CUMHURYET'N 80.

YILINDA DVAN R ZERNE

DNCELER*

CEM DLN"

zet: Tanzinattan sonra balayan Yeni Trk Edebiyat dneminde, Eski

Trk Edebiyatna yneltilen baz haksz eletiriler ok uzun yllar srm,
bu grUlerin ou toplumun geni kesimlerinde etkili olmutur. Son 20-30
yldan beri Eski Trk edebiyat zerine yaplan almalarla bu dnem
iirnin gerek zelliklerinin sylenilenlerle pek fazla rtmedii grlm
ve daha gereki deerlendirmeler yaplmaya balanmtr. Bu yazda
Divan iiri zerine yaplan sz konusu eletiriler ve deerlendirilmeler ana
izgileriyle verilmitir.
Anahtar kelimeler: Eski edebiyat, Divan iiri, Eletiri, Gereki
deerlendirme.
Abstract: Durig the Modern Turkish Literatre period, which begins
following Tanzimat, unfair criticisms of the Old Turkish Literatre lasted
for nany years and most of these views have been influential on large
sectios of the society. As a result of studies having been made on the Old
Turkish Literatre since the last 20-30 years, the fact that the true
characteristics of that period's poetry do not really overlap with those
previously attributed to it, and more realistic evaluations have been made.
I this article, the mentioned criticisms and evaluations of Divan poetry
were outlined.
Keywords: Old Literatre, Divan Literatre, Criticis, Realistic evalation

Trk edebiyatnn XIII. yzyldan balayarak XIX. yzyln ikinci

yansna kadar olan "tarihsel dnemi" Eski Trk Edebiyat adyla
anlmaktadr. Bu 600 yllk dnem, trl edebiyat tarihlerinde deiik
zellikleri asndan Osmanl Edebiyat, Islm Trk Edebiyat, Klsik
Bu yaz A.. DTCF Trk Dili ve Edebiyat Blm tarafndan dzenlenen
Cumhuriyetin 80. Yln Kutlama Etkinlikleri erevesinde Trk Dili ve Edebiyat
Sempozyumunda (Ankara, 18 Aralk 2003) bildiri olarak sunulmutur.
" Prof. Dr., Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat
Blm retim yesi.

CEM DLN

kaside sunmalarm "devlet byklerine yaranma" ve "kendilerine yarar ve

kar salama" gibi bir nedenle aklamalar da bu konudaki gerei tam
olarak yanstmamaktadr. Kamu kurumlar ve sivil toplum rgtlerinin
gnmzdekinden farkl konumlarda bulunduu, zel yaynevlerinin ise hi
olmad yzyllarda, dnyann her lkesinde hkmdarlar, krallar ve
padiahlar, hatta Mediciler gibi Avrupa'nn baz soylu aileleri bilimi,
edebiyat ve sanat desteklemiler; bilgini, sanaty, airi ve yazan
korumulardr. Hkmdarlar byle yaparak hem lke iinde hem de baka
devletlere kar kendi varlklarn ve konumlarn glendirmeyi
amalamlardr. Bu nedenle, divan airlerinin kaside yazmalarnn, o
alarn devlet ve toplum dzeninin gereklerinden olduunu deerli tarihi
Prof. Dr. Halil nalck, yakn zamanlarda yaymlanm olan "patrimonyal
devlet ve sanat zerinde sosyolojik inceleme" konulu air ve Patron2 adl
eserinde ak seik olarak gstermitir. Divan airlerinin medhiye konulu
kasideler yazmalar, sadece o alarn siyasal ve toplumsal yapsyla ilgili
deil, ayn zamanda edebiyat geleneinin de bir gerei idi. Ayrca nalck,
airlerin, siyasal g sahipleri olan padiah ve teki devlet adamlarna kaside
sunma\armm "bu dnyada onlarn koruma ve yardmlarn kazanmak"
olduu gibi, yine edebiyat gelenei ierisinde tevhit ve na't yazmalarnn da
"br dnyada Allah'n rzasn ve peygamberin efaatini kazanmak istei"
olduunu belirterek3 bu iki durum arasndaki paralellie dikkat ekmitir.
Prof. Dr. Walter G. Andrews da, "Osmanl gazelinde anlam ve gelenek"
konusunu ele ald iirin Sesi, Toplumun arks4 adl eserinde baz
gazellerin aklamalarn yaparken, nalck'n grleriyle bu ynlerden
rten bir bak asyla, beyitlere 1. Tasavvufi-din, 2. Otorite, 3. Sosyal, 4.
Duygusal olmak zere drt boyuttan yaklaarak deiik rnekler zerinde
durmutur. Bu aklamalar dorultusunda divan airlerine verilen caizeleri
yani para ve hediyeleri, o alarn koullarnda geleneklemi bir tr telif
creti deme yolu, bilgini ve sanaty -gnmzde de yapld biimdeortaya koyduu eserle dllendirme olay gibi deerlendirmek sanrm yanl
olmaz.
Bu
aklamalardan
sonra
nazm
biimlen
zerindeki
ksa
deerlendirmelere yeniden dnersek; eski Trk edebiyatnn binlerce beyitlik
en grkemli nazm biimi olan mesnevi de. XIX. yzyldan sonra olduka

2
3
4

Dou Bat Yay., Ankara 2003.

Yukarda a. g. e., s. 23.
Eserin zgn ad: Poetry's Voice, Society's Sog, Ottonan Lyric Poetry, ev. Tansel
Gney. letiim Yay., stanbul 2000.

CUMHURYET'N 80. YILINDA DVAN R ZERNE

ksalarak eski ileviyle hibir ilgisi kalmamtr. Din, tasavvuf, tarih,

ahlk, bilimsel... her konu iin kullanlan mesnevi, yerini byk lde
mensur eserlere brakmtr. Eski alann bir tr "ak roman"
diyebileceimiz beer ak konulu mesnevilerinin yerini ise bu deiim
sreci ierisinde XIX. yzyldan balayarak olaanst bir hzla gelien ve
yaygnlaan modern roman ve yk almtr.
Arapada "kadnlarla kane sohbet etme" anlamna gelen gazelin, eski
kltrmz ierisinde ok ayrcalkl bir yeri vard. Divan edebiyatna,
"gazel edebiyat" adn verdirecek kadar nemli olan gazeller, eski Trk
edebiyat dneminde zellikle ak iirlerinin vazgeilmez bir nazm biimi
idi. Eski airlerin divanlarnn arlkl blmn, trl konularda yazlm
gazeller oluturmaktayd. Bu nedenle, divan edebiyatnda hemen hemen
gazel sylememi bir air neredeyse yok gibidir. Halk airleri de gazel nazm
biimini kullanmlardr. Aruzun belli kalplaryla yazdklar gazellere divan,
semai, kalenderi, selis gibi adlar vererek, halk kltrne ilikin pek ok
motifi divan iirinin mazmunlanyla badatrmlardr. Gazel nazm biimi,
son 30-40 yldr saylan gittike artan baz airlerce de, zde ve biimde
yaplan kimi deiikliklerle ok sade bir Trke'yle ve gnmzn sanat
anlayna uygun olarak yeniden ilenmeye balanmtr. Hatta, bu yolda
yazdklan iirler iin gazelleme gibi gzel bir terim kullananlar da vardr.
Bu nedenle ada Trk iiri, divan iirinden z bakmndan beslenen bu
akmla, yeni bir ses ve deyi zellii kazanma yolundadr. Nitekim,
Cumhuriyet'in kuruluundan gnmze kadar gelen baz nl airlerin de,
halk iirinin z yapsna, sesine ve szne ynelerek gemiimizle geleneksel
bir ba kurduklar da bilinen bir gerektir.
Divan iirinde genellikle mersiyelerin yazld terkib-i bent adyla anlan
biim, tarihsel sre ierisinde toplumsal talama konulu iirler iin de
kullanlmtr. Ancak, terkib-i bentle, birlikte, bu biimin ok yakn bir
benzeri olan terci'-i bent de divan edebiyatyla birlikte mrn
tamamlamtr. Bentleri 4, 5, 6... dizeden oluan murabba, muhammes,
mseddes...
gibi baz nazm biimleri de (musammatlar),
Bat
edebiyatlarndan Trk edebiyatna giren biimlerle uyak dzenleri asndan
benzeerek bir sre daha yaamaya devam etmilerdir. Bunlardan, XVIII.
yzylda Nedim'le birlikte byk bir ne kavuan arklar, mzikle yakn
ilgileri nedeniyle daha uzun yllar airlerin bir trl brakamad bir nazm
biimi olmutur. Divan iirinde kt'a denilen, daha sonralan drt dizeyle
kalplamas nedeniyle "drtlk" adyla yaygnlaan biim ise hl
5

