VII.

ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI I (1923-1930)

Atatrk Dnemi Trk Di Politikasnn Temel lkeleri
Milli Mcadele dneminin d politikadaki temel hedefi, yeni Trk Devletini
milletleraras alanda tantmak olmutur ki; bu, bir anlamda Trkiye
Cumhuriyetinin kurulu dneminde de d politikann esaslarn oluturmutur.
Trkiyenin modern anlamda bir milli devlet olarak uluslararas alanda
meruiyet kazanmas Lozan Konferans ile gereklemitir.
1923-30 yllar arasnda Trk D Politikasn megul eden d sorunlar, Lozan
Konferansnda eitli sebeplerle kesin olarak sonulandrlamam konular ile
Konferansta zme kavuturulmu ancak uygulama aamasnda kan
sorunlarn ulusal karlara uygun biimde zmne dnk abalardr. Bunlar:
ngiltere ile Musul Sorunu, Fransa ile Kapitlasyonlar ve dier sorunlar,
Yunanistan ile Ahali Mbadelesi olarak ifade edilebilir.
Atatrk Dneminde izlenen d politikann temel ilkesi bamszlktan hi bir
ekilde taviz vermemek olmutur.
Bunun yan sra yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik, toplumsal ve
kltrel alanlarda gerekletirdii kkl deiiklikler ve Atatrkn uygulamaya
koyduu inklplar ile Trkiye ncelikle ada medeniyet seviyesine ulamay
ve bunu amay ideal olarak benimsemitir. Bu da dnemin di politikasnn
oluturulmasnda nemli bir etken olmutur.
Atatrk Dnemi Trk D Politikasnn temel sorunlarn incelemeden nce bu
dnemde yrtlen d siyasetin temel ilkelerine ksaca deinmek gerekir.
Bu ilkeler aadaki balklar altnda ortaya konabilir.
a) Gerekilik
Atatrkn d politikas gerekidir. Bo hayaller peinde komaz.
Maceraclktan uzak durmay hedefler. Bunun yannda milli karlar
gerekletirmede kararl olmay amalar. Atatrkn;
Byk hayali iler yapmadan yapm gibi grnmek yznden dnyann
dmanln, kt niyetini, kinini bu milletin ve memleketin zerine ektik... Biz
byle yapmadmz ve yapamadmz kavramlar zerinde koarak
dmanlarmzn saysn ve zerimize olan basklarn arttrmaktan ise, tabii
duruma meru duruma dnelim. Haddimizi bilelim... ifadesi ile, memleketimizin
ellide biri deil, her taraf tahrip edilse her taraf ateler iinde braklsa biz bu
topraklarn zerinde bir tepeye kacaz ve oradan savunma ile megul
olacaz ifadesi bu yaklam ak bir ekilde ortaya koymaktadr.
b) Bamszlk
Osmanl Dneminin iktisadi, siyasi, mali ksacas her ynden da baml
ynetimlerini grm olan yeni Trkiyenin lideri Mustafa Kemal Paa iin kurulan
devletin gerek bamszl en nde gelen amat. Bu bamszlk siyasi,
iktisadi, mali, askeri ve kltrel adan bamszlkt ve bunlardan dn
verilemezdi. Nitekim Atatrk dncesini, Tam bamszlk denildii zaman,
elbette siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, kltrel ve benzeri her hususta tam

bamszlk ve tam serbestlik demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde

bamszlktan mahrumiyet, millet ve memleketin gerek manasnda btn
bamszlndan mahrumiyet demektir. fadelerinde aka ortaya koymaktadr.
Bu ilkeden hareketle gerek Milli Mcadele sresince batl devletlerle yaplan
grmelerde gerekse Lozan Bar grmeleri sonrasnda bamszlk ilkesine
glge drebilecek her konuda kararl davranlmtr.
c) Barlk
Atatrk dnemi d politikasnn bir baka zellii bar esas almasdr. Bunun
yine en gzel rnei Milli Mcadele yllarnda verilmitir. Sava ortam ierisinde
bile grmeler yoluyla barn salanmas iin her trl aba srdrlmtr. Bir
asker olarak savan ne demek olduunu en iyi bilen kii olarak Mustafa Kemal
Paa; Ben harpi olamam. nk harbin ackl hallerini herkesten iyi bilirim.
deyecektir. Yine bir baka konumasnda Mustafa Kemal Paa Harp zaruri ve
hayati olmal... ldreceiz diyenlere kar, lmeyeceiz diye harbe girebiliriz.
Lkin millet hayat tehlikeye uramadka harp bir cinayettir. diyecektir.
Atatrkn barl yine Kendisinin syledii Yurtta Sulh Cihanda Sulh
sznde ifadesini bulacaktr ki, bu Trk d politikasnn temel yaklam
olacaktr. Ancak bu temel yaklama uygun olarak blgesinde bar korumada
zerine deni gerekletiren gen cumhuriyet, teslimiyeti ve pasifist bir politika
da izlememitir. Yani bar iinde yaamak iin gerekli hazrlklar yapmak,
gerekirse bar iin savaa hazr olmak kararllyla hareket edilmitir.

