opsega kulturnog
uea, naglaeno je da u marksistikom pristupu nije vaan opti porast, nego
njegovo irenje na odreene drutvene kategorije. Nije kvan-titet jedino vaan,
ve i karakter primalaca, pored toga i kvalitet procesa recepcije, dakle,
reprodukovanja. Ni ovdje, dakle, kvantitativni kriterijum ne moe da bude
odvojen od kvalitativnog. Princip povezivanja oba kriterijuma odnosi se,
naravno, i na aspekt stvaralatva u razvoju kulture. Dakle, ne moe se svaki
kvantitativni porast smatrati razvojem, nego samo onaj koji je praen porastom
proporcije cijenjenih elemenata. Zajedno sa odreivanjem kvaliteta namee se
nunost vrednovanja.
Marksizam je dao jasne osnove za vrednovanje u oblasti ideolokih
funkcija kulture. Univerzalni i pri tom podloni verifikaciji, principi ocjene
proizlaze, takoer, iz instrumentalnog karaktera kulture u njenoj praktinoj
primjeni, na primjer u tehnikim naukama. Najvee kontroverze izaziva
vrednovanje u oblasti estetskih fenomena, kao i u kulturi zabave. Ocjenu
takoer oteavaju sloenost funkcija tih istih poruka i njihova istorijska
promjenljivost. Toga je bio svjestan Marks, kada je ocjenjivao Homerov ep
iskljuivo s estetskog ili - moda - i spoznajnog gledita, ostavljajui po strani
ideoloku i moralnu dimenziju poruke koju je on morao da odbaci, ali koja nije
morala da uznemirava - u njegovoj epohi -kao izvor ideolokog utjecaja.
Taj isti problem razvoja kulture pokree savremeni teoretiar knjievnosti
Robert Vajman definiui njene funkcije kao "prolu mimesis
i aktuelnu moralnost, prolo znaenje ili znaaj, vanost i aktuelni smisao".353

Istorizam marksistikog pristupa problemima kulture uvodi sloenost u
primjenu kriterijuma ocjena, ali jedino je ta sloenost sposobna da izrazi
faktiku potekou koja proizlazi iz istorijske promjenljivosti oblika kreativnog
reprodukovanja kulturnih poruka u svijesti raznih epoha, klasa i drutvenih
kategorija.
Princip istorijske promjenljivosti, govorei Vajmanovim rijeima, spoljnih,
aktuelnih smislova kulturnih poruka namee potrebu za revizijom iroko
prihvaenog ubjeenja nadistorijskom trajanju kulture, koje je, na primjer, u
Veberovoj teoriji argument protiv progresa u kulturi. Upotreba tog principa kao
argumenta za razvoj namee potrebu da se kae da iri domet recepcije ide
ukorak sa dubljim, potpunijim reproduko-vanjem istorijskih i novih poruka, sa
njihovom pravilnijom interpretacijom s estetskog, spoznajnog, ideolokog,
moralnog gledita. Dakle, primjena tog principa zahtijeva vrednovanje iji
kriterijumi su u marksizmu odreeni - kao to je ve reeno - u odnosu na
izvjesne sfere i aspekte kulture, a stvaraju nedoumice u odnosu na neke druge
sfere. U takvoj situaciji neizbjeno je pozivanje na sudove kompetentnih poznavalaca. Ali, ukljueni u okvire kriterijuma, oni ograniavaju njihovu jednorodnost i pouzdanost, jer se miljenja eksperata mogu bitno razlikovati,
pogotovo u odnosu na umjetnost. Dokaz toga su rasprave knjievnosti, teatru,
poeziji u Sovjetskom Savezu prvih godina poslije Revolucije. Njihov dokument
su, izmeu ostalog, spisi Lunaarskog. Jo vee kontroverze izazivaju
aksioloki problemi povezani sa vrednovanjem razvoja kulture u pluralistikim i
relativistikim teorijama.354
U traganju za adekvatnim kriterijumom razvoja moe se, u odnosu na
umjetnost, ustvrditi da njen razvoj nije zasnovan na tome da su estetski obrasci
ili "paradigme", formirani tokom istorije, u svakom pogledu sve savreniji, ve
na tome da ne odumiru sa epohom svog postanka, nego se kumuliraju stvarajui
bogatstvo potencijalno dostupno ljudskom iskustvu, doivljaju i inovima
estetskog reprodukovanja, neprestano obogaujui na taj nain nacionalnu i
opteljudsku batinu.
334
353
R.Weimann, Literaturgeschichte und Mythologie, str. 432

E.Sapir, priklanjajui se, slino kao i Kreber, fluktuacionom konceptu kulture, svoju
misao je saeo u karakteristino suprotstavljanje: "Civilizacija [...] se pomjera naprijed, kul
tura dolazi i odlazi" (Culture Genuine and Spurious).
354
335
Osovski je, pozivajui se na Marksa, definisao trajanje u vremenu kao

jedan od glavnih kriterijuma umjetnikih djela.355 Namee se misao da je to
naelo povezano sa kriterijumom jednodunih sudova kompetentnih znalaca
koji predstavlja uslov uvanja, odravanja u tradiciji i kultivisanja kroz vijekove
kulturnih poruka. Ocjena artizma takoer zahtijeva sud znalaca. Istorija
umjetnosti je postepeno gomilanje djela, koja hiljadama godina mogu biti iz
odreenih obzira "trajne norme i obrasci", ne zamjenjujui se, nego se
dopunjujui i proirujui krug primalaca.
Taj aspekt se neto drugaije predstavlja u oblasti nauke. Nauna otkria se
najee kumuliraju eliminacijom prethodnih teorija, istovremeno postojanje
razliitih paradigmi predstavlja izuzetak, mogue je u izuzetnim sluajevima.
Dakle, na drugaijim principima dolazi do opteg porasta sume nauke. U oblasti
morala i ideologije gomilanje suprotnih naela ne moe da bude prihvaeno kao
razvoj, a usavravanju moe da podlijee jedino preciziranje i potpuno
realizovanje univerzalnih kardinalnih principa. Potpuno specifina je situacija
religije. Sa marksistikog stanovita nemogue je postaviti problem njenog
razvoja. S gledita religije, mogu je razvoj religioznosti, ne religije provienja.
Postoji, meutim, problem razvoja oblasti kulture koje bi bile sposobne da
preuzmu vane drutvene funkcije religije.
Odreivanje kvantitativnih i kvalitativnih kriterijuma organizacije kulture
zahtijeva dodatne studije i istraivanja. Kvantitativni razvoj organizacije kulture
mora da bude zasnovan na sve veoj raznovrsnosti oblika, i neposrednih i
posrednih, kao i formalnih i neformalnih sredstava komunikacije, koja sve
veom dostupnou svojih kanala proiruju krug poiljalaca i primalaca raznih
drutvenih kategorija adekvatno podmirujui njihove potrebe.
I na kraju, treba predstaviti pokuaj definisanja opteg sintetikog kriterijuma razvoja kulture.
O razvoju kulture moe se govoriti kada se u dovoljno dugim vremenskim
fazama, koje se smjenjuju, proiruje domet kulture i kada jaa kulturna
aktivnost, kada rastu sloenost i raznovrsnost sadraja kulture, kada u faktiki
realizovanim sadrajima raste proporcija elemenata koji, po jednodunom sudu
drutveno prihvaenih znalaca, predstavljaju vii nivo kulture, nivo
intelektualnih, estetskih, ideolokih i moralnih vrijednosti.
355
433 336
SOCIOLOGIJA KULTURE
Vrednujui elementi tog kriterijuma, da bi se izbjegao relativizam, polaze

od pretpostavki koje se odnose na ljudske potrebe i uslove njihovog
podmirivanja, ali zahtijevaju preciziranje specifinih potreba svojstvenih oblasti
simbolike kulture.
S.Osovski, Osnovi estetike, str.

337
------------------ ' -------------------------------------------------------------------------------
XIV. ZAVRETAK.
SIMBOLIKA KULTURA - IZVAN PRINCIPA
AUTOTELINOSTI
U pokuaju da u ovoj knjizi damo optu skicu problematike sociologije

kulture nismo bjeali od pozivanja na razliita stanovita i interpretacije,
istovremeno ne odustajui od tenje ka njihovom jedinstvenom i, koliko god je
to mogue, sintetikom predstavljanju. Ako se ovakav postupak moe braniti od
primjedbi za eklekticizam u negativnom smislu, smatram da to jeste mogue
zahvaljujui odbacivanju ontolokih osnova mnogih teorija koje smo koristili
prilikom analize simbolikih fenomena, uz istovremeno teoretsko definisanje
kristalizujue ose prihvaenog stanovita. Trudili smo se da to postignemo u
prethodnim razmatranjima. Ispunjavanjem ovog minimalnog uslova postaje
dopustivo posezanje za koncepcijama koje su sadrane u teorijama to se
rasprostiru u sferi semiotike refleksije, od hermeneutike do biheviorizma, ali
njihovim korienjem na selektivan nain, koji diktira jedinstveni princip.
Kada smo pozicionirali simboliku kulturu u odnosu na druge kategorije
kulture, kazali smo da njeno izdvajanje nije rezultat afiniteta za umnoavanje
istog pojmovnog bitka, ve autentine potrebe za potvrivanjem osobenosti
sfere fenomena koji se na bitan nain izdvajaju u ljudskom iskustvu. Smatra se
da osobenost i posebnost simbolikih inova zahtijevaju priznavanje i na polju
optih semiotikih pojava koje predstavljaju iru klasifikacionu kategoriju u jo
irim okvirima globalne kulture. Ipak, prilikom razmatranja funkcija brojnih
oblasti simbolike kulture pakazalo se da se one esto prepliu sa elementima
drugih oblasti kulture. Svaki predmet kulture egzistencije, na primjer orue,
potrona dobra ili in proizvodnje, moe se dovesti u vezu sa znaenjem. Ipak,
to je "pripisano" znaenje koje u stvarnosti ne utjee na osnovne upotrebne
funkcije predmeta ili ina kao elementa kulture egzistencije. Jo sloenija je
priroda veza izmeu simbolike kulture i kulture drutva.
Kultura drutva proeta je semiozom i tijesno isprepletena sa simbolikim
sistemima iz kojih crpi korist. Saglasno predstavljenoj koncepciji,
338
SOCIOLOGIJA KULTURE
inovi semioze, realizovani u procesu komuniciranja koji ima drutveni

karakter, izrastaju iz interakcijskih residua i vode do njih. S obzirom na svoju
funkciju, oni nisu isto autotelini. Oni su povezani sa ulogama i drutvenom
pozicijom uesnika u drutvenim procesima, a time i sa njihovom
egzistencijalnom situacijom.
Simboliki sistemi koji su autotelini po svom karakteru - umjetnost, igra,
znanje sa isto spoznajnim funkcijama - bili su prihvaeni kao lieni
interakcijskih residua, ili moda prije, kao od njih nezavisni. Ipak, takva tvrdnja
i takva definicija simbolike kulture mogu dovesti do zakljuka da se ona tretira
kao oblast fenomena koja je smjetena izvan sfere praktinog ivota, na margini
njegovih osnovnih procesa, da je sklonjena u stranu od glavnih tokova ivotnih
tekoa kao sredstvo za ispunjenje slobodnog vremena. Slobodno vrijeme se
ponekad razumije kao pravi i jedini uslov potpunog formiranja i izraavanja
linosti. Kulturu sa slobodnim vremenom povezuje, izmeu ostalih, Markuze,
suprotstavljajui je civilizaciji, koja se realizuje u procesu rada. To, ipak, nije
opteprihvaeno miljenje i ono nam se ne ini ispravnim. Kao taniji treba
prihvatiti koncept striktne veze izmeu slobodnog vremena i praktinog ivota
ljudi u sferi njihove egzistencije i drutvenih odnosa.
Za takvo shvatanje slobodnog vremena osnovu daje Marksovo ukazivanje
na utede u radnom vremenu kao na izvor istovremenog uveavanja
proizvodnih snaga ovjeka uslijed obezbjeivanja mogunosti razvoja linosti
tokom slobodnog vremena njegovim ispunjavanjem "viim djelatnostima"
kulture, igrom i odmorom.356 Prema ovakvom stanovitu, nema, dakle,
suprotnosti izmeu kulture koja slui neinstru-mentalnim ciljevima i kulture
koja slui onim praktinim, strogo instrumentalnim ciljevima. Prema Marksu,
obogaujui svoju linost, ovjek istovremeno uveava dio stalnog kapitala iji
je i sam dio. Znanje koje postoji u svijesti obrazovanog ovjeka kao posljedica
drutvene akumulacije znanja, predstavlja materijalnu proizvodnu snagu koja je
sposobna da se opredmeti. Njegovo stjecanje, pak, predstavlja jednu od ovih
"viih djelatnosti" koje zahtijevaju slobodno vrijeme. Tako, dakle, postoji
striktna veza izmeu slobodnog vremena i produktivnosti rada, s jedne, i
instrumentalnih zadataka i kulturnih doivljaja koji su prividno lieni interesa, s
druge strane.
K.Marx, Grundrisse der Kritik der politischen konomie, str. 599-600
339
Ali, to ne znai da je, prema tom stanovitu, kultura liena interesa potpuno
iluzorna i da je princip autotelinosti kulture definitivno negiran. Upravo je
Marks osuivo ekonomsku misao buroazije, a jo vie praksu ranog perioda
industrijalizacije, koja je kulturu, zabavu i odmor u okviru slobodnog vremena
radnika tretirala iskljuivo kao sredstvo rekreacije ili obnavljanja njihovih
proizvodnih mogunosti i njihovog jaanja. Marksovo stanovite je drugaije i
uzima u obzir sloene funkcije kulture.
Konstatacija oiglednosti razliitih instrumentalnih funkcija simbolike
kulture ne znai negiranje njene autotelinosti. Razmatranje tih funkcija ne
predstavlja, dakle, modifikaciju dosadanje karakteristike ove kategorije
kulture, ve ini njenu neizbjenu dopunu. Ona je bila nagovijetena u poglavlju
koje je sadravalo analizu aksiolokog kriterijuma kulture, a uvodom se moe
smatrati podsjeanje na princip pragmatinog shvatanja semiotikih pojava koje
je formulisao arls Moris. Prema ovom shvatanju, posmatranje znakova odnosi
se na izvore semioze, na njen cilj i funkciju. To je, dakle, oblast semiotske
analize, koja je u najtjenjoj vezi sa sociolokim shvatanjem.
Predmet razmatranja u brojnim odlomcima ovog rada bio je izvor, a
preteno namjena, komunikacijskih tokova ili prijem komunikata. Ovdje su
funkcije ipak bile razmatrane prije svega prema imanentnom shvatanju, tj. s
gledita akcentovanih izabranih dijelova procesa komunikacije koji su izdvojeni
iz semiotske, psiholoke i lingvistike analize Persa, Bilera, Jakobsona, dok,
van tog okvira, nisu uzeti u obzir svi odnosi sfere drutvenih utjecaja
simbolike kulture. Pragmatina analiza semioze, koja u potpunosti uzima u
obzir socioloke implikacije, eka na jo opseniji razvitak i zahtijeva mnoga
empirijska istraivanja koja su neophodna kao njena osnova.357
Ovom prilikom moe se ukazati na teoretske propozicije koje, ini se,
posebno odgovaraju kao aparat sline analize, koja se posebno odnosi na
funkcije simbolike kulture. Ovdje je od koristi pojam sekundarnog sistema
modeliranja koji koriste ruski semiotiari koji su povezani sa semiotikom
grupom u Tartuu. Ovaj sistem modeliranja obuhvata umjetnost, posebno
knjievnost, dok je njegova sekundarnost istaknuta s obzirom na, u toj teoriji
prihvaenu, zavisnost od jezika, koji predstavlja osnovni sistem modeliranja.
Razumijevanje modelirajuih utjecaja kulture, prema ovom
357
Teorijske implikacije ove problematike razvija A.Pjotrovski u lanku
Koncepcije procesa komuniciranja u sociologiji.
SOCIOLOGIJA KULTURE
shvatanju, moe se najbolje predstaviti pomou jezika i na jezikim primjerima.

Ideja o utjecaju jezika naslanja se na Sapirovu hipotezu, koju je zatim
razvijao Vorf, a kasnije je vie puta razmatrana, kritikovana i branjena,
modifikovana, ali ipak podrana bar u nekom obliku.358 Prema ovoj hipotezi,
koja je zasnovana na komparativnim istraivanjima o odnosu jezika i kulture
naroda na razliitim nivoima razvoja, nain na koji se vidi svijet, pa time i
osnova za orijentaciju u djelanju, u velikoj mjeri zavisi od jezika. Jezik odreuje
karakter sagledavanja vremenskih i prostornih zavisnosti meu stvarima,
ralanjenog ili nediferenciranog shvatanja supstancije kao neograniene mase,
formulie klasifikacije fizikog svijeta.
U ovoj posljednjoj oblasti, Vorf i istraivai primjenjivosti njegove
koncepcije mnogo panje posvetili su pitanju percepcije boja. Vorf je skrenuo
panju na raznolikost klasifikacije boja u razliitim indijanskim i indoevropskim
jezicima. Njegova sugestija smjerala je ka tvrdnji da razliiti principi
taksonomije nalaze svoj izraz u razlikama u percepciji. Ova Vorfova hipoteza
je, u krajnje relativistikom obliku, bila opovrgnuta u kasnijim empirijskim
istraivanjima, posebno u radu Berlina, Keja i Kon-klina. Pokazalo se da su svi
poznati sistemi klasifikacija osnovnih boja zasnovani na univerzalnom,
jednoobraznom mehanizmu percepcije boja unutar ljudske vrste.
I u ovom sluaju, kao i u drugim slinim situacijama, pokazalo se da
kultura ne moe - posebno na due staze - "varati prirodu", kako je to definisao
Salins. A ipak, upravo Salins prihvata da su naini sluenja nomenklaturom boja
jedan od brojnih karakteristinih primjera kako kultura svojevrsno modeluje
nain ljudskog ponaanja na prirodnim osnovama. Tako Salins pie da
"pravednost treba prepustiti kulturi kao treem lanu koji egzistira pored
subjekta i objekta, izmeu podsticaja i reakcije i koji izmeu njih posreduje
pridavanjem znaenjskog karaktera objektivnim pojavama".359
Semiotizacija i simbolizacija prirodnih pojava vode ka pridavanju bojama,
koje su suprotstavljene samo u fizikom smislu, znaenja i smisla, kao, na
primjer, ta je isto, a ta neisto, ta je profano, a ta sveto, onog
358
E.Sapir, Language. An Introduction to the Study of Speech; B.L.Whorf, Language,
Thought and Reality. Language in Culture and Society, red. D.Hymes
359
MSahlins, Colors and Cultures, u: SA
341
340
to predstavlja ivot i onog to jeste smrt. Tokom ovog procesa vri se, saglasno
Salinsovoj definiciji, drutveno prisvajanje prirodnih procesa, koje ima
arbitrarne crte, ali ne potcjenjuje objektivne osobine pojava. Poznato je da
simbolika interpretacija boja nije identina u razliitim kulturama. esto bliska
u okviru kultura sa zajednikom tradicijom, ona je dijametralno suprotna u
Evropi i Kini, na primjer. Salins je svjestan te prividne suprotnosti principa,
pozivajui se na prethodno citiranu Levi-Strosovu ideju, prema kojoj
univerzalna osobina kultura nisu elementi ljudskog iskustva, ve je to sam
princip njihovog ureivanja, koji odraava univerzalnu strukturu ljudskog uma.
Ova interpretacija se time razilazi sa Vorfovim krajnjim relativizmom i
kulturnim determinizmom, ali ipak sa ovim konceptom dijeli pribliavanje
uloge jezika prema Kasirerovom shvatanju, koje svoj temelj ima u
neokantovskoj filosofiji, kao i Levi-Strosovom pansemiotizmu. Naime, ovdje se
struktura ljudskog uma razumije "ne kao imperativ kulture, ve kao njeno
orue" koje "mudrost kulture" podreuje svojim ciljevima.
Ovo stanovite razlikuje se od kantovske metafizike - bar u odreenim
formulacijama - po tome to kultura, prema Salinsovom shvatanju, djeluje kao
kompleks grupnih imaginacija ili kao objektivizo-vana misao drutva. Ovo
podreivanje ima, dakle, karakter drutvenog podreivanja, a funkcija jezika
kao glavnog elementa kulture ima drutveno-instrumentalni karakter.
Interpretacija modela, koju je izvrio Levi-Stros, takoer se oslanja, u
najmanju ruku djelimino, na njihovu relativizaciju u odnosu na drutvo. U
Strukturalnoj antropologiji on pri tome vri razlikovanje koje ima poseban
znaaj za ananlizu pragmatikih funkcija kulture. Kada je posrijedi
karakterizacija modela "kune radinosti", tj. onih modela koje su kon-struisali
lanovi drutva, on ih dijeli na mehanike i statistike, drugim rijeima na one
kojih su svjesni uesnici drutvenog ivota koji se njima slue, i onih koji nisu
svjesni. ovoj podjeli ve je bilo rijei prilikom razmatranja koncepata
fenomenoloke sociologije. Ona je bliska razlikovanju unutranjih i spoljnih
pojmova u teoriji sociolokih modela Ejbela.360 Karakteristike prve od ovih
kategorija treba upotpuniti daljom diferencijacijom. "Sopstveni modeli"
uesnika u drutvenom ivotu ne slue samo
360
T.Ejbel, Modeli u
sociologiji
342
SOCIOLOGIJA KULTURE
za opis i razjanjenja, ve imaju i normativan karater.361 Isto, uostalom, vai i za