Prof. Dr. Ahmet Necdet Szer. Ne ok Enkaz. Boy Yay.. stanbul 1988. s. 47.

CEM DLN

yaamaktadr. Rbai ya da rbai benzeri baz iirler de gnmzde "drtlk"

olarak adlandrlmaktadr. Bunda, halk iirinin biimsel ynden byk
lde drtlklerden olumasnn da pay vardr.
Divan iiri nazm biimlerinden, Trk edebiyatnn gelime sreci
ierisinde nemini ve deerini yitirmeden, daha da nemlisi yeni baz
nitelikler kazanarak bugnlere kadar ulaabilmi olan sadece rubaidir. Derin
dncelerin, youn duygularn iine sdrlmaya alld drt dizelik bir
biim olan rbai, ok deerli bir mcevherin iine konulduu kk bir kutu
gibidir. Gnmzde baz airler, rubainin biim ve ierikteki bu kartln
srdrerek, ounluu aruzla, az sayda bazlar da heceyle yazdklar
riibailerle, iir diline yeni bir syleyi zellii getirmilerdir. Bu adan
bakldnda rbai, Trk edebiyatnn geirdii deiim evreleri ierisinde en
olumlu ynde gelien nazm biimidir. Bugn rbai, klsik bir iir kalb
olmasna karlk, gnmzn insannn yaam biimini yanstabilecek
ada bir tr niteliini kazanmtr. Cumhuriyet'ten sonra zellikle Yahya
Kemal Beyatl (1884-1958), Cemal Yeil (1900-1977), Arif Nihat Asya
(1904-1975), mit Yaar Ouzcan (1926-1984), Fuat Bayramolu (19121996), Bekir Stk Erdoan ve Talat Sait Halman gibi airler "rbai
vadisi"nde ok gzel rnekler vermilerdir. Bunlarn dnda rbaileri ve
"rbai tadnda" drtlkleri olan daha pek ok air vardr6. Halman, 500
rbai, tuyu ve kt 'asn toplad Drt Gk Drt Gniil adl kitabnn
nsz'nde bu konuda yle diyor 7 : "Aruz ld, rubai tr gemite kald,
diyenler yanlyorlar. Rubai, birok ada airin benimsedii bir biim...
Kimisi, vezinsiz kafiyesiz yazyor. Ama, klsik anlayta (rubai trne zg
vezinlerle, kafiyeli) yazanlar da var. hem de gnmz Trke'sini tertemiz
kullanarak. Yahya Kemal Beyatl'dan sonra yaamayacak sanlan rubai,
1990'l yllarda din."
Eski Trk edebiyat gelenei ierisinde, yaad dnemden nceki ya da
ada olan airlere, baka airlerce "onlara sayg gsterme, onlarn iirini
beenme, onlannkinden daha gzelini ortaya koyma, kendini deneyip
yetitirme" gibi amalarla yukardaki nazm biimlerinden bata gazel olmak
zere kaside ve mesnevilere nazire syleme ya da cevap vene almas
yzyllarca srm bir edebiyat olaydr'. Nazirelerin bir blm "taklit" ya
6

Bu konuda geni bilgi iin bkz. Do. Dr. Nurullah etin. Cumhuriyet Dnemi Tiirk
iirinde Ruba, Hece Yay., Ankara 2004.
7
Yukarda a. g. e., Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara 1995, s. V.
8
Daha geni bilgi iin bkz. Do. Dr. M. Fatih Koksal. "Nazire Kavram ve Klsik Trk
iirinde Nazire Yazcl", Dirizler Armaan. Ankara 2003, s. 215-290 ve Prof. Dr.
Cemal Kurnaz, "Osmanl air Okulu". Kaf Dann tesine Varmak, Festschrift in

CUMHURYET'N 80. YILINDA DVAN R ZERNE

da "zenti" niteliinde saylabilirce de, eviriyi (tercme),

"kltr ve
edebiyatn yeniden biimlendirilmesi" olarak gren eviribilim (science of
translctio)
uzmanlar.
nazireciliki
de
bu
alan
ierisinde
deerlendirmektedirler 9 . Nazireler gerekten de bir blm zaten divan
iirinin ortak malzemesi olan mazmunlarn, motif ve. imajlann farkl duygu
ve dnce ortamlar, farkl syleyi ve anlatm biimleri ierisinde "yeniden
dzenlenmesi"dir. Nazirecilikin
artk, divan iirinde bir "edebiyat akm"
olarak ele alnp incelenmesi bir zorunluluk haline gelmitir. Nazirelerde
benzerlikler, ortaklklar hatta zdelikler bile olabilir. Ancak benzerlikler 1 0 ,
benzer olmayanlarn ve ayrntlarn fark edilmesinde ok byk bir etkendir.
Ayrca bakalk, zglk ve zgnlk ayrntlarda kendini gsterir. Bu
nedenle, nazirelereki slp ve anlatm fark ayrntlarda aranmaldr. Divan
iirinde, "benzer olanlar arasndaki bakalklar" asndan ok zengin bir
kaynak olan nazirecilike en azndan btnyle "taklit" gzyle yaklama
dncesinden kurtulup, nazirecilikin her eit edebiyat, dil ve kltr esini
daha gzel syleme, daha farkl bir slpla dile getirme amacyla yeniden