d) Gvenlik Politikas
Dier yandan gen cumhuriyetin kendini koruyabilmesi yani savunmas iin
gerekli gvenlik nlemlerini almasnn gerekliliine inanan Atatrk, Trk milletinin
kendi gcne dayal askeri ve ekonomik yaplanmasn yeni ve salam esaslara
oturtmak iin almalarda bulunmutur. Bu anlamda askeri harcamalar ve
ordunun modernletirilmesi, lkenin ekonomik yaplanmas ile e zamanl olarak
yrtlmtr. lkenin kendini savunacak gce ve iradeye sahip olmas
gerektiini Atatrk bir konumasnda, Bugn vardmz barn ebedi bar
olacana inanmak safdillik olur. Bu o kadar nemli bir gerektir ki, ondan bir an
bile gaflet, milletin hayatn tehlikeye sokar. phesiz hukukumuza, eref ve
haysiyetimize sayg gsterildike mukabil saygda asla kusur etmeyeceiz.
Fakat, ne are ki, zayf olanlarn hukukuna saygnn noksan olduunu veya hi
sayg gsterilmediini ok ac tecrbelerle rendik. Onun iin her trl
ihtimallerin gerektirecei hazrlklar yapmakta asla gecikmeyeceiz. eklinde
vurgulanacaktr. Barn korunmas iin Trkiyenin salt kendi gcnn yetersiz
kalabilecei alanlarda lkenin gvenliini salamak iin uluslararas politikann
gerei olarak yrtlecek denge politikalar erevesinde blgesel barn
korunmas iin ittifaklar yaparak lkenin gvenliini salamak ilke olarak
benimsenmitir. Nitekim Atatrk bu dorultuda hareket etmi ve lkenin gvenlii
iin gerekli grd ittifaklar yapmaktan kanmamtr.

e) Batclk
Batl glere kar savalmasna ramen yeni kurulan cumhuriyet her frsatta
bat ile yaknlamay salayacak bir yol izlemitir. Bunda Atatrkn Trkiyeyi
adalatrma yolunda takip ettii ve uygulamaya koyduu politikalarn da rol
olmutur. Yani yeni Trkiye kendisine hedef olarak en gelimi lkeler dzeyine
kma ve onun tesine gitmeyi belirleyince, d politikada da bu dorultuda bat
lkeleriyle ilikileri gelitirmek esas olarak benimsenmitir. Bunun kanlmaz
sonucu olarak bat lkeleri ile iyi ilikiler kurarak, ada medeniyetin bir paras
olma yolunda hareket edilmitir.
f) Aklclk
Aklclk ilkesi dorultusunda yeni devlet uluslararas hukuka bal kalmtr.
Atatrk Trkiyesinin d politika anlay ideolojik domalara, nyargl
saplantlara deil, akl ve bilimi esas alan bir izgi zerine oturtulmutur. Bu
balamda uluslararas ilikilerde, tarihi dostluk ve tarihi dmanlk yerine deien
artlar ve karlkl yarar ilikileri esas alnmtr. Nitekim, Atatrk ; siyasal,
toplumsal ve ekonomik dzenleri ok farkl olan lkelerle dostluklar kurabilmi ve
bar iinde bir arada yaayabilmenin rneklerini vermitir.
Yukarda saylan ilkelere phesiz uluslararas adil bir dzen kurma,
smrgecilie kar olu ve hukuka ballk gibi ilkeler de eklenebilir. Bunlarn
dnda bamszln ve toprak btnln korumak anlamnda Trkiyenin
gvenliinden duyduu endie onun d politikasna etki etmitir.
Trk d politikasna yn veren etkenlerden bir dieri ise Trkiyenin corafi
konumuna bal olarak yani Trkiyenin Sovyetlerle komu oluu, boazlarn
Trkiyenin kontrolnde oluu ve Trkiyenin ekonomik ve stratejik adan nemli
bir Ortadou lkesi oluu gibi nedenlerle d politika belirlenmesinde bu konuma
bal politikalar retilmitir.
Trkiyenin d politikasnn belirleyicisi olan bir baka etmen ise ynetim
felsefesidir denilebilir. Mustafa Kemal Paann nderliinde balatlan ulusal
kurtulu sava batl devletlere kar verilmi olmasna karn batl devlet
anlayna ve batl modele kar bir hareket olmamtr. Tam tersine Trk
bamszlk hareketi batnn fikirleri ile batya kar mcadeleye girien ilerici,
liberal ve milliyeti eleri ieren bir anlay benimsemitir. te bu anlay dorultusunda lkeleri eitli ama uygarl bir gren Mustafa Kemal Paa, bu
balamda 1930lu yllardan balayarak batl devletler ile iyi ilikiler kurmutur.
Hatta iyi ilikilerden te Avrupa topluluu iinde yer almak amalanmtr
denilebilir.
Nihayet, Trk d politikasn etkileyen bir dier unsur olarak, Trkiyenin
incelediimiz dnemde yaad ekonomik zorluklar da eklemek gerekmektedir.