Levi-Strosove "spoljne" ili "statistike" modele, jer kada ih formuliu istraivai
i budu uvedeni kao predmet drutvenog iskustva, oni postaju, u izvjesnom
domenu, sopstveni modeli drutva i mogu vriti u odnosu na njegove odreene
kategorije i sredine normativne funkcije ili, u irem smislu, postaju drutvene
vrijednosti igrajui uloge kako normi, tako i ocjena.
Modelirajue funkcije simbolike kulture bie nadalje razmatrane bez
obzira na to da li je njihova osnova optedrutvena i anonimna aktivnost, gdje je
jezik manifestacija, ili se radi specijalnim djelatnostima stva-ralaca-poiljalaca
odreenih kategorija prenosa - naunika, umjetnika, organizatora masovne
zabave. Zato e panja biti usmjerena ka razlikovanju dvije kategorije
modelujuih funkcija - opisnih i razjanjavajuih funkcija i, s druge strane,
funkcija normiranja i ocjene.
U traganju za optom karakteristikom razliitih oblasti simbolike kulture
Kasirer je naao da je to funkcija otiska formi na okruujuu stvarnost. Ovu
ulogu podjednako vre jezik, umjetnost, religija, nauka i filosofija. U skladu sa
svojom inspiracijom - neokantovskim stanovitem ovim oblastima
simbolizacije, Kasirer je pisao: "Sve one ive u posebnim svjetovima-slikama,
koji ne reflektuju empirijske podatke, ve ih prije stvaraju prema sebi
svojstvenim principima. Svaka od ovih funkcija stvara sopstvene simbolike
forme koje, ako i nisu identine sa intelektualnim simbolima, sigurno pripadaju
istom rangu proizvoda ljudskog duha."362
Ck se i u navedenom citatu ogleda priznavanje odreene granice izmeu
saznajnih formi-modela i drugih oblika simbolike kulture, koji su konstruisani
uz mnogo vie slobode. Kada se poe van kantovskog stanovita i prihvati da je
funkcija naunog saznanja da preko modela reprodukuje promjenljive i njihove
relacije koje su bitne u stvarnosti, potrebno je naglasiti razliku izmeu saznajnih
funkcija nauke i kreativne funkcije umjetnosti. Pored toga, moe se prihvatiti da
i jedna i druga stvaraju modele koji su svjesni stvarnosti kao inioca koji
odreuje principe njihovog preobraaja, odnosno manipulacije. Bekonova ideja
znanja odnosi se upravo na ovu drugu funkciju nauke, ali su i neke teorije
umjetnosti takoer snano isticale saznajne aspekte prezentativnog simbolizma,
posebno, na primjer, ideja Suzan Langer.
361
362
Uporedi: A.Kloskovska, Uzori i modeli u sociolokim istraivanjima porodice.

E.Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen
343
Uzevi skupa, simbolika kultura modeluje ovjekovu drutvenu stvarnost

na dva naina: daje forme za shvatanje stvarnosti, za zajedniko konstruisanje
njene slike i objanjenja zavisnosti elemenata i, s druge strane, daje forme za
njenu ocjenu i norme djelanja u njenim okvirima. Posebno u ovoj drugoj sferi
simbolika kultura izlazi van okvira auto-telinosti. Prva se moe shvatiti kao
podreena drugoj i u odnosu na nju usluna. To je oigledno u odnosu na
znanje, kako u svakodnevnom obliku, tako i u naunom. Analognu, mada ne
potpuno identinu situaciju imamo u oblasti umjetnosti, koja je prethodno bila
razmatrana kao najistija realizacija kriterijuma autotelinosti simbolike
kulture.
Na umjetnost se odnosi upravo koncepcija sekundarnih sistema modelovanja koju razvijaju ruski semiotiari. Prema njihovom shvatanju analiza
tih sistema po svojim karakteristikama zahtijeva veoma pronicljivo i tehniki
specijalizovano ispitivanje umjetnikih i knjievnih kodova, uloge izabranih
mitolokih ili knjievnih motiva, prirodnih jezika i njihovih izabranih aspekta u
stvaranju stvarnih ili fantastinih slika.363 Ona se kree preteno u ravni
sintakse, slijedei uzajamne odnose znakova u okviru sistema.
S pragmatinog gledita neophodni su iskorak iz analize samog teksta i
ispitivanje njegove realizacije u procesu komuniciranja. To je oblast teorije koja
je najtea i relativno je najmanje uznapredovala prema kriteri-jumima
empirijskih istraivanja, a pri tome je na najegzaktniji nain povezana sa
sociologijom kulture. Uz dato stanje razvoja ove oblasti, ve su formulisane
brojne propozicije tipologije osnovnih drutvenih funkcija umjetnosti. Davidov
navodi etiri tipoloke kategorije - kompenzirajuu funkciju, koja je povezana
sa posredovanim doivljajima, saznajnu funkciju, moralnu i estetsku funkciju u
striktnom smislu.364
Moe se oekivati irok konsenzus sudova u pogledu autotelinog
karaktera prve i posljednje od navedenih kategorija. Druga moe biti i
autotelina i instrumentalna, jer je slina svim oblicima znanja, koji mogu
predstavljati kako izvor satisfakcije liene interesa, tako i orue praktino
363
Uporedi, na primjer, zbirku studija Vtorinije modelirujuije sistemi, koja
sadri rasprave iz semiotike kulture koje su posveene paganskim elementima u
slovenskoj hrianskoj terminologiji (B.A.Uspenski), hodoaima kao tekstovima kulture
(A.Arhipov), zamisli muhe kao knjievnog motiva (O.Ternovska), sirijskim citatima kojima
se predstavlja avo u slovenskoj literaturi (B.A.Uspenski) itd.
364
J.Davidov, Umetnost kao socioloka pojava
344
SOCIOLOGIJA KULTURE
upotrebljive ivotne orijentacije. Kategoriju moralnog djelovanja umjetnosti

mogue je, ako ne i iskljuivo, odrediti kao instrumentalnu. Upravo je o njoj
mogue posebno kazati da modelujue utjee u drugom meu prethodno
navedenim znaenjima modelovanja, nalazei izraz u ocjenama i normama koje
se neposredno prihvataju i realizuju u sferi drutvene kulture.
Lav Tostoj je stavljao naglasak upravo na ovu posebnu moralnu funkciju
umjetnosti, pa je u rijeima naratora Krojcerove sonate izrazio pogled kojim se
umjetnost gotovo izjednaava sa sistemom signala koji oslobaaju pozitivna ili
negativna drutvena djejstva. Slino kao to zvuk vojne trube predstavlja signal
za napad, tako i zvui muzike mogu da predstavljaju poziv na brakolomstvo.
Zbog toga je Tostoj priznavao neophodnost stroge moralne kontrole umjetnosti,
s obzirom na njene mogue drutvene apele.
Predstavljeno stanovite je, naravno, suvie ekstremno da bi moglo da bude
prihvaeno. Elementi umjetnosti su simboli, a ne signali. Priznavanje moralnih i
ostalih instrumentalnih funkcija umjetnosti ipak pripada osnovnim tvrdnjama
svake sociologije kulture. Sa stanovita teza koje smo prethodno prihvatili
potrebno je razjasniti u kakvom su one odnosu sa utvrenim nerezidualnim
karakterom simbolike kulture i njenom autotelinou. Odgovor na prvi
problem tijesno je povezan sa prih-vatanjem komunikativnog koncepta
umjetnosti.
Simbolika kultura je definisana tako da je liena interakcijskih residua, tj.
da u svom glavnom komunikativnom aspektu u inu interakcije nema
odgovarajuih odzivnih elemenata koji se odnose na drutvene uloge i pozicije,
izuzev uloge poiljaoca i primaoca poruke. Sama poruka ne posjeduje
interakcijski residuum ukoliko se prima u ravni autotelinog, semiotikog
kontakta. Slualac prie o razbojnitvu ne uestvuje u zloinu, slino kao to
italac Antigone ne uestvuje u njenoj rtvi, ak i kada funkcija posredovanog
doivljaja doprinosi da se obojica u momentu primanja poruke identifikuju sa
herojima. Slinu misao iznio je Osovski kada je pisao da nas u umjetnosti
privlai ovjek koji nas niim ne ugroava, niti nam moe bilo ime pomoi.
Simbolika iskustva autotelikog karaktera ne iscrpljuju se uvijek i u
potpunosti u momentu njihovog trajanja. U ljudskoj linosti ona ostavljaju
tragove, vre utjecaj iji karakter i mehanizam je vrlo teko pratiti i, prema
345
tome, malo njemu znamo. On se, meutim, manifestuje u djelovanjima koja

zadiru u sferu drutvene kulture i kulture egzistencije. U drutvenoj kulturi
djelovanje ovjeka - na izvjestan nain transformisanog umjetnou, znanjem,
igrom, filosofijom, religijom - stie novu dimenziju. Ono dobija interakcijski
residuum. U objema sferama ono postaje instrumentalno. S obzirom na
diferencirane, sloene procese reprodukovanja simbolikih poruka, s obzirom
na njihov potencijalni informacijski volumen i polisemiju, utjecaj simbolikih
iskustava, koja se u drugim sferama kulture manifestuju na instrumentalan i
praktian nain, ipak nije oigledan, jednoznaan, automatski. Nije nemogue
da slualac Devete simfonije nije prije, ili poslije, uestvovao u ubistvu ovjeka,
mada kao slualac uestvuje u neemu to predstavlja suprotnost tom inu.
Simbolika iskustva ne vladaju ljudima na automatski i apsolutan nain. Takvu
mo ne posjeduje nijedan oblik semioze. Ona ne predstavljaju ak ni signale.
Ali nisu ni neplodna u osnovnim oblastima ljudske egzistencije kojima upravlja
princip instrumentalnosti. Ona, naime, pripadaju iniocima koji formiraju
ovjekovu svijest.
Sa tom funkcijom asocirana je ideja vaspitanja putem umjetnosti, koju je
formulisao Herbert Rid. Suhodolski i njegovi saradnici razvijaju analognu
problematiku u iroj ravni, povezujui je ne samo sa umjetnou, ve sa svim
oblastima iroko shvaene stvaralake djelatnosti ovjeka.365 Vaan element
ovog stanovita predstavlja tvrdnja da se stavovi koje smo definisali kao
autoteline ne ograniavaju na sferu simbolike kulture, ve da se mogu
realizovati u oblasti proizvodnog rada - dakle, u sferi egzistencije i u sferi
drutvenih odnosa.
Na ovom mjestu se, prije svega, razmatra predmet koji se u terminima
sociologije definie kao socijalizacija posredstvom simbolike kulture. U
prethodnim poglavljima opirno su odreeni drutveni okviri tog procesa.
Njihovi pojedini elementi zasnivaju se, naravno, na interakcijskim residuima.
Odnosi izmeu stvaralaca, onih koji djela reprodukuju, organizatora i primalaca
kulture, kao drutveni odnosi koji stvaraju okvir simbolike kulture,
predstavljaju dio drutvene strukture i oni su inilac odreivanja mjesta u toj
strukturi koje slijedi iz uloge koju izvravaju. Pri tome, to mjesto zavisi od
prestia koji se u drutvu priznaje samim inom
365
SOCIOLOGIJA KULTURE
uestvovanja u kulturi. Formiranje svijesti uslijed utjecaja procesa semioze je,

dakle, drutveno vrednovano i ta injenica predstavlja jedan od motiva uea u
simbolikoj kulturi. On se, takoer, nadovezuje na tenju za definisanjem
samog karaktera simbolike kulture.
Ovakve tenje se realizuju u raznim oblicima institucionalnog djelovanja,
ali takoer i vie spontanim djelovanjem neorganizovanih grupa uesnika u
kulturi. Institucionalizovani kanali organizacije kulture djeluju pomou
razliitih metoda - inspiracije, selekcije, cenzure. Stvaraju objektivne uslove za
razlike u dostupnosti poruka prema ocjeni dopustivosti utjecaja njihovog
sadraja. Najuniverzalnije i posebno operativno sredstvo socijalizacije u oblasti
simbolike kulture jeste prosvjetni sistem, koji koristi, u karikama koje odreuje
drutvo, aparat prinude. Upravo ovdje realizuje se "simbolika nadmo"
drutva, koja dovodi do toga da se ovaj vid kontakta sa kulturom ne iscrpljuje u
autotelinosti, mada je ne iskljuuje.
Instrumentalnost kulture u kolskom sistemu ima dvojak karakter. Ona
svoje ishodite ima u socijalnoj situaciji uenika, koji prihvata elemente
simbolike kulture saglasno zahtjevima uitelja, roditelja, radi sticanja ste-pena
obrazovanja, radi promocije i radi svedoanstva o izvrenju kolske obaveze.
Instrumentalne zadatke kolski sistem obavlja prema kriterijumu drutva kojem
treba da obezbijedi priliv novih lanova, koji su odgovarajue kvalifikovani za
izvrenje razliitih praktinih zadataka, ali koji su istovremeno opskrbljeni
sumom informacija i doivljaja koji se smatraju kao neophodni za drutvenu
integraciju. U prethodno navoenoj analizi inilaca razvoja kulture iznijeta je
tvrdnja da se uslovi koji najvie doprinose tom razvoju oslanjaju na snano
osjeanje potrebe za integracijom naroda. Ipak, djelovanje sistema prosvjete,
slino kao i kod drugih institucija uestvovanja u kulturi, ne iscrpljuje se u
instrumentalnim funkcijama.
S druge strane, spontani kulturni pokreti, koji bi se a priori mogli smatrati
za najistija autotelina djelovanja, takoer se ne ograniavaju na ove funkcije i
ne stavljaju ih uvijek na elo svog djelovanja. Primjer takvog tipa pojava
predstavljaju pokreti koji su obuhvaeni nazivom kontrakultura. Oni imaju
raznovrsnu genezu i manifestacije, ali im je izvjesna zajednika karakteristika
princip generacijske regrutacije uesnika i neformalnost grupa, kao i masovan,
ali neposredan, auditorijum. Kontrakultura predstavlja manifestaciju djelovanja
mladih ljudi, povezanih u grupe vrnjaka
B.Suhodolski, Lavirinti savremenosti; I.Vojnar, Vaspitne perspektive
umetnosti 346
347
koje uestvuju prilikom grupnih javnih nastupa, koji predstavljaju povod za

snanu ekspresiju njihovih stavova. U ovoj definiciji iscrpljuju se elementi koji
su zajedniki za kompleks pojava obuhvaenih tim nazivom.
S obzirom na temu razmatranja, bitne su osobine kontrakulture koje su
povezane sa simbolikom kulturom u njenom pravom obliku. Nesumnjiva je
povezanost ovog pravca sa pojavama koje se odvijaju u savremenoj popularnoj
muzici, u poeziji, teatru i slikarstvu. U svim nabrojanim oblastima, umjetnike i
intelektualne manifestacije odraavaju, ipak, snanu tendenciju u pravcu
instrumentalnog djelovanja u sferi drutvenih odnosa. Ove tendencije takoer su
posebno istaknute u sociolokim teorijama koje se odnose na itav kompleks
pojava i koje se povezuju sa izdvajanjem "ustanovljene" kulture, istovremeno
pokuavajui da ih sauvaju od zajednikog imena.366
Faktika unutranja nejednoobraznost ovog kompleksa navela je Vilenera
na razdvajanje pojava koje se obino u striktnijem smislu vezuju za
kontrakulturu, nego za antikulturu.367 Kontrakultura je usmjerena protiv
ustanovljenog poretka da bi na njegovo mjesto postavila sopstvene, u odnosu na
taj poredak opozicione principe i vrijednosti. Antikultura se zadrava na samoj
negaciji, iscrpljuje se inom odbacivanja. Oba izdvojena pojma mogu se
odnositi podjednako na neposrednu, instrumentalnu primjenu u sferi ideologije i
politike borbe, kao i na simboliku kulturu u pravom smislu i u granicama
pojava svojstvenih kulturi.
Ostajui u ovoj drugoj ravni, moemo ukazati na slinosti kontrakulture i
antikulture sa tokovima avangardne umjetnosti i kritike na prijelomu XIX i XX
vijeka. Sa tim slinostima istoriari te epohe povezuju novu popularnost
futurista, dekadenata, formista meu omladinom druge polovine XX vijeka.368
Ipak, drutvena baza oba pokreta znatno se razlikuje. Ona je bila veoma
ograniena, takorei zatvorena unutar kruga umjetnike ciganerije na izmaku
epohe. Oblik kontrakulture danas ima znatno iru drutvenu osnovu, to je
rezultat opteg napretka demokratizacije. Kao rezultat toga imamo da su danas
elementi drutvenog protesta,
366
T.Roszak, The Making of a Counterculture; AJavlovska, Putevi kontrakulture; E. i
F. Rikov, Izmeu utopije i upitanosti
A.Willener, Culture, contre-culture, anti-culture a - Tere d'industrie culturelle.
Referat na simpozijumu posveenom modelima civilizacije, Burgos 1979.
367
Uporedi: A.Vaik, udna istorija avangarde.
348
SOCIOLOGIJA KULTURE
bilo da tee rekonstrukciji ili destrukciji, i koji su instrumentalno orijenti-sani,

znatno jai i da igraju veu ulogu u odnosu na elemente, imanentne simbolikoj
kulturi, kritike i stavova koji se odnose na umjetnike, naune i filosofske
paradigme.
Istina je, takoer, da su umjetnici avangarde vidjeli srodstvo izmeu
sopstvenog djelovanja koje je teilo revolucionisanju umjetnosti i revolucionarnih tokova sopstvene epohe i da su traili puteve neposrednog kontakta sa
radnikim masama. U sluaju pokreta koji su isto estetski i koji operiu
umjetnikim konvencijama koje su nove i teke za prijem, kao to je formizam
u slikarstvu, bio je to utopijski poduhvat u svom vremenu.369 Tako je
revolucionarnost ovih kulturnih djelovanja ostala zatvorena u isto umjetnike
granice, unutar autoteline sfere simbolizacije.
Ideologija kontrakulture druge polovine XX vijeka nala je svoj izraz u
masovnim pokretima i manifestacijama omladine na Zapadu. Kako za sada
izgleda, ona nije izazvala dubok i trajan utjecaj na drutvenu infrastrukturu, ali
je ipak za isvjesno vrijeme uskovitlala i uzbudila drutveni ivot, poremetila
ustanovljeni poredak, mada ga nije unitila.
Prethodno smo naveli dva tipa pojava simbolike kulture, koji su izvan
principa autotelinosti i koji su usmjereni ka realizaciji instrumentalnih
zadataka. U prvom sluaju bilo je to djelovanje koje je svoj izvor imalo u
ustaljenim institucijama kulture koje su bile povezane sa postojeim drutvenim
poretkom, a koji je u simbolikoj kulturi traio izvore za integraciju itavog
drutva, uz zadravanje izvjesne kanonske dobiti i njeno umnoavanje prema
ustaljenim pravilima. Ovdje se drutvo koristi kulturom kao sredstvom pripreme
svojih lanova za praktino korisne funkcije. U drugom sluaju simbolika
kultura je trebalo da bude orue u organizaciji borbe sa ustaljenim poretkom, a
u najmanju ruku orue izraavanja protesta prema njegovoj prirodi.
Rasprostranjenost i znaaj prvog tipa instrumentalne primjene simbolike
kulture i intenzivnost i stihijnost djelovanja drugog tipa navode na postavljanje
pitanja kakva je, u ogledalu tih injenica, uloga autotelinosti
369
To se posebno odnosi na grupu likovnih umjetnika (umjetnici revolucionari) tokom