Horor of Giinay Kut II, Journal of Turkish Studies, Trklk Bilgisi Aratrmalar, c.
27/11, The Department of Near Eastern Languages and Literatures Harvard University
2003, s. 403-420.
9
Prof. Dr. Saliha Paker, "Translation as Terceme and Nazire Culture-bound Concepts and
their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation
History", Crosscultural Trasgressions, Manchester, UK, p. 120-143 ve Translations:
(Re)shaping of Literatre and Culture, Yay. Prof. Dr. Saliha Paker, Boazii
niversitesi Yay., stanbul 2002.
10
Bundan on yl kadar nce, ynetmenliini Wayne Wang'n yapt Smoke adl bir film
izlemitim. Filmin konusu ok ksa olarak yle idi: Ttn satcs, dkknnn
vitrininden grnen cadde ve meydan manzarasnn 10 yl boyunca tatile kmadan,
hasta dahi olsa hibir gn aksatmadan her gn saat 08.00'de fotorafn ekip bir
albme yerletirmitir. Bu fotoraflarn says 4000'i amtr. Bir gn tanp ahbap
olduu bir yazara bu albmleri gsterir. Yazar albmlere yle bir bakp bunlarn benzer
resimler olduunu ileri srerek ilgilenmez. Ttnc yazarn bu tutumuna kar karak
bu almasnn zelliini byk bir cokuyla ona yle anlatmaya alr: Fotoraflar
ayn yeri gsterse de onlarn deiik mevsimlerin gneli, kapal, sisli, yamurlu,
frtnal, karl gnlerinde deiik koullarda ekilmitir. Bazlar kalabalk i gnlerini ve
bazlar da sakin tatil gnlerini gstermektedir. Her gn ayrca pek ok ocuk, gen
yal kadn ve erkein farkl giysiler ierisinde farkl eyalarla ve farkl davranlar
sergileyerek objektifin nnden getii bu resimlerde grntlenmitir. Bu resimlerde
zaman zaman trenler, zel, genel toplumsal olaylar da yer almtr. Bu nedenlerle
fotoraflar, "ayn yerden ve ayn adan" ekilmi de olsa biri tekinin ayns deildir.
Yazar, ttncnn bu aklamalarndan etkilenerek fotoraflarla ilgilenir ve bu
resimlerde grd "benzer grntlerdeki bakalklar"dan yola karak bir eser
yazar. Filmin bu ilgin konusundan o zaman ben de etkilenerek, divan iirindeki
"benzerliklerin bakalklar" zerinde daha youn olarak dnmeye balamtm.

CEM DLN

biimlendirme", baka bir ynyle dzenleme, bakalklar bulup yakalama,

deiik bir bakla kurgulama olduu anlayna ulalmaldr.
Bilindii gibi iir sadece anlam deildir. iirin sz yaps da ok
nemlidir. Divan iirinde sz ve anlam birbirinden ayr dnlemeyecek
kadar birbiriyle ok sk bir denge ve uyum ierisindedir. Muallim Naci'nin
bu konudaki u beyti divan iirindeki szn (elfz) nemini ok gzel
anlatmaktadr:
Elfz man iin yne-i andr
Elfza baklmaz m diyorlar lezeyndr
Divan iirinin sz yaps, beyit ve dizelerde simetrik, paralel, yinelemeli,
kartlamal gibi trl szdizimsel dzenlemeler ierisinde grlr. Bu trl
beyitler gnmzn Trke'sine aktarlp nesre evrilirken ya da dil ii
evirilerde sz yaplar mutlaka gz nne alnmaldr. Divan iiri ve
airlerinden yaplan kimi sekilerdeki aklama ve "eriflerde, bu konu ya
bilinmedii ya da farkna varlmad iin zntyle belirtmek gerekir ki bu
trl beyitler ou zaman sradan bir cmle gibi okuyucuya sunulmaktadr.
Bu durumda beytin iirsellii iki kez yok edilmekte ve beyit kuru bir sz
kalabal haline getirilmektedir.
airlerin "ne syledikleri"nin yannda, "nasl syledikleri"nin de ok
byk nemi vardr. nk, divan airlerinin birinci amac sz "gzel
sylemek", ikinci amalan ise bakalanndan "daha gzel sylemek"tir. Bu
nedenle, ayn duygu ve dnceyi dile getiren, ayn mazmunlan, ayn
klielemi mecazlan, ayn motifleri daha genel bir deyile divan iirinin bu
gibi "ortak malzeme"sini kullanan airleri birbirinden ayran, onlann zgn
ynlerini ortaya karan hi kukusuz onlann sz konusu gzellikleri
yaratrken "nasl syledikleri"dir, yani kendilerine zg anlat ve syleyi
biimleri, slplandr. slbun ne olduu konusuna gemeden nce, bu
kavrama ilikin olarak resim sanatndan bir rnekleme yapmak istiyorum:
Bilindii gibi yerli ve yabanc hemen hemen her ressam, "vazoda iekler"
konulu nature morte almas yapmtr. Bu trl almalarda rnein,
"vazo" ve "iek"in ortak olmasna karn, vazonun biimi, bykl
kkl, yapld madde, konulduu yer, yerin zellii; vazodaki
ieklerin tr, biimleri, renkleri, vazoda dzenlenileri; ressamn sanat
anlay, renk tonlan, fra vurulan, k ve glge yansmalan, derinlik,
kompozisyon, simetri ve denge... gibi daha baka farkllklar ressamn slp
11

ok nl bir araba markasnn 30 yldan beri rettii ve ok tutunmu bir modelinin

yeni versiyonunun reklam spotundaki ana dncesi de ayn ilkeye dayanmaktadr:
"Efsaneler asla lmez, sadece ekil deitirir."

CUMHURYETN 80. YILINDA DVAN R ZERNE

zelliklerini oluturur. Ressamlarn bu trl tablolan bir araya getirildiinde

konu ayn ve ortak olmakla birlikte, hepsinin ayr bir gzellik tad,
seyredenler zerinde deiik bir etki ve izlenim brakt inkr edilemez bir
gerektir. Divan airlerinin slp asndan durumlar da ressamlardan pek
farkl deildir.
Yukardaki konuya yeniden dnersek, divan airlerinin iirlerine sadece
trl bilgi ve dnceler ve bunlarn "erh"i asndan bakmak, onlarn
eserlerinin sanat ynn, sz ve anlam asndan tad yapsal btnl
grememek demektir. Bu nedenle, airlerin gazellerinin beyitlerini
dzenlerken "iir sanat ve teknii" asndan ne gibi zellikleri dnm
olabilecekleri titizlikle incelenmelidir. iir, her eyden nce bir "dili
kullanm sanat"dr. Divan airlerinin "nasl syledii" yani slplarn
oluturan zellik ve elerin neler olduu, resim sanatnda detaylara
bytele bakld gibi aratrlrsa, onlarn "ne syledikleri" de daha ak
seik olarak anlalr. Divan airlerinin vezni kullan, imale ve med\enn ses
sanat olarak ilevi, ahenk eleri, kafiye seimi, rediflerin arm esi
olarak ele aln, beyitleri oluturan paralel ve simetrik sz yaplar, syleyi
12

kalplar, ksa ve eksiltili anlatmlar, ortak ve benzer anlatm biimleri ,

trl tekrarlar 3 ve bunlann anlama katt deerler, sz tersiyle anlatma ve
kartlamalar, sz ve anlam sanatlarnn birbirini destekleyici biimde
kullanm, uzak armlar, sz dizimi asndan cmle elerini belli
amalarla kullanma (nceleme), ses, biim ve anlam sapmalar, allmam
badatrmalar, sz ve anlam bir plan ve kompozisyon ierisinde
dzenleme, iire yapsal
bir btnlk kazandrma... gibi iir dilini
oluturan eler ve baka "yaznsal deerler" zerinde durmak, onlarn
eserlerinin sanat ynn ak olarak ortaya koyacaktr.
Bu nemli iir elerinden sadece redife ilikin bir nokta zerinde ksaca
durmak istiyorum. Divan airlerinin redife dknl, halk iirinin bu
yndeki gelenek ve uygulamalan da hi dikkate alnmadan eletirilmitir.
Oysa redif ve kafiye zellikle arm zenginlii asndan divan airinin
birinci derecede esin kaynadr. Gl, snbl, su, gne, dne dne, saf saf...
12

Geni bilgi ve rnekler iin bkz. Prof. Dr. Cem Dilin, "Divan iirindeki Paralel ve
Ortak Sz Yaplarndan Metin Eletirisinde Yararlanma", Trkoloji Dergisi, c. XIII, say
1, Ankara 2000, s. 33-66.
13
Geni bilgi ve rnekler iin bkz. Prof. Dr. Cem Dilin, "Fuzul'nin iirlerinde Sz
Tekrarlarna Dayanan Bir Anlatm zellii", Trkoloji Dergisi, c. X, say 1, Ankara
1992, s. 77-114.
14
Prof. Dr. Cem Dilin, "Fuzul'nin Bir Gazelinin erhi ve Yapsal Ynden ncelenmesi",
Trkoloji Dergisi, c. IX, say 1, Ankara 1991, s. 43-98.