Trk D Politikasn Megul Eden Konular ve Trkiyenin Dier lkelerle

Olan kili likileri

Musul Sorunu
Musul, sahip olduu zengin petrol kaynaklar nedeniyle 319.yzyl sonlarndan
itibaren batl devletlerin ilgisini ekmeye balamtr. zellikle ngiltere, Birinci
Dnya Sava srasnda itilaf devletlerinin dier yelerini Musulun kendisine
verilmesi konusunda ikna etmitir. Osmanl topraklarnn paylalmasn esas
alan ve Birinci Dnya Sava srasnda itilaf devletleri arasnda yaplan gizli antlamalar dorultusunda ngiltere blgeye ilgisini srdrerek Musul ve evresinde
eitli blc abalara girimitir. Sonuta ngiltere, Osmanl mparatorluu
asndan savaa son veren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mtarekesinin
imzaland tarihte, Trk birliklerinin kontrolnde olan blgeyi Mondros
Mtarekesinin ruhuna aykr biimde 11 Kasm 1918de igal etmitir. Bundan
sonra ise blgeyi elinde tutabilmek iin her trl abay gstermitir. Nitekim, Osmanl Devleti ile imzalad Sevr Antlamasnda ngiltere konuyu lehine
halletmitir. Ama Anadoluda Mustafa Kemal Paa nderliinde balatlan
Kurtulu hareketi sonucunda, son Osmanl Mebusan Meclisinin kabul ettii
Misak-i Milli belgesinde Musul, vatann bir paras saylm ve Anadoluda
kurulan hkmet her platformda bu blgeyi Trkiyeden koparan artlar ieren
Sevr Antlamasn tanmadn aklamtr.
Trk milli mcadelesinin baarya ulamasndan sonra toplanan Lozan bar
grmelerinde ngiltere, Milletler Cemiyeti tarafndan belirlenmi Irak
Mandateri sfatyla Musulu Trklere brakmamak konusundaki srarn sonuna
kadar srdrm ve antlamann tehlikeye girmemesi iin Musul Sorununun
daha sonra taraflar arasnda yaplacak ikili grmeler yoluyla halledilmesi
Trkiye tarafndan da uygun grlmt.
Bu erevede Lozan antlamasnn nc maddesinde Trkiye ile Irak arasndaki snr sorununun dokuz ay iinde Trkiye ile ngiltere arasnda bar
yollardan zlecei hkm yer almt. Bu hkm gerei Trk-ngiliz
grmeleri 1924 yl Mays aynda balad. Bu konferansta Trkiye nfus
asndan, siyasi, tarihi, corafi, askeri ve stratejik nedenlere dayal hakl
gerekelerini ne srerken ngiltere, Musulun kendi mandaterlii altndaki Iraka
braklmas konusunda srarn srdrm ve bunun yannda Trkiyeden Hakkariye kadar uzanan toprak talebinde bulundu.
Bu durumda konferans 5 Haziran 1924 ylnda bir sonuca varmadan dald.
Lozan Antlamasnn ilgili hkm, bu grmelerin baarszl durumunda
sorunun milletler cemiyetine gtrlmesini ngryordu Balangta, yesi
olmad, stelik; tamamen ngiliz kontrolnde olan bir organizasyondan kendisi
lehine bir karar kmayacana olan inancndan dolay tereddt geiren Trkiye,
sonunda sorunun Milletler Cemiyetinde grlmesine raz oldu.
Musul sorunu, Milletler Cemiyeti konseyi tarafndan 30 Eyll 1924de
grlmeye baland. Bu grmeler srerken Trk-ngiliz ilikileri iyice
gerginleti ve Milletler Cemiyeti Trkiye ile ngiltere arasndaki snr
anlamazlna 29 Ekim 1924 Trkiye-Irak geici snrn tespit ederek zm
buldu. Daha sonra sorunu zmek zere, ilgili devletlerle grmeler yapmak
zere bir uluslararas komisyon oluturuldu.
Milletler Cemiyeti Konseyi tarafndan kurulan komisyon, Konseye Musulun
ngiltere mandas altndaki Irakn bir paras saylmas gerektiini ve Trkiye ile