dvadesetih. Mnogi pjesnici tog vremena zaista su uspostavili kontakt sa radnikim
pokretom, ali ne putem svog najavangardnijeg stvaralatva. A.Zavada, Futuristika vizija
masovnog primaoca umetnosti; M.Zavorska, Futuristika koncepcija umetnosti za mase;
A.Turovski, U krugu konstruktivizma.
349
SOCIOLOGIJA KULTURE
simbolike kulture, da li je osnovano zadravanje prethodno prihvaenog

aksiolokog kriterijuma za njeno izdvajanje. Odgovor na ovo pitanje mora imati
djelimino hipotetiki karakter, jer zahtijeva dalja produbljena istraivanja
pragmatinog aspekta kulture. Meutim, u svjetlu aktualnih koncepcija i
empirijskih podataka mogue je dati bar skicu definicije funkcije autotelinosti
kao neophodnog elementa punog djelovanja simbolike kulture.
U vezi s tim, vrijedi citirati stanovite Herberta Markuzea o prividnoj
paradoksalnosti njegovog poloaja kao priznatog ideologa pokreta instrumentalne kontrakulture. U skicama iz ezdesetih godina, posebno u Primjedbama o redefiniciji kulture, Markuze otro suprotstavlja kulturu i civilizaciju,
to podsjea na opoziciju tih pojmova u Spenglerovoj teoriji. Kultura je
definisana kao oblast nesputanosti, slobode i neoperacionalne misli, suprotno od
operacionalne, odnosno instrumentalne civilizacije. Glavna misao, koja je
originalna u odnosu na Spenglera, odnosi se, meutim, ne na komercijalnu
eksploataciju kulture, koja je svojstvena civilizaciji, ve na administrativnu
ideoloku eksploataciju, koja je povezana sa spoljanjim procesom znatnog
irenja nekada elitnih sadraja.
Takvoj zloupotrebi simbolike kulture Markuze suprotstavlja funkcije koje
smatra realizacijom autentinih ciljeva kuture. To su autoteline funkcije
knjievnosti, umjetnosti, muzike, odnosno humanistike kulture, koje su iznad
svih oblika naune spoznaje prirode. U preporodu takve kulture vidio je
Markuze nadu za osloboenje svijeta iz okova organizacije aktualnog
drutvenog poretka i za oslobaanje od alijenacije kao posljedice te
organizacije.370 Ovaj stav je po svojoj prirodi utopijski, ako treba da znai
postulat zamjene organizacije sloenih civilizovanih drutava spontanim
ueem u autotelino doivljavanoj kulturi. Podjednako utopijski karakter
imale su i pretpostavke pokreta kontrakulture, koji su se sami pretvorili u
organizacije koje se bezuspjeno - metodama instrumentalnih teroristikih
akcija - bore za uspostavljanje novog poretka, kao i pokreta antikulture, ije su
pristalice pasivno povukle na margine makrostrukturalne organizacije drutva.
Opravdanje prihvatanja autotelinosti kao kriterijuma za izdvajanje i kao
funkcije simbolike kulture mora se, sa pragmatikog stanovita, traiti ne izvan
organizacije same kulture i drutva koje je realizuje, ve
370
350
H.Marcuse, Culture et societe
unutar nje. Autotelike motivacije i momenti autotelikih iskustava pri tome ne

samo da izgledaju mogui u okviru instrumentalnog funkcioni-sanja kulture,
ve su, zapravo, neophodni za njegovu realizaciju. Upravo to je imao na umu
Osovski, kada je pisao da ako ovjek neto ini radi same umjetnosti, to ne
znai da to ini samo radi umjetnosti. On je naveo vrlo jednostavno, a
pronicljivo, glavne drutvene funkcije umjetnosti, ija realizacija zahtijeva
upravo autoteline doivljaje.371
Osovski je naveo pet glavnih kategorija drutveno pozitivnih utjecaja
umjetnosti - njenu funkciju moralnog i psihikog "proienja", produbljivanje
zajednikog ivota ljudi zahvaljujui formiranju drutvenih veza lienih
interesa, produbljivanje intelektualne imaginativnosti i emotivne osjetljivosti,
utjecaj koji dananjim jezikom moe biti definisan kao razvijanje stavova
drutvenog angamana i formiranje stvaralakog stava. On je uzeo u obzir i
mogunosti drutveno negativnog instrumentalnog utjecaja umjetnosti. Krajnji
smjer djelovanja umjetnosti nije uvijek jednostavno odrediti, jer on zavisi od
vrlo sloenih psihosocijalnih uslova prijema, interpretacije i prethodnih stavova
koji prate recepciju. Iz tih razloga, pri sadanjem stanju znanja, nije lako
odgovoriti na pitanje, koje praktiari esto formuliu, o prirodi djejstva
konkretnih poruka kulture i odgovarajuem izboru sredstava koja bi trebalo
jednostavno i nepogreivo da vode ka dostizanju eljenog utjecaja.
Ipak je mogue tvrditi, sa znatnim stepenom sigurnosti, da intenzitet
autotelinog doivljaja poveava vjerovatnou djelovanja i u sferi instrumentalnih posljedica kulture, bar posmatrano na velikom uzorku koji
omoguava primjenu rauna vjerovatnoe. Teei praktinoj efikasnosti,
vrijedi, dakle, voditi rauna o autotelinim aspektima djelovanja simbolike
kulture.
Ostajui organizacija simbolike prinude, kola stvara situacije irokih i
raznovrsnih kontakata sa kulturom, bez kojih mnogi ljudi moda nikada ne bi
doli do potencijalnih izvora najlinijih, lienih interesa, kulturnih iskustava.
Doivljaji koji pri tome nastaju predstavljaju najbolje sredstvo maksimizacije
efikasnosti instrumentalnih zadataka obrazovanja. Dodiri sa kulturom iz
profesionalnih ili snobovskih razloga, ili s obzirom na obiaj i oekivanja koja
su u vezi sa drutvenom pozicijom, takoer pruaju
371
S.Osovski, Osnovi estetike, Dela, tom 1, skica O vaspitnim potencijama umetnikog

stvaralatva, str. 347-8
351
autoteline doivljaje i ovi momenti su vani ak i za unutranje iskustvo

ovjeka. U oblasti naune djelatnosti ista spoznajna pasioniranost predstavlja
neizmjerno vaan inilac postizanja eljenih rezultata, ali obino ne bi bila
dovoljna za preduzimanje i dovoenje do kraja sloenog spoznajnog zadatka, s
obzirom na psihike, drutvene i materijalne uslove ove oblasti aktivnosti.
Snano internalizovana simbolika kultura moe postati orue praktinog
djelovanja time to, vrei motivacione funkcije, odreuje jedan od elemenata
drutvene ili tehnike situacije. Meutim, to nije inilac koji moe na
proizvoljan nain da modifikuje druge elemente. Definicija situacije koja je
izvrena pod utjecajem simbolike kulture moe snano da djeluje na ljudske
postupke, ali u sutini ona nema utjecaja na to u kakvom su meusobnom
odnosu ostali elementi spoljanjeg situa-cionog sistema prema onome koji
definie. Autotelinost kulture igra, meutim, veliku ulogu u multiplikaciji
motivacione snage postupanja.
Vraajui se na primjer Fausta, koji smo citirali u VI poglavlju, moemo
se podsjetiti da je iskustvo "najvieg trenutka" svog ivota on imao upravo onda
kada je realizovao djelo velikog instrumentalnog, drutvenog znaaja. injenica
da se ovaj primjer odnosi na knjievnu fikciju ne oduzima mu psiholoku istinu.
Izraz priznavanja te istine predstavlja uvoenje faus-tovskog tipa linosti u
filosofske, psiholoke i antropoloke teorije.
Tipologija kultura koja se nadovezuje na tipologije linosti, predstavlja
odgovor na suprotnu praksu, koja je zasnovana na karakterizaciji linosti kao
odrazu kulturnih monolitnosti koje su svojstvene narodima, klasama ili
drutvenim sistemima. Koncepcija habitusa, koju je formulisao Pjer Burdije,
predstavlja primjer detaljno razvijenog i teorijski prefinjenog stanovita, koje
priznaje unutranju monolitnost itavih kulturnih kompleksa koji su svojstveni
klasama u razvijenim kapitalistikim drutvima. Ove principe u istom i, rekli
bismo, prepariranom obliku izraava simbolika kultura, koja je definisana kao
legitimna, prava sfera kulture. Saglasno sa ovom koncepcijom, u umjetnosti,
znanju, razonodi treba da bude sadran isti skup kriterijuma distinkcije, ili
diferencijacije, koji definie karakter rada, oblike drutvene djelatnosti, steene
naine ponaanja, izbor i korienje predmeta svakodnevne upotrebe koji su
svojstveni praksi svake klase.
Burdije izvodi svoje stanovite iz bogate filosofske tradicije, polazei od
Lajbnica, Kanta, fenomenologa i egzistencijalista. On svoje teze takoer
352
SOCIOLOGIJA KULTURE
podupire bogatim empirijskim materijalom, koji smo predstavili u prethodnim

poglavljima. I pored atraktivnosti prezentiranih teza, sueljavanje sa drugim
savremenim koncepcijama, kao i sa drugaijim istraivakim materijalom,
izaziva sumnje u monolitnost i posljedice klasnih tipova kulture.
Nije to pitanje o jednom teorijskom konceptu nekog izuzetnog autora, ve
je pitanje o istoti stilova ivota savremenih drutava, ili bar pitanje stila u
simbolikoj kulturi. Abraham Mol je, definiui savremenu kulturu kao
mozainu, primijetio da njene osobine izmiu pokuajima jasne diferencijacije i
definicije jednoobraznosti principa. Istraivanja koja su raena u Poljskoj,
jednoj od zemalja koje prolaze kroz duboke drutvene promjene, koja je bogata
procesima dekompozicije i nove kompozicije osobina klasnih skupina, prije su
pokazala nejednorodnost i fluidnost, nego izrazite klasne razlike. Sama
homogenizacija mnogih oblasti savre-mene kulture, svojstvena posebno njenom
treem sistemu, u odreenim oblastima doprinosi preplitanju prakse kulture
razliitih drutvenih kategorija, uz istovremeno razilaenje u drugim.
Upravo autotelini karakter simbolike kulture ini moguom veu
proizvoljnost u ovoj oblasti kulture, pa time i raznovrsnost izbora u poreenju
sa kategorijama striktno determinisanim uslovima egzistencije i residuima
drutvene interakcije. Simbolika kultura predstavlja sferu sa relativno
najveom slobodom. To je ipak relativna sloboda. Pojam autotelinosti ex
definitione iskljuuje, uz ovdje prihvaeno shvatanje, prinudu koja bi morala
ponitavati sposobnost i spremnost doivljaja, lienih interesa, "ivota u
trenutku".
Moe se prihvatiti da ova tvrdnja nije u suprotnosti sa idejom simbolike
premoi. Kultura koja je nametnuta pod pritiskom, na primjer kolskog sistema
ili snobovske motivacije, moe vremenom postati predmet autentinih
autotelinih doivljaja. To otvara put najsuptilnijim ideolokim manipulacijama.
Ono to postaje autotelino, moe djelovati uprkos objektivnim interesima neke
drutvene kategorije, ali ne i uprkos faktikim subjektivnim interesovanjima i
vrednovanjima. Razmatranja o mehanizmima simbolike premoi u shvatanjima
Burdijea vode ka pomalo sofistikim zakljucima o mogunosti simbolikog
oduzimanja slobode u osjeanju slobode, pri emu mehanizam oduzimanja
slobode nije postao dio svijesti svog predmeta. Istorijska i socioloka
istraivanja ipak
353
upuuju na zakljuak da je takva situacija rijetko trajna i opta meu

drutvenim kategorijama na koje se odnosi.
Ideoloka manipulacija, kada se razmatra iz ugla subjekata koji je
sprovode, moe imati takoer subjektivno autotelinu, a objektivno
instrumentalnu funkciju. U prvom sluaju motiv za njenu primjenu jeste tenja
ka irenju i uvrivanju vrijednosti koje se smatraju dragocjenim same po sebi.
U drugom sluaju popularisanje vrijednosti predstavlja samo derivativnu
osnovu tenje ka irenju vlasti nad ljudima i raspolaganja stvarima.
Tijesna povezanost instrumentalnosti i autotelinosti u funkcionsanju
simbolike kulture esto oteava definisanje situacije njenog prenosa i prijema.
Instrumentalnost i autotelinost tijesno su, dakle, isprepletene u
funkcionisanju simbolike kulture.
Primjer takvog njihovog sloenog povezivanja predstavlja narodna kultura,
posmatrana iz tog ugla, koju je Osovski povezivao sa pojmom ideoloke
otadbine. Saglasno sa ovim shvatanjem, ideoloka otadbina narodne grupe
obuhvata cjelinu stavova i njihovih korelata prema zajednikom fondu
prostornih, umjetnikih, intelektualnih, ideolokih i religioznih simbola koji se
smatraju proizvodom i nasljeem grupe.372 Snana internalizacija ovih
vrijednosti dovodi se u vezu sa ubjeenjem njihovom posebnom odnosu sa
sopstvenom grupom, sa njenom istori-jskom sudbinom, karakterom, nainom
djelovanja. Odnos prema tim vrijednostima kao prema sopstvenim, mada
kolektivnim, ima dvojak utjecaj, koji se manifestuje u sferi individualnih
doivljaja i samoocjene pojedinaca, kao i u oblasti drutvene kulture, u njenim
vezama sa drugim lanovima grupe.
Jedan od sociolokih termina sa dugom tradicijom, koji je predloio
Gidings, definie "osjeaj za mi" kao glavni inilac grupnog zajednitva.
Upravo taj osjeaj dozvoljava pojedincu da se identifikuje sa cjelinom simbolikog naslijea naroda i da odatle crpi lino zadovoljstvo. Halasinjski je
odredio osjeanje ponosa kao glavni princip pripadnosti narodu. Izvor tog
osjeanja je lina identifikacija sa rezultatima kolektivnog istorijskog djelovanja
narodne zajednice kao sa "linim" dostignuima. Simbolike
372
S.Osovski, Socioloka analiza pojma otadbine i druge studije, u: Pitanja drutvene
psihologije, Djela, tom 3
354
SOCIOLOGIJA KULTURE
vrijednosti predstavljaju jedan od rezultata djelovanja u odnosu na koje je to

osjeanje posebno osnovano, jer uesnik-primalac zaista uestvuje u stvaranju,
saglasno sa komunikativnom koncepcijom kulture. Najistiji autotelini oblik
ovih iskustava istovremeno vri psiholoku funkciju od velikog znaaja za
samopotvrivanje jedinke, daje joj osjeanje ukorijen-jenosti i oslonca na
spoljanju stvarnost. Analiza linih dokumenata koju je izvrio Halasinjski u
Mladom pokoljenju seljaka, prua brojne primjere funkcionisanja ovog
psiholokog mehanizma u ivotu seoske omladine.373 Ova omladina je stjecala
osjeaj za sopstvena prava zahvaljujui ueu u narodnoj kulturi i stjecanju
svijesti o sopstvenoj vezi sa njenim vrijednostima. Pronalaenje sebe samoga
unutar narodne kulture dovelo je do upi-tanosti o porodinim i lokalnim
autoritetima, do svijesti o sopstvenoj graanskoj i klasnoj pripadnosti, djelovalo
je, dakle, na instrumentalan nain u vanoj oblasti drutvenih odnosa.
S druge strane, osjeaj za kulturno zajednitvo predstavlja inilac
integracije u okviru narodne skupine. Ideoloka otadbina kao kompleks
vrijednosti koje su refleksivno postale dio svijesti i obiajna veza putem navika,
koja je djelimino nerefleksivna, realizujui se u djelovanju, a posebno u jeziku,
predstavlja znaajan inilac posredovanja u drutvenim odnosima, u saglasnosti
je sa vezom sopstvene grupe, mada ovu vezu ne iscrpljuje.
Odnos prema vrijednostima koji se izraava preko njihovog prih-vatanja i
osjeaja reflektuje se na njihove pristalice i na njihove oponente. Na taj nain
jaaju antagonizmi ili veze na drugim principima, koji su zasnovani u sferi isto
drutvenih povezivanja, interesa, kulture egzistencije. Takoer je mogu
konflikt vrijednosti u ove tri sfere. ak i u takvom sistemu, zajednica
simbolikih vrijednosti modifikuje i obuzdava tok konflikta. To se odnosi kako
na narodne skupine, tako i na druge zajednice vrijednosti. Tendencija ka
prenoenju stavova prema vrijednostima na drutvene odnose u vezi je sa
nainom postojanja vrijednosti ija egzistencija zavisi od njihovog priznavanja.
Utvrivanje drutvene zajednice vrijednosti uvruje ubjeenje o ispravnosti
sopstvenog izbora, utvruje samu vrijednost intenzifikujui njeno djelovanje. U
vezi sa tim, odbacivanje sopstvenih vrijednosti od strane drugih osjea se kao
lina
373
J.Halasinjski, Kultura i narod; isti autor, Mlado pokoljenje seljaka; isti autor, Narodna masa i narod i druge studije, u: Revolucija mladosti
355
ugroenost. Medijatorska funkcija vrijednosti prema drutvenom povezivanju

nije, dakle, liena interesa u istom smislu, uz iroko razumijevanje interesa koji
obuhvataju autoteline vrijednosti. Ona nije ni svemogua. Njena uloga u
kofliktima sa interesima koji imaju rezidualni karakter mora biti predmet
empirijskih analiza.
Mogue je navesti primjere ljudskog ponaanja koji su odreeni odnosom
prema simbolikim vrijednostima u veem stepenu negoli prema drugim
aspektima koji su u vezi sa drutvenom kulturom ili kulturom egzistencije.
Dirkemova studija samoubistvu kao svoj predmet ima krajnju situaciju
neodoljivog motivacionog djelovanja simbolikih vrijednosti, koje je posebno
vidljivo u sluajevima altruistikih samo-ubistava, koja potvruju vezu sa
vrijednostima grupe po cijenu rtvovanja ivota. Ovaj primjer se ipak odnosi na
situaciju striktne veze izmeu simbolikih i drutvenih vrijednosti.
Zato su modelujue funkcije simbolike kulture posebno istaknute u
primjerima njenih dominirajuih utjecaja u situaciji razilaenja izmeu pravca
neposrednog djelovanja drutvenih uslova i karaktera simbolikih poruka.
Saglasno sa koncepcijom autoritarne linosti koju je razvio Adorno, ideoloke
deklaracije demokratizira su neefikasne u situaciji kada struktura grupe, a
posebno priroda socijalizacije u porodici, formira linost sa reakcionarnim,
antidemokratskim reakcijama.374 Adornova studija daje brojne primjere slinih
operativnih situacija, izmeu ostalog i metodom individualnih sluajeva. Ipak,
upotrebom sline metode mogu se pokazati frapantni sluajevi u kojima su
utjecaji demokratskih i liberalnih vrijednosti, koji su prenoeni simbolikim
putem, efikasno djelovali na formiranje linosti, uprkos realnim uslovima
drutvene situacije koji su navodili na autoritarnost.375 Putem uea u
formiranju linosti, u modelo-vanju realnih obrazaca ljudskog ponaanja,
simbolika kultura prelazi u sferu drutvene kulture i takoer predstavlja
dovoljan uslov za definisanje rezidualnog sloja te kulture - ona vri
instrumentalan utjecaj.
Ova tvrdnja ne predstavlja nedosljednost u odnosu na prihvaenu definiciju
simbolike kulture. Ve je bilo rijei tome da njena auto-telinost predstavlja
uslov njoj svojstvenog, sekundarnog instrumentalnog djelovanja. Niti je u
suprotnosti sa, ovdje vie puta istaknutom,
Th.WAdorno (et al), The Authoritarian Personality
A.Moskovska, Oslovljavanje stavova kulturom
356
SOCIOLOGIJA KULTURE
opozicijom prema pansemiotizmu. Tvrdnja da simbolika refleksija mora da