10

CEM DLN

gibi rediflerle yazlan kaside ve gazeller aire duygu ve dnceleri

oluturmak asndan ok byk bir kolaylk salar. Bu trl rediflerin
dnda kalan ek ve tak niteliindeki dilbilgisi eleri de sklkla redif olarak
kullanlmtr. Bugne kadar bu trl redifler zerine yaplm semantik
nitelikte bir alma hemen hemen yok gibidir. rnein, can-dan/kan-dan
redifleri "ayrlma, uzaklama"; can-dr/kan-dr "yarg"; can-lar/kan-lar
"okluk"; can-ile/kan-ile "birliktelik"... gibi gazelin ve kasidenin btnnde
birbiri ardnca yinelenen elerin iire katt "yaznsal deerler" de divan
iiri zmlemelerinde artk dikkate alnmaldr.
ok kk ve nemsiz gibi grnen, fakat iirin arm alann
zenginletirip younlatrma ileviyle kullanlan, "syleni ve yazllar ayr,
anlamlar bir kelimeler"in bir arada kullanlmasyla ortaya kan, yani
"cinas l5 "n tersi niteliindeki dil ve edebiyat olaynn da divan iirindeki yeri
zerinde durulmamtr. Hatta baz almalarda semantik ilkeleri de gz ard
edilerek bu trl kullanmlar "hav" ve "gereksiz tekrar" olarak
deerlendirilmitir. Btn divan airlerinde belli bir oranda rastlanan,
zellikle de Fuzul'nin iirlerinde sklkla karlatmz "yol, rh, tarik",
"kap, der, bb,", "gne, hurid, ems", "gece, eb, leyi"... gibi ayn
kavramn dilden (elsine-i selse: Trke, Farsa, Arapa) bir arada
kullanlnn amac, bu kelimelerin kazanm olduu anlam yk ve
eitliliine dayanan arm zenginliinden yararlanmaktr. airler bu
semantik olaya, zellikle paralel yaplarda sklkla ba vurarak, ayn
anlamdaki fakat ayn syleniteki kelimelerle ilk anda deiik bir anlam etkisi
ve izlenimi brakan bir tr sz yamlsamas (illzyon) yaratmlardr.
"erh" konusu da lkemizde, sadece divan edebiyatna zg bir metin
inceleme yntemi sanlmaktadr. Oysa bu yntem. Bat edebiyatlarnda
hermeneutik (yorumlamacdk) adyla Aristotales'ten (M. . 384-322) beri
kullanlmaktadr. nceleri din metinlerin yorumlanmas iin uygulanan bu
yntem, sonralan edebiyat, tarih, felsefe bata olmak zere pek ok alana
yaylmtr. Klsik anlamda, "manzum edeb metin erhleri"nde iir sanat ve
stilistik konulan zerinde pek durulmad gibi, eer zerinde durulan bir
nokta varsa, da o beyitle, snrl kalmaktadr. nk "erh", her beyitte "geen
kimi kelimelerin gerek ve mecazl anlamlann aklama, mazmunlan
gsterme, deyim ve terimlerin trl bilim dallanyla olan ilikilerini belirtme
ve baz edeb sanatlan gsterme" biiminde yaplmaktadr. Bazen konunun
niteliine gre Kur'an, tefsir, hadis, fkh, kelm, tasavvuf gibi din bilimler,
eitli uluslarn mitolojileri, peygamber kssalan, tarih ve efsanev kiilerin,
15

Sylenileri ve yazllar bir, anlamlan ayr iki kelimeyi bir arada kullanma.

CUMHURYETN 80. YILINDA DVAN R ZERNE

11

din ve tarikat ulularnn menkbeleri, an gelenek, grenek ve inanlar da

gz nnde tutulur. Ksaca zetlemek gerekirse klsik erh yntemi, genel
anlamda beyitleri tek tek ele alarak amlama amacn gtmektedir.
Gnmzde de baz divan iiri aklamalarnda bu yntem benzer biimde
uygulanmaktadr. Byle yapld iin de iirin yapsal btnl gzden
karlmakta, iirin btnndeki gzellie ve "yaznsal deerler"e
ulalamamaktadr. Yani yaygn deyimle, tek tek aalara bakld iin
orman grmek mmkn olamamaktadr. Oysa ormann grnm, tek bir
aatan daha grkemlidir 16 . Bu nedenle, "erh"le birlikte, manzum bir
metnin her ynden tad btn iirsel zelliklerinin ortaya karlmasnda
yardmc olacak baka edebiyat ve dil bilimi yntemlerinden de yararlanmak
artk gnmzde vazgeilemez bir zorunluluk durumuna gelmitir.
Yukarda ok az bir blm kk rneklerle ele alnan noktalardan yola
karak bir airin, sanatnn slbu, genel anlamda "gr, duyu, anlay ve
anlattaki zellii 17 " olarak tanmlanabilir. Trk Dil Kurumu'nun
yaymlad Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Szl9' nde slp, daha ak
ve kapsaml olarak yle tanmlanmtr: "Bireyin, dncesini anlatabilmek
ve sylemine zellik katabilmek iin dilsel gere ve olanaklar kendine zg
ltlerle seip kullanmas." Divan airlerinin ou, "dilsel gere ve
olanaklar" kullanmada ok ustadr. Baka bir adan bakldnda, onlar ayn
zamanda birer "sz mimar"dr. Ad en az bilinen divan airleri bile "nizm-
kelm" zere pek ok beyit sylemilerdir. Divan iirinin en nde gelen sz
mimarlarndan Fuzul'nin (l. 1556), Trke Divan1 mm "Mukaddime"sinde
"bnyn- ma'rif', "ma'mre-i 'ilm edeb" gibi ifadelerle belirttii "iir
yaps"n airler, ite bu tanmdaki "dilsel gere ve olanaklar"la kurmulardr.
Prof. Dr. Faruk Timurta'n bu grleri destekleyen yle bir
deerlendirmesi vardr: "Divan iirinde kelimelerin bir maksatla seilmi
olmas ve mazmunlar mnasebeti geometrik 19 bir mkemmeliyet meydana
getirmitir. Usta divan airlennin iirleri salam ve ll biilidir, hibir

16

Bu konuda yle bir Karadeniz fkras vardr. Denizin kylarndan yamalara doru
ykselerek bulutlarn arasnda kaybolan ormana hayran hayran bakan bir kii Temel'e
yle seslenir: "Temel, u orman manzarasnn gzelliine bak!" Temel, bir eyler
aryormu gibi uzun uzun saa sola baktktan sonra: "Uy, ben aatan baka bi ey
grmayrum!" der.
17
Yazn Terimleri Szliiii. TDK Yay.. Ankara 1974, s. 30.
18
Ankara 1980, s. 57.
19
Bu konu iin ayrca bkz. Prof. Dr. Cem Dilin. "Divan iirinin Geometrik Yaps",
Diller, Ruh Kltr ve Trk Tarihi: Gelenekler ve Modernlik, Enternasyonal Toplant
almalar. Blml 9-13 Haziran 1992, Kazan. II. c., Moskova 1997. s. 19-21.