Irak arasndaki snrn da Brkselde belirlenmi bulunan izgiden geeceini

bildiren bir karar ald. Trkiye Komisyonun bu kararn tanmadn ve konseyin
bu biimde kesin bir karar alma yetkisinin bulunmadn belirterek, balayc bir
karar iin ilgili taraflarn olumlu oylarnn alnmas gerektiini bildirdi.
Ama konsey 16 Aralk 1925 tarihinde l komisyonun raporunu benimsedi.
Bu srada Trkiyede i siyasi hayatta bir takm olumsuzluklar yannda lkenin
dousunda ubat 1925de kan eyh Sait syannn bastrma ura veriliyordu.
Trkiye her eye ramen bu karar hemen tanmad. Ancak, Musul Sorunu ile
Trkiye bir kez daha Milli Mcadele dneminde olduu gibi uluslararas
platformda yalnz kaldn ve batl devletlerin sava yolu ile elde edemediklerini
bask yolu ile elde etmeye altklarn grd ve bu yalnzlktan kurtulmak iin 17
Aralk 1925te Sovyetlerle bir tarafszlk ve saldrmazlk anlamas imzalad.
Yukarda anlatlan gelimeler de aka ortaya koyduu gibi Musulu geri
almak iin Trkiye asndan, gce bavurmaktan baka are gzkmemekteydi.
Oysa lke ierisinde yaanan yeni yaplanma ve yukarda deindiimiz eyh Sait
syan gibi i nedenler ile Misak- Milliden taviz saylabilecek geri adm atmak
zorunda kalan Trkiye, 5 Haziran 1926da yapt anlama ile (Trkiye, ngiltere
ve Irak Hkmeti) Musulu, ngilterenin mandas altndaki Iraka brakt. Buna
karlk Trkiyeye Musul petrollerinden 25 yl sre ile % 10 pay verilecekti. Ancak
daha sonra yaplan bir dzenleme ile Trkiye bu paydan 500.000 ngiliz Liras
karlnda vazgeecektir.
Nfs Deiimi ve Trk-Yunan tabli/mukim/yerleik Anlamazl
Lozan Konferansnda, Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan
Mslmanlarn deiimi meselesi ele alnm ve bu konuda 30 Ocak 1923de bir
szleme ve protokol hazrlanmt. Buna gre, Trkiyede kalan Rumlarla,
Yunanistanda kalan Mslman-Trklerin deiimi yaplacak, ancak; 30 Ekim
1918den nce stanbul Belediye snrlar iinde yerlemi (tabli) bulunan Rumlarla, Bat Trakya Trkleri bu deiimin dnda tutulacak, yani bunlar yerlerinde
kalacaklard. Bu szlemeyi uygulamak zere de Trk ve Yunan temsilcilerinden
oluan bir komisyon kurulacakt. Ancak komisyonun faaliyete gemesinden sonra
Yerlemi (tabli) deyiminin kapsam konusunda Trk ve Yunan temsilcileri
arasnda anlamazlk kt. Trkiyeye gre deyimin manas Trk kanunlarna
gre tayin edilecekti. Yunanistan ise buna kar karak stanbulda olabildiince
fazla Rum brakabilmek iin 30 Ekim 1918den nce herhangi bir ekilde
stanbulda bulunan her Rumun yerlemi saylacan ileri srd.
Milletleraras Adalet Divannn yapt yorum da anlamay salayamaynca
Trk-Yunan ilikileri gerginleti. Yunanistan Bat Trakya Trklerinin mallarna el
koyarak buralara, Trkiyeden gelen Rumlar yerletirmeye balad. Buna karlk
Trkiye de stanbul Rumlarnn mallarna el koydu. Gerginliin trmanmas
zerine iin grmeler yoluyla zmlenmesi, iki taraf iin de uygun olduundan
1 Aralk 1926da bir anlama imzaland. Fakat bu anlamann uygulanmas da
kolay olmad. Birok gerginlikler ortaya kt. Sava havas esmeye balad.
Ancak, Venizelos bir savan Yunanistana getirecei skntlar dnerek
tutumunu yumuatt ve Ankarann da buna karlk vermesi zerine 10 Haziran