prati svako ljudsko djelovanje i da ponekad moe vriti naelan utjecaj na
realno, nesimboliko djelovanje, ne znai da simbolizam predstavlja sutinu tih
djelovanja.
U knjizi je data formulacija da simbolika kultura nije svemona kao
inilac praktinog djelovanja, niti je bespomona u odnosu na njega. Stanovite
koje je odreeno na ovaj nain ima, nesumnjivo, ogranienu spoznajnu
vrijednost, ali ono slui kao heuristiki princip koji odreuje ishodinu taku
istraivanja, odreuje u kakvim konkretnim uslovima i u kom kvantitativnom
odnosu simbolika kultura postaje samostalan ili pratei inilac uslovljavanja
instrumentalnih djelovanja.
Pojmovno razlikovanje instrumentalnosti i autotelinosti, pri takvom
shvatanju, ostaje vano u pragmatinoj analizi kulture. Praktino je korisno ne
izgubiti ni jedan od ovih aspekta, a u izvjesnim neizbjenim sluajevima
definisati potrebu i uslove odustajanja od jednog u korist drugog. Autotelinost
nije istovjetna sa nadreenou prema drugim aspektima kulture i nema
neposredan izraz u hijerarhiji kulturnih vrijednosti. Kad je u pitanju nauka,
mogue je jo lake utvrditi vezu izmeu pravog znanja, dubokog, potpunog,
koje najbolje odgovara istraivakoj pasiji, sa mogunou efikasnije naune
primjene. Umjetnost posmatrana, prema definiciji Osovskog, kroz kriterijum
ljepote, a ne artizma, teko da podlijee hijerarhizaciji prema slinom principu.
Institucionalni kriterijum kulturne hijerarhije, koji je formulisan na drugom
mjestu, zasnovan je na principima vrednovanja koji su odreeni s obzirom na
presti institucija koje prenose kulturu.376 On je favorizovao organizacioni
poredak realizacije kulture i time bio pogodan za socioloke metode analize.
Ipak, on naginje ka konzervativizmu ocjena i ne odgovara u potpunosti
primaoevom obuhvatanju kulture kao procesa komuniciranja.
Mjera autotelinih vrijednosti kulture sadrana je, poslije svega, u
karakteru poiljaoeve i primaoeve spoznaje. U svjetlu sadanjeg stanja znanja
izgleda da intenzivnost tih doivljaja ne odgovara tano nivoima kulturnih
vrijednosti koje su odreene institucionalnim kriterijumima. Ova tvrdnja navodi
na relativistike zakljuke. Parafraziranjem reenice Platonovog Protagore
moe se, u vezi s tim, rei da ak i kada su sve
376
A.Kloskovska, Masovna kultura
357
Antonjina Kloskovska _______________________________________________________
pojedinane formulacije prema kriterijumu autoteline ocjene simbolike

kulture podjednako tane, nisu sve podjednako dobre. Stav da doivljaji
grafomana i njegovih italaca mogu imati autotelian karakter, ne znai
saglasnost sa tvrdnjom da su oni sposobni da maksimiziraju ljudske mogunosti
u oblasti uea u kulturi. Sumnjive, dakle, izgledaju njihova trajnost i
efikasnost kako u autotelikoj, tako i u instrumentalnoj ravni.
Instrumentalna uloga simbolike kulture u ovoj knjizi je definisana kao
sekundarna. To ne znai da je ona shvaena kao manje vana. Naprotiv. Sa
optesociolokog gledita upravo ta funkcija jeste najvanija. Ona ovdje nije
predstavljena na potpun nain, jer zahtijeva poseban, opiran zahvat, kojem bi
prethodila nova empirijska istraivanja. Funkcije simbolike kulture u
drutvenoj kulturi bie predmet narednih radova. Osobenost tih funkcija
zasnovana je, naime, na njihovoj prvobitnosti, neophodnosti autotelikog
doivljaja vrijednosti koje nisu rezultat bioloke nunosti, ve predstavljaju
atribut ivota svojstven kapacitetu ovjeka.
U simbolikoj sferi nove vrijednosti stvaraju potrebe znatno ireg opsega
nego u sferi kulture egzistencije. Muzikalno uho, osjetljivo oko, bez muzike i
bez likovne umjetnosti kao elemenata dostupnih u svijetu kulture, ostaju samo
nerealizovana potencija. Nivo, sloenost i bogatstvo mogunosti zadovoljavanja
odreuju, dakle, potencijalni kvalitet i mnotvo doivljaja. Sto je bogatije, vie
diferencirano i sloenije stvaralatvo, to su vee i anse njegovog punijeg,
sloenog doivljaja, to su vee mogunosti dostizanja stanja dostojnog ivota u
trenutku, koji zasluuje trajanje.
Bibliografija
358
Adorno Th. W, Filosofija nove muzike, Warszawa, 1974.

Adorno Th. W. et al., The Authoritarian Personality, New York 1950.
Adorno Th. W, Einleitung in die Musiteoziologie, Frankfurt 1962.
Advances in the Sociology and Language, red. J.A.Fishman, The Hague 1972.
Allen F.R., Socio-cultural Dynamics. An Introduction to Social Change, New
York 1971.
Altiser L., Balibar E., itanje "Kapitala", Varava 1975.
Amacker R., Linguistique Saussurienne, Geneve 1975.
Archibald WE, Symbolic Interaction Theory: A Critical Review and Reformulation, "Zeitschrift fr Soziologie" 1972, nr 3.
ArnhajmR., Umetnost i percepcija gledanjem, Warszawa 1978.
Arnoldov, A.I., Socializm i kuljtura, Moskva, 1962.
Arzakanian C.G., Kuljtura i civilizacija: problemi tjeorii i istorii, "Viestnik
Istorii Mirovoj Kulturi" 1961, nr 3.
Auerbah ., Mimesis. Stvarnost predstavljena u knjievnosti Zapada,
Warszawal968.
Bagbi E, Kultura i istorija, Warszawa 1975.
Bahtin M., Stvaralatvo Fransoa Rablea, Krakw 1975.
Bahtin M., Voprosy literatury i estietiki, Moskva 1975.
Bahu ]., Kako su itane pripovetke Juzefa Koenjovskog, u: Preoblemi prijema i
primalaca, red. J.Slavinjski, Wroclaw 1977.
Baller E.A., Priejemstvienost razvitii kuljturi, Moskva 1969.
Barkow J.H., Human Ethology and Intra-Individual Systems, "Social Science
Information" 1977. nr 2.
Bart R., Mit i Znak, Warszawa, 1970.
Barthes R., Le degre zero de l'ecriture. Elements de semiologie, Faris 1964.
Barzun ]., Pleasure of Music, New York 1951.
Basin E.J., Semiotieskaja filosofija iskustva, Moskva, 1973.
Baudrillard J., Pour une critique de l'economie politique du signe , Paris 1972.
Ben-David J., The Scientist's Role in Society, Englewood Cliffs 1971.
Bendiks R., MaL Veber, Warszawa 1975.
Bendix R., Lipset S.M., Class, Status and Power, Glencoe 1957.
Benedict R., Obrasci kulture, Warszawa 1966.
Bennett I.W, Thais G., Survay Research in Anthropological Field Work, u:
HMCA.
359
Benveniste E., Problemes de linguistique generale, Paris 1966.
Berkhofer B., Clio and the Culture Concept: Some Impressions of a Changing
Relationship in American Historiography, u: ICSS
Bernstein B., Class, Codes and Control, torn 1, London 1971; tom 2, London
1973; torn 3, London 1975.
Bernstein B., Family, Role System, Communication and Socialization (mimeo.).
Bistro J., Knjievna publika, Warszawa 1938.
Bistro J., Kultura naroda, Warszawa 1936.
Boas F., Mind of the Primitive Man, New York 1938.
Bogart L., he controle de mass media, "Communications" 1969, nr 14.
Bogatirjev PS., Semiotika narodne kulture, Warszawa 1979.
Bohannan R, Umetnik Tiv, u: Etnologija, Izbor tetetova, red. Z.Sokolevi,
Warszawa, 1969.
Bohannan R, "Conscience Collective" et Culture, u: E.Durkheim (et al.), Essays
in Sociology and Philosophy, red. K. Wolf, New York 1960.
Bokszafiski Z., Mladi radnici i kulturni napredak, Warszawa 1976.
Bourdieu R, C.Passeron La reproduction. Elements pour une theorie du
Systeme d'enseignement, Paris 1970.
Bourdieu R, La distinction. Critique sociale du jugement, Paris 1979.
Bourdieu R, Saint-Martin M.de, Anatomie du got, "Actes de la Recherche en
Scinces Sociales" 1976, nr 5.
Braga G., The "System of Communication" as an Intermediary Structure
between Society and Culture, Roma 1970.
Brikner ., Istorija poljske kulture, tom 3, Warszawa 1958.
Brikner ., Kultura, pismenost, folklor, Varava 1974.
Bristiger ., Muzikologija i lingvistika, u: Muzika u Jtonfefcfu kulture,
Warszawa 1978.
Buczyriska-Garevicz ., Znak, znaenje, vrednost. Skice amerikoj flosofiji,
Warszawa 1975.
Buck G., La structure de l'experience hermeneutique et le probleme de
tradition, "Social Science Information", 1976, nr 2/3.
Buckley W, Sociology and Modern System Theory, Englewood Cliffs 1967.
Bullowa M., When Infant and Adult Communicate, u: OBFFI.
Burke K., A Grammar of Motives and Rhetoric of Motives, Cleveland 1962.
Burszta J., Kultura naroda. Narodna kultura, Warszawa 1974.
Buyski T., Oszyski Z., Grotowski i njegova laboratorija, Warszawa 1980.
Cackowski Z., Teorija identiteta, Warszawa, 1980.
Caillois R., Lesjeux et Ies hommes, Paris 1958.
Casirer E., Esej o oveku. Uvod ufilosofiju kulture, Warszawa 1971.
Cassirer E., Philosophie der Symbolischen Formen, Berlin 1923; englesko
izdanje The Philosophy of Symbolic Forms, torn 1-2, New Haven.
360
SOCIOLOGIJA KULTURE
-
Charpentereau J., Le livre et la lecture en France, Paris 1968.

Childe V.G., What Happend in History, London 1942.
Chomsky N.A., Language and Mind, New York 1968.
Cicourel ., Method and Measurement in Sociology (1964), u: NDST.
Constructivism in Poland 1923-1936, red. R. Stanisawski, Stuttgart 1973.
Cook D., The Language of Music, Oxford 1962.
Cooley Ch.H., Human Nature and the Social Order, New York 1908.
Cultural Plicy in Hungary, Paris 1974.
Czarnowska M., Kvantitativni razvoj poljskog izdavakog podreta 1501-1965,
Warszawa 1967.
Czarnowski S., Djela, tom 1-5, Warszawa 1956: tom 1, Studija iz istorije kulture;
tom 2, Studija iz istorije misli i drutvenih poLeta; tom 4, Kult heroja i njegova
drutvena osnova. Sveti Patrik narodni heroj Irske; tom 5, Publicistika.
italatvo tampe na selu, Krakw 1969.
DavidovJ., Umetnostkao drutvena pojava, Warszawa 1971.
Dewey J., Human Nature and Conduct, New York 1922.
Dimaggio R, Useem ., Social Class and Art Consumption, "Theory and
Society" 1978, nr 2.
Dioniniak R., Kulturna diferencijacija drutva u gradovima, Warszawa 1969.
Dixon K., 7s Cultural Relativism Self-refuting?, "The British Journal of
Sociology" 1977, nr 1.
Dobrowolski ., Studija drutvenog evota i kulture, Wrocaw 1967.
Driver H.E., Chaney R.R, Cross-cultural Sampling and Galton's Problem, u:
HMCA.
Drutveni slojevi i drutveni razvoj. Izbor lanaka. Izbor i red. S.L Andrzejewski, J.
Ostaszewski, London 1964.
Dufrenne M., La personnalite de base. Un concept sociologique, Paris 1953.
Dufrenne ., L'art est-il language?, "Revue d'Esthetique", 1966 nr 1.
Duhovij mir razvitogo socialistieskovo obestva, red. A.I. Arnoldov, Moskva
1977.
Duncan H., Communication and Social Order, London 1963.
Duncan H., Sociology of Art, Literature and Music: Social Contexts of Symbolic
Experience, u: Modern Sociological Theory, red. H. Becker, A. Boscoff, New York
1957.
Durkheim E., De la division du travail social (1892), Paris 1960.
Duvinjo J., Siciologija umjetnosti, Warszawa 1970.
Dord S., Poezije, Warszawa 1979.
Ecco U., Otvoreno delo, Warszawa 1973.
Ecco U., Semiotiki pejza, Warszawa 1968.
Ejbel T, Modeli u sociologiji, Warszawa 1975.
Eliade M., Aspects du mythe, Paris 1963.
361

- Elijade M., Sveto, mit, istorija, Warszawa 1974.
- Elitna kultura i masovna kultura u Poljskoj kasnoga srednjeg veka, red.
B.Geremek, Warszawa 1978.
- Ellul ]., Problems of Sociological Method, "Social Research" 1976, nr 1.
- Encyclopedia of the Social Sciences, red. R.A. Seligman i A. Johnson, New
York 1931; naredno izdanje: New York 1949.
- Escarpit R., Communication et developpement, u: Systemes partiels de
communication, red. R. Escarpit, Ch. Bouazis, Paris -La Haye 1972.
- Escarpit R., Sociologie de la litterature, Paris 1958.
- Eskarpit R., Knjievnost i drutvo, u: WTBLZG.
- Ethological Study of Child behavior, red. Blurton Jones N., Cambridge 1972.
- Fanchette S., Cultural Indicators: Theory and Practice, raferat na simpozijumu
komiteta Communication, Knowledge and Culture (ISA), Burgos 1979.
- Fearing E, Human Communication, u: People, Society and Mass
Communication, red. L.A. Dexter, D.M. White, Glencoe 1964.
- Febvre L. (et al.), Civilisation: le mot et l'idee, Paris 1930.
- Febvre L., Le probleme de l'incroyance au XVI siede. La religion de Rabelais,
Paris 1942.
- Febvre L Martinet HJ., L'apparition du Uvre, Paris 1958.
- Festinger L., A Theory of Cognitive Dissonance, New York 1957.
- Figen H.N., Putevi sociologije knjievnosti, u: Unutar sociologije knjievnosti,
tom 1, red. A. Mencvel, Warszawa 1977.
- Fik I., Drutveni rodoslovpoljske knjievnosti, isto.
- Fik I., Proizvodnja i potronja kulture, u: Izabrana Etika dela, Warszawa 1961.
- Firth R., Symbols. Public and Private, London 1973.
- Fodor JA., The Language of Thought, Hassock 1976.
- Fouillee ., La morale des idees-forces, Paris 1907.
- Frihend M., ovjek, komunizam, moralnost, Warszawa 1961.
- Freud S., ovjek, religija, kultura, Warszawa 1967.
- FreudS., Izvan principa zadovoljstva, Warszawa 1976.
- Gans HJ., Popular Culture and High Culture, New York 1974.
- Gans HJ., The Famine in American Mass Communication Research, "The
American Journal of Sociology" 1972, nr 4.
- Gardner H., The Quest for Mind, New York 1973.
- Garfinkel H., Studies in Ethnometodology, Prentice Hall 1967.
- Gaitecki M., Rock. Od Prislija do Santane, Warszawa 1978.
- Gechwind N., Selected Papers on Language and Erain, Dordrecht 1974.
- Geertz C, "From the Native's Point of View". On the Nature of Anthropological
Understanding, u: SA.
- Gieisztor ., Kultura piastovske Poljske, "Literatura", 3. X1974.

-
362
Girard ., Developpement culturel: Experience et politique, Paris 1972.

Glovinjski ., Stilovipjema, Krakw 1977.
Goban-Klas T., Masovno komuniciranje, Krakw, 1978.
Goffman E., Behavior in Public Places, Glencoe 1963.
Goffman E., Frame Analysis. An Essay on the Organization of Experience, New
York 1974.
Goffman E., Relations in Public, London 1973.
Goffman E., The Neglected Situation, u: Ethnography of Communication,
"American Anthropologist", 1964, nr 2.
Goaszewska ., Primalac umetnosti kao kritiar, Krakw 1967.
Goaszewski ., Drutvena recepcija savremene poljske istorije, Warszawa
1968.
Goldmann L., Pour une theoe du roman, Paris 1964.
Goembowski B., Dinamika aspiracija. Studija promjena drutvene svijesti poljske
omladine u godinama 1945-1975, Warszawa 1977.
Goembowski ., Kultura i drutveni poLet, Olsztyn 1967.
Goembowski ., Radnika klasa i kultura u socijalizmu, "Regioni" 1975, nr 1.
Gombrowicz W, Ferdidurke, Warszawa 1956.
Gordon ., Znanje znaenjima ili znanje svetu, Warszawa 1967.
Gorman R.G., Alfred Schutz: an Exposition and Critique, "British Journal of
Sociology" 1975, nr 1.
Graf R, O procesu vrednovanja i estetskim vrijednostima, Warszawa 1970.
Grami ., Izabrani spisi, tom 1, Warszawa 1961.
Granet M., La civilisation chinoise, la vie publique et la vie privee, Paris 1929.
Green J., Psycholinguistics. Chomsky and Psychology, London 1972.
Grodziski ., Monizam i dualizam, Wrocawl978.
Grodziski E., Unutranji govor, Wrocaw 1976.
Gumperz J.J., Hymes D., The Ethnography of Communication, "American
Anthropologist" 1964, sveska 6, dio 2.
Guriewicz ., Kategorije srednjevekovne kulture, Warszawa 1976.
Guthrie G.M., Behavioral Analysis of Cultural Learning, u: CCPL.
Habermas J., Technik und Wissenschaft als "Ideologie", Frankfurt 1971.
Habermas ]., Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt 1971.
Haaszynjski ]., Amerika kultura, Varava 1962.
Halainjski J., Kultura i narod, Varava 1968.
Halainski J., Mlado pokolenje seljaka. Procesi i problematka formiranja
seljakog sloja u Poljskoj, Warszawa 1938.
Halainjski J., Prolost i budunost poljske inteligencije, Warszawa 1958.
Halaszyski J.( Revolucija mladosti, Warszawa 1969.
Harris M., The Rise of Anthropological Theory. A History of Theories of Culture,
London 1968.
363
SOCIOLOGIJA KULTURE
-
Hartley E.G., Hartley R.E., Fundamentals of Social Psychology, New York 1961.
Hauser ., Drutvena istorija umjetnosti i knjievnosti, tom 1-2, Warszawa
1974.
Hauser ., Filosofija istorije umjetnosti, Warszawa 1970.
Herder J.G., Misli o filosofiji istorije, Warszawa 1962.
Herskovits M., Man and His WorL, New York 1949.
Hojzinga J., Homo ludens, Warszawa 1967.
Hojzinga J., Jesen srednjega veka, Warszawa 1974.
Hol E.T., Sfaivena dimenzija, Warszawa 1970.
Homans G.C., Social Behavior. Its Elementary Forms, New York 1961.
Hudoestvienaja kuljtura. Poniatija. Tiermini, red. L.N. Dorogova, Moskva 1978.
Huges H.S., History as Art and as Science: Twin Vistas at the Past, New York 1964.
Human Sciences and the Problem of Values, red. K. Knypers, The Hague 1972.
Hvistek L., Mnogostrukost stvarnosti u umjetnosti, u: Filosofske i logike
studije, tom 1, Warszawa 1961.
Ilienkov E., Dijalektika onoga, to je apstraktno i onoga, to je konLetno, u: Istorija
marteistike dijalektike, Warszawa 1977.
Ingarden R., Doivljaj, djelo, vrijednost, Krakw 1966.
Ingarden R., O knjievnom djelu, Warszawa 1960.
Ingarden R., Studiji iz estetike, tom 1, Warszawa 1966; tom 3, Warszawa 1970.
Innis H.A., Empire and Communications, London 1950.
Innis H.A., The Bias of Communication, Toronto 1951.
Introduction to Mass Communication Research, red. Nafzinger R.O., White D.M.,
Baton Rouge 1963.
Ispitivanja obrazaca potronje, red. J.Szczepaski, Warszawa 1977.
Istorija filosofii i voprosi kuljturi, Moskva 1975.
Jaeger G., Selznick Ph., A Normative Theory of Culture, "American Socioogical
Review" 1964, nr 5.
Jakobson R., Coup d'oeil sur le developpement de la semiotique, "Studiji iz
istorije semiotike", torn 3, Wrocaw 1976.
Jakobson R., Halle M., Chomsky N, Hypotheses. Trois entretiens et trois etudes sur
la linguistique et la poesie, Paris 1972.
Jakobson R., Halle M., Osnove jezika, Wrocaw 1964.
Jakobson R., Main Trends in the Science of Language, London 1973.
Jakobson R., Poetika u svjetlu lingvistike, u: WTBLZG.
Janion ., migrodska ., Romantizam i istorija, Warszawa 1978.
Jaszyska ., Sziemeska R., Lini obrasci u socijalizmu, Warszawa 1978.
Jastrun ., Borba za rije, Warszawa 1973.
Jastrzembski J., Oko narodne kulture i knjievnosti, Warszawal978.
Jaus H.R., Istorija knjievnosti kao izazov baen teoriji knjievnosti, u:

WTBLZG.
Jozsa E, Mecanisme de la communication des valeurs esthetiques, "Informations sur
les Sciences Sociales" 1977, nr 2.
Kagan M.I., Vorlesungen zur marxistisch-leninistischen sthetic, Berlin 1974.
Kamiski ., Slobodno vreme i njegova drutveno-vaspitna problematika,
Wrocaw 1965.
Kania ., Igranifilm na televiziji, "Bilten Poljskog Radija i Televizije" 1970, nr 2.
Kardiner ., Linton R., Du Bois C, West J., Psychological Frontiers of Society, New
York 1945.
Kardiner ., Linton R., The Individual and His Society, New York 1939.
Kardiner ., Osnovna linost, u: ETS.
Katz E., Lazarsfeld EE, Personal Influence. The Part Played by People in the Flow of
Mass Communication, Glencoe 1955.
Kavolis V, History on the Arts' Side, London 1972.
Klakhon K., Istraivanje kulture, u: ETS
Kloskowska ., Drutveni okviri kulture, Warszawa 1972.
Kloskowska ., Iz istorije i sociologije kulture, Warszawa 1969.
Kloskowska ., Male grupe i masovno drutvo: Ra \ anje socioloke koncepcije,
"Kultura i drutvo" 1959, nr 3.
Kloskowska ., Masovna kultura, drugo izdanje, Warszawa 1980.
Kloskowska ., Obrasci i modeli u sociolokim ispitivanjima porodice,
"Socioloke studije" 1962, nr 2.
Kloskowska ., Porodica kao inilac transmisije i kulturnog stvaralatva,
"Pedagoki tromesenik" 1971, nr 4.
Kloskowska ., Rokuevska-Pavelek ., Knjievni mitovi u obinoj svijesti,
"Kultura i drutvo" 1977, XXI, nr 1.
Kloskowska ., Oslovljavanje stavova kulturom, u: Teorije stavova, red.
S.Novak, Warszawa 1973.
Kluckhohn C, Comparison of Value Emphases in Different Cultures, u: The State of
Social Sciences, red. White L.D., Chicago 1956.
Kluckhohn C, Ethical Reality: Sic and Non, u: Culture and Behavior, New York
1962.
Kluckhohn C, Values and Value-Orientation in the Theory of Action, u: Toward a
general Theory of Action, red. Parsons T, Shils E., New York 1951.
Kmita J., O metodolokim problemima humanistike interpretacije, Warszawa 1971.
Kmita J., O pitanju antipozitivistikog preokreta u humanistici, Warszawa
1978.
Kmita J Skice iz teorije naunog saznanja, Warszawa 1976.
365

- Koch H., Marxismus und sthetik, Berlin 1962.
- Kopczyska-Jaworska ., Funkcionalno-strukturalni metod u etnografskim
istraivanjima P.S. Bogatarjeva, "Narod" 1973, tom LVII.
- Koralewicz-Zenbik J., Sistem vrednosti i drutvena struktura, Wrocaw 1974.
- Koszyr-Kowalski S., Klase i stalei. MaL Veberi savremene teorije drutvene
stratifikacije, Warszawa 1979.
- Koszyr-Kowalski S., Maks Veber i Karl MarL, Warszawa 1967.
- Kotarbiski ., Elementi logike, teorije saznanja i metodlogije nauka, Wrocaw
1974.
- Kraszycki I., Pohvala vijeka, Izabrani spisi, tom. 2, Warszawa 1954.
- Kroeber A.L., Sutina kulture, Warszawa 1973.
- Kroeber A.L., Configurations of Culture Growth, Berkeley 1944.
- Kroeber A.L., Klakhon C, Culture: A Critical Review of Concepts and Defini
tions, Cambridge 1952, Peabody Museum of American Archeology and Eth
nology Papers, vol. 47, nr 1.
- Kroeber A.L., Parsons T., The Concept of Culture and of Social Systems,
"American Sociological Review" 1958, nr 3.
- Kroeber A.L., Style and Civilization, Ithaca 1957.
- Kroeber A.L., The Personality and Anthropology, Berkeley 1958.
- Krzywicki L., Socioloke studije, Warszawa 1951.
- Kuhn R., Music as a Representational Act, "The Britsh Journal of Aesthetics"
1978, nr 2.
- Kuhns W, The Post-Industrial Prophets, New York 1971.
- Kulturni ivot radnika velikog industrijskogpreduzea, red. K.igski,
Warszawa 1971.
- Kun T.S., Struktura naunih revolucija, Warszawa 1968.
- Kunicin G.I., Lenin opartijnosti hudoestvienogo tvorestva, u radu grupe autora:
Lenjin i iskustvo, Moskva 1969.
- La politique culturelle en Republique Federale d'Allemagne, Paris 1972.
- Labov W, The Logic of Non-Standard English, u; Language and Social Context, red.
Giglioli R, London 1972.
- LajonsJ., omski N.A., Warszawa 1972.
- Lalevicz J., Semantike determinante lektire, u: Problemi prijema i primaoca, red.
J.Slavinski, Wrocaw 1977.
- Langer S., Novi smisao filosofije, Warszawa 1976.
- Langer S., Philosophical Sketches, Baltimore 1962.
- Language in Culture and Society, red. Hymes D., New York 1964.
- Language in Culture, red. Hoijer H., Chicago 1954.
- Larrue J., Representations de la culture et conditions culturelles, "Revue
Francaise de Socjologie", 1972, nr 2.
- Laver J., Communicative Functions ofPhatic Communion, u: OBFFI.
SOCIOLOGIJA KULTURE
-
Le Gof J., Inteligencja u srednjem vijeku, Warszawa 1966.

Le Gof J., Kultura srednjovekovne Evrope, Warszawa 1974.
Leach E., Culture and Communication. The Logic by which Symbols are
Connected, Cambridge 1976.
Lelevel J., Predavanje iz opte istorije (1850), Dela, tom 3, Warszawa 1959.
Lem S., Filosofija sluaja. Knjievnost u svetlu empirije, Krakw 1975.
Lenjin VI., Djela: tom 13,1966; tom 29,1956; tom 31,1955; tom 32,1956; tom
33,1957; tom 35,1957; Warszawa.
Leski G.E., History and Social Change, "The American Journal of Sociology" 1976,
nr 3.
Leski G.E., Power and Privilege. A Theory of Social Stratification, New York 1966.
Lesnoff M., The Structure of Social Sciences, London 1974.
Levi-Strauss C, Les structures elementaries de la parante, Paris 1956.
Levi-Strauss C, Mythologiques. torn 1: Le cru el le cuit, Paris 1964; torn 2: Du miel
aux cendres, Paris 1966; torn 3: L'Origine des manieres de table, Paris 1966; torn 4;
L'Homme nu, Paris 1971.
Levi-Stros K, Divlja misao, Warszawa 1969.
Levi-Stros K., Rasa i istorija, u: Rasa i nauka, red. L.C.Dan, O.Klineborg, . LeviStros, Warszawa 1961.
Levi-Stros ., Strukturna antropologija, Warszawa 1970.
Levi-Stros K., Tuni tropi, Warszawa 1960.
Lewis G.H., Webs of Significance: Mass, Popular, Folk and Elite Cultures, referat na
simpozijumu komiteta Communication, Knowledge and Culture (ISA), Burgos 1979.
Lingvistika i filosofija, red. B. Stanosz, Warszawal977.
Linton R., Kardiner ., The Change from Dry to Wet Rice Culture in
Tanala-Betsileo, u: RSP
Linton R., Kulturne osnve linosti, Warszawa 1975.
Linton R., The Tree of Culture, New York 1955.
Literarische und naturwissenschaftliche Inteligenz. Dialog ber die zwei
Kulturen, red. . Krentzer, Stuttgart 1969.
Loske Etnografske Studije, 1973, tom XV.
Lorenc V, Kultura i radniki svijet, Warszawa 1979.
Lotman J.M., Struktura hudoestvjenovo fefcfa, Moskva 1970.
Lowie R., Primitive Society, New York 1961.
Luis O., Goli ivot, tom 1, Warszawa 1976.
Lukacs G, Essays ber Realismus, Berlin 1948.
Lunaarski A.V, Metod istorijskog materijalizma u istoriji literature, u: Izabrani
spisi, tom 1, Warszawa 1963.
Maclver R., Page C, Society. An Introductory Analysis, New York 1949.
Maclver R., Social Causation, Boston 1962.
366
367

- Majer L.B., Emocije i znaenje u muzici, Warszawal974.
- Malevski ., Disonanca me | u priznavanim vrednostima i njene konsekvence,
u: Za novi oblik drutvenih nauka. Sabrana dela, Warszawa 1975.
- Malewski ., Primjene teorije ponaanja, isto.
- Mali filmski godinjak 1974, Warszawa 1974.
- Mali filmski godinjak 1975, Warszawa 1975.
- Malinowski ., Argonauti Zapadnog Pacifika, u: Djela, tom 3, Warszawa 1981.
- Malinowski B., Nauna teorija kulture, u: Skice iz teorije kulture, Warszawa 1958.
- Malinowski ., Seteualni ivot divljaka, predgovor za III englesko izdanje, Warszawa
1957.
- Malinowski B., Coral Gardens and Their Magic, London 1935.
- Malinowski ., The Problem of Meaning in Primitive Languages, u: CK. Ogden,
A.J. Ricards, The Meaning of Meaning (1923), London 1947.
- Mann Th., Meine Zeit, Gesammelte Werke, tom 11, Berlin 1955.
- Mann Th., ber Knigliche Hochheit (1910), Gesammelte Werke, tom 12, Berlin
1955.
- Mannheim K., Essays on the Sociology of Culture, London 1956.
- Mannheim K., Essays on the Sociology of Knowledge, London 1952.
- Marcuse H., Culture at societe, Paris 1965.
- Marcuse H., One-Dimensional Man. Studies in the Ideology of Advanced
Industrial Societes, Boston 1964.
- Mardok G.R, The Common Denominators of Cultures, u: The Science of Man in the
World Crisis, red. R. Linton, New York 1945.
- Mardok G.R, The Cross-Cultral Survey, "American Sociological Review" 1940, nr4.
- Marhlewski, O umetnosti. lanci, polemike i pisma, Warszawa 1957.
- Mark C, La politique culturelle aux Etats Unis, Paris 1969.
- Markarian E.S., O koncepcii lokaljnih civilizacii, Jerevan 1962.
- Markarian E.S., Oerki teorii kujlturi, Jerevan 1969.
- Markievicz H., Glavni problemi znanja o knjievnosti, Krakw 1966.
- Markowska D., Iz pitanja radnike kulture, "Socioloke Studije" 1967, nr 3.
- Marks K, Engels , Izabrana djela, tom 1-2, Warszawa 1949.
- Marks K., Grundrisse der Kritik der politischen konomie, Berlin 1974.
- Marks K., Kapital, tom I, Warszawa 1951.
- Marteizam i savremeno poznavanje knjievnosti, red. A. Lem, B.Owczarek, Warszawa
1979.
- Masovaja kuljtura. Iljuzii i diejstvitielnost, red. EJ. Soloviev, Moskva 1975.
- Mass Comunications. A Book of Readings, izdanje W Schramm, Urbana 1960.
- Mc Hugh R, Defining the Situation. The Organization of Meaning in Social
Interaction, Minneapolis 1968.
SOCIOLOGIJA KULTURE
-
368
McCarthy ., The Critical Theory of Jrgen Habermas, Cambridge, Mass 1978.

McFeat T, Small Group Culture, New York-Toronto 1974.
McQuail D., Towards a Sociology of Mass Communication, London 1969.
Mejnova M.R., Teorijska poetika. Pitanja jezika, Wrocaw 1979.
Mekluan ., Izbor iz rukopisa, Warszawa 1975.
Memi ., Problemi sociologije knjievnosti, u: WTBLZG.
Mennel S., Theoretical Considerations on the Study of Cultural Needs,
"Sociology" 1979, nr 2.
Merton R.K., On Theoretical Sociology, New York 1967.
Merton R.K., Social Theory and Social Structure, Glencoe 1957.
Mid G.H., Um, linost i drutvo, Warszawa 1976.
Mihajlov A.V, Koncepcija proizviedienija iskustva u Teodra V. Adorno, u: O
sovriemienoj buruaznoj estietike, Moskva 1972.
Mikulowski-Pomorski ]., Materijali Krakovskog Centra za Istraivanja tampe, nr
24, (mimeo.).
Miller J., Spor sa Mekluanom, Warszawal971.
Miner H., The Folk-Urban Continuum, u: Cities and Society, red. PK.Hatt, A.J. Reiss
Jr., Glencoe 1957.
Miljenje i govor, red. N.I. Zanlin, EN. Semiakin, Warszawa 1966.
Mokszycki E., Pretpostavke humanistike sociolgije, Warszawa 1971.
Moles ., Sociodynamique de la culture, Paris 1967.
Moore O.K., Ross Anderson ., Some Principles for the Design of Clarifying
Educational Environments, u: Family Problem Salving, red. R. Hill (et al.), Hinsdale
1971.
Morawski S., Izmeu tradicije i vizije budunosti, Warszawa 1964.
Morawski S., Umjetnost i drutvo, "Socioloke Studije" 1970, nr 1.
Morris Ch., Signification and Significance. A Study of the Relation of Signs and
Values, Cambridge, Mass. 1964.
Morris Ch., Signs, Language and Behavior, New York 1946.
Morris Ch., Varieties of Human Values, New York 1956.
Mos . Sociologija i antropologija, Warszawa 1973.
Mukarovski J., Usred znakova i struktura, Warszawa 1970.
Muzika u kontekstu kulture, red. L. Polony, Warszawa 1978.
Nagel E., Struktura nauke, Warszawa 1970.
Najder Z., Vrednosti i ocen, Warszawa 1971.
Nalimov J., Probabilistiki model jezika, Warszawa 1971.
Naroll R., The Culture-bearing Unit in Cross-cultural Surveys, u: HMCA.
Nencki Z., Sobiecki J., Deklarisano i stvarno italatvo dnevnika, "Sveske
Poznavanja tampe" 1976, nr 3.
Nowak L., Osnove marteistike afaiologije, Warszawa 1974.
Nowak L., Principi marksistike filosofije nauke, Warszawa 1974.
369
-
Ogden CK., Richards A.J., The Meaning of Meaning, London 1927.

Okladnjikov O.E, Iskopine na severu, u radu vie autora: Tragovima davnih kultura,
tom 1, Warszawa 1954.
On the Logical Nature of Propositions of Value, "Theoria" 1945, dio III.
Ork WE, Cappanari S.C., The Emergence of Language, "American
Anthropologist", 1964, nr 2.
Osgood Ch., The Measurement of Meaning, Urbana 1957.
Osowski S., Djela, tom 1: Osnovi estetike, Warszawa 1966.
Osowski S., Djela, tom 2: Drutvena veza i naslijee krvi, Warszawa 1966.
Osowski S., Djela, tom 3: O problemima drutvene psihologije, Warszawa 1967.
Osovski S., Djela, tom 4: O nauci, Warszawa 1967.
Osowski S., Djela, tom 6: Publicistika, recenzije. Pogovor. Uspomene,
Warszawa 1970.
Panafonski E., Studija iz istorije umetnosti, Warszawa 1971.
Parsons T., Culture and Social System Revisited, u: ICSS.
Parsons T., Essays in Sociological Theory, New York 1954.
Parsons T, Evolutionary Universals in Society, u: SECR
Parsons T., Shils E. (et al.), Toward a General Theory of Actions, New York 1962.
Parsons T., Skice iz socioloke teorije, Warszawa 1972.
Parsons T, The Social System, Glencoe 1951.
Parsons T, Theories of Society, torn 1-2, Glencoe 1961.
Pazura S., MarL i klasina nemaka estetika, Warszawa 1967.
People, Society and Mass Communications, red. L.A. Dexter, D.M. White, Glencoe
1964.
PiagetJ., Govor i miljenje djeteta, Warszawa 1929.
Pike K., Language in Relation to the Unified Theory of Structure of Human
Eehavior, The Hague 1966.
Piotrowski ., Koncepcije procesu komuniciranja u sociologiji, (mimeo.) 1981.
Piotrowski ., Ziolkewski ., Jezika diferencijacija i drutvena struktura,
Warszawa 1976.
Poljska podijeljena i ujedinjena, red. A. Giesztor, Warszawa 1972.
Popper K.R., Eccles J.C., The Self and its Brain, Berlin-Heidelberg 1977.
Popper K.R., Obiective Knowledge. An Evolutionary Approach, London.
Prieto L.J., Messages et signaux, Paris 1966.
Problems in Aesthetics, red. M. Weitz, New York 1959.
Prokop ]., Kritika kao nerazumevanje dela, u: Istraivanja nad knjievnom faitikom,
red. J. Slavinski, Wrocaw 1974.
Przeclawska ., Kulturna diferencijacija omladine i problemi vaspitanja, Warszawa
1976.
Puffendorf S., De iure naturae et gentium libri octo (1688), Oxford 1934.
370
SOCIOLOGIJA KULTURE
-
Radcliffe-Brown A.R., Method in Social Anthropology, Chicago 1958.