12

CEM DLN

kelimesi deitirilemez"0." Zaten gemi yzyllarda, simetri ve paralelizm,

uyum ve denge btn dnya edebiyat ve sanatnn temel esi olduu gibi,
en geni anlamda her sanatkrn slbunun belirleyici gstergelerinden biri
de olmutur. Prof. Dr. Yldz Ecevit, Ortaa'da Dou ve Bat'daki sanat
anlayna egemen olan temel estetik ltn "denge, uyum ve simetri 21 "
olduunu syler. Bu konuya ilikin olarak resim sanatndan kk bir rnek
vermek gerekirse, pek ok sanat eletirmeni, resimde simetriye, denge ve
kompozisyona ok nem veren nl Fransz ressam Nicolas Poussin'in
(1594-1665) "Drt Mevsim" adl tablosuyla, bu alardan sanatnn doruuna
ulatn sylemektedirler.
Tezkire yazarlar da kendi alarnn bir edebiyat eletirmeni kimliiyle
divan airlerini deerlendirirken, onlann, sonradan eletirilere konu olmu
ynlerini, sanki bugnlere bir yant veriyormu gibi ele alarak, "fenn-i i'r"i
uygulamada ne lde baanl olduklan zerinde durmular ve eserlerine
aldklan rnekleri de bu ltlere uygun sylenmi beyitler arasndan
semilerdir.
Divan iirinde eletirilen ya da hafifsenen simetrik ve paralel syleyiler,
szdizimsel yinelemeler, trl syleyi kalplan gibi anlatm tekniine ve
slba ilikin zellikler baka bir deyile "yaznsal deerler" gnmzn
iirinde de daha deiik bir "tarz"da karmza kmakta ve iirin estetik bir
esi olarak deerlendirilmektedir. Tannm gazeteci ve yazar Hasan Cemal,
Akdeniz'deki bir "Mavi Yolculuk"a deinirken, Milliyet Gazetesi'ndeki
kesine 22 , bu yolculua 1945'te ilk kez kanlardan nl air ve ressam
Bedri Rahmi Eybolu'nun "Mavi Gezi" adl iirinden u gzel dizeleri
aktanr:
Mavi gezi bir aatr
Dallar deniz.
Mavi gezi bir bahedir
Glleri deniz.
Mavi gezi bir gelindir
Telleri deniz.
Mavi gezi bir beiktir
Bebei deniz.
Bebeimin:
20
21
22

Tarih inde Trk Edebiyat, stanbul 1981, s. 10.

Trk Romannda Postmodemist Almlar, letiim Yay., stanbul 2001, s. 20.
8 Austos 1999, Pazar, s. 19.

CUMHURYET'N 80. YILINDA DVAN R ZERNE

Mavi
Mavi

Mavi

Mavi

13

gzleri deniz,
elleri deniz
dileri deniz.
gezi bir ryadr
grlmemi.
gezi bir cennettir
ellenmemi
dillenmemi.
gezi bir masaldr
sylenmemi
yazlmam
izilmemi.
gezi bir mavidir, ad yok.

Bu iirde, yapsal adan biim ve zn ok baanl bir uyumu

grlmektedir. Deniz dalgalan gibi biri birini izleyen deiik yaant ve
gzellikleri simgeleyen yinelemeler, trl sz kalplan, simetrik ve paralel
sz yaplan iire byleyici bir etki katmaktadr. Bunlann benzerlerine divan
airlerinin pek ounda rastlamaktayz. Divan iirindeki bu yaplann da
gereki bir adan ele alnmas gerekmektedir. Divan iirine, "eskimi,
zaman ve modas gemi" saplantsndan kurtularak 'tarihsel deeri olan'
anlamnda "antika eser" gzyle bakarak onu koruyup incelemek ve
aratrmak zorundayz.
"iir dili"nde szn ne kadar nemli olduu Batl pek ok sanat ve
bilim adam tarafndan da sk sk dile getirilmitir. Paul Valery (1871-1945),
konuyla ilgili yle bir ansn anlatr: Sone yazmaya uraan nl Fransz
ressam Edgar Degas (1834-1917), iin glnden yaknd bir gn, byk
air Stephane Mallarme'ye (1842-1898), "Oysa sylenecek ne ok fikrim
var, stat." deyince Mallarme, "Ama stat, iir fikirle deil kelimelerle
93

yazlr." karlm verir."

Divan iiri denilince hemen sz konusu edilen mazmun sistemi ve ssl,
zentili anlatm da sadece Trk ve ran edebiyatlanna zg bir durum
deildir. Divan iirinin mazmun sistemi ve XVII. yzylda divan iirinde
grlmeye balayan Sebk-i Hind'nin anlatm zelliklerine benzeyen iir tipi
23

Prof. Dr. Sheyl Bayrav, "Dilbilimsel Edebiyat Eletirisi", Dilbilim 1, 1976, stanbul
niversitesi Yabanc Diller Yksek Okulu Franszca Blm Dergisi, stanbul 1977, s.
67.

14

CEM DLN

Bat Avrupa edebiyatlarnda da bir dnem geerli olmutur 24 . XVII. yzylda

talyan edebiyatnda klsik iire kar bir tepki olarak ortaya kan iirde,
istiare, tebih ve mecazlara ar derecede ba vurma, olaanst ve ilgin
hayllerle tezatlar ve mbalaalar yapma, ssl ve gsterili bir slp
kullanma biiminde kendini gsteren ve XV. yzyldan balayarak
rneklerine rastlanan akma concettismo ad verilmitir. Bu iir akm iin,
mimarlkta sse ve gsterie, beklenmedik bir etki brakmaya nem veren
sanat rnn ad olan barok da kullanlmtr. Ssl, zentili ve yapmackl
bir anlatma dayanan bu iir akmnn balca temsilcisi air Giam Battista
Marino (1569-1625) olduu iin talya'da marinismo (Marinoculuk),
spanyol iirindeki temsilcisi de air Gongora y Argote (1561-1627)'nin
adndan dolay gongorizm (Gongoraclk) ad verilmitir2'. talyan ve
spanyol edebiyatlarndaki bu akm, XVII. yzyln ikinci yarsnda Fransz
iirini de etkileyerek preciosite (zenticilik) adn almtr. Bu slba benzer
bir iir akm, daha nce ngiliz edebiyatnda da grlmtr. ngiliz yazan
John Lyly (1553-1606)'nin Euphues or the Anatomy of Wit (Euphues ya da
Zeknn Anatomisi) adl alegorik romann adndan dolay bu akma
ngiltere'de Euphuism ad verilmitir. XVII. yzylda ngiltere'de iir
alannda, en nl temsilcisi air, filozof ve din adam olan John Done (15731631)'nin de iinde bulunduu "Metophysical Poets" adl airler topluluu
da bu akm srdrmtr.
Bu ok zet bilgiden de anlalaca gibi, divan airleri bu konuda
yeryznde hi de yalnz deillerdir. Kanmca, divan airlerine bu adan
yneltilen eletiriler, o alann btn dnya edebiyatna yneltilmi gibidir.
Divan airlerinin, toplum yaamn ve doay gereki bir adan
anlatmadklan ya da soyut bir tablo izerek anlattklan da sk sk dile
getirilen bir konudur. Oysa divan airleri, bahar gelip "gln al" ya da
ramazan sonunda "bayram hillinin grl" gibi olaylan tasvir ettikleri
"gl" ve "hill" kasidelerinde saraya, devlete, orduya ilikin kimi
kavramlan; toplumla, gnlk yaamla ilgili konulan; eitli bilim dallarnn
terimlerini; gelenek, grenek ve inanlara ilikin uygulamalan; doayla, trl
nesnelerle ilgili durumlan ve bunlara benzer akla gelebilecek her eyi,
iledikleri konuya somut bir taban oluturacak biimde dzenleyerek, duygu
ve dncelerini bu yolla yani bir tr izlenimci (impressionist) bakla
24

Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Prof. Dr. Fahir z-Prof. Dr. Onay Kut, "Divan
Nazm ve Nesri", Byiik Trk Klsikleri, stanbul 1985, s. 232.
23
Trk edebiyatnda hakimane ve hne tarz olarak adlandrlan akmlarn en byk
temsilcileri Nab (1642-1712) ve Nedim (l. 1730) olduu iin. bu "iir akmlar" da
onlarn adyla Nabiyne ve Nedimne diye anlmaktadr.