1930da Ahali Mbadelesi anlamazln zmleyen yeni bir anlama

imzaland. Bu anlama ile doum yerleri ve tarihleri ne olursa olsun stanbul
Rumlar ile Bat Trakya Trklerinin hepsi tabli deyiminin kapsam iine alnd.
Bu suretle Lozandan beri devam etmekte olan anlamazlk da sona ermi oldu.
Yunanistan ile Trkiye arasnda yine tabli sorunu ile balantl olarak ortaya
kan bir baka problem Patriklik konusudur. Lozan grmeleri srasnda Trk
temsilcilerinin Patrikliin, Trkiye dna karlmas yolundaki srarl istekleri
Batl lkelerce kabul grmemi ve anlama metninde bu konuda bir hkm yer
almamt. Yalnz stanbulda kalmas kararlatrlan Patrikliin dolaysyla
Patrikin siyasetle uramamas, sadece stanbulda kalacak Rumlarn dini
meseleleri ile ilgilenmesi konusu tutanaklarda yer almt. Bundan sonra
stanbulda kalan Patriklikle ilgili bir dzenleme yapmt. Bu erevede seilecek
patriin mbadele kapsamnda olmamas gerekiyordu. Buna ramen 1924
ylnda boalan Patriklik iin yaplan seimi kazanan kiinin mbadele
kapsamnda yer almas zerine Trkiye itiraz etti ve tutumunda direnip istifa
etmeyen patrii snr d etti. Bu gelimeden sonra 1925 ylnda yaplan seim ile
mbadele kapsamna girmeyen bir Patrik seilecektir.
Lozan antlamasnn uygulanndaki bu problem dnda Yunanistann
zellikle Anadolu macerasnda urad yenilgiyi hazmedememesi ve
Trkiyeye kar talya ile ibirlii yapmaya almas, bu lkenin Trkiyeye kar
iyi niyetli olmadn gsteren tavrlar olarak algland Ancak artan bu gerginlik,
1930lu yllarda talyann ve zellikle Bulgaristann blgesinde izlemeye
balad Revizyonist tutum sonras yumuad. Bu gelime, Trkiye ile
Yunanistan Babakanlarnn karlkl ziyaretleri ile balayan scak ilikilere zemin
hazrlad ki bu hava 1954 ylna kadar devam edecektir.
Trk-Sovyet likileri
Osmanl Devletinin zayflamaya balamas ve ar I.Petronun Rusyada
yapt reformlarn baarya ulamasyla bu devletin scak denizlere inme
politikasn uygulamaya koymas hemen hemen ayn zamanlara rastlamaktadr.
Nitekim, Rusyann Karadenizde donanma bulundurmaya balad 18.yzyln
sonlarndan itibaren Trkiyenin bir Rusya meselesi vardr ve Trk diplomasisi bu
faktr daima gznnde bulundurmak zorunluluunu hissetmitir.
Tarihi, birbiriyle mcadele etmekle geen bu iki devletin ve toplumun jeopolitik
konumlara kar karya gelmelerini adeta kanlm klmtr. Karlkl oluan
bu durum, zayflayan Osmanl Devletinin takip ettii Denge Politikasn, Trk
diplomasisinin temel unsuru haline getirmitir.
Genel hatlaryla dmanca denilebilecek bu politik izgide, Milli Mcadele
dnemi ilk bakta scak ilikilerin kurulduu ayr bir devre olarak grnmekle
beraber, tarihi artlar incelendiinde; 1919-1930 devresi olaylarnn bu iki devletin
birbirine yaklamasn zaruri hale getirdii kolayca anlalmaktadr.
Ankara Hkmetinin Kurtulu Sava boyunca yakn ilikide bulunduu Sovyet
Rusya Boazlar Meselesi dolaysyla Lozan Konferansna zellikle ilgi gstermi,
ancak; konferansa Boazlar Meselesi tartlrken davet edilmidir. Trkiye,