Rader M., Jessup B., Art and Human Values, Englewood Cliffs 1976.
Rader R., Primitive Man as Philosopher, New York 1957.
Rapport des commisions du 6e Plan 1971-75, Paris 1971.
Rasel B., Autobiografija 1872-1914, Warszawa 1971.
Redfield R., "Human Nature" and the Study of Society, Chicago 1962.
Redfield R., The Little Community. Peasant Society and Culture, Chicago 1960.
Reissman L., Class in American Society, London 1960.
Richmond K., Culture and General Education, London 1963.
Rickert H, Naturwissenschaft und Kulturwissenschaft, Tbingen 1915.
Ricoeur , Le conflit des interpretations. Essais d'hermeneutique, Paris 1969.
Riley J.W.Jr, M. White Riley, Mass Communication and the Social System, u:
Sociology Today, red. R.K. Merton, L. Broom, L.S. Cottrell Jr., New York 1959.
Ringbom N.E., ber die Deutbarkeit der Tonkunst, Abo 1955.
Rikov . i F., Izmeu utopije i upitanosti, Warszawa 1970.
Rodi E, Les traits allusifs culturels et leur rule dans les propositions
interpretatives, "Social Sciences Informations" 1976, nr 2/3.
Roman Ingarden and the Contemporary Aesthetics, red. Graff, S.
Krzemie-Ojak, Warszawa 1975.
Rossi-Landi , Linguistics and Economics, The Hague 1975.
Roszak X, The Making of a Counterculture, NewYork 1968.
Rudziska ., 'Ulog vei od ivota' i kapetan Klos kao uzor savremene poljske
omladine, "Bilten Foljskog Radija i Televizije", 1970, nr 9.
Rssel ., Descriptions, u: Semantics and Philosophy of Language, red.
L.Linsky, Urbana 1952.
Ruyer R., Philosophie de la valeur, Paris 1952.
Roevicz T., Proza, Vroclav 1973.
Sahlins M., Culture and Practical Reason, Chicago 1978.
Sahlins ., . Service, Evolution and Culture, Ann Arbor 1960.
Sapir E., Culture Genuine and Spurious, u: Culture, Language and Personality,
New York 1964.
Sapir E., Language. An Introduction to the Study of Speech, New York 1921.
Sarles S.B., A Human Ethological Approach, u: OBFFI.
Scheler M., Die Wissensformen und die Gesellschaft, Mnchen 1960.
Schneider L., The Idea of Culture in the Social Sciences: Critical and
Supplementary Observations, u: ICSS.
Sebeok T.A., "Semiotics" and its Congeners, "Studija iz istorije semiotike", torn 3,
Wrocaw 1976.
Sebeok T.A., Perspectives in Zoosemiotics, The Hague-Faris 1972.
Shic ., Drutveni svet i teorija drutvenog delanja u: Metodoloki osnovi
sociologije, red. Sztompka, Krakow 1975.
371
SOCIOLOGIJA KULTURE
Shtz ., Concept and Theory Formation in Social Sciences, u: Sociological

Theory and Philosophical Analysis, red. A. Maclntyre, D. Emmet, New York
1970.
Siciski ., Lini kontakti i proces masovnog komuniciranja, "Socioloke
Studije" 1962, nr 2.
Siciski ., Poljski knjievnici, Warszawa 1971.
Simel G., Sociologija, Warszawa 1975.
Simonis J., Claude Levi-Strauss ou 'la passion de Finceste'. Introduction au
structuralisme, Paris 1966.
Slavinski J., Analiza, interpretacija, vrednovanje knjievnog dela, u:
Metodoloki problemi savremenog poznavanja knjievnosti, red. J. Slavinjski,
Krakow 1976.
SlavinskiJ., Djelo, jezik, tradicija, Warszawa 1974.
Snow Ch.R, Two Cultures and a Second Look, New York 1964.
Social Change, red. Ch. Nisbet, Oxford 1972.
Socialjno-estetieskaja rolj literaturi i iskustva, Moskva 1972.
Sopher D., Place and Location: the Spatial Patterning of Culture, u: ICSS.
Sorokin RA., Social and Cultural Mobility, New York 1959.
Sosir F. de, Kurs optegpoznavanja jezika, Warszawa 1961.
Spengler O., Der Untergang des Abendlandes, Mnchen 1920.
Statistiki godinjak kulture 1973, Warszawa 1973.
Statistiki godinjak kulture 1974, Warszawa 1974.
Statistiki opis kulture u NRP, red. A.Valis, Warszawa 1974.
Stefan eromski. Povodom pedesete godinjice smrti, red. Z. Goliski,
Warszawa 1977.
Steward J Theory of Culture Change, Urbana 1955.
Stil ivota. Koncepcije i predloi, red. A. Szyciski, Warszawa 1976.
Stil ivota. Promene u savremenoj Poljskoj, red. A.Szyciski, Warszawa 1978.
Stinchombe A.L., Merton's Theory of Social Structure, u: The Idea of Social
Structure. Papers in Honor ofH.K. Merton, New York 1975.
Strukturalizam i marteizam, Warszawa 1969.
Strukturalna lingvistika, red. Kurkova ., Vajnsberg ., Warszawa 1979.
Suhodolski ., ovjekov svijet i vaspitanje, Warszawa 1967.
Suhodolski B., Lavirinti stvarnosti, Warszawa 1972.
Sulkowski ., Morija i itaoci, Warszawa 1972.
acki J., Marteistiko shvatanje lane svijesti, "Socioloke Studije" 1966, nr 2.
acki J., Tradicija. Pregled problematike, Warszawa 1971.
af ., Jezik i spoznaja, Warszawa 1964.
af ., Uvod u semantiku, Warszawa 1960.
Szczepaski J., Elementarni pojmovi sociologije, Warszawa 1970.
Szczepaski J., Mijene sadanjeg vremena, Warszawa 1971.
372
Szczepaski}., Sociologija. Razvoj problematike i metod, Warszawa 1961.

evik ]., O uzajamnoj zavisnosti ocjena i normi, "Filosofske Studije" 1967,
sveska nr 4.
Siekierski S., Recepcija knjievnosti na selu, Warszawa 1968.
Sivek H., Spoznajna vrijednost pokazatelja novinskog italatva, "Sveske
Poznavanja tampe" 1973, nr 2.
Stajerman E.M., Problemi kulturi zapadnoj sociologii, "Voprosy Filosofii" 1967,
sveska 1.
Taine H., Filosofija umetnosti, Lavov 1911.
Tarnari L., Crise actuelle de la "chose imprimee", "Cahiers Internationaux de
Sociologies 1968, tom XXV
Tatarkiewicz W, Istorija est pojmova, Warszawa 1976.
Tatarkiewicz W, Parerga, Warszawa 1978.
Tatarkiewicz W, Put kroz estetiku, Warszawa 1972.
Tazbir J., Plemstvo i konkvistadori, Warszawa 1969.
Teilhard de Chardin, Lephenomene humain, Paris 1955.
The Arts in Society, red. R.Wilson, New York 1964.
The Social Analysis of Class Structure, red. F. Parkin, London 1974.
The Sociology of Mass Media Communicators, red. R Halmos, Keele 1969.
The Writers Dilemma, red. S.Spender, London 1961.
Tieik-Ta, Paleolitieskij eloviek, red. M.A. Grienijacki, Moskva 1949.
Tiska ., Uee u kulturi, Warszawa 1972.
Tomas V, Znanjecki F., Poljski seljak u Evropi i Americi, tom 1-5, Warszawa
1976.
Tnnies F., Gemeinschaft und Gesellschaft, Berlin 1926.
Tugarinov VE, Teorija vrednosti u marksizmu, Warszawa 1973.
Turner V, Symbols in Ndembu Ritual, u: Social Theory and Philosophical
Analysis, New York 1970.
Turovski A.V, U krugu konstruktivizma, Warszawa 1979.
Tylor ., Primitive Culture, Boston 1891.
Uloga radnike klase u kulturnom stvaralatvu, (grupa autora), Pozna 1977.
VahJ., Sociologija religije, Warszawa 1961.
Walicki ., Stanislav Rozovski. Putevi misli, Warszawa 1977.
Valis ., Likovni umetnici. Pozivi sredina, Warszawa 1964.
Valis M., Doivljaj i vrijednost, Krakw 1968.
Valis M., Opaske o simbolima, "Semantike Studije", tom 7, Wrocaw 1977.
Valis M., Svijet umjetnosti i svijet znakova, "Estetika" 1961.
Wayk ., udna istorija avangarde, Warszawa 1976.
Velek R., A. Voren, Teorija knjievnosti, Warszawal970.
Wesoowski V, Klase, slojevi i vlast, Warszawa 1966.
Wesoowski V, Studije iz sociologije klasa i drutvenih slojeva, Warszawa 1962.
373
SOCIOLOGIJA KULTURE
-
Wesoowski V, Teorija, istraivanja, pratea. O problemima klasne strukture,

Warszawa 1975.
Viet J., Les methodes structuralistes dans les sciences sociales, Paris 1965.
Vitgentajn L., Filosofska istraivanja, Warszawa 1972.
Vitgentajn L., Predavanja iz estetike, "Estetske Studije" 1977, tom 14.
Vnuk-Lipinska E., Vnuk-Lipinski E., Problematika formiranja italakih
potreba, Warszawa 1975.
Wojciehowska ., Materijalni poloaj i uee u kulturi i drutvena struktura,
Wrocaw 1977.
Vojnarl., Teorija estetskog vaspitanja, Warszawal976.
Vojnar l.,Vaspitne perspektive umjetnosti, Warszawa 1966.
Vrata u Gnjeznu, red. M.Walicki, Wrocaw 1956.
Vrijednost, djelo, smisao, red. J. Kmita, Warszawa 1975.
Vtorinije modielirujuije sistiemi, Tartu 1979.
Walsh D., Sociology and the Social World, u: NDST.
Walsh D., Varieties of Positivism, u: NDST.
Watt I., Knjievnost i drutvo, u: Unutar sociologije knjievnosti, tom 1, red. A.
Mencvel, Warszawa 1976.
Weber ., Ideen zur Staats - und Kultursoziologie, Karlsruhe 1927.
Weber M., Der Sinn der "Wertfreiheit" der sozialen und konomischen
Wissenschaften, u: Gesammelte Aufstze zur Wissenschaftslehre, Tbingen 1922.
Weber M, Die "Objektivitt" sozialwissenschaftlicher und sozialpolitischer
Erkenntniss, u: Gesammelte Aufstze zur Wissenschaftslehre, Tbingen 1922.
Weber M, Wirtschaft und Gesellschaft, Tbingen 1921.
Weimann R., Knjievnost: produkcija i reprodukcija, Warszawa 1978.
Weimann R., Literaturgeschichte und Mythologie, Berlin 1974.
Weinstein M., Political Morality of Talcott Parsons, "Social Science" 1974, tom
47.
Werner O., Fenton J., Method and Theory in Ethnoscience and Ethnoepistemology, u: HMCA.
White L., The Evolution of Culture, New York 1959.
Whiting ., J., Whiting, Methods for Observing and Recording Behavior, u:
HMCA.
Whorf B.L., Language, Thought and Reality, New York 1956.
Wilesky ., Mass Society and Mass Culture: Interdependence or Independence?
"American Sociological Review" 1964, nr 2.
Willener ., Culture, contre-culture, anti-culture l'ere de l'industrie
culturelle, (mimeo.).
Wilson E.O., Sociobiology. The New Synthesis, Cambridge, Mass. 1975.
Winick Ch., Dictionary of Anthropology, New York 1956.
374
Winold ., Elements of Musical Understanding, Englewood Cliffs 1966.

Wrong D.H., The Oversocialized Conception of Man in Modern Sociology, u:
Personality and Social System, red. N.J. Smelser, WTSmelser, New York 1963.
- Yngve V.H., Human Linguistics, u: OBFFI.
- Zamiara K, Genetska epistemologija Pijaea i drutveni razvoj nauke,
Warszawa-Pozna 1979.
- Zawada ., Futuristika vizija masovnog primaoca umetnosti, "Narodna
Knjievnost", 1972, nr4.
- Zawistovicz-Adamska ., Granice i horizonti istraivanja kulture na poljskom selu,
Warszawa 1976.
- Zaworska M., Futuristika koncepcija kulture za mase, "Knjievni Spomenar" 1967,
nr 3.
- Znaniecki F., Modern Nationalities, Urbana 1952.
- Znaniecki F., Social Actions, New York 1936.
- Znaniecki F., The Social Role of the Man of Knowledge, New York 1940.
- Znanjecki E, Drutvene uloge naunika i istorijske osobine znanja, "Socioloki
Pregled" 1937, sveska 1-2.
- Znanjecki E, Nauke o kulturi, Varava 1971.
- Znanjecki E, Sociologija vaspitanja (1928), tom 1-2, Varava 1973.
- Znanjecki E, Uvod u sociologiju, Poznanj 1922.
- iembicka-Ankudoviova K, Biblioteke i itaoci u odabranim malim mestima,
Varava 1968.
- iro P, Semiologija, Varava 1974.
- olkievski S., Knjievna kultura 1918-1932, Vroclav 1973.
- olkievski S., Kultura, sociologija, knjievna semiotika, Varava 1979.
375
SOCIOLOGIJA KULTURE
Indeks imena
ABELAR, Pjer (Abelard, Pierre) - 83

ADELUNG Johan (Adellung, Jochan)
-11 ADORNO, Teodor V
(Adorno,
Theodor. W.) - 242, 242f, 325f,
331, 356, 356f AJNTAJN,
Albert (Einstein, Albert) 324 AKVINSKI, Toma - 248
ALEN, ER. (Allen, F. R.) - 315, 315f
AMAKER, R. (Amacker, R.) - 88f
ANDERSON, A. Ros (Anderson, A.
Ross)-29,115, 270, 270f
ANJENKOV, EV (Anienkov, P. V.) 138, 138f ARHIPOV, A. - 344f
ARISTOTEL -129,130, 248
ARNHAJM, R. (Arnheim, R.) - 239,
239f ARNOLDOV, A.I.
(Arnoldw, A. I.) 14f ARZAKANJAN, CG.
(Arzakanian, C.
G.) - 14f, 69t, 69f
ASORODOBRAJ, N. - 139f
BAGBI, F. (Bagby, Ph.) - 56, 56f, 325,
325f BAHO, J. - 309f
BAHTIN, M.-217,217f BAJRON , G.
(Byron, G.) - 256 BAKLI, V. (Buckley,
W.) - 52, 52f, 84f,
152,152f, 252 BALER, E.A.
(Baller, E. A.) - 14f, 330f BARKOV,
J.H. (Barkw, J. H.) - 32,
32f, 39f
376
BART, Pol (Barth, Paul).- 34, 103

BART, Rolan (Barthes, Roland) - 97,
97f, 157,158, 260, 260f, 262,
262f BARTOK, Bela (Bartok,
Bella) - 295 BASIN, E. J. -93f
BAUN, J. (Barzun, J.) - 241f BEJKN,
Fransis (Bacon, Francis) 325, 343 BEJLS, R. (Bales, R.)
-147, 227 BEN-DAVID, J. - 243f
BENDIKS, R (Bendix, R.) - 165f
BENEDIKT, Rut (Benedict, Ruth) 13, 49, 49f, 50, 61
BENVENISTE, E. -154,154f
BERGSON, Anri (Bergson, Henri) 139 BERK, K. (Bureke, .) 168,168f BERKOFER, R.E (Berkhofer,
R.) - 20f BERLIN, B. - 341
BERNTAJN, B. (Bernstein, B.) - 306f
BETHOVEN, Ludvig van (Beethoven,
van Ludwig) - 204, 240, 241
BILER, Karl. (Bhler, .) -91f, 177,
340 BISTRONJ, J.S. (Bistro, J.
S) - 217,
217f, 243, 244f, 245 BITAR,
Miel (Bitar, Mishel) - 178 BLOH, J.
(Bloch, J.) - 319f BLUMER, .
(Blumer, A.) - 113 BOAS, Franc (Boas,
Franz) - 49, 104,
156f, 324 BODRILJAR, J.
(Baudrillard, J.) - 157,
158, 158f
BOGART, L.-307 BOGATIRJEV, ES.96, 96f, 97 BOHANAN, (Bohannan,

P.) - 139f,
212f BOKANJSKI, Z.
(Bokszaski, Z.) 74f, 309, 309f, 311 BRAGA, G.
- 183f BREHT, Bertold (Brecht,
Berhold) 224, 225, 291 BRIKNER, A.
(Brckner, A.) - 215,
215f, 217, 217f BRISTIGER, .
(Bristiger, .) - 241f BUINJSKAGAREVI, .
(Buczyska-Garewicz, H.) 90f, 126f BURDIJE, Pjer
(Bourdieu, Pierre) 136f, 287, 288, 288f, 289, 290,
291, 292, 297, 298, 306, 314,
352, 353 BURK, K. - 168f
BURTA, J. (Burszta, J.) - 217f
BUINJSKI, T. (Buyski, T.) - 234f
BOZOVSKI, Stanjislav (Brzozowski,
Stanislaw)- 299f
CACKOVSKI, Z. (Cackowski, Z.) 304f
CAPANARI,
S.C.
(Cappanari, S. C.) 109f
CICERON-9, 10, 24
AJLD, VG. (Childe, V. G) - 194f
CARLS, . (Charles, .) ARNOVSKA, . (Czarnowska, ) 279f, 279t, 282f
ARNOVSKI, Stanjislav (Czarnowski,
Stanislaw) - 13, 33, 33f, 34, 34f,
35, 36, 44, 44f, 53, 54, 54f, 58,
59f, 83,139,139f, 140,140f, 141,
142, 142f, 143, 144, 144f, 201,
228, 296, 329f
CARPENTIJE, J. (Charpentereau, J.) 284f ASLES, M. - 252

OMSKI, Noam (Chomski, Noam) 30, 31, 31f, 87,104,105,155,
290, 291
DOLARD, J. (Dollard, J.) DANKAN, H. (Duncan, .) - 168,
168f, 226, 226f, 245, 245f, 292,
292f DAVIDOV, J. - 327, 327f,
344, 344f DE FLER, M.L. (De Fleur, M.
L.) - 174 DE SOSIR, Ferdinand (de
Saussure
Ferdinand) - 86, 87, 88, 88f, 89,
104,105 DE STAL, Madam (De
Staal, Madam)
-252 DEBISI, Klod (Debussy,
C.) - 263, DEFO, Danijel (Defoe,
Daniel) - 224 DEJVI, Don (Dewey,
John) - 126f DIFREN, . (Dufrenne,
.) -49f, 260,
260f DILTAJ, Viljem (Dilthey,
Wilhelm) 36, 139 DIMAO, F.
(Dimaggio, P.) - 285f DIRKEM, Emil
(Durkheim, Emile) - 7,
7f, 8, 33, 54, 89,134,139,139f,
140,141,142,147,162,199,
200, 201, 206, 356 DIZRAELI,
B. (Disraeli, .) - 37 DJUI, D.
(Dewey, J.) - 89f, 126, 255
DOBROVOLSKI, . (Dobrovolski, .)
-44, 44f, 69t, 69f, 216, 217, 217f
DOLARD, D. -147 DOROGOV, L. N.
- 14f DUBOA, C. (Dubois, C) - 50f
DEGER, G. (Jaeger, G.) - 74f
DEJMS, V. (James, William) - 135,
237 DESAP, B. (Jessup,
B.) - 237f
377
EJBEL, . (Abell, .) - 20f, 342, 342f
EKLES, D. (Eccles, J. E.) - 77f, 78,
91f, 304, 305 EKO, Umberto
(Ecco, Umberto) - 189,
191, 261, 261f EL1ADE, M.
(Eliade, M.) -236f ENGELS, Fridrih
(Engels, Friedrich) 25f, 26f, 57, 66, lOOf, 164,165f,
168,169, 318, 318f, 319, 319f,
322, 322f EPIKUR- 83
ESKARPI, R. (Escarpit, R) - 199f, 245,
246, 246f
EUKLID- 133
FANETE, S. (Fanchette, S.) -276f
FARING, F. (Fearing, F.) - 152f
FEBROK, Lisjen (Febroc, Lucian) FELTON, V (Feiton, W.) - 227, 228
FENTON, J. - 62f FESTINGER, L. 124,124f, 147 FEVR, L. (Febvre, L.) 9f, 195, 195f,
196,198, 215 FIK, I. (Fick,
I.)-299f, 329 FLORIAN, sveti - 44
FODOR, J. A. - 304f FOJERBAH,
Ludvig (Feuerbach,
Ludwig) - 25, 31 FRICHAND,
M. - 15f FRI, fon . (Frisch, von K.) 154 FROJD, Zigmund (Freud,
Sigmund) 27, 28, 28f, 124 FUGEN, N.H.246 FUIJE, Alfred (Fouillee, Alfred) 118,
118f
GANS, HJ. - 292, 292f GARDNER,
H.-30f, GARFINKEL, H. - 38, 62f,
234, 275 GARODI, R. (Garaudy, R.) 322f GATECKI, M. (Gasztecki, M.) 235
378
SOCIOLOGIJA KULTURE
GEORG Stefan (Georg, Stefan) - 135
GEREMEK, . - 218f GEVIND, .
(Geschwind, .) - 304f GETE, Johan
Volfgand (Goethe,
Jochan Wolfgang) - 132, 133,
133f, 240, 256 GIDINGS,
F. (Giddings, F.) - 354 GIST, . 182
GJETOR, A. (Gieysztor, .) -214, 215f
GLOVINJSKI, M. (Gowiski, M.) 258f, 264, 265f, 302, 308
GOBAN-KLAS, T. - 152f, 174,174f,
182f, 231f GOFMAN, E.
(Goffman, E.) - 191,
191f, 192, 206, 207f, 235 GOG,
van V (Gogh, van V.) -GOLAEVSKA,
M. (Goaszewska, M.)
-247f GOLDMAN, Lisjen
(Goldmann,
Lucian) - 67, 252, 252f, 253,
254, 308 GOLENBJOVSKI, B.
(Gobiowski, B.)
- 297f
GOMBROVI, Vitold (Gombrowicz,
Witold) - 135,136,136f
GOMULJICKI, V (Gomulicki, V.) 307 GORMAN, R. G - 38f
GRAF, P. (Graff, E)-90f GRAMI, A.
(Gramshi, A.) - 284, 294f,
331, 331f GRANET, M.-222f
GREJMAS, AJ. (Greimas, A. J.) - 157
GRIN, J. (Green, J.) - 31f,
GROINJSKI, E. (Grodziski, E.)
- 304f
GROTOVSKI, Jei (Grotowski, Jerzy)
-234, 234f, 235 GUMPERZ, D.
- 198f GURJEVI, A. (Gurewicz, A.) 212,
212f, 216
GUSEV, . (Gusiev, V.) - 217f