CUMHURYET'N 80. YILINDA DVAN R ZERNE

15

anlatmlardr. Ancak, bu trl yaplan tasvirlerin gereklikten uzak soyut ya

da airane anlatmlar olduu sanlm, bunlarn o alarn yaamndan canl
kesitler, baka bir deyile fotoraf kareleri olabilecei dnlmemitir.
Nitekim, eski nakkalarn kaleminden km minyatrleri de, srrealist
ressam fralarnn rn sananlar da vardr"6. uras unutulmamaldr ki.
divan airleri gerei "iir dili"yle anlatyorlard. Divan iirini inceleyen
aratrmacya den grev, o alarn sanat anlayna gre sylenmi bu
iirlerdeki gerekle mecaz salkl bir biimde ayrt edebilmektir.
Divan airlerinin evreyi nasl gzlemlediklerini, toplum ve yaamdaki
deiiklikleri nasl izlediklerini gstermek bakmndan iki ayr konudaki u
gzel rnekleri sunmak istiyorum. Bu beyitler tamamen divan iirinin estetik
anlay ve sanat tekniiyle sylenmitir. Divan airleri bilindii gibi. ak
ateiyle yanan "kn gnl"n genellikle "klhan"a, yani o yllarn gnlk
hayatnda ok nemli bir yeri olan hamamlarn "oca"na benzetirlerdi.
1844'te stanbul'a ilk "buhar gcyle alan gemi"ler yani "vapur"lar
geldikten sonra da "vapur oca"na benzetmeye balamlardr. XIX. yzyl
airlerinden (?) birinin u dizesinde olduu gibi:
Bu sz u tb ile vapur ocadr gnlm
Diyarbakrl Sait Paa da (1832-1891) "btn vcudunu" "vapur"a
benzetmitir:
Sirikim cu eder barm yanar lm tiiter serde
Tenim teli bir vapurdur gy ki Nl zre
Yine bildiiniz gibi divan airleri, "sevgilinin saf'n uzunluk ynnden
ou zaman "zincir, kement, ip, mr, yl, yol..." gibi kavramlarla bir araya
getirirlerdi. lk telgrafhane stanbul'a 1847 tarihinde geldikten ve
stanbul'dan Rumeli ve Balkanlar'a ekilen "telgraf telleri"den sonra,
sevgililerin "uzun salar" artk, Osman Nevres'in (1820-1876) u dizesinde
olduu gibi "telgraf hatt"na da benzetilmeye balanmtr:
Tr- zlfn uzayp hatt- telegraf gibi
XIIL yzyldan balayarak XDC. yzyln sonlarna kadar ok uzun bir
zaman dilimi ierisinde yaam olan divan iiri, yukarda belirtilen eler
26

Levn'nin minyatrleri ile Vanmour'un resimlerinin karlatrlmas konusu iin bkz.

Prof. Dr. Gl repolu, "Vanmour ve Levn: Aynann ki Yz", Lale Devri'nin Bir
Grg Tan, Jea-Baptiste Vanmour, s. 73-101, Kobank Yay., stanbul 2003. Divan
iirindeki "soyut" sanlan
baz "szle yaplm tasvirler"in, Avrupal gereki
ressamlarn fralarndan km "somut" rnekleri iin ayrca bkz. Gravrlerle Trkiye,
7 c., 2. bas.. Kltr Bakanl Yay.. Ankara 2002.

16

CEM DLN

asndan bakldnda Trk kltr tarihi asndan ok zengin bir kaynak

niteliindedir 27 .
Divan iirinin youn mecaz dnyas
dikkatle
incelendiinde, gerek hayatn pek ok ynne ilikin bilgiler elde
edilebilmektedir. Burada tp tarihiyle ilgili ilgin bir rnek vermek istiyorum:
Grme bozukluunu gidermek amacyla "gzlk" kullanlmas. "Gzlk"n
Trkler arasnda bu amala ne zaman kullanlmaya baland kesin olarak
bilinmemektedir. Ancak XV. yzyl airlerinden Sanca Keml'in
D/van'ndaki bir beyitte "gzlk" kelimesi karmza kmaktadr. imdilik
elimizdeki en eski tank bu beyittir:
Hattn tem etmee gzlk urunmutur Keml
Ol pre ralm et ey civan kim eni i r olup drur2S
Bu konuda, XVI. yzyl airlerinden Kastamonulu vur'a ait bir beyit
daha bulunmaktadr:
Gzlk tutarm grmeyeli ry-i nigr
Drt oldu gzm yol gzetir grmee yr

29

Divan airi iin evrende var olan soyut somut akla gelebilecek her ey,
iirde kullanlabilecei zengin bir malzeme niteliindedir. Divan airi bu
malzemenin seiminde geni bir zgrle sahip olmakla birlikte, bunlann
iire aktanlmas ve iir iinde ilenmesi asndan baz estetik kurallarla
snrlanmtr. Divan airi iin d dnyadaki her trl olay, durum, eylem, i,
olgu kendi i dnyasn anlatabilmek iin birer somut rnektir. Divan airi,
kendi dndaki evreye duygu ve dncelerini somutlatran bir ara
gzyle bakar. Bunlan yaparken trl benzetme ve eletirme yollanna ba
vurur. dnyasnn ruhsal grnmn, d dnyadaki be duyuyla
alglanabilen eylerin antrd niteliklerle zdeletirerek ve bunlarla
somut balar kurarak anlatr. Divan iirinin anlatm yntemi, byk lde
insan-isan, insan-doa, insan-toplum, isan-nesne arasndaki trl
ynlerden ilikileri, benzerlik ve paralellikleri trl sz ve anlam sanatlanna
ba vurarak anlatmaya dayanr. Bu ilikiler arasndan insan-isan ilikisini
27

Bu konuda daha geni bilgi ve rnekler iin bkz. Prof. Dr. Cem Dilin, "Trk Kltr
Kayna Olarak Divan iiri", Tiirk Dili, say 571, Temmuz 1999, s. 618-626.
28
Prof. Dr. John R. Walsh, "The Dvne-i Keml- Zerd (Sarca Keml)", n Memoriam
Ali Nihad Tarlan Htra Says, Journal of Turkish Studies-Trklk
Bilgisi
Aratrmalar, c. 3, Cambridge 1979, s. 403-442.
29
Ahmet Talat Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, (Haz. Prof. Dr. Cemal
Kurnaz), Ankara 1992, s. 177. Aynca bu iki beyitte geen, bugn "gzlk takmak"
olarak kullandmz szn karlnda "gzlk urunmak" ve "gzlk tutmak" ile
"emi r olmak" ve "gz drt olmak" (Far. ehr em uden) deyimlerinin dil tarihi
asndan tad neme de dikkat edilmelidir.