Batllar karsnda yalnz kalmamak iin Sovyet Rusyann Konferansa

katlmasn zellikle istemitir.
Lozandan sonra ise Avrupadaki sava buhranlarnn balad devreye
gelinceye kadar, Trk-Sovyet mnasebetleri unsurun tesiri altnda gelimitir.
Ticari mnasebetler, komnizm meselesi ve Trkiyenin Bat ile mnasebetlerini
dzeltmesi ve gelitirmesi.
Sovyetler Birlii, ticari ve ekonomik mnasebetler yoluyla Trkiyeyi nfuzu
altnda tutmaya almtr. Buna karlk Trkiye, d ticaretini Sovyetlerin tekeli
altna sokmaktan kanarak, Bat ile ticari mnasebetlerini gelitirmeye zen
gstermitir.
Komnizm meselesine gelince; Lozandan sonra Trkiye milli varlna
kavuunca, komnizme kar daha hassas davranm ve bu ii daha sk
tutmutur. Komnizm meselesi ile Sovyet-Trk mnasebetlerini birbirinden ayr
tutmaya dikkat eden Trk hkmetinin bu tutumu Sovyetleri honut
brakmamtr. Sovyetler ise ikili ilikileri, Trkiyedeki komnizm propagandas ile
birlikte deerlendirmilerdir. Nitekim bu husus 1929da Pravdada bu husus
aka dile getirildii iin, Trk hkmetinin organ durumunda bulunan Milliyet
Gazetesi 6 Temmuz 1929da buna ... dnyann hibir davas, Trkiye
nasyonalizminin daha az mukaddes saylmasna sebep olamaz... biiminde
ilgin bir cevap vermitir.
Ticaret alannda olduu gibi siyasi alanda da Trkiyenin Batl devletlerle
uzlama yoluna girmesi ve d politikasn yava yava Sovyet tekelinden
kurtarmaya balamas, bu devlet tarafndan honutsuzlukla karlanmtr.
Trkiyenin d mnasebetlerinden duyduklar endielere ramen, Sovyetler
Birlii milletleraras durumu kendileri iin henz gvenli grmediklerinden
Trkiyeye nem vermeye devam etmilerdir. Musul anlamazl srasnda,
Trk-ngiliz mnasebetlerinin gerginlii, buna karlk Locarno anlamalaryla
Almanyann batllarn yannda yer almas ihtimali, 17 Aralk 1925te Trkiye ile
Sovyetler Birlii arasnda Dostluk ve Saldrmazlk anlamasnn imzalanmas
sonucunu vermitir. yl iin imzalanm olan bu anlamaya gre taraflardan
birine, bir veya birka devlet tarafndan yneltilen bir askeri hareket halinde dieri
tarafsz kalacak ve taraflardan hibiri birbirlerine saldrmayacaklar gibi, birbiri
aleyhine ynelen ittifak veya siyasi anlamalara katlmayacaklard. Trkiye iin
olduu kadar, Trkiyenin Batllara katlmasndan duyduu endie bakmndan
Sovyet Rusya iin de tatmin edici bir anlama olan bu anlama, 1929da yeni bir
hkm eklenerek yenilenmitir. Bu anlama hkmne gre de taraflar karadan ve
denizden komu bulunduklar devletlerle birbirlerine danmakszn herhangi bir
siyasi anlama yapmama esasn kabul etmiler ve sz konusu anlama 1945
Martnda Sovyetler Birlii tarafndan feshedilinceye kadar yrrlkte kalmtr.
Trk-ngiliz likileri
Musul meselesinin halledilmesinden sonra Trkiye d ilikilerinde Sovyetler
Birliine kar bir denge oluturarak Batllarla ilikilerini younlatrmaya aba
harcamtr. Fakat bu sadece Trkiyeden kaynaklanmam, talya ve
Almanyann Avrupada giderek artan bir bunalm balatmalar zerine