GUTEMBERG-223,
GUTRIJE, G.M. (Guthrie, G. M.) - 104f
HABERMAS, J. - 163,164, 164f
HAJDON, G. - 241f
HAJMES, D. (Hymes, D.) - 197, 198,
198f HALASINJSKI, Juzef
(Haasiski,
Jzef) - 6, 44, 44f, 292, 292f,
354, 355, 355f HALOVEJ, R.
(Halloway, R.) - 39 HANSLIK, E.
(Hanslick, E.) - 241 HARIS, Marvin
(Harris, Marwin)
- 53, 53f, 62f, 64, 66,158
HARTLI, E.G (Hartley, . G.) - 182f
HARTLI, R.E. (Hartley, R. E.) - 182f,
HARTMAN, Nikoaj (Hartmann,
Nicolai) -116 HAUZER, F.
Arnold (Hauser, F.
Arnold) -215f, 246, 246f, 325
HEGEL, Georg, Vilhelm, Fridrih
(Hegel, G.W.F.) - 25 HEJDON,
G. (Haydon, G.) - 241f, HEMPEL, CG.
-37f HERDER, Johan Gotfrid (Hrder,
Jochan Gotfried) -9, 9f, 10, 11,
12,13, 24, 27, HERMES -325
HERSKOVIC, M. (Herskovits, M.) 14, 14f, HJEMSLEV, L. 104 HJUG, H.S. (Hughes, H. S.) 12f HJUM, -156, 341f
HOBS, Tomas (Hobbes, Thomas) - 28
HOJZINGA, J. (Huizinga, J.) - 29,
215f, 267, 267f
HOKIT, -155
HOL, E.T (Hall, E. T.) - 54f, 147
HOMANS, G. C. - 42, 43, 147,147f,
148,149,149f, 176, 227,
HOMER-185
HORKHAJMER, Maks (Horkheimer,
Max) - 331 HRIST264 HVISTEK, L.-239, 239f
ILJENKOV, E. (Ilienkov, E.) - 47f,
INGARDEN, Roman-90, 90f, 117,
117f, 118,129f, 130,131f, 238, 238f,
247f, 258, 258f, 250, 260, 261, 266,
266f, 275, 308, 309 INGVE, V. H.
(Yngve, V.H.) - 32, 32f INIS, H. A,
(Innis, H. A.) - 196, 196f, 197,198,
202, 220
JAKOBSON, Roman (Jacobson,
Roman)- 41, 83f, 172f, 178,
178f, 179,180,181, 181f, 183,
249, 308, 340 JANJON, M.
(Janion, M.) - 299f, 300f JASINJSKA,
A. (Jasinjska, A.) - 50f JASTRUNJ,
Mjeislav (Jastrun,
Mieczysaw) - 302, 302f JAUS,
H.R. - 246, JAVLOVSKA , A.
(Jawowska, A.) 348f JOA , R (Jozsa, P.) 309f JOA, E. (Josza, E.) -309f JUNG,
C. G. - 303 KAC, E.A. (Katz, E. A.) 173, 173f,
174, 222, 222f KAGAN, . I. 244f, 326, 326f, 327f KAJOA, R.
(Caillois, R.) - 267, 267f,
268, 270 KAL, JA. (Kahl, J.
A.) - 165 KAMI, Alber (Camus,
Albert) - 312 KANT, Imaniel (Kant,
Immanuel) 129, 248, 352 KANJA, A.
(Kania, .) - 300f KARDINER,
A. - 49, 50f, 58
379
SOCIOLOGIJA KULTURE
Antonjina Kloskouska ______________

KASIRER, Ernst (Cassirer, Ernest) 75, 75f, 76, 84, 109, 236f, 251,
342, 343, 343f KAVOLIS, V 326, 326f KEJ, (Kay, P.) - 341
KELER, V (Koehler, W.) - 153
KENDON, R. - 39, 39f KLAKHON, C.
(Kluckhohn, C.) - 9,
9f, llf, 13, 14f, 19, 29, 114f,
117,117f, 118,118f, 119,119t,
120,120f, 121, 121f
KLAPER, J. (Klapper, J). - 231
KLOSKOVSKA, Antonjina
(Koskowska, Antonina) - 6, 9f,
24f, 50f, 73f, 119f, 129f, 201f,
210f, 220f, 230f, 238f, 284f, 298f,
299f, 309, 311, 343f, 356f, 357f
KMITA, J. - 47f, 97f, 257f KOH, H.
(Koch, H.) - 244f, 321, 322f
KOLINGVUD, R. (Collingwood, R.)
-237 KOLUMBO, Kristofer 219f KONKLIN, H.-341 KONT, Ogist
(Comte, Auguste) - 7,
138 KOPINJSKAJAVORSKA, B.
(Kopczyska-Jaworska, B.) 96f KOTARBINJSKI, .
(Kotarbinjski, .) 153, 153f
KOZIR-KOVALSKI, S.
(Kozyr-Kowalski, S.) - 165,
165f KOENJOVSKI, Juzef
(Korzeniowski,
Jzef) - 309f KRASICKI,
Ignjaci (Krasicki, Ignacy)
- 222 KRASINJSKI, Zigmund
(Krasiski,
Zygmund) - 256 KRAEVSKI,
Ignjaci (Kraszewski,
Ignacy) - 312, 313
380
KREBER, A.L. (Kroeber, A. L.) - 9, 9f,

llf, 13,14f, 15,15f, 32, 55, 56,
57, 60, 69t, 69f, 70, 79, 79f, 80,
106,126,133,147f, 150, 150f,
323, 323f, 324, 325, 326, 335f
KROSLAND, CA. (Crossland, C. A.)
- 165
KRUKOVSKI, Leon (Kruczkowski,
Leon) - 312
KIVICKI, L. (Krzywicki, L.) - 58, 59f,
81, 82f, 198, 208, 329f
KUK, D. (Cook, D.) - 241f
KULI, . H. (Cooley, Ch. H.) - 201f,
206, 207, 222
KUN, Tomas S. (Kuhn, Thomas S.) 323, 323f, 324
KUNS, R. (Kuhns, R.) - 241f, 242
KUNS, V (Kuhns, W.) - 196f
KUNJICIN, G.I. (Kunicin, G. I.) -322f
LAJBNIC, Gotfrid Vilhelm (Leibniz,
Gotfried Wilhelm) - 83, 352
LAJONS, J. (Lyons, J.) - 31f
LALEVI, J. (Lalewicz, J.) - 311f
LAMBERT, Johan Hajnrih (Lambert,
Jochan Heinrich) - 83
LANGER, Suzan -86, 87, 90, 91f,
108f, 343 LARI, J.
(Larrue, J.) - 73f LASAL,
Ferdinand (Lassalle,
Ferdinand) - 321 LASVEL, H
(Lasswell, .) - 172, 174
LAZARSFELD, PF. (Lazarsfeld, , F.) 173,173f, 174, 222, 222f, 275,
LE GOF, an (Le Goff, Jean) - 215,
215f, 216, 219 LE PLEJ, (Le
Pley) - 54, 57 LELEVEL, J. (Lelewel,
J.) -12,12f LEM, Stanjislav (Lem,
Stanisaw) 262f
LENJIN, V I. - 321, 321f, 322, 322f,

328, 328f LESNOF, M.
(Lessnoff, M.) - 37f, LEVI-BRIL, L.
(Levy-Bruhl, L.) - 34 LEVIN, Kurt
(Lewin, Kurth) - 226,
226f, 259, LEVI-STROS,
Klod (Levi-Strauss,
Claude) - 19, 19f, 20, 29, 30,
30f, 31, 31f, 40, 41, 41f, 42, 50,
51, 51f, 62, 62f, 76, 87, 88, 89,
103,103f, 156,156f, 157,158,
212, 212f, 342, 343 LIH, E.
(Leach, E) - 30f, 95f LINDAUER, M. 154f LINDE, S. B. -11 LINHART, J.
(Leenhardt, J.) - 309f LINTON, R. 15,15f, 18, 49, 50, 50f,
56, 58, 201, 211, 211f LIPIT, R.
(Lippit, R.) - 227, LIPSET, S. M. - 165f
LOCE, R.H. (Lotze, R. H.) -LOK, Don
(Locke, John) - 83, 111 LORENC, .
(Lorenz, .) - 155 LORKA, Federiko
Garsija (Lorca,
Federiko Garcia) - 291,
LOTMAN, J. (Lotmann, J.) - 260, 260f,
264,266, 312 LOVI, R. (Lowie,
R.) - 212f LUIS, G.H. (Lewis, G. H.) 292f LUIS, O. (Lewis, O.) - 230
LUKA, Derd (Lukacs, G) - 253, 308,
322f LUNAARSKI, A.V 328f, 329, 329f,
335
MAJENOVA, M.R. (Majenowa, M. R.)
- 264, 264f MAJER, L.R.
(Mayer, L.R.) - 241f, 242 MAKARTI,
(McCarthy, T.) - 164f, MAKLUAN,
Maral (McLuhan,
Marshai) - 193f, 196, 197,197f,
198, 202, 206, 218, 220, 223, 262
MALEVSKI, A. (Malewski, .) - 124f,

147f
MALINOVSKI, B. (Malinowski, .) 27, 27f, 28, 49, 49f, 54, 54f, 61,
155,156, 156f, 178,179, 251
MALRO, Andre (Malraux, Andre) -253
MAN, Tomas (Mann, Thomas) - 135,
256, 256f
MANHAJM, K. (Mannheim, K.) - 223
MARDOK, G.P (Murdock, G.P.) - 14,
14f, 29, 29f
MARHLEVSKI, J. (Marchlewski, J.) 299f, 329
MARKARIAN, E. - 67f
MARKJEVI, V (Markiewicz, W.) 44f, 172f, 180, 258
MARKOVSKA, D. (Markowska, D.) 297f
MARKS, Karl (Marx, Karl) - 6f, 14,
15, 15f, 20, 25, 25f, 26, 26f, 31,
46, 47, 56, 66, 99, 99f, 100,
lOOf, 101, lOlf, 102,105,110,
138,138f, 139, 159,160,162,
164, 165f, 168, 192, 208, 244,
290, 301, 317, 318, 318f, 319,
319f, 320, 320f, 321, 322, 325,
326, 327, 328, 328f, 329, 330,
332, 334, 336, 339, 339f, 340
MARKUZE, Herbert (Marcuse,
Herbert)- 67, 67f, 164, 331,
331f, 339, 350, 350f
MARTINET, HJ. (Martinet, . J.) - 195f
MASLOV, . J. -136
MEK DONALD, D. (MacDonald, D.) 223
MEKAJVER, Robert (Maclver, Robert)
- 33, 69t, 69f, 70, 70f, 72,126,
127
MEKFIT, (McFeat, T.) - 228f, 229,
229f
381
Antonjina Kloskovska______________
MEKHJU, (McHugh, P.) -38f, 191,
192, 192f MEKKEJ, D.M.
(McCay, D. M.) - 84f,
152 MEKVAJL, D.
(McQuail, D.) MEMI, A. (Memmi,
A.) -245, 246 MENEL, A. (Mennel,
A .) - 331f MERTON, R. K. - 192,
222f, 275,
275f, 276, 277, 287
MICKJEVI, Adam (Mickiewicz,
Adam) - 312 MID, Dor
Herbert (Mead, Georg
Herbert) - 38, 88, 89, 89f, 90,
112,115,154,154f, 168,192
MIHAJLOV, A.V (Michajlov, A.V.) 325f MIKULOVSKIPOMORSKI, J.
(Mikulowski-Pomorski, J.) 231f MILER, D. (Miller, J.) 147,198f MINER, H-213 MILE, J.
(Michelet, J.) - 196 MOL, Abraham
(Moles, Abraham) 153,174,189, 353 MOLIJER,
an Baptist (Molier, J.B.) 253 MONIJE, R. -141
MONTENJ, Miel Ejhnem (Montaigne,
Michel Eyqnem) - 9
MORAVSKI, Stefan (Morawski,
Stefan) - 242f, 244, 244f, 322f
MORGAN, L. - 66, 67,159 MORIS,
Carls (Morris, Charles) - 84,
84f, 85, 87, 88, 89, 90, 92, 93,
93f, 112, 115, 116,116f, 118,
118f, 119t, 120,121,172, 340
MOS, Marsel (Moss, .) - 31, 161,
161f MROZEK, Slavomir
(Mroek,
Sawomir) - 230
382
SOCIOLOGIJA KULTURE
MUR, Dor Edvard (Moore, Georg
Edward) - 115,125f MUR, O.K.
(Moore, O. K.) - 270, 270f
NAJ, Rasel (Nye, Raseil) - 292
NAJDOR, Z.-lllf NALIMOV, N. -84f,
152f NAROL, R. (Naroll, R.) - 55, 55f,
56,
57, 59, 60f, 64 NEJDEL, E.
(Nagel, E.) - 37f NISBET, . (Nisbet,
Ch.) - 315f NOVAK, Leek (Nowak,
Leszek) 47f, 257, 257f, 330, 330f
NOVAK, S. (Nowak, S.) -. 227f, 317
NOVAKOVSKI, S. (Nowakowski, S.) 44f NJUTN, I. (Newton, I.)
- 324
OGDEN, C. K. - 90, 90f
ORK, W F. - 109f
ORTEGA I GASET, J. (Ortega y Gasset,
J.) - 67
OSINJSKI, S. (Osiski, S.) OSINJSKI, Z. (Osiski, .) - 234f
OSOVSKI, Stanjislav (Osowski,
Stanisaw) - 6, 18, 18f, 42, 42f,
43, 46, 46f, 108, 118,118f, 120,
121,121f, 122,122f, 123,124,
125,128, 128f, 129, 129f, 130,
131,131f, 132,142,142f, 149,
149f, 169, 170, 170f, 248, 255,
257, 267, 271, 272, 289, 296,
303, 304, 336, 336f, 345, 351,
351f, 354, 354f, 357
OVIDIJE -136
OZGUD, . (Osgood, Ch.) - 92, 93,
93f, 109, 240, 240f
PAJK, Kenet (Pike, Keneth) - 20f, 62f,
103,103f PANOFSKI, E. 105f, 219, 219f
PARANDOVSKI, Jan (Parandowski,

Jan) - 307 PARETO, Vilfred
(Pareto, Wilfred) 169,170 PARKIN, F. - 165f
PARSONS, Talkot (Parsons, Talcott) 13,15,15f, 29, 29f, 38, 45, 45f,
51, 51f, 52,112,113,114,114f,
115,115f, 118, 118f, 119,119t,
PARSONS, Talkot-121,121f,
122, 141,146,147, 147f, 167,
199, 201, 202f, 273, 326
PASERON. G. (Passeron, G.) - 136f,
288f PASKAL, Blez (Pascal,
Blaise) - 26,
253 PATRIK, sveti - 44
PAZURA, S. - 244f, 320, 320f PEJD,
C. (Page, C.) - 70f PENDERECKI,
Kitof (Penderecki,
Krzysztof) - 241 PERI, R.B.
(Perry, R. .) - 112f, 248
PETRAICKI, L. (Petraycki, L.) - 8
PIJAE, an (Piaget, Jean) - 104,
180f, 304f PIKASO, Pablo
(Picasso, Pablo) - 324 PIRS, . (Peirce,
Ch.) - 91f, 94f, 340 PJOTROVSKI, A.
(Piotrovski, A.) 105f, 340f PLATON-9, 79,117,
248, 316, 322,
357 POKROVSKI, M.N.
(Pokrowski,
M.N.) - 328f POPER, Karl
(Popper, Karl) - 38, 77,
77i, 78, 79, 80, 91, 91f, 394,
305 PRIJETO, Luj (Prieto, Luis,
J.) - 92, 92f PROKOP, J. - 309f
PROTAGORA-357 PUFENDORF,
Samjel (Pufendorf,
Samuel) - 9, 10, lOf, 24
RABLE, Fransoa (Rabelais, F.) - 195

RADER, . -237f, 248f RADIN, 156f, 212f RADLINJSKA, H.
(Radliska, H.)
- 234f
RAJSMAN, L. (Reismann, L.) - 165,
165f RAJT, D.H. (Wright,
George Henrik)
- 115
RASEL, Bertran (Russell, Bertrand) 91, 91f, 133,133f, 134,153
RASIN, an Baptist (Racine, J. B.)
-253,260 REDFILD, Robert
(Redfield, Robert) 16, 16f, 185, 213, 213f, 214
REDKLIF-BRAUN, A.R. (RadcliffeBrown, A. R.) - 64, 64f REJLI, J.
V (Riley, J. W.) -173,173f,
231 REJLI, M.V (Riley, M. W.) 173, 173f,
231 REJMONT, Vladislav
(Reymont,
Wadysaw)-130, 311
RIARDS, JA. (Richards, J. A.) - 90,
90f RIMOND, K. (Richmond,
.) - 314f RID, Herbert (Reed, Herbert)
- 346 RIKER, (Ricoeur, P.) - 108,
108f,
254, 262, 262f RIKERT, Hajnrih
(Rickert, Heinrich)
- 36,111
RINGBUM, N.E. (Ringbom, . .)
-241f RIKOV, E.iF. -349f
ROKUEVSKA-PAVELEK, A.
(Rokoszevska-Pawetek, A.) 298f, 309, 311f RORAH, H.
(Rorschach, .) - 123,
227,228 ROS, Alfo (Ross, Alfo)
-116,116f ROS-LANDI, F. (Ross-Landi,
F.) - 157f ROSTOV, V (Rostw, W.) 316
383
SOCIOLOGIJA KULTURE
Antonjina Kloskovska ______________

ROAK. T. (Roszak, .) - 348f ROUZ,
E. (Rose, .) - 227, 228 RUINJSKA,
. (Rudziska, .) - 300 RUEVI,
Tadeu (Rewicz,
Tadeusz) - 229, 230, 249, 249f
SALINS, M.E (Sahlins, M. P.) - 53f,
81,158,159, 160,160f, 162,
341, 341f, 342 SANTAJANA,
G. (Santayana, G.) 130,130f, 237, 248 SAPIR, E. 61, 105,190,190f, 335f,
341, 341f SARLES, . . - 32,
32f, 39 SEBEOK, .- 83f, 153f,
154,154f,
155,155f, 306 SELZNIK,
F. (Selznick, Ph.) - 74f SENMATIN, de M.
(Saint-Martin, de M.) - 288f
SERVANTES, Miguel (Cervantes, M.)
-224 SERVIS, . (Service, .)53f SIINJSKI, A. (Siciski, A.) - 152f,
222f, 243 SIKUREL, - 38
SIMONS, J. - 51f SINER -147
SEROKOMLA-307 SIVEK, H.-284f
SIVERT, H. - 255, 257
SJEMJENJSKA, R. (Siemieska, R.) 50f SJENKJEVI, Henrik
(Sienkiewicz,
Henryk) - 272, 299, 299f, 300
SJU, E. (Sue, E.) - 321 SLOVAKI,
Julius (Sowacki, Juliusz)
- 302, 312 SNOU, .E (Snow,
Ch. P.) - 314f SOBJECKI, J. (Sobiecki,
J.) - 284f SOFER, D. (Sopher, D.) - 60f
384
SOROKIN, Pitrim - 67, 68, 112, 316

SPENSER, Herbert (Spencer, Herbert)
- 7, 139 STAEVSKI,
(Staewski, H.) - 239,
239f STINKOMB, A.L.
(Stinchombe, A.
L.) -192, 192f STJUART, J.
(Steward, J.) - 53, 53f STRAVINJSKI,
Igor (Stravinjski, Igor)
-291,295 SUH, J. (Such, J.)-45f
SUHODOLSKI, B. - 346, 346f
SULKOVSKI, B. - 309, 309f, 310, 312,
313
ACKI, J. (Szacki, J.) - 329f
AF, Adam (Szaf, Adam) - 95f, 107f
EPANJSKI, J. (Szczepaski, J.) 50f, 81f, 191 EKSPIR,
Vjem (Shakespeare,
William) - 173, 224, 302
SELER, Maks (Scheler, Max) - 77,
77, 79 ERIF, . (Sherif, .)
- 227 SIC. . (Schtz, .) - 19, 19f, 20,
38,
38f, 191 ILER, F.S.C,
(Schiller, F. C. S.) - 139 ILS, E.
(Shils, E.) - 51f, 118f, 121f
IMANOVSKI, K.-295 LIK, M.
(Schlick, M.) - 130f MIT, K.
(Schmidt, K.) - 319, 319f NAJDER,
1. (Schneider, L.) - 20f OPEN, F.
(Shopen, F.) - 295 SPENGLER,
Osvald (Spengler,
Oswald) - 66, 67, 67f, 316,
323, 350 RAM, V, (Schramm,
W.) - 173, 173f,
231 ULC, Bruno (Schultz,
Bruno) - 266
TAMARI, L. - 284f
TATARKJEVIC V (Tatarkiewicz, W.)