CUMHURYET'N 80. YILINDA DVAN R ZERNE

17

somutlatracak olursak, karmza sevgili-k ikilisi kar. Bu iliki, divan

iirinde genellikle n, sevgilinin zellikleri ile kendisi arasnda bir
benzerlik kurmas ya da kendini ona benzetmesi biiminde anlatlr. Bu yolla
k sevgiliye yaklaarak onunla zdeleir, onunla btnleir. Btn
airlerin divanlarnda bu trl beyitlerin pek ok rnei bulunabilirse de,
byle beyitlerin en gzellerini divan iirinde kane slbun en byk
temsilcisi olan Fuzul (l. 1556) sylemitir. ok nl gazellerinden birinin
ilk iki beyti yledir:
Ah eylediim ser\>-i hrmnn iindir
Kan aladm gonce-i handnn iindir
Ser-geteliim kkl-i mgnin ucundan
Afteliim zlf-i pernn iindir
Bu beyitlerdeki "h eylediim" ile "kan aladm", "ser-geteliim" ile
"fteliim" szlerinin dizeler arasnda yerleri deitirilince, bu beyitlerden
"sevgilinin boyu, duda ve salarndan ayr olmann acs ile bunlara kar
duyulan zlem" biiminde zetleyebileceimiz ana dnce ayn da kalsa,
yukarda belirtilen zdeletirme ilikisi tamamen yok olur ve dolaysyle de
bu beyitlerin divan iiri estetiiyle hi bir ilgisi kalmaz.
Bu trl ilikileri ya da genellikle soyut, kimi zaman da somut kavranlan
anlatrken divan airlerinin ok sk ba vurduu yollann banda uz benzetme
(tebih-i beli) adyla anlan sanat gelir. Bu sanat ayn zamanda, "soyut bir
kavrama benzetme yoluyla somut bir anlam ykleme" yani somutlatrma
diye tanmlanan bir dil olaydr. Somutlatrma, trl retim alanlannda sk
sk ba vurulan bir retici anlatm yoludur. rnein bu anlatm biimiyle
Yunus Emre, halkn gnlk yaamnda yer alan pek ok nesne ile tasavvuf
kavramlan arasnda ilikiler kurarak, onlara duygu ve dncelerini daha
ksa ve daha anlalr yoldan aktarmay denemitir. Yunus'un iirlerinde
sadece "ak" kelimesiyle bu yolda kurulmu pek ok tamlama gemektedir:
Ak arab, ak kitab, ak yamuru, ak gl, ak denizi, ak odu, ak ili, ak
evi, ak yolu, ak klc, ak zenciri, ak urgan30 gibi.
Divan iirinde, sevgilinin gzellik elerine ilikin ya da benzeri
konularla ilgili benzetmelilerin (mebbehiin-bih) btn airlerce kullanlan
"ortak bir malzeme" olduu ak bir gerektir. Her air, ylan, snbl ve
kemendi "sa"; su, gne ve ay "yz"; hill, mihrap ve yay "ka"; nergis,
h ve katili "gz"; gonca, arap ve noktay "az"; mum, elif ve serviyi

30

Baka rnekler iin bkz. Prof. Dr. Cem Dilin, "Yunus Emre'nin iirlerinde Trke'nin
Gc", Trk Dili, say 487, Temmuz 1992, s. 30-49.

18

CEM DLN

"boy" anlamlarn verecek biimde pek ok kez kullanmtr. Ancak, divan

airi bunu yaparken farkl hayller yakalamay ve bu kavramlara bal olarak
zengin bir arm zinciri kurmay da amalar. Hangi kavramn hangisiyle
bir arada olaca, neyin neyi izleyecei, neyin neye benzetilecei nceden
bilinir. Hatta, bu trl kavram ve motiflerden biri ya da birka sylenince,
onlann arkasndan neyin ya da nelerin gelebilecei bile tahmin edilir. Divan
iirinde "cemiyetli" dediimiz birbirine bal ve birbirinin anlamn
pekitiren szlerle bir arm a, bir imaj rgs31 oluturulur. Divan
iirinde sk sk karmza kan mazmun da, bu tanm ierisinde
deerlendirilebilecek bir kavram, bir terimdir. Bu anlamda kullanlan
mazmunu, sembolle kantrmamak gerekir. Sembol, herkes tarafndan deiik
biimlerde yorumlanabilirse de, mazmunlar, yukanda da belirtildii gibi
genellikle nceden bilinen ve belli olan ya da arm yoluyla ortaya
kanlan bir anlam, bir kavramdr. u gerek de unutulmamaldr ki bu
mazmunlar zecek anahtan ancak divan iiri kltr verir. Divan iirinin
motifleri ve bunlara bal eler tannd lde mazmunlara ulama yolu
alr.
Divan iirinde mazmunlarn dzenleniiyle ilgili olan bu sistem, vg
iirlerinin yani medhiyelerin syleniinde de etkili olur. Yukanda bir
blmne ok ksa olarak deindiim vg, divan iirinde yle sanld gibi
geliigzel yaplan bir i deildir. Hemen btn divan airlerinin kendilerini
uymakla ykml grdkleri bir vg sistematii vardr. Yzyllar boyunca
hibir air bu sistematiin dna kmamaya almtr. Divan airleri bu
sistematik iine giren vg anlatm kalplarn btn iirlerinde pek ok kez
kullanmlardr. Divan iirinin vg sistematiine gre, vlen yani memduh,
tad btn zellikler asndan her zaman her eyden byk, gl, etkin,
stn, gzel ve eriilmezdir. Onun karsnda olan her ey ise bunlann tam
tersi bir niteliktedir. vlenin en kk bir etkinlii bile ok byk sonular
dourur. vlenin en nemsiz, en deersiz herhangi bir nesnesi, dnyann en
paha biilemeyen bir varl gibidir. vlen hibir eye gereksinim duymaz,
herkes ve her ey ondan destek ve yardm bekler. vlenin karsnda da hi
kukusuz bir ven bulunacaktr, o da air kimlii altnda ya y/tr ya da
kuldur.
XVI. yzyln nl airlerinden Hayl (l. 1557) ile ayn zamanda air de
olan tezkireci k elebi (l. 1571) arasnda geen bir olay, bu vg

31

Daha geni bilgi iin bkz. Prof. Dr. mer Faruk Akn. "Divan Edebiyat", Trkiye
Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. stanbul 1994, c. 9, s. 389-427.

CUMHURYET'N 80. YILINDA DVAN R ZERNE

19

sistematiinin ok arpc bir rneini vermektedir. Hayal, "klar meclisini

ve onlarn kadehini stn tutan ve ven" u beytini k elebi'ye okur:
RCiz- reden 'ola ever olursa mmz
Mihr-i 'lem-tbdan yakar er cmmz
k elebi. "Bu beyit bo ve anlamszdr; kadeh, kandili gneten
yakmakla akam vakti meclis gndzden daha aydnlk olmaz. Kadeh
gneten parlak olmak gerektir ki meclis gndzden aydn olsun." der.
Hayl Be biraz alayl bir biimde, "Sen olsan nasl derdin." deyince; Ak
elebi beyti aadaki biimde dzelterek okur:
Bezmimizle rzdan re olupdur mmz
Zerre dimez mihr-i 'len-tba zr cmmz J~
Her bilim ve sanat alannn tarihsel bir dnemi olduu gibi. divan
edebiyat da Trk edebiyatnn tarihsel ehemlerinden biridir. Zaman zaman
yadsnan bu gerein toplumun her kesimine ak seik olarak anlatlmas
gerekmektedir. Trl bilim ve sanat dallarnn gncel durumunun anlalp
deerlendirilmesi, bu alanda gelecee ynelik almalarn yaplabilmesi iin
bu tarihsel dnemlerin aratrlmas ve incelenmesi kanlmaz bir
zorunluluktur 33 . niversitelerin birinci amac bilimsel aratrma yapmak,
bilim retmektir. Her alanda deiik dzeylerde uzman yetitirmek de, ilk ve
orta retim yllarnda bilim ve sanat alanlarna ilikin olarak onlarn tarihsel
dnemlerinin renciye en azndan tantlmasyla gerekletirilebilir.
Yukarda bir blmne zetle deindiim eletirilerin doal bir sonucu
olarak, divan airlerini, baz aratrmaclarn ya da -benzeri durumlarda
hocam Prof. Dr. Hasan Eren'in kulland deyimle- dilettante34lann, kiisel
32