Ortadouda Batllar iin gvenilebilecek yegne devletin Trkiye olduunu gz

nne alan byk devletler de bu ilikilerin kurulmasn kolaylatrmlardr.
Trkiyenin sava kanun d ilan eden Briand-Kellog Paktna katlmas (1929
Ocak), 1932de Milletler Cemiyetine ye olmas gibi nemli gelimeler Trkiye ile
ngiltere arasndaki buzlarn erimesinde tesirli olmutur.
1936da talyann Balkanlar ve Ortadouda tehditlerini artrmas zerine, nce
Fransayla anlaan ngiltere, bir talyan saldrs karsnda spanya, Yugoslavya,
Yunanistan ve Trkiyeye garanti verdi. spanya bunu reddetti, ancak dier
devletlerle birlikte Trkiye bu garantiyi kabul ettiler. Ayrca bu devlet de
ngiltereye garanti verdi. Bu karlkl garantiler sistemine Akdeniz Pakt ad
verilmitir.
Akdeniz Pakt ile Trkiye talyan tehlikesine kar ngiltereye balanm
oluyordu ki, bu yeni Trkiyenin ngiltere ile olan mnasebetlerinde bir dnm
noktas tekil etmitir. Trkiye ile ngiltere arasndaki bu yaknlama 1939da bir
ittifaka varacaktr.
Trk-talyan likileri
Lozandan sonra ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuyla birlikte, milli
mcadele srasndaki dosta tutumlar da gznne alnarak talyanlarla iyi
mnasebetler tesis edilme yoluna gidildi. Ekonomik alanda gelien iyi
mnasebetler siyasi alanda ayn grnty vermedi. Mussolininin, talyada
iktidara geldii ilk andan itibaren Roma mparatorluunu canlandrmak iin
smrgecilik ve yaylmaclk politikasna ynelmesi, Dou Akdenizi kontrol altna
almaya almas Trkiyeyi endielendirdi.
1926-27 yllar bu ilikilerde dnm noktas oluturmaktadr. Musul
meselesinin halledilmesinden sonra Trkiyenin Fransa ve talya ile ilikilerini
dzenleyen bir dostluk ve tarafszlk anlamas imzalanmtr. Buna gre taraflar
birbirine ynelmi herhangi bir ittifaka katlmayacaklar, taraflardan birine, bir veya
birka devletin saldrmas halinde tarafsz kalacaklard.
Ancak 1930dan itibaren talyann tekrar yaylmac bir politika takip etmeye
balamas, Trkiyeyi endielendirdi ve Trk-ngiliz yaknlamasnda talyann bu
tavr etkili oldu.
talyann Habeistana saldrmas (1935) ikili ilikilerde gvensizliin yeniden
domasna sebep oldu. Bu saldr zerine Milletler Cemiyeti talyaya kar
zorlama tedbirleri ald ve barn korunmasndan yana olan Trkiye de bu
tedbirlere katld. talya, bunun zerine bu tedbirleri uygulamaya devam eden
devletlerle gerekirse siyasi mnasebetlerini keseceini ilan etti. (11 Kasm 1935)
talyan tehditlerine karlk ngilterenin garanti vermesi ve Akdeniz Paktnn
ortaya kmas siyasi havann yeniden yumuamasn salad. te yandan
statkoyu deitirmemeyi karlkl olarak garanti etmeleri Trkiyeyi byk
lde rahatlatt.
Fakat, 10-11 Eyll 1937de spanyol i sava dolaysyla artan denizalt
korsanlna kar kan talyann isteine ramen Trkiye, ngiltere ile birlikte
hareket etti ve ynn batya dnerek bat ile uzlama dorultusunda politikalar
gelitirmeye balad.