-Ulf, 131,131f, 257, 257f
TEJAR de ARDEN, (Teilhard de
Chardin, P.) - 26, 26f
TEJKER, N. (Taker, N.) - 240
TEJLOR, Alfred, Edvard (Taylor,
Alfred Edward) - 12, 12f, 13
TEN, Ipolit (Taine, H.) - 252, 252f,
253, 254 TENIS, F. (Tnnies,
F.) - 45, 67,197,
199, 201, 201f, 206, 222
TERNOVSKA, O. (Tiernowska, O.) TIBO, J.V (Thibaut, J. W.) -147
TIRNBERGEN, N. (Tinbergen, N.) 155 TIKA A. (Tiszka, A.) 287f, 290, 290f TJEIK-TA (TieszykTasz) - 194f TJUDOR, J.A. (Tudor, J. A)
- 174, 175,
191 TOJNBI, A. (Toynbee, A.) 67, 67f TOSTOJ, L.N. -224, 345
TOMAS, V (Thomas, W.) - 7t, 33, 35,
44,113, 113f, 191 TOPOLSKI,
J. - 325f TRUBECKI, N. S.- 41
TUGARINOV, V. - Ulf TUROVSKI,
A. - 349f TUVIM, Juan (Tuvim,
Julian) - 307
USEM, M. (Useem, M.) - 285f
USPJENJSKI, . . - 344f
UTRILO, M. (Utrillo, M.) -291
VAH, J. (Wach, J.) - 236 VAJC, MV.
(Weitz, M. W.) - 130f VAJDA, Andej
(Wajda, Andrzej) - 298 VAJMAN,
Robert (Weimann, Robert) 246, 254, 254f, 264, 264f, 334,
335, 335f VAJNTAJN, M. A.
(Weinstein, . .)
-125f
VAJT, Lesli (White, Leslie) - 17, 53,

53f, 69t, 69f, 70, 227, 315
VAJTHED, A.N. (Whitehead, Alfred
North) - 77, 133 VALICKI,
M. (Walicki, .) - 219f,
299f VALIS, A. - 83f, 107f
VAL, D. (Walsch, D.) - 37f VAN
GOG, Vincent (Van Gogh,
Vincent) - 291 VARNER, V
(Warner, W.) - 174 VAT, I. (Watt, I.)245, 246f VAZARELI, V (Vasarelly,
V.) - 291 VAIK, Adam (Wayk,
Adam) - 348f VEBER, Alfred (Weber,
Alfred) - 24,
24f, 69t, 69f, 70, 71, 72f, 76,
77,126,134, 316, 317, 317f,
335f VEBER, Franc (Weber,
France) - 140,
141,159 VEBER, Maks (Weber,
Max) -36, 37,
37f, 47, 56, 61, 81f, 99, 163,
164f, 165,165f
VEST, J. (West, J.)-50f
VIET, J. - 51f
VILENER, A. (Willener, A.) - 348, 348f
VILENSKI, H. (Wilensky, H.) - 292,
292f, 293, 297 VILSON, E.O.
(Wilson, E. O.) - 39,
40f VINIK, . (Winick, Ch.) 315f VINOLD, A. (Winold, A.) - 241f
VISLER, G. (Wissler, G.) - 55
VISPJANJSKI, S. (Wyspiaski, S.) 311 VITGENTAJN, Ludvig
(Wittgenstein,
Ludwig) - 90, 246, 248, 248f
VLTKACI, VITKJEVI, S. (Witkacy,
Witkiewicz S.) - 302 VIZE fon
L. -140 VJESOLOVSKI, V
(Wiesoowski, W.)
-165,165f, 314
385
VJEZBICKI, Z. (Wierzbicki, Z.) - 44f
VNUK-LIPINJSKA, E.
(Vnuk-Lipinjska, E.) - 284f,
287f, 299f VOJEHOVSKA, A.
(Wojciechowska,
A.)-287, 287f VOJNAR, J.
- 346f VOLTER, Fransoa-Mari
Aruet
(Voltaire, Francois-Marie,
ArouetF.)- 11 VORF, B.L.
(Whorf, B. L.) - 341, 341f,
342
ZNANJECKI, Florijan (Znaniecki,

Florian) - 7f, 18, 22, 22f, 23, 33,
34, 35, 35f, 36, 44, 45, 61, 62,
63, 63f, 65, 68,112,112f,
113,113f, 114,115,118,119,
119f, 119t, 122,139,140, 141,
142,143,144,144f, 145,145f,
146,146f, 147,159,177f, 189,
191,193, 206, 243, 243f
ZULKJEVSKI, M. (Ziokiewski, M.) 105f, 244, 245f, 246, 263, 263f,
279f, 283, 283f, 301, 301f
ZAVADA, Andej (Zawada, Andrzej) 349f ZAVISTOVIADAMSKA, K.

(Zawistovicz-Adamska, K.) 217f ZAVORSKA, .
(Zaworska, .) 349f ZIMEL, G. (Zimmel, G.) 140, 141, 267
EROMSKI, S. (eromski, S.) - 299,

299f, 311f ID, Andre (Gide,
Andre) - 178 IRARD, A. (Girard, A.) 284f IRO, Andre (Giro, Andre) - 157,
157f MIGOCKA . (migocka, .) 299f, 300f
Skraenice naziva ee citiranih grupnih radova
CCPL:
Cross Cultural Perspectives on Learning, red. J. W. Brislin, S. Bochner,

W. I. Lonner, New York 1975.
ETS:
Elementi sociolokih teorija, red. V. Derinjski, A. Jasinjska-Kania,

J. acki, Varava 1975. HMCA:
A Handbook of Methods in Cultural
Anthropology, red. R. Narrol,

R. Cohen, New York 1973.
ICSS:
The Idea of Culture in the Social Sciences, red. L. Schneider, Ch.
NDST:
New Directions in Sociological Theory, red. Filmer, . Philipson,
Bonjean, Cambridge, Mass.1973.

D. Silverman, D. Walsh, London 1972.
OBFFI:
Organization ofBihavior in Face to Face Interaction, red. A. Kendon,

R. M. Harris, A. R. Key, The Hague 1975.
RSP:
Readings in Social Psychology, red. T. M. Newcomb, E. L. Hartley,

New York 1947.
SA:
Symbolic Anthropology. A Reader in the Study of Symbols and

Meanings, red. J. L. Dolgin, D. S. Kemnitzer, D. M. Schneider, New
York 1977.
SECP:
Societies. Evolutionary and Comparative Perspectives, red. T. Parsons,

New York 1966. WTBLZG: Savremene teoje istraivanja knjievnosti
u inostranstvu, red. H.
Markievi, Krakov 1972.
386
387
In memoriam
Svjetlana - Seka BABIC-BARANJSKA

1947-1999.
Rijei prijatelja
"Gazeta Wyborcza", 8. juna 2000. godine)
Strano je teko pisati o osobi tako neobinoj i tako svestranoj, kakva je

bila Svjetlana. O eni sa ijim se odlaskom nije mogue pomiriti.
Roena je u Sarajevu. U Poljskoj se obrela 60-ih godina, kada je ovdje
radio njen otac-diplomata. Pohaala je licej "Stefan Batory", a 1965. godine
zapoela je studij na varavskoj polonistici. Bilo je nemogue ne primijetiti je veoma lijepu, ivopisnu (jer se uvijek oblaila drugaije nego to je to
propisivala moda), punu arma, topline i cara. Perfektno je poznavala na jezik,
niko nije mogao dokuiti da to nije njen maternji jezik.
Pred kraj studija udala se za Kitofa, sa kojim je stvorila magian dom u
koji su ljudi hitali s radou. Dom koji je otvoren za svakoga ko
389
SOCIOLOGIJA KULTURE
trai savjet, podrku, blagonaklonost, duboku refleksiju. U njega su dolazili i

poznati i obini ljudi, Poljaci i stranci, koji su uvijek doekivani sa jednakom
srdanou.
Svjetlanin profesionalni ivot odvijao se u dva pravca. Prvi je bio
Varavski Univerzitet, gdje je bila lektor na Odjeljenju za slavistiku. Studenti su
je voljeli, u ta sam se vie puta mogla i sama uvjeriti. Veoma je brinula za
njihovu sudbinu, pomagala im je da nau posao, traila tekstove za prijevode,
znala je njihove line probleme i esto se trudila da im pomogne da ih rijee.
Koliko je pisama sa raznih strana svijeta dobijaa od svojih apsolvenata, kako se
radovala kada je nekome pomogla da nae posao!
Drugi pravac njenog djelovanja bilo je prevoenje. Prevela je na srpski
oko 15 velikih djela, izmeu ostalih "Futbalski rat" Kapuinjskog (na ta je
bila veoma ponosna), "Sociologiju kulture" Antonjine Kloskovske
(fundamentalno djelo u svojoj oblasti i uz to veoma opirno), "Hajnemana" S.
Hvina...
Nije istina da nema nezamjenljivih ljudi, jer meu nama postoje takvi za
kojima ostaje praznina, tuga i alost, a njihovo mjesto niko nee popuniti.
Takva osoba bila je Svjetlana, kojoj sam tako puno zahvalna, kao i mnogi ljudi
koji su imali sreu da budu darovani njenim prijateljstvom.
Magda
Prola je godina otkad je otila Svjetlana Baranjska. Otila je, ali je
zauvijek ostala u nama. Bila je pojava, ovjek zaista izuzetan, mada je u sebi
nosila tako puno svakodnevne jednostavosti. Pripadala je onim malobrojnim
enama u kojima se stapaju fizika i duhovna ljepota. Bila je osoba mudra, puna
topline, blaga, a istovremeno ekstravagantna. Oaravala je svojom neobinom
ljepotom, velikim oima, ustima Ketrin Danev - svi povremeno podlijeemo
platonskom privienju da ono to je lijepo mora biti i dobro.
Unutranja ljepota Svjetlanina ipak nije bila nikakvo privienje, ak je
premaivala valere njenog tijela. Voljela je da koristi velike rijei i umjela je da
ivi za velike stvari, a da pri tome ne bude ni najmanje
390
egzaltirana. Ne znam kako je uspijevala da to postigne, ali u njenom sluaju

zrelost nije znaila i oprez u korienju velikih rijei. One nisu bile "iznueni
cinizam". Zbog toga su je voljeli mladi ljudi. Umjela je da kae da je u ivotu
najvanija lubav, da ako je u pitanju prijateljstvo, onda iskreno, ako je vjernost i
odanost, onda neogranieni. Sigurno je da su se u gomili njenih prijatelja i
oboavalaca mogli nai i oni koji su pomalo sa nevjericom gledali na tu
apsolutnu vjeru u postojanje velikih stvari, u dobrotu, u pravicu, u spremnost za
borbu za ideale. Moda su negdje bili i takvi koji su mislili: lako je tako
govoriti, kada se dobilo tako puno - inteligenciju, ljepotu, divnog mua,
uspjenog sina, pare, interesantan posao ....
Ako je zaista i nailazila na skeptike, onda im je dokazala, kada se i sama
suoila sa trpljenjem, da je uvijek mogue ivjeti dostojanstveno i sa ljepotom.
Prvo je doao rat u njenoj zaviajnoj Jugoslaviji, zatim... strana bolest, rak. Do
kraja je ostala radina i lijepa. Nije se alila, nije ispoljavala strah, nije se
zatvarala u svom bolu, kako to ine ljudi koji su od nje manji i slabiji. Upravo
suprotno - do posljednjeg trenutka interesovala se za sudbinu drugih i brinula se
ta e biti sa njenim najbliim kada nje vie ne bude. ak ni gadna bolest, koja
esto ljudima oduzima dostojanstvo, nije joj oduzela njen arm, dostojanstvo i
onu izuzetnu ljepotu kojom je oaravala svijet. Mislim da e za one sretnike koji
su je znali ona ostati velika inspiracija, nada, da svijet moe da bude veoma
lijep i dobar, jemstvo da ivot ima duboki smisao.
Kataina Zjelonka
391
SADRAJ
PREDGOVOR ................................................................................................
I.
IZDVAJANJE SOCIOLOGIJE KULTURE I POJAM KULTURE ............
II.
KULTURA I PRIRODA.
5
7
OD ONTOLOKOG DO METODOLOKOG PRILAZA ......................
24
III. INTEGRACIJA KULTURE ....................................................................
48
IV KATEGORIJE KULTURE
AKADEMSKE I OPTEPRIHVAENE DEFINICIJE ............................
66
V. SEMIOTIKI KRITERIJUM SIMBOLIKE KULTURE.........................
83
VI.
AKSIOLOKI KRITERIJUM SIMBOLIKE KULTURE .......................
110
VII. DRUTVO I KATEGORIJE KULTURE .................................................
138
VIII. MODELI I FUNKCIJE SIMBOLIKOG KOMUNICIRANJA .................
171
IX.
DRUTVENA SITUACIJA I SREDSTVA KOMUNIKACIJE .................
189
X.
KULTURA TRIJU SISTEMA .................................................................
211
XI.
OBLASTI SIMBOLIKE KULTURE.

SOCIOLOGIJA UMJETNOSTI ...............................................................
236
XII. DRUTVENA STRUKTURA I SIMBOLIKA KULTURA ...................
273
XIII. KRITERIJUMI RAZVOJA SIMBOLIKE KULTURE .............................
315
XIV. ZAVRETAK.
SIMBOLIKA KULTURA - IZVAN PRINCIPA AUTOTELINOSTI ..
338
Bibliografija ....................................................................................................
359
Indeks imena ...................................................................................................
376
Skraenice naziva ee citiranih grupnih radova
.............................................
387
In memoriam - Svjetlana BABI-BARANJSKA ..............................................
389

Antonjina Klosovska - Sociologija Kulture PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Antonjina Klosovska - Sociologija Kulture PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Biblioteka TRANSITUS

Naslovna strana Paul KLEE:

Izraavamo nau veliku i iskrenu zahvalnost autorici Antonjini Kloskovskoj

Sociologija kulture, u skladu sa stanovitem zauzetim u ovoj studiji,

Studija nastavlja razmiljanja saeta u knjizi Masovna kultura i u kasnijim

* Iskorieni su opirniji dijelovi lanaka: "Razvoj koncepcije kulture u poljskoj socio-

I. IZDVAJANJE SOCIOLOGIJE KULTURE I POJAM

Za razvoj sociologije u XX vijeku karakteristine su dvije meusobno

E.Durkheim et al, Essays on Sociology and Philosophy

delinkvencije i prava, sociologija porodice i vaspitanja, imale su bar dje-limino

Mnogoznanost je karakteristika kulture od samog poetka uvoenja te

J.G.Herder, Misli filosofiji istorije, tom 1, str. 4

Pufendorfova teorija predstavlja pravac racionalistikog razmatranja stanja

dostignua izmeu jedinki i pokoljenja. Organskom prilazu tradiciji odgovara

J.G.Herder, Misli filosofiji istorije, str. 161

odrednicu "civilizacija" kao imenicu. Ipak, Lelevel u svom Predavanju iz opte

J.Lelevel, Predavanje iz opte istorije. Lelevelova taka posmatranja predstavlja okre

Kreber i Klakhon su, na osnovu analize sto ezdeset osam antropolokih

uesnik-satvorac je ovjek shvaen ne kao apstraktan primjerak bioloke vrste,

K.Marks, F.Engels, Njemaka ideologija; M.Frichand, ovjek, humanizam, moralnost

prihvatanje irokog, globalnog pojma kulture, koji obuhvata djelatnosti to teku

predmetni, ini nam se obiljeenim autonomnou. I jedan i drugi su posebno

R.Redfield, Human Nature and the Study of Society, str. 56

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

za Znanjeckog. Polazei od drugih, razliitih filosofskih i sociolokih tradicija, i

oznaava objektivizovane aspekte kulture dostupne u intersubjektivnom

S.Osovski, Drutvena veza i naslijee krvi, Djela, tom 2

K.Levi-Stros, Strukturalna antropologija

Antonjina Kloskovska ____________________________________________________

Svijest postojanju skrivenih obrazaca kulture i "mnotvo stvarnosti",

Uporedi: R.F.Berkhofer, Clio and the Culture Concept.

Antropoloka ili socioloka teorija kulture ima zadatak ne samo da

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

u slijedeim poglavljima i imae primarni znaaj za definisanje klase kulturnih

To stanovite Znanjeckog je, naravno, element njegove opte socioloke

F.Znanjecki, Nauke kulturi, str. 677

II. KULTURA I PRIRODA.

Suprotstavljanje kulture prirodi predstavlja jedan od najstarijih i najeih

U kasnijim sociolokim teorijama kulture metafiziki iskazi pojavljuju se

poimanju kulturne stvarnosti. U svojim polemikama sa materijalistikim

Teilhard de Chardin, Le phenomene humain

U savremenoj nauci tvrdnja genetskoj povezanosti kulture sa prirodom je

B.Malinovski, Nauna teorija kulture, str. 56

Karakter aktivnosti, a ak i jaina potrebe razlikuju se u drutvenim uslovima

teorijama antropologije kulture posveeno je mnogo panje upravo problemu

Karakteristino je da su Levi-Strosove koncepcije poivale na

C.Levi-Strauss, Mythologiques. Le eru et le cuit; Du miel aux cendres; L'Origine des

Slino tumaenje moe biti prihvaeno kao potvrda univerzalnog karaktera

Univerzalistike koncepcije kulture obojice naunika vezane su za pojam

Ako, ipak, prihvatanje relativnosti kulture treba da oznaava mogunost

H.B.Sarles, A Human Ethological Approach; V.H.Yngve, Human Linguistics, kao i

Antonjina Kloskovska _____________________________________________________

predmetom. Pod utiskom Bartovih primjedaba, plaio se da e teorija drutva

negirao bilo kakve korelacije izmeu prirode i drutvenih i kulturnih tvorevina.

S.arnovski, Djela, tom 1, str.197

F.Znanjecki, Uvod u sociologiju, str. 81

jedino negiranje mogunosti objanjavanja raznovrsnih istorijskih oblika

vrijednosti, zbog ega zahtijevaju posebne metode, koje se razlikuju od onih

Neopozitivistika kritika ogranienih mogunosti drutvenih nauka, vezana

J.H.Barkow, Human Ethology; A.Kendon, Introduction, u: OBFFI

itavih sloenih mehanizama ponaanja definisanih kao egoizam ili altruizam.

Naturalistiko stanovite Levi-Strosa nalazi dosta originalnu formu izraza s

E.O.Wilson, Sociobiology. The New Synthesis