Prof. Dr. Mehmed avuolu, Hayl Bey ve Divan'nda rnekler, Ankara 1987, s.
17-18.
33
Nasl, hukuk fakltelerinde Roma hukuku, tp fakltelerinde tp tarihi okutuluyorsa, bu
gerekelerle edebiyat fakltelerinde de Trk edebiyatnn ve Trk dilinin tarihsel
dneneririm retilmesi yadsnamaz bir gerektir. 1961-1963 yllar arasnda Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi'nde renci iken, "Roma Hukuku dersinin hangi
gerekelerle okutulduunu" ya da "bu dersi okumann pratik adan gerekli olup
olmadn" soran arkadalara, deerli hocamz Prof. Dr. Kudret Ayiter, "Gnmzdeki
evrensel hukuk ilkelerinin Roma Hukuku'ndan gelitiini ve hukukun geirdii evreleri
bilmenin hukuk dncesinin olumas asndan ok gerekli olduunu" byk bir
sabrla anlatmaya alrd. Mecelle-i Ahkm- Adliye'nin 99 "temel ilkesi" ile Roma
Hukuku ve ada hukuk arasndaki ilikilerin yorumland, Cengiz lhan tarafndan
hazrlanan Mecelle, Hukukun Doksan Dokuz. lkesi (stanbul 2003) adl eseri okurken,
yukardaki konuyla ilgili olarak 40 yl sonra rahmetli hocamzn bu szlerini bir kez
daha hatrladm.
34
Amatr, hevesli, merakl, zengen. zenci.

20

CEM DLN

ya da herhangi bir retiye ilikin dncelerine dayanan deerlendirme ve

yorumlarna da rastlanmaktadr. Son zamanlarda sk sk rastlanan bunlara
benzer yorumlamalarn bir baka biimi de, divan airlerinin genel olarak
iirlerini aklayan baz aratrmaclarn, Osmanl dneminin divan iirine
yansm trl kltrel konularn, aradan geen yzlerce yllk deiim
srecini dikkate almadan, bugnk biimleriyle anlamaya ve gnmzn
ltlerine gre anlatmaya allmasdr. Hatta arkaik baz kelime, deyim ve
kavramlara ezamanl (syncronic) yntemle yaklama gereini duymadan ve
bunlarn tarihsel sre ierisinde geirdii anlam deimelerini de gz ard
ederek, neredeyse gnlk konumadaki karlklarn yaktranlara da zaman
zaman rastlanmaktadr. Bu znt verici durumlarn, kavranlan birbirine
kantrmaktan ve bilgiyi gerektii biimde kategorize edememekten
kaynakland aktr.
Yukarda ksaca belirtmeye altm "yanl ve eksik yaplanlar" ile
"yaplmas gerekenler" konusundaki dnceleri pekitirmek amacyla,
edebiyat metinlerinin incelenmesine ilikin deerli bilim adamnn
grlerinden ve bir anlamda da eletirilerinden bir iki ksa cmleyi buraya
aktan yorum:
Prof. Dr. Grsel Ayta, Karlatrmal Edebiyat Bilimi adl eserinde
zetle yle diyor 15 : Metne bal inceleme, edeb eseri bir metin olarak grp
z ve biim bakmndan irdelemeyi amalar. z, eserin ierii, anlatt
konudur. lkemizde edeb eseri onun ieriinden ibaret saymak, sadece
ierik zerinde durarak eserin incelendiini sanmak eilimi ne yazk ki ok
yaygndr... "Karakter ve tip incelemesi". Bat edebiyat biliminde oktan
almtr. Metne bal incelemenin ikinci aamas biim incelemesidir.
Biim, "nasl"a ynelik incelemedir. Biim incelemesinin nemli bir alam,
slp aratrmasdr. slp aratrmas, Bat edebiyat biliminde stilistik
adyla zel bir yere sahipken, bizde ne yazk ki henz nemi takdir
edilmeyen bir alandr.
Dilbilimci, romanc ve deneme yazar Prof. Dr. Tahsin Ycel, Yaznn
Snrlar adl eserinde, eski Trk edebiyat zerinde alan ou uzmanlan
XIX. yzyldan kalma aratrma yntemleri dnda hibir yntem
tanmamak 36 asndan eletirmektedir.

35
36

a. g. e., s. 84-86.
Haz. Prof. Dr. Mustafa Durak, Her Ynyle Tahsin Ycel, stanbul 2000. s. 79.

CUMHURYETN 80. YILINDA DVAN R ZERNE

21

Hocam Prof. Dr. Doan Aksan'n bu konudaki gr 37 de yledir: iir,

yk, roman, oyun gibi trlerdeki yaptlar inceleyen eletirmenler ve yazn
bilginleri, air ve yazarlarn, etkisi altnda kaldklar akmlara, kiiliklerine,
yaamyklerine deinmekte, ortaya konmu olan sanat rnleri zerindeki
deerlendirmelerini bu alardan gerekletirmektedirler. Bu almalarda
genellikle, air ve yazarlarn yaptlarnda sergilenen dili kullanm ustalklar
ve inceliklerine gerektii kadar yer verilmemektedir. iirin her eyden nce
bir dili kullanm sanat olduu gz nnde tutulunca bu gerek nem
kazanmaktadr.
Yukarda ele alnan konular dorultusunda, klsik "erh" yntemine ek
olarak, divan iirini biim ve ierik ynnden farkl bak alan ve
yaklamlarla deerlendirebilmek iin, deyibilim (stylistics), metin dilbilimi
(text linguistics), gstergebilim (semiology), yapsalclk (structuralism),
eviribilim, (science of translation), karlatrmal edebiyat bilimi... gibi
btn dnya edebiyatlannda yaygn olarak uygulanan ada edebiyat bilimi
yntemlerinden eski Trk edebiyat metin incelemelerinde de her ynyle
yararlanlmal ve bu uygulama yaygnlatrmaldr. Bu yapld lde
divan iirinin gerek deeri daha iyi anlalacak ve toplumun geni bir
kesimine egemen olan bu konulardaki olumsuz izlenimler de zaman
ierisinde yok olabilecektir.
Cumhuriyetimizin 80. ylnda, uygar lkelerin edebiyatlannda uygulanan
yukandaki bilim alanlannn yntemlerini divan edebiyatndan esirgemek, bu
edebiyata yaplabilecek en byk hakszlktr. Divan airlerinin byk
ounluu, yaadklan yzyllann koullanna gre kendi dnemlerinin
okumulan, kltrl insanlan ve aydnlandr. Onlann iirleri ve baka
eserleri zerine aklama ve amlamalar yaplrken ya da onlan
deerlendirmeye ve anlamaya alrken, onlann bu ynleri gzden uzak
tutulmamaldr. Dilimizin, edebiyatmzn, kltrmzn ve tarihimizin bu
deerleri, birtakm haksz eletirilere uramalar yannda, bir de yukanda
zetle bir blmne deindiim yanl ve eksik deerlendirmelerle kar
karya braklmamaldr.

'7 Cumhuriyet Dneminden Bugne rneklerle iir zmlemeleri, Bilgi Yaynevi,

Ankara 2003, s. 24.