Trk-Fransz likileri
Fransa ile, Lozandan arta kalan esas mesele Osmanl borlar meselesi idi.
Fakat, ilikilerin bozulmasn etkileyen sebepler biraz daha farkldr.
20 Ekim 1921de Fransa ile Trkiye arasnda Trkiye-Suriye snrnn tespitini
de ilgilendiren Ankara tilafnmesi imzalanmt. Snr tespit komisyonunun bir ay
sonra kurulmas gerekirken bu ancak 1925 Eyllnde mmkn olabildi ve snrn
izilmesinde de anlamazlklar ortaya kt. Bir ksm topraklar zerinde taraflar
karlkl iddialar ortaya attlar. Bunun zerine Trk ve Fransz Hkmetleri
dorudan doruya diplomatik mnasebetlere girierek, 18 ubat 1926 anlamas
ile bu meseleyi sona erdirdiler. Anlama bu tarihte parafe edilmekle beraber
Fransa, Musul anlamazlnn zmlenmesine kadar imzadan kand. 30
Mays 1926da, yani Musul Anlamasnn imzalanmasndan 6 gn nce Fransa
ile Dostluk ve yi Komuluk szlemesi imzaland. Buna gre taraflar
aralarndaki anlamazlklar bar yollarla zmleyecekler ve birine yneltilen
silahl saldrda dieri tarafsz kalacakt.
Dier bir mesele de Trkiyedeki Fransz misyoner okullar meselesi oldu. Trk
hkmeti bir ynetmelik hazrlayarak, yabanc okullarda Tarih ve Corafya gibi
derslerin Trke olarak ve Trk retmenleri tarafndan okutulmas esasn kabul
etti. Bu okullar buna yanamak istemediler. Bunun zerine Fransa ve Papalk ie
mdahale etmek istediler. Trk hkmeti ise, sadece bu okullar kendisine
muhatap olarak aldn belirtti. Fransa daha ileri gidemedi fakat bu olay TrkFransz ilikilerini zayflatt.
Borlar Meselesi ise daha iddetli ekimeye sebep olmutur. Bilindii gibi
Fransa, Osmanl devletinden en ok alacakl olan devletti. Lozanda bu mesele
ele alnm, devlet tahvilleri ile ilgili olan borlarn denmesinde bor tahvillerinin
sahipleri ile Trkiyenin grmesi kararlatrlmt. ounluunu Franszlarn
tekil ettikleri bu alacakllarla yaplan mzakereler ancak 13 Haziran 1928de
sonuland. denecek borcun miktar ve deme ekli bir formle baland.
Ancak, 1929 dnya ekonomik buhran Trkiyeyi de g duruma soktu ve deme
glkleri ortaya kt. Trkiye, Hoover moratoryumuna dayanarak bor demeyi
geciktirmek istedi. Alacakllarn itiraz zerine yaplan grmeler sonunda, 22
Nisan 1933de Pariste yeni bir anlama imzaland ve borlar meselesi de
bylece hal yoluna girdi.
Dyun-u Umumiyenin tarihe karmasndan sonra (1928) Fransa ile bir baka
mesele daha patlak verdi. Bu da Adana-Mersin demiryolunun satn alnmas
meselesi idi. Trkiye Cumhuriyeti Osmanl dneminden kalan kapitlasyonlarn
tamamn
kaldrmaya
kararlyd.
Trkiyedeki
Fransz
iletmelerinin
milliletirilmesine balangta kar kan Fransz hkmeti, iletmelerinin
milliletirilmesine balangta kar kan Fransz hkmeti Trkiyenin srar
karsnda direnemedi ve 1929da yaplan bir anlama ile durumu kabullenmek
zorunda kald. Bu anlamalarn ortaya kmasnda, Fransann dzelen Trkngiliz mnasebetlerini gz nne aldn syleyebiliriz. Nitekim Hatay
meselesinde de byle olmutur.

Bu Blmle lgili Okuma Kitaplar ve Makaleler:

Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, Ankara, 1956
Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C.II, stanbul, 1982
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., C.II; Ankara, 1989
Turhan Feyziolu; Atatrkn D Politikasnn lke ve Amalar, Atatrk Trkiyesinde D
Politika Sempozyumu, stanbul, 1984
Mehmet Gnlbol, Atatrkn D Politikas, Amalar ve lkeleri, Atatrk Yolu, Ankara, 1987
Fahir Armaolu, Atatrkn D Politika Prensipleri, Atatrkn Milliyetilik ve Devletilik
Anlay, Kltr ve Turizm Yay., Ankara, 1992
Abtlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, T.T.K. Yay., Ankara, 1991
A.Haluk lman, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler 1923-1968, S.B.F.Dergisi, C:XXIII,
No: 3, Ankara, 1968, ss. 241-273.
A.Haluk lman-Oral Sander, Trk D Politikasna Yn Veren Etkenler 1923-1938 II,
S.B.F.D., C.XXVIII, No: I, Ankara, 1972, ss. 1-24.
M.Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 1923-1954, Ankara 1997.
Dimitri Pentzopoulos, Balkan Exchange of Minorities and Impact.upon Greece, Paris, 1962.
Adnan Sofuolu, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, stanbul, 1996
Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, 1923-1954, Ankara, 1997.
Baskn Oran, Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, c.I,
stanbul, 2001
I.Dnya Harbinde, Trk Harbi, C.III., ran-Irak Cephesi 1914-1918, Ksm I, Genelkurmay
Bakanl Yay., Ankara, 1978
Seha L Meray, Lozan Bar Konferans Belgeler, C.I/1/1, Ankara, 1978
Kamuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye, Ankara, 1986
Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu 1918-1926,
Ankara, 1992
mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri (1919-1926), Ankara, 1978
Ahmet kr Esmer, Siyas Tarih 1919-1939, Ankara, 1953
Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, T.T.K.Yay., Ankara, 1995
Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas, A..S.B.F.Yay., C.I., X.Bask,
Ankara, 1982
Fahir Armaolu, 20.Y.Y.Siyas Tarihi, T..B.Yay., C.I, X.Bask, Ankara, 1994
A.Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara, 1990.
Fahir Armaolu, Siyas Tarih 1789-1960, Ankara, 1973
Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Atatrk
Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 1990
Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922), Ankara, 